Bezdomność wśród dzieci i młodzieży w Polsce.

Transkrypt

1 Bezdomność wśród dzieci i młodzieży w Polsce. Jak radzić sobie z tym problemem? Materiały pomocnicze

2 2 Spis treści Wprowadzenie Nieco statystyki - co Główny Urząd Statystyczny, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej i inne ośrodki badawcze mówią o bezdomności wśród dzieci Co powoduje bezdomność wśród dzieci i młodzieży? Jak jej zapobiegać lub jak z niej wyjść? Bibliografia... 22

3 3 Wprowadzenie Zjawisko bezdomności wśród dzieci i młodzieży w Polsce jest trudne do precyzyjnego oszacowania. Statystyka publiczna, zarówno w formie badań prowadzonych prze Główny Urząd Statystyczny (GUS), jak i Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej (MPiPS) realizowanych we współpracy z Urzędami Wojewódzkimi nie daje jasnego obrazu co do skali i zakresu zjawiska. Jeszcze trudniejszą kwestią wydaje się określenie sposobów wchodzenia w bezdomność przez najmłodszą część społeczeństwa oraz wyjścia z tej trudnej sytuacji. Niniejszy program edukacyjny ma na celu uwrażliwienie dzieci i młodzieży w tym temacie poprzez prezentację danych liczbowych dotyczących zjawiska bezdomności wśród dzieci i młodzieży w Polsce oraz wskazanie specyfiki bezdomności tej grupy społeczeństwa. Całość materiału została dostosowana do wymogów lekcji szkolnych i może być zrealizowana w ramach 4 godzin lekcyjnych. Materiał został podzielony na dwie części: 1. Nieco statystyki - co Główny Urząd Statystyczny, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej i inne ośrodki badawcze mówią o bezdomności wśród dzieci - 90 min (2 h lekcyjne); 2. Co powoduje bezdomność wśród dzieci i młodzieży? Jak jej zapobiegać lub jak z niej wyjść? - 90 min (2 h lekcyjne). Główne cele obu części: 1. Zapoznanie dzieci i młodzieży ze skalą problemu bezdomności wśród ich rówieśników 2. Przekazanie sposobu analizy danych statystycznych 3. Zapoznanie dzieci i młodzieży z przyczynami bezdomności wśród ich rówieśników 4. Zapoznanie dzieci i młodzieży ze sposobami wychodzenia z bezdomności 5. Zapoznanie dzieci i młodzieży ze sposobami zapobiegania bezdomności wśród ich rówieśników Przygotowany program edukacyjny stanowił jeden z elementów międzynarodowego projektu badawczego pn. A study relating to children rough sleepers who are runaways & homeless and victimes of sexual exploitation/abuse & other violence on the streets and development of knowledge transfer activities that improve services and policies to support & protect these vulnerable children, realizowanego przez Stowarzyszenie Centrum Wspierania Edukacji i Przedsiębiorczości w Rzeszowie wspólnie z partnerami z dziewięciu krajów europejskich w ramach programu Daphne III pod kierunkiem Uniwersytetu w Wolverhampton (Wielka Brytania).

