Wydawnictwo Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego

Transkrypt

1

2 Wydawnictwo Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego

3 O prawach człowieka nieco inaczej Praca zbiorowa pod redakcją Ryszarda Monia i Andrzeja Kobylińskiego Wydawnictwo Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego Warszawa 2011

4 SPIS TREŚCI Wstęp 9 HELENA HREHOVÁ Human Rights and Rule of Law in the Context of Contemporary Multiculturalism, Relativism, Globalisation and New Totalitarian Imminences 15 ANNA DRABAREK Prawa człowieka i możliwość ich stosowania 39 KATARZYNA STĘPIEŃ Antropologiczno-metafizyczne podstawy praw człowieka 63 PAWEŁ BORKOWSKI Etyczna podstawa praw człowieka 77 RAFAŁ CHARZYŃSKI Neotomistyczne ujęcie prawa naturalnego jako podstawa praw człowieka 99 BEATA BOGDAŃSKA Kategoria godności jako filozoficzne uzasadnienie współczesnej koncepcji praw człowieka 109 RYSZARD MOŃ Prawa człowieka a współczesna demokracja 127

5 6 KATARÍNA VADÍKOVÁ Contemporary Understanding of the Notion of Human Rights in Slovak University Students 139 ALŽBETA DUFFEROVÁ Menschenrechte in der Slowakei zwanzig Jahre nach der Samtenen Revolution 157 GRZEGORZ GRZYBEK Uprawnienie do wolności interpretacja etyczna 169 EVA ORBANOVÁ Axiological Pluralism of Postmodern Lifestyles 177 BRANISLAV ČANIGA Human Rights and Ethical Norms 205 ANDRZEJ KOBYLIŃSKI Nowe prawa człowieka a czysta teoria prawa Hansa Kelsena 231 MARIÁN GLIGANIČ Human Rights, Poverty, the Formation of Relationships between Law, Politics and Ethics 249 JULIA BARTCZAK Natura ludzka a prawa człowieka według Francisa Fukuyamy 275 KAROL ORBAN Protection of Personality Rights in the Media 293

6 CONTENTS Introduction 9 HELENA HREHOVÁ Human Rights and Rule of Law in the Context of Contemporary Multiculturalism, Relativism, Globalisation and New Totalitarian Imminences 15 ANNA DRABAREK Human Rights and Possibility of their Application 39 KATARZYNA STĘPIEŃ The anthropological and metaphysical Foundation of Human Rights 63 PAWEŁ BORKOWSKI Ethical Base of Human Rights 77 RAFAŁ CHARZYŃSKI Neo-Tomistic Formulation of Natural Law as Basis of Human Rights 99 BEATA BOGDAŃSKA Category of Dignity as Philosophical Grounding of Concept of Modern Human Rights 109 RYSZARD MOŃ Human Rights and Contemporary Democracy 127

7 8 KATARÍNA VADÍKOVÁ Contemporary Understanding of the Notion of Human Rights in Slovak University Students 139 ALŽBETA DUFFEROVÁ Human Rights in Slovakia twenty Years after The Velvet Revolution 157 GRZEGORZ GRZYBEK Entitlement for Freedom Ethical Interpretation 169 EVA ORBANOVÁ Axiological Pluralism of Postmodern Lifestyles 177 BRANISLAV ČANIGA Human Rights and Ethical Norms 205 ANDRZEJ KOBYLIŃSKI New Human Rights and Hans Kelsen's Pure Theory of Law 231 MARIÁN GLIGANIČ Human Rights, Poverty, the Formation of Relationships between Law, Politics and Ethics 249 JULIA BARTCZAK Human Nature and Human Rights according to Francis Fukuyama 275 KAROL ORBAN Protection of Personality Rights in the Media 293

