ETYCZNE WYMIARY PRAW CZŁOWIEKA. Praca zbiorowa pod redakcją Ryszarda Monia i Andrzeja Kobylińskiego

Transkrypt

1

2 ETYCZNE WYMIARY PRAW CZŁOWIEKA Praca zbiorowa pod redakcją Ryszarda Monia i Andrzeja Kobylińskiego Wydawnictwo Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego Warszawa 2009

3 Spis treści Wstęp 9 Ryszard MOŃ Potrzeby czy prawo naturalne fundamentem praw człowieka? 13 Helena HREHOVÁ Ideologia totalitarna i jej wpływ na wolność sumienia oraz prawa człowieka na Słowacji przed 1989 rokiem a polityczna współczesność 25 Burkard SAUERMOST Rechte und Würde des Menschen als Wegbereiter der Deutschen Wende 37 Peter RUSNÁK The Topicality of Human Rights in Contemporary Ethical Thinking 45 Krzysztof WROCZYŃSKI Ochrona praw człowieka u początku czy w horyzoncie życia społecznego? 53 Eva ORBANOVÁ The Value Orientation of a Person in the Context of a Totalitarian Regime 67 Marek REMBIERZ Interpretacje praw człowieka a paradoksy tożsamości europejskiej 77

4 6 Alžbeta DUFFEROVÁ Human Person, his Education and Self-Education 91 Aneta FILIKS Dlaczego coraz mniej filozofii w rozważaniach o prawach człowieka? 99 Beata BOGDAŃSKA Czy rozważania św. Tomasza mogą mieć coś wspólnego z koncepcją praw człowieka? 113 Andrzej KOBYLIŃSKI The Genesis and Nature of New Human Rights 133 Grzegorz GRZYBEK Etyczny wymiar praw socjalnych 143 Joanna MYSONA BYRSKA Rozumienie praw podstawowych w myśli weimarskiej: Rudolf Smend i Hermann Heller 151 Wiesław WÓJCIK Prawa człowieka w świetle charyzmatu Domowego Kościoła Ruchu Światło-Życie 163

5 Contents Introduction 9 Ryszard MOŃ Do Needs or Natural Law Provide Foundations for Human Rights? 13 Helena HREHOVÁ Totalitarian Ideology and its Influence on the Freedom of Conscience and Human Rights in Slovakia before 1989 and the Political Present 25 Burkard SAUERMOST Human Rights and Human Dignity as a Beacon to the German Breakthrough 37 Peter RUSNÁK The Topicality of Human Rights in Contemporary Ethical Thinking 45 Krzysztof WROCZYŃSKI Protection of Human Rights at the Beginning or on the Horizon of Social Life? 53 Eva ORBANOVÁ The Value Orientation of a Person in the Context of a Totalitarian Regime 67 Marek REMBIERZ Interpretations of Human Rights and the Paradoxes of European Identity 77

6 8 Alžbeta DUFFEROVÁ Human Person, his Education and Self-Education 91 Aneta FILIKS Why is There Less Room for Philosophy in the Reflection on Human Rights? 99 Beata BOGDAŃSKA Can the Thought of Saint Thomas Reflect on the Concept of Human Rights? 113 Andrzej KOBYLIŃSKI The Genesis and Nature of New Human Rights 133 Grzegorz GRZYBEK The Ethical Dimension of Social Rights 143 Joanna MYSONA BYRSKA The Understanding of Fundamental Rights in Weimar Thought: Rudolf Smend and Hermann Heller 151 Wiesław WÓJCIK Human Rights in the Light of the Home Church Charisma of the Light-Life Movement 163

7 Wstęp Prawa człowieka są rozmaicie postrzegane, w zależności od tego, w jakim kraju przyszło komuś żyć i tworzyć. 20 lat po upadku Muru Berlińskiego, w zjednoczonej Europie, tuż po wejściu w życie Traktatu Lizbońskiego i po wybraniu nowych władz Unii Europejskiej, warto raz jeszcze pochylić się nad tym zagadnieniem. Trzeba pamiętać, że w nieodległej jeszcze przeszłości postrzegano tę sprawę w bardzo odmienny sposób po obu stronach żelaznej kurtyny. Kiedy w Paryżu w dniu 10 grudnia 1948 roku podpisywano Powszechną Deklarację Praw Człowieka, Polska podobnie jak wiele innych krajów Bloku Wschodniego nie podpisała tego dokumentu, widząc w nim wielkie zagrożenie dla idei socjalizmu i komunizmu. Jednak pod naciskiem opinii światowej, a także w celu osiągnięcia praktycznych celów, Polska dołączyła do grupy krajów uznających tę deklarację. Truizmem będzie stwierdzenie, że to właśnie żywa świadomość problematyki praw człowieka w wielkim stopniu przyczyniła się do przemian, jakie dokonały się przed dwudziestoma laty w naszej części Europy. Trzeba jednak od razu zauważyć, że inaczej na zagadnienie praw człowieka patrzyli filozofowie, inaczej prawnicy, socjologowie czy historycy. Naiwnością byłoby sądzić, że tylko profesja decydowała o takim, a nie innym rozumieniu praw człowieka. Spojrzenie na nie uwarunkowane było w dużej mierze położeniem geopolitycznym czy doświadczeniami historycznymi. Także panujący w danym kraju ustrój wywierał olbrzymi wpływ zarówno na samo podjęcie tematu, jak i na przebieg dyskusji. Stąd też bardzo interesującym wydaje się być spojrzenie na wszelkie refleksje na temat praw człowieka przez pryzmat doświadczeń i przemyśleń specyficznych dla danego regionu. Tej to problematyce zostaje poświęcona niniejsza książka, która zawiera przemyślenia