4 4 1. Nieco statystyki - co Główny Urząd Statystyczny, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej i inne ośrodki badawcze mówią o bezdomności wśród dzieci Cele: 1. Zapoznanie dzieci i młodzieży ze skalą problemu bezdomności wśród ich rówieśników 2. Przekazanie sposobu analizy danych statystycznych Czas: 90 min (2 h lekcyjne) Badania Głównego Urzędu Statystycznego 45 min W prowadzonym przez GUS cyklicznie co kilka lat badaniu pn. Narodowy Spis Powszechny Ludności i Mieszkań wskazano, że szacunkowa liczba bezdomnych w roku 2011 należących do tzw. I kategorii bezdomnych (osób bez dachu nad głową) 1 wynosi około 9,6 tys. osób (według danych spisu zjawisko bezdomności ogółem dotyczy 24 tys. osób). W prezentowanych wynikach badań podana została krótka informacja o wzroście liczby bezdomnych dzieci do lat 17, co wskazuje na wzrost liczby bezdomnych rodzin 2. Jak wynika z opublikowanych w kwietniu 2013 r. szczegółowych wyników badania Narodowego Spisu Powszechnego Ludności i Mieszkań 2011, liczba osób przebywających w schroniskach dla bezdomnych i noclegowniach spadła w roku 2011 o ponad 2000 osób w stosunku do danych z roku O ile te dane mogą być optymistyczne, o tyle szczegółowa ich analiza wskazuje, że nastąpił wzrost zagrożenia bezdomnością w różnych grupach oraz pojawiły się nowe jej formy 4. Według danych spisowych liczba dzieci i młodzieży do lat 19 pozostających bezdomnymi w roku 2011 wyniosła ogółem 1790 osób, z czego do tzw. I kategorii zaliczono 150 osób zaś do II 1 Do pierwszej kategorii osób bezdomnych zalicza się osoby żyjące na ulicy, w przestrzeni publicznej bez schronienia, które mogłoby zostać uznane za kwaterę mieszkalną. Do kategorii tej należą przede wszystkim osoby, które wieczór i noc w krytycznym momencie spisu spędzają poza jakąkolwiek instytucją funkcjonującą całodobowo. Druga kategoria osób bezdomnych to osoby bez stałego miejsca zamieszkania, które często przemieszczają się pomiędzy różnymi typami obiektów zbiorowego zakwaterowania (schroniska, noclegownie i instytucje dla bezdomnych). Por. Narodowy Spis Powszechny Ludności i Mieszkań 2011, Wyd. GUS, Warszawa 2012, s Narodowy Spis Powszechny Ludności i Mieszkań 2011, op. cit., s. 91. Podobny wniosek wraz z szerszym komentarzem znajduje się w opracowaniu: Ludność. Stan i struktura demograficzno-społeczna, op. cit., s W roku 2002 odnotowano w spisie łącznie osób przebywających w schroniskach dla bezdomnych oraz noclegowniach, zaś w roku 2011 takich osób wskazano łącznie Por. Tabele przeglądowe Ludność. Stan i struktura demograficzno-społeczna. Narodowy Spis Powszechny Ludności i Mieszkań 2011, Wyd. GUS, Warszawa 2013, Tabela XX. 4 Mowa tu np.: 1) o wzroście liczby bezdomnych dzieci do lat 17 ze względu na wzrost liczby bezdomnych rodzin, (por. Narodowy Spis Powszechny Ludności i Mieszkań 2011, op. cit., s. 91); 2) o przynależności do kategorii bezdomnych, osób korzystających np. z domów pomocy społecznej dla samotnych kobiet w ciąży lub z małymi dziećmi, (por. Ludność. Stan i struktura demograficzno-społeczna..., op. cit., s. 126).

5 osób 5. Osoby te, stanowiły 6,9% ogółu osób bezdomnych, z czego w grupie mężczyzn było to 4,6% ogółu bezdomnych mężczyzn, zaś w grupie kobiet aż 15% ogółu bezdomnych kobiet. Tabela 1 prezentuje podsumowanie podstawowych danych opisowych badanej zbiorowości. Tabela 1. Dane opisowe badanej zbiorowości bezdomnych dzieci i młodzieży Grupa wieku Ogółem Bezdomni I kategorii Bezdomni II kategorii Ogółem Mężczyźni Kobiety Ogółem Mężczyźni Kobiety Ogółem Mężczyźni Kobiety liczba osób Ogółem odsetek osób liczonych w stosunku do ogółu w danej kategorii bezdomności (struktura pionowa) Ogółem ,9 4,6 15,0 1,5 1,0 4,6 10,3 7,1 18,7 odsetek osób liczonych w stosunku do ogółu w danej grupie wieku i płci (struktura pozioma) Ogółem ,0 41,5 26,1 62,0 58,5 73, ,4 8,8 8,0 91,6 91,2 92,0 Źródło: Tabele wynikowe Ludność. Stan i struktura demograficzno-społeczna. Narodowy Spis Powszechny Ludności i Mieszkań 2011, Wyd. GUS, Warszawa 2013, Tabela 52. Wśród 1790 osób młodych, spisanych jako osoby bezdomne w trakcie spisu, 50,83% stanowili mężczyźni, zaś kobiety 49,17%. Do osób bezdomnych I kategorii zaliczono łącznie 150 spisanych respondentów, z czego mężczyźni stanowili 53,33% ogółu a kobiety 46,67%. W II kategorii osób bezdomnych, z 1640 osób spisanych, 50,60% stanowili mężczyźni, zaś kobiety - 49,40%. Podane proporcje cechuje bardzo wysoki stopnień podobieństwa, co nie ma już miejsca wśród ogółu osób bezdomnych (Tabela 2). Tabela 2. Podział bezdomnych ogółem oraz bezdomnych należących do I i II kategorii według płci w odniesieniu do bezdomnych ogółem oraz bezdomnych w wieku 0-19 lat Grupa wieku Ogółem Bezdomni I kategorii Bezdomni II kategorii Mężczyźni Kobiety Mężczyźni Kobiety Mężczyźni Kobiety Ogółem 77,19% 22,81% 84,30% 15,70% 72,83% 27,17% ,84% 49,16% 53,33% 46,67% 50,61% 49,39% Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Tabele wynikowe Ludność. Stan i struktura demograficznospołeczna..., op. cit., Tabela 52. Analiza danych wskazuje, że w grupie wieku do 19 roku życia, podobnie jak w przypadku osób bezdomnych liczonych ogółem, więcej jest tych zaliczanych do II kategorii bezdomności. Odsetek ten jest jednak wyższy o prawie 30% (wynosi 91,6%) od odsetka osób bezdomnych zaliczanych do tych, które nie mają miejsca zamieszkania, co może wskazywać, że tzw. bezdomność bez dachu nad głową jest problemem dotykającym przede wszystkim osoby w starszej grupie wiekowej (mimo zaewidencjonowania 150 osób do 19 roku życia w I kategorii bezdomnych). Dane odnoszące się do osób zaliczanych do I kategorii bezdomnych wskazują też na niepokojące zjawisko bezdomności młodych kobiet. Odsetek młodych kobiet do 19 roku życia zaliczanych do I kategorii bezdomnych jest wyższy niż w przypadku młodych mężczyzn (odpowiednio: 4,6% i 1,0%). Jest to niepokojące mimo faktu, że liczba bezwzględna kobiet w tej grupie wiekowej należących do I kategorii bezdomnych jest 5 Por. Tabele wynikowe Ludność. Stan i struktura demograficzno-społeczna, op. cit. Tabela 52.