8 WSTĘP Pojęcie praw człowieka zrobiło zawrotną karierę. W ostatnich dziesięcioleciach prawa podstawowe stały się przedmiotem zainteresowania wielu filozofów, socjologów, prawników, politologów. W krajach Zachodu niemalże wszyscy powołują się na prawa człowieka jako na podstawę bardzo wielu uregulowań prawnych i etycznych. W społeczeństwach demokratycznych można dzisiaj mówić o swego rodzaju szerokim konsensusie dotyczącym potrzeby i znaczenia tych praw. Niestety, bardzo często zgoda na poziomie teoretycznym nie przekłada się na wcielanie idei praw podstawowych w życie społeczeństw i narodów. Dla wielu państw totalitarnych, rządzonych przez dyktatorów czy nie w pełni demokratycznych, prawa człowieka pozostają wciąż ideą obcą czy wręcz niebezpieczną. Problemy związane z prawami człowieka dotyczą dzisiaj nie tylko ich przestrzegania, ale także uznania ich ważności, przydatności czy nawet samego sposobu istnienia. Formalnie prawa te uznały niemalże wszystkie państwa. W praktyce nie zawsze jednak je respektują. I nie tylko względy polityczne o tym decydują. Istnieje wiele innych powodów, niejako wewnętrznych, wpisanych w samo istnienie, jak i treść praw człowieka. Dokładniejsza analiza pokazuje, jak trudno jest wprowadzać te prawa w praktykę społeczną czy polityczną konkretnego państwa, a zwłaszcza zrobić to w wymiarze międzynarodowym. Dopiero na tym poziomie ujawnia się, jak bardzo są one wieloznaczne, a niekiedy sprzeczne ze sobą, gdyż stanowią uogólnienie praktyk społecznych. Także na poziomie czysto teoretycznym niełatwo jest znaleźć jednoznaczne ich uzasadnienie. Pojęcia takie jak godność czy osoba nie dla każdego oznaczają to samo. Różne też mają konotacje: religijną, filozoficzną, prawną, psychologiczną czy kulturową. Nie sposób nie wspomnieć i o tym, że dzisiaj należy już mówić o czterech generacjach praw człowieka. W krajach demokratycznych,

9 10 Wstęp gdzie mamy do czynienia z dużą indywidualizacją i pluralizmem wartości (bądź powinności), miarą demokracji staje się stosunek do wszelkiego rodzaju mniejszości. Takie podejście do praw mniejszości jako praw człowieka, choć obecne, rodzi wiele kontrowersji, głównie natury etycznej. Prawa człowieka w dzisiejszym ich rozumieniu są czymś w rodzaju zasad współżycia społecznego i jako takie ułatwiają, mniej lub bardziej, harmonijny rozwój społeczności. Sprawdzianem ich jakości jest praktyka. Tymczasem zasady etyczne sensu stricto mają charakter teoretyczny i muszą posiadać swój fundament, na którym się opierają. Nie mogą też między nimi zachodzić żadne sprzeczności. Nic więc dziwnego, że trudno jest uzyskać powszechną zgodę zarówno co do ich istnienia, jak i treści. O prawach człowieka niełatwo jest dyskutować na uniwersytetach, a jeszcze trudniej w codziennym życiu. Obecnie przestrzeganiem praw podstawowych zajmuje się wiele różnych stowarzyszeń, fundacji i organizacji międzynarodowych. Nieprzestrzeganie praw podstawowych widać bardzo wyraźnie na przykładzie prawa do wolności sumienia i religii, które jest bezsprzecznie źródłem i szczytem wszystkich praw człowieka. Jeśli nie jest przestrzegane nawet to podstawowe prawo, trudno mówić o szacunku dla innych praw człowieka. Niestety, dzisiaj w bardzo wielu krajach władze państwowe nie respektują prawa do wolności sumienia i religii swoich obywateli. Wydaje się, że w ostatnich latach w niektórych regionach świata ta podstawowa wolność człowieka jest coraz bardziej zagrożona. Pokazują to bardzo wyraźnie różnego rodzaju międzynarodowe raporty mówiące o problemach z przestrzeganiem wolności sumienia i religii np. w państwach muzułmańskich i komunistycznych. Jeżeli w danym kraju brakuje wolności sumienia i religii, wówczas wszystkie inne prawa podstawowe stają się pozorne. Z jednej strony, potrzeba dzisiaj namysłu nad istotą praw człowieka i możliwością ich upowszechniania, ponieważ wciąż dla większości ludzi zamieszkujących naszą planetę jest to idea bardziej teoretyczna niż kategoria odnosząca się do ich codziennych doświadczeń