8 10 Wstęp filozoficzne, szczególnie etyczne, czterech autorów ze Słowacji, jednego Niemca i kilku osób z naszego Kraju. Niektóre z zamieszczonych w niej artykułów są echem konferencji, która odbyła się w UKSW w Warszawie w dniu 13 maja 2009 roku, zatytułowanej Refleksja filozoficzna na temat praw człowieka w krajach Europy Środkowo-Wschodniej w drugiej połowie XX wieku. W książce znajdują się także teksty autorów, którzy nie wygłaszali wówczas referatów, ale uznali za słuszne ich dołączenie. Tym sposobem otrzymujemy wieloaspektowe spojrzenie na prezentowaną w tej publikacji problematykę zarówno od strony historycznej, jak i systematycznej, co przejawia się w stawianych pytaniach, np. dlaczego coraz mniej jest filozofii w rozważaniach na temat praw człowieka lub na ile koncepcja prawa naturalnego jest przydatna do niniejszych rozważań? Ukazany zostaje aspekt społeczny, teologiczny i przede wszystkim etyczny praw człowieka. Warto podkreślić, że powszechnie przyjmowaną typologią praw człowieka jest rozróżnienie wypracowane w latach 70. ubiegłego wieku przez Karela Vasaka. Zgodnie z tym podziałem możemy mówić o trzech generacjach praw człowieka. Prawa I generacji mają swoje źródło w prądach filozoficzno-kulturowych XVIII-XIX wieku i dotyczą praw osobistych i politycznych. Najważniejsze z nich to m.in. prawo do życia, prawo do wolności religijnej czy bierne i czynne prawo wyborcze. Prawa II generacji znajdują swoją genezę w ruchach społecznych i politycznych XIX-XX wieku i dotyczą praw gospodarczych, socjalnych i kulturowych. Najważniejsze z nich to m.in. prawo do pracy, prawo do ochrony zdrowia czy prawo do wolności badań naukowych. Prawa III generacji dotyczą praw solidarnościowych i rodzą się w drugiej połowie XX wieku w trakcie procesu dekolonizacji i samostanowienia państw Trzeciego Świata oraz w dobie wzrostu wzajemnych zależności między państwami, regionami świata i zjawiskami o charakterze globalnym. Najważniejsze z nich to m.in. prawo do rozwoju, do pomocy humanitarnej czy też do równości wszystkich ludów i narodów. W ostatnich latach słyszymy coraz częściej o prawach IV generacji, nazywanych także nowymi prawami człowieka, które miałyby

9 Wstęp 11 dotyczyć ochrony różnego rodzaju mniejszości czy też powinny gwarantować prawo do obywatelstwa. Wydaje się, że obecnie interpretacja tych praw rodzi najwięcej trudności, czego przykładem jest wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu, dotyczący obecności krzyży w szkołach publicznych we Włoszech. 3 listopada 2009 roku ETPC orzekł, że wieszanie krzyży w klasach to naruszenie prawa rodziców do wychowania dzieci zgodnie z własnymi przekonaniami oraz wolności religijnej uczniów. Czy dzisiaj poszczególne prawa człowieka nie stoją ze sobą w sprzeczności, np. prawo do wolności wyznawania religii z prawem do tolerancji? Jak rozwiązywać tego rodzaju konflikty? Najważniejszym problemem filozoficznym wydaje się być możliwość ostatecznego uzasadnienia praw człowieka, czyli znalezienie ich nienaruszalnego fundamentu. Czy jest nim godność człowieka, prawo naturalne czy też podstawowe potrzeby? Interesujący jest pewien paradoks, z jakim mieliśmy (i nadal mamy) do czynienia, gdy walcząc o prawo do wolności, domagamy się jednocześnie prawa do tego, by zabezpieczono nam podstawowe potrzeby. Czy dochodzenie własnych uprawnień nie prowadzi pośrednio do dyspensowania się od ciążących na nas obowiązkach? Co więcej, istnieje dość duża (choć trochę przypadkowa) zbieżność w dochodzeniu do wspomnianych powyżej praw w krajach Europy Zachodniej i dawnych państwach socjalistycznych. A może nie jest to żaden paradoks, ale zwykła konieczność, jako że nie ma wolności bez zaspakajania podstawowych potrzeb człowieka? Prezentowane rozważania stanowią zaproszenie do dalszej dyskusji nad naturą, promocją i ochroną praw człowieka oraz możliwością ich filozoficznego ugruntowania. Miejmy nadzieję, że tego rodzaju refleksja będzie nadal prowadzona pomiędzy przedstawicielami różnych krajów, bo tylko wtedy istnieje możliwość jej filozoficznego, a dokładniej mówiąc etycznego, pogłębienia. RYSZARD MOŃ, ANDRZEJ KOBYLIŃSKI