6 6 niższa niż liczba mężczyzn w analogicznej grupie. Świadczyć to może jednak o gorszej sytuacji społecznej kobiet bezdomnych i potencjalnie łatwiejszym wejściu w bezdomność wśród pań niż wśród panów. Dodatkowo, niepokój budzi młody wiek takich bezdomnych, co wskazywać może na wcześniejsze rozpoczęcie procesu stygmatyzacji społecznej. O ile ogólna liczba kobiet bezdomnych jest niższa niż mężczyzn, o tyle na podstawie tych danych można wyciągnąć wniosek, że kobiety mogą wcześniej wchodzić w bezdomność i gorzej radzić sobie z nią później 6. Pośrednio świadczyć może też o tym podobieństwo proporcji między kobietami i mężczyznami w tej grupie wiekowej zaliczanymi do osób bezdomnych II kategorii (odpowiednio: 92% dla kobiet i 91,5% dla mężczyzn). Oznaczać to może, że wchodzące w bezdomność młode kobiety i młodzi mężczyźni inaczej rozgrywają swoją bezdomność później. Jeżeli zjawisko bezdomności męskiej i żeńskiej byłoby podobne, proporcje te nie zostałyby zachowane lub odpowiadałyby strukturze wiekowej dla bezdomności męskiej. Analiza danych pozwala też wysnuć wniosek, że bezdomne kobiety do 19 roku życia zaliczane do II kategorii częściej korzystają z usług pomocy społecznej dla bezdomnych niż mężczyźni (jest ich 18,7%, podczas gdy w tej samej grupie wiekowej mężczyzn jest 7,1%). może to być związane z pojawiającymi się coraz częściej przypadkami pobytu kobiet w domach pomocy społecznej dla samotnych kobiet w ciąży i z małymi dziećmi (61,8% ogółu bezdomnych kobiet we wszystkich grupach wiekowych) 7. Tabela 3. Bezdomni ogółem i bezdomni w wieku 0-19 lat według długości okresu pozostawania w bezdomności Okres bezdomności od 4 do 12 Wiek do 3 miesięcy powyżej 8 Ogółem miesięcy 2-3 lata 4-8 lat (włącznie) lat (włącznie) nieustalony Ogółem Mężczyźni Kobiety Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Tabele wynikowe Ludność. Stan i struktura demograficznospołeczna..., op. cit., Tabela 47. Oprócz cech demograficznych osób bezdomnych zaliczanych do badanej zbiorowości, dodatkowej charakterystyki zjawiska dostarczają także dane dotyczące okresu trwania w bezdomności. O ile w przypadku osób dorosłych, mimo negatywnego charakteru bezdomności jako zjawiska dotykającego niektórych członków społeczeństwa, można w sposób bezemocjonalny operować liczbami, o tyle w odniesieniu do dzieci i młodzieży problem ten jest szczególnie dojmujący (Tabela 3). 6 O potwierdzeniu takiej hipotezy mogłyby świadczyć dalsze badania panelowe, które jednak ze względów metodologicznych są bardzo trudne do przeprowadzenia. Mimo to, wystarczyłyby też dane pochodzące z dalszych spisów prezentujące wiek bezdomnych kobiet. 7 Ludność. Stan i struktura demograficzno-społeczna, op. cit. s. 128.