10 Wstęp 11 życiowych. Z drugiej strony, swego rodzaju inflacja tego pojęcia prowadzi do jego banalizacji. W konsekwencji czasami prawa człowieka mogą znaczyć wszystko i nic. Jeśli brakuje rzetelnej analizy filozoficznej i solidnego ugruntowania praw człowieka, wówczas stają się one ideą wyblakłą, z której powoli wyparowuje to, co najważniejsze. Dlatego konieczne jest dzisiaj ukazywanie istoty praw człowieka, ich fundamentu i mocy zobowiązującej, a także skuteczna promocja i rozprzestrzenianie tej idei także tam, gdzie ludzie są wciąż ograniczani w swoich podstawowych prawach i wolnościach. Przykładem tego rodzaju refleksji była międzynarodowa konferencja naukowa, która miała miejsce na UKSW w Warszawie 13 maja 2009 roku, zatytułowana Refleksja filozoficzna na temat praw człowieka w krajach Europy Środkowo-Wschodniej w drugiej połowie XX wieku. Wystąpienia uczestników tego spotkania pochodzących z Polski, Słowacji i Niemiec koncentrowały się przede wszystkim na ukazaniu roli, jaką odegrała w ostatnim okresie w naszej części Europy kategoria praw człowieka, która sprzyjała obronie godności ludzkiej oraz inspirowała proces przekształcania systemu totalitarnego w demokrację. Owocem tej konferencji jest książka Etyczne wymiary praw człowieka. Kontynuacją tej refleksji była międzynarodowa konferencja naukowa Filozofia praw człowieka, która miała miejsce na UKSW w Warszawie 12 maja 2010 roku. W ramach tego spotkania przedstawiciele wielu różnych środowisk naukowych z Polski i Słowacji skoncentrowali swoją uwagę na problemie filozoficznego uzasadnienia praw człowieka oraz współczesnych interpretacjach ich etycznych i politycznych wymiarów. Książce, która powstała po konferencji, postanowiliśmy nadać nieco prowokacyjny tytuł: O prawach człowieka nieco inaczej. I nie jest to chwyt marketingowy, a w każdym razie nie taki był najważniejszy cel użycia takiego sformułowania. W toku przeprowadzonych dyskusji okazało się, że interpretacja praw człowieka, a dokładniej ich przestrzeganie, budzi wiele wątpliwości i to różnej natury. Teksty, które znajdują się w książce, pokazują, jak rozmaite mogą być uzasadnienia tychże praw, a także, jakie budzą one wątpliwości.

11 12 Wstęp Autorzy niniejszego opracowania starają się spojrzeć na zagadnienie praw człowieka zarówno od strony filozoficznej, co zostało przedstawione w artykułach umieszczonych na samym początku, jak i od strony socjologicznej, politycznej, a także w perspektywie ich prezentacji przez media. Tym sposobem mamy do czynienia z wielostronnym spojrzeniem na interesujące nas zagadnienie praw człowieka, tj. na filozofię ich ustalania i wprowadzania w życie, a zwłaszcza ich ukonkretnianie w życiu społeczno-politycznym. Na podkreślenie zasługuje udział we wspólnym przedsięwzięciu badawczym myślicieli ze Słowacji, jako że mają oni inne doświadczenie zarówno historyczne, jak i społeczno-polityczne, a przez to i inne spojrzenie na prawa człowieka, a także na ich ostateczne rozumienie. W artykułach autorów słowackich bardziej widoczny jest wątek praktyczny niż teoretyczny. Jest to zupełnie zrozumiałe, jako że Słowacja jest krajem (proporcjonalnie) bardziej zróżnicowanym pod względem kulturowym czy etnicznym niż Polska. Z perspektywy autorów słowackich problem praw mniejszości wygląda trochę inaczej, a na pewno jest bardziej skomplikowany. Stąd też ich przemyślenia są bardzo cenne i zdają się wiele wnosić do rozważań na ten temat. Ułatwiają lepsze zrozumienie tego, czym są prawa człowieka. Najważniejszym problemem filozoficznym wydaje się być dzisiaj możliwość ostatecznego uzasadnienia praw człowieka, czyli znalezienie ich nienaruszalnego fundamentu. Jakie są więc tak naprawdę antropologiczno-metafizyczne podstawy praw człowieka? W jakim stopniu prawo naturalne czy też nasze potrzeby stanowią ich fundament? Jak respektować prawa człowieka we współczesnych społeczeństwach wielokulturowych? Jak połączyć prawa podstawowe z zasadą sprawiedliwości i dobrem wspólnym? Artykuły zamieszczone w tej publikacji udzielają odpowiedzi na wiele podobnych pytań i wątpliwości. Jedną z najważniejszych kwestii jest obecnie połączenie praw człowieka z kategorią godności osoby ludzkiej. W preambule Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka z 1948 roku czytamy, że uznanie przyrodzonej godności oraz równych i niezbywalnych praw wszystkich członków wspólnoty ludzkiej jest podstawą wolności,