7 7 Badania Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej 30 min Drugim badaniem pozwalającym zdiagnozować liczbę osób bezdomnych w Polsce są prowadzone przez Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej badania, w które zaangażowani są Wojewodowie. Badania te przeprowadzane są na terenie całego kraju, w określonym czasie w nocy. Ich wyniki są jednymi z najbardziej miarodajnych i opisujących zjawisko bezdomności względem cech społecznych, demograficznych czy ekonomicznych 8. Pierwsze badanie miało miejsce w roku 2009 oraz Posługując się danymi prezentowanymi w opracowaniu z lipca 2010 r. stwierdzić można, że 10 : 1) liczba osób bezdomnych waha się między 18 tys. a 20 tys. osób 11 ; 2) wyżej wskazane liczby dotyczą osób, którym udzielono pomocy (noclegu) w placówkach dla osób bezdomnych; 3) szacuje się, że mimo trudnych warunków atmosferycznych liczba osób, które nie skorzystały z pomocy może wynieść około 1/3 z liczebności tych, które z niej skorzystały; 4) łączna liczba bezdomnych może wynieść w przybliżeniu 30 tys. osób. Brak jest w prezentowanych wynikach badania informacji jaki odsetek tych osób stanowiły dzieci 12. W cytowanym opracowaniu znalazły się jednak informacje przesyłane przez wydziały ds. polityki społecznej poszczególnych urzędów wojewódzkich, które wskazują, że spośród usług, które udzielono w ramach pomocy dla osób bezdomnych w 2009 roku trafiło do dzieci (4,78% usług trafiło do dzieci). Wykres nr 1 prezentuje liczbę usług pomocy dla osób bezdomnych, których udzielono dzieciom w stosunku do usług udzielonych ogółem (dane w układzie województw) Dane w tym przekroju dostępne będą w prezentowanych wynikach badań za rok W badaniu z roku 2010 nie ewidencjonowano osób bezdomnych pod względem niektórych cech społecznodemograficznych. Dopiero w badaniu przeprowadzonym w roku 2013 respondenci byli pytani o wiek, płeć, status rodzinny i powody bezdomności, wśród których wymienione były także konflikty rodzinne i przemoc. Wyniki zawarte w opracowaniu z roku 2010, a podające liczbę dzieci opracowane zostały na podstawie informacji od urzędów wojewódzkich i dotyczą udzielonej pomocy osobom bezdomnym. Powoduje to powstawianie tzw. efektu dublowania danych, ponieważ każdorazowe udzielenie pomocy tej samej osobie jest ewidencjonowane. 9 Przeprowadzono je w nocy z 15 na 16 grudnia 2009 r. i w nocy z 26 na 27 stycznia 2010 r. Wyniki zaprezentowano w opracowaniu pt. Bezdomność w Polsce - diagnoza na dzień 31 stycznia 2010 r., Materiał informacyjny Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej, Warszawa lipiec 2010 r. 10 Bezdomność w Polsce - diagnoza na dzień 31 stycznia 2010 r., Materiał informacyjny Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej, Warszawa lipiec 2010 r., s Różnica wynika z faktu, że w badaniu przeprowadzonym nocy z 15 na 16 grudnia 2009 spisano osób bezdomnych, zaś w nocy z 26 na 27 stycznia 2010 r. aż Badanie styczniowe zdecydowano się przeprowadzić ze względu na fakt, że w grudniu 2009 nie odnotowano zbyt niskich temperatur, które powodowałyby, że bezdomni korzystaliby ze schronienia w różnych miejscach. Taka sytuacja miała miejsce dopiero w styczniu 2010 r. 12 Por. przypis Z prezentacji na wykresie usunięto dane dla miasta stołecznego Warszawy ze względu na ekstremalnie dużą wartość: usług ogółem. W tej liczbie 173 usługi trafiły do dzieci.

8 8 Wykres 1. Liczba usług pomocy dla osób bezdomnych udzielonych dzieciom w stosunku do liczby usług udzielonych ogółem w 2009 r. Źródło: Bezdomność w Polsce - diagnoza na dzień 31 stycznia 2010 r., Materiał informacyjny Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej, Warszawa lipiec 2010 r., s. 10. Bardziej prezencyjne dane liczbowe odnoszące się do dzieci, jako beneficjentów usług pomocy dla bezdomnych, przesłane przez urzędy wojewódzkie zaprezentowane zostały w opracowaniu Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej pt. Sprawozdanie z realizacji działań na rzecz ludzi bezdomnych w województwach w roku W dokumencie tym zawarto informacje o osobach przebywających w placówkach noclegowych oraz poza nimi w podziale na płeć i przynależność do grupy dzieci (Wykresy: 2 i 3). Opracowanie prezentuje wyniki pochodzące z III kwartału 2011 r. 14 Sprawozdanie z realizacji działań na rzecz ludzi bezdomnych w województwach w roku 2010, op. cit.

9 9 Wykres 2. Liczba dzieci bezdomnych przebywających w placówkach noclegowych w stosunku do liczby osób bezdomnych ogółem w 2011 r. Źródło: Sprawozdanie z realizacji działań na rzecz ludzi bezdomnych w województwach w roku 2010, Materiał Informacyjny Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej, Warszawa 2012 r., s. 7. Wykres 3. Liczba dzieci bezdomnych przebywających poza placówkami noclegowymi w stosunku do liczby osób bezdomnych ogółem w 2011 r. Źródło: Sprawozdanie z realizacji działań na rzecz ludzi bezdomnych w województwach w roku 2010, op. cit., s. 7. Ogółem, liczba osób bezdomnych przebywających w placówkach oraz poza nimi wyniosła z czego liczba dzieci wyniosła (stanowiły one 4,76% ogółu bezdomnych). W omawianym opracowaniu szacuje się, że jest to liczba dzieci bezdomnych, jednak z zastrzeżeniem, że liczba ta nie zawsze pokrywa się z liczbą osób faktycznie przebywających na terenie danego województwa.

10 10 Wyniki badania - Ogólnopolskiego badania liczby osób bezdomnych w nocy z 7 na 8 lutego 2013 r. - które ma mieć już charakter cykliczny 15 wskazują, że liczba osób bezdomnych ogółem, które udało się zaewidencjonować podczas nocnego spisu wyniosła osób, w tym dzieci 16. Na tę liczbę złożyły się zarówno osoby przebywające w placówkach instytucjonalnych (ogółem osób) oraz poza nimi (8 554 osoby). Szczegółowe informacje prezentuje Tabela 4. Tabela 4. Liczba osób bezdomnych ogółem oraz liczba dzieci bezdomnych zdiagnozowanych w trakcie ogólnopolskiego badania liczby osób bezdomnych w nocy z 7 na 8 lutego 2013 r. Liczba osób bezdomnych przebywających w placówkach instytucjonalnych Liczba osób bezdomnych przebywających poza placówkami instytucjonalnymi Liczba osób bezdomnych ogółem Województwo Ogółem Dzieci Ogółem Dzieci Ogółem Dzieci dolnośląskie kujawskopomorskie lubelskie lubuskie łódzkie małopolskie mazowieckie opolskie podkarpackie podlaskie pomorskie śląskie świętokrzyskie warmińskomazurskie wielkopolskie zachodniopomorskie Razem Źródło: Sprawozdanie z realizacji działań na rzecz ludzi bezdomnych w województwach w roku 2012 oraz wyniki Ogólnopolskiego badania liczby osób bezdomnych (7/8 luty 2013), Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Materiał informacyjny, Warszawa, lipiec 2013 r., s. 8. Największa liczba dzieci bezdomnych odnotowana została w województwie kujawskopomorskim, w którym podczas spisu zaewidencjonowano 261 takich dzieci. Niepokój budzić może fakt, że 190 spośród nich przebywało poza placówkami instytucjonalnymi. Na ogół liczba dzieci przebywających w placówkach jest wyższa i świadczyć może o instytucjonalizacji bezdomności. Najniższą liczbę dzieci bezdomnych odnotowano w województwie podlaskim (13 dzieci) oraz województwie podkarpackim (15 dzieci). Wszystkie one przebywały w placówkach instytucjonalnych. 15 Badanie to, według informacji Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej będzie badaniem cyklicznym, prowadzonym co dwa lata. Część wyników badania z lutego 2013 r. została zawarta w opracowaniu: Sprawozdanie z realizacji działań na rzecz ludzi bezdomnych w województwach w roku 2012 oraz wyniki Ogólnopolskiego badania liczby osób bezdomnych (7/8 luty 2013), Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Materiał informacyjny, Warszawa, lipiec 2013 r. 16 Pomimo widocznych niespójności w sumowaniu ogólnej liczby osób bezdomnych, podaną liczbę osób należy przyjąć za faktyczną i dotyczącą stwierdzonych przypadków bezdomności. Błędy rachunkowe wynikają z niestarannego wprowadzenia danych szczegółowych do ewidencji elektronicznej.