12 Wstęp 13 sprawiedliwości i pokoju świata. Podobne rozumienie godności osoby ludzkiej znajdujemy także w obecnie obowiązującej Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej. Nasza ustawa zasadnicza z 1997 roku charakteryzuje ludzką godność jako przyrodzone, niezbywalne i nienaruszalne źródło wolności i praw człowieka i obywatela. Wydaje się, że z głęboką metamorfozą rozumienia godności osoby ludzkiej mamy do czynienia w Karcie Praw Podstawowych Unii Europejskiej. Dokument przyjęty w Nicei w 2000 roku i dołączony do Traktatu Lizbońskiego w 2007 roku stanowi zbiór fundamentalnych praw człowieka przysługujących obywatelom UE. W najbliższych dziesięcioleciach zapisy KPP powinny mieć decydujące znaczenie w rozstrzyganiu różnego rodzaju kwestii o charakterze moralnym czy bioetycznym na naszym kontynencie. Warto zauważyć, że art. 1 KPP zawiera następujące słowa o godności człowieka: Godność ludzka jest nienaruszalna. Musi być szanowana i chroniona. Niestety, w porównaniu z PDPC nie znajdujemy tutaj przyrodzonego i niezbywalnego charakteru godności osoby ludzkiej. Wydaje się, że za takim rozwiązaniem stoi pewien rodzaj antropologii, który ujmuje człowieka jako istotę samowystarczalną i niezależną od jakiejkolwiek transcendencji. KPP milczy także na temat godności jako fundamentu wszystkich praw i wolności. Tego rodzaju zmiana w rozumieniu godności człowieka oraz brak wyraźnego ugruntowania praw człowieka na fundamencie godności stanowią poważny przejaw odchodzenia wielu środowisk od tradycyjnego rozumienia praw podstawowych. Wydaje się, że obecnie nowe rozumienie praw człowieka widać wyraźnie w tzw. prawach czwartej generacji, nazywanych także nowymi prawami człowieka, które miałyby dotyczyć ochrony różnego rodzaju mniejszości czy też powinny gwarantować wszystkim ludziom prawo do obywatelstwa. Tak więc, nie podważając ani istnienia praw człowieka, ani tym bardziej ich znaczenia dla obrony godności ludzkiej, przedstawione powyżej rozważania ukazują pewne trudności, na jakie natrafiamy, gdy zaczynamy zastanawiać się nad zastosowaniem poszczególnych zapisów praw człowieka, i jakiego typu wątpliwości one budzą. I nie chodzi o to, by je krytykować, ale by zmierzyć się z pewnymi proble-

13 14 Wstęp mami, a także by zastanowić się nad możliwościami dokładniejszego określenia, co jest podstawowym prawem człowieka, a co tylko uogólnioną zasadą funkcjonującą w praktyce społecznej czy politycznej danego kraju, podniesioną do godności praw człowieka. Prezentowane rozważania są przejawem współczesnej refleksji nad prawami podstawowymi. Stanowią także zaproszenie do dalszej dyskusji nad naturą, upowszechnianiem i ochroną praw człowieka oraz możliwością ich filozoficznego ugruntowania. Dzisiaj, w dobie globalizacji i kształtowania się społeczeństw wielokulturowych, może bardziej niż kiedykolwiek potrzebujemy rzetelnego namysłu nad fundamentem praw człowieka i ich uniwersalnym charakterem. Ryszard Moń, Andrzej Kobyliński