11 11 Badania Podkarpackiego Urzędu Wojewódzkiego 15 min Wyniki badań prowadzonych przez większość urzędów wojewódzkich są wyrywkowe i nie opisują całości zjawiska. Za najbardziej precyzyjne i kompleksowe uważane są wyniki prowadzone przez Urząd Wojewódzki w Rzeszowie 17. Wyniki przeprowadzanej co dwa lata ankiety wskazują, że ogólna liczba bezdomnych w województwie podkarpackim wynosiła odpowiednio: 905 osób (w 2007 r.); 894 osoby (w 2009 r.) oraz osób (w 2011 r.). Wśród tej liczby zanotowano także bezdomne rodziny, zarówno z dziećmi, jak i bez nich. Szczegółowe dane w tym zakresie prezentuje Tabela 5. Tabela 5. Liczba bezdomnych rodzin na terenie województwa podkarpackiego w latach 2007, 2009 i 2011 Wyszczególnienie Liczba bezdomnych rodzin ogółem Osoby bezdomne samotnie wychowujące dzieci Kobiety Mężczyźni Liczba bezdomnych, pełnych rodzin (rodzice wraz z dziećmi) 2. 4 Liczba bezdomnych, bezdzietnych małżeństw, konkubinatów (.) dane nie są wiarygodne Źródło: Ankieta na temat osób bezdomnych w województwie podkarpackim za rok: 2007, 2009 i 2011; dane pozyskane z Wydziału Polityki Społecznej Podkarpackiego Urzędu Wojewódzkiego w Rzeszowie. Liczba rodzin z dziećmi, które zostały zdiagnozowane jako bezdomne w województwie podkarpackim wahała się w ciągu ostatnich lat (Tabela 6). Sytuacja bezdomności rodziny dotyczyła najczęściej rodzin z jednym dzieckiem (rok 2011), choć jeszcze kilka lat wcześniej, zjawisko to dotykało najczęściej rodzinę z 2 dzieci (rok 2007). Tabela 6. Liczba bezdomnych rodzin z dziećmi na terenie województwa podkarpackiego w latach 2007, 2009 i 2011 Liczba dzieci w rodzinie dziecko dzieci dzieci i więcej dzieci RAZEM Źródło: Ankieta na temat osób bezdomnych w województwie podkarpackim za rok: 2007, 2009 i 2011, op. cit. Zdiagnozowane bezdomne dzieci w roku 2011 należały przede wszystkim do grupy dzieci młodszych (wiek do 3 lat) oraz do grupy dzieci w wieku szkolnym (7-13 lat). W ciągu trzech cykli badawczych tendencja ta utrzymuje się na stałym poziomie (Tabela 7). 17 Podobnie też reprezentatywne wyniki dostarczają badania społeczne prowadzone na terenie województwa pomorskiego (Pomorskie Forum na rzecz Wychodzenia z Bezdomności - PFWB), realizowane na zlecenie Urzędu Wojewódzkiego w Gdańsku.

12 12 Tabela 7. Wiek bezdomnych dzieci w województwie podkarpackim w latach 2007, 2009 i 2011 dzieci w wieku Rok od 4 do 6 od 7 do 13 od 14 do powyżej Wiek do 3 lat Razem lat lat 16 lat 16 lat Źródło: Ankieta na temat osób bezdomnych w województwie podkarpackim za rok: 2007, 2009 i 2011, op. cit. Główną przyczyną pojawienia się bezdomności wśród rodzin żyjących na terenie województwa podkarpackiego w roku 2011 były: przemoc w rodzinie, deficyt mieszkaniowy oraz bezrobocie (Tabela 8). Tabela 8. Przyczyny powstania bezdomności wśród rodzin z dziećmi w województwie podkarpackim w latach: 2007, 2009 i 2011 Przyczyny / Liczba rodzin eksmisje deficyt mieszkaniowy likwidacja hoteli robotniczych bezrobocie przemoc w rodzinie zdarzenie losowe świadomy wybór innego sposobu życia i odmiennego systemu wartości odrzucenie przez rodzinę i środowisko osób zarażonych wirusem HIV i chorobą AIDS różne rodzaje patologii - alkoholizm, przestępczość itp Źródło: Ankieta na temat osób bezdomnych w województwie podkarpackim za rok: 2007, 2009 i 2011, op. cit. W ciągu analizowanego okresu nastąpiła zmiana przyczyn, wśród których znaczenia nabrały czynniki makroekonomiczne (bezrobocie), choć niekoniecznie musiały mieć one odzwierciedlenie w czynnikach mikroekonomicznych (eksmisja). Pytania sprawdzające: 1. Czy potrafisz opisać skalę zjawiska bezdomności wśród dzieci i młodzieży w Polsce? 2. Czy wiesz jakie dane statystyczne opisują to zjawisko?

13 13 2. Co powoduje bezdomność wśród dzieci i młodzieży? Jak jej zapobiegać lub jak z niej wyjść? Cele: 1. Zapoznanie dzieci i młodzieży z przyczynami bezdomności wśród ich rówieśników 2. Zapoznanie dzieci i młodzieży ze sposobami wychodzenia z bezdomności 3. Zapoznanie dzieci i młodzieży ze sposobami zapobiegania bezdomności wśród ich rówieśników Czas: 90 min (2 h lekcyjne) Przemoc i nadużycia jako główne przyczyny bezdomności wśród dzieci i młodzieży 30 min Przemoc i nadużycia są wymieniane w literaturze przedmiotu jako przyczyny zjawiska bezdomności dzieci i pojawiania się tzw. dzieci ulicy 18. Trudno jednak operować jakimikolwiek liczbami odzwierciedlającymi skalę tego zjawiska. Częściej bowiem prowadzone są badania dotyczące tzw. dzieci ulicy wśród których są przecież i te, mające rodziny, nocujące w domu a tylko większość czasu wolnego lub przeznaczonego na naukę spędzają poza nim. Według danych pochodzących z Międzynarodowego Raportu o Dzieciach Ulicy a cytowanych w Raporcie z socjologicznych badań terenowych zrealizowanych na zlecenie Miejskiego Programu Przeciwdziałania Przestępczości Młodzieży w Krakowie pt. Dzieci Ulicy w 9 milionowej grupie dzieci żyjących w Polsce aż 1,2 miliona z nich to dzieci ulicy 19. Według danych Rzecznika Praw Dziecka cytowanych w tym ostatnim dokumencie, aż 60 tys. dzieci to dzieci ulicy. Według danych dotyczących aglomeracji krakowskiej, wśród przebadanych uczniów szkół gimnazjalnych (w wieku lat) aż 41,3% z nich doświadczyło przemocy. Trudno oszacować jaki odsetek z tych dzieci to tzw. dzieci ulicy lub też dzieci bezdomne. W kontynuacji omawianego badania przeprowadzono obserwacje osób zakwalifikowanych do grupy tzw. dzieci ulicy. Ze względu na miejsca przebywania dzieci te najczęściej obserwowano przy osiedlach mieszkaniowych (791 dzieci), supermarketach (494 dzieci), dworcach (42 dzieci), ulicach i skwerach związanych z prostytucją męską (32 dzieci) i ulicach i skwerach związanych z prostytucją żeńską (13 dzieci) 20. Jeśli brać za punkt odniesienia odsetek gimnazjalistów doświadczających przemocy, to należałoby stwierdzić, że minimum 567 spośród obserwowanych dzieci jest ofiarami przemocy. Jednak takie stanowisko nie jest niczym uzasadnione. O ile liczba 18 B. Bartosz, E. Błażej, O doświadczeniu bezdomności, Warszawa 1995; E. Moczuk, Bezdomność jako problem społeczny w opiniach osób bezdomnych [w:] Poczucie nieegalitarności, ubóstwo, bezdomność a zjawiska patologii społecznej w aktualnej rzeczywistości (red. T. Sołtysiak), Włocławek 1999; M. Porowska, Bezdomność [w:] Encyklopedia socjologii t.1 A-J (red. W. Kwaśniewicz), Warszawa Podane za: Dzieci ulicy. Raport z socjologicznych badań terenowych na zlecenie Miejskiego Programu Przeciwdziałania Przestępczości Młodzieży w Krakowie, (red. B. Sierocka, M. Drewniak), Kraków Ibidem, s. 33.

14 14 kobiet bezdomnych z powodu doświadczanej przemocy został zbadana i wynosi około 19,3% 21, o tyle zjawisko to wśród dzieci nie jest szerzej opisane 22. Dokonując szczegółowego przeglądu danych zawartych w Tablicach przeglądowych pochodzących z Narodowego Spisu Powszechnego Ludności i Mieszkań 2011, możliwe było wskazanie przyczyn wchodzenia w bezdomność. Podczas spisu zostały one zweryfikowane tylko w odniesieniu do osób należących do tzw. I kategorii bezdomnych. Wśród przyczyn wskazano 23 : wymeldowanie (decyzja administracyjna), wypędzenie z mieszkania przez rodzinę/współlokatorów, pozostawienie mieszkania rodzinie z własnej inicjatywy, ucieczka przed przemocą w rodzinie, utrata noclegów w miejscu byłej pracy, konieczność opuszczenia domu dziecka na skutek pełnoletności, eksmisja, zadłużenie, bezrobocie, opuszczenie zakładu karnego. Z danych spisowych wynika, iż wśród 96 osób poniżej 19 roku życia 24 główną przyczyną wejścia w bezdomność były: wymeldowanie decyzją administracyjną, wypędzenie z mieszkania, pozostawienie mieszkania rodzinie z własnej inicjatywy oraz ucieczka przed przemocą (Tabela 9). Tabela 9. Przyczyny bezdomności dzieci i młodzieży w odniesieniu do przyczyn wszystkich osób bezdomnych w podziale na płeć Ogółem 0-19 lat Grupa wieku Ogółem Mężczyźni Kobiety Ogółem Mężczyźni Kobiety liczba osób Przyczyny ogółem Wymeldowanie (decyzja administracyjna) Wypędzenie z mieszkania przez rodzinę/współlokatorów Pozostawienie mieszkania rodzinie z własnej inicjatywy Ucieczka przed przemocą w rodzinie Utrata noclegów w miejscu byłej pracy Konieczność opuszczenia domu dziecka na skutek pełnoletności Eksmisja Zadłużenie Bezrobocie Opuszczenie zakładu karnego Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Tabele wynikowe Ludność. Stan i struktura demograficznospołeczna. Narodowy Spis Powszechny Ludności i Mieszkań 2011, Wyd. GUS, Warszawa 2013, Tabela M. Dębski, Bezdomne kobiety w województwie pomorskim. Raport, Gdańsk 2009, s. 58; dostęp: (stan na dzień ). 22 Informacji na ten temat powinny dostarczyć szczegółowe wyniki Ogólnopolskiego badania liczby osób bezdomnych z 2013 r., które jeszcze nie zostały opublikowane. 23 Tabele wynikowe Ludność. Stan i struktura demograficzno-społeczna, op. cit. Tabela Spośród 150 osób w wieku 0-19 lat zaliczonych do bezdomnych I kategorii, odpowiedzi udzieliło jedynie 96 osób.

15 15 Szczegółowa analiza danych zawartych w Tabeli 1 pozwala stwierdzić, że przyczyny dla których młode osoby stają się bezdomnymi nie pokrywają się z przyczynami dla ogółu zbiorowości osób bezdomnych, które podano jako punkt odniesienia. Sugeruje to, że czynnikiem istotnie wpływającym na powód bezdomności może być wiek. W przypadku trzech wskazanych przyczyn, odsetek osób, które z ich powodu znalazły się bez dachu nad głową zwiększa się wraz z wiekiem. Ucieczka przed przemocą jest wymieniana jako jedna z głównych przyczyn powodujących bezdomność wśród dzieci i młodzieży. O sile jej wpływu mogą przekonywać szczegółowe dane, kiedy rozpatrywać się będzie bezdomność ze względu na czas jej trwania. Tabela 10 przedstawia dane liczbowe dotyczące bezdomnych dzieci i młodzieży w zależności od długości trwania bezdomności wraz z przyczynami decydującymi o jej powstaniu. Z tabeli wynika, że osoby młode pozostają coraz dłużej w bezdomności. Jeśli weźmie się pod uwagę, że osoby te mogły być nawet 8 lub więcej lat bezdomne, można zaryzykować stwierdzenie, że były dziećmi, kiedy dotknęła je bezdomność. Tabela 10. Powody trwania bezdomności dzieci i młodzieży w odniesieniu do długości pozostawania w bezdomności Ogółem do 3 miesięcy (włącznie) 4-12 miesięcy (włącznie) 2-3 lata 4-8 lat powyżej 8 lat nieustalony okres bezdomności Ogółem Wymeldowanie (decyzja administracyjna) Wypędzenie z mieszkania przez rodzinę /współlokatorów Pozostawienie mieszkania rodzinie z własnej inicjatywy Ucieczka przed przemocą w rodzinie Utrata noclegów w miejscu byłej pracy Konieczność opuszczenia domu dziecka na skutek pełnoletności Eksmisja Zadłużenie Bezrobocie Opuszczenie zakładu karnego Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Tabele wynikowe Ludność. Stan i struktura demograficznospołeczna..., op. cit., Tabela 49. Analiza długości trwania bezdomności w odniesieniu do przyczyn wskazuje, że kluczowe znaczenie mają już wcześniej wymienione, choć z różną siłą. I tak, w odniesieniu do dzieci i młodzieży, których okres trwania w bezdomności wyniósł: 1) mniej niż 3 miesiące, głównymi przyczynami były: wymeldowanie, wypędzenie z mieszkania i ucieczka przed przemocą w rodzinie;

16 16 2) 4 do 12 miesięcy: wymeldowanie, wypędzenie z mieszkania i ucieczka przed przemocą w rodzinie; 3) 2 do 3 lat: wymeldowanie, wypędzenie z mieszkania i pozostawienie mieszkania rodzinie z własnej inicjatywy; 4) 4-8 lat: wymeldowanie, wypędzenie z mieszkania, pozostawienie mieszkania rodzinie z własnej inicjatywy i eksmisja; 5) powyżej 8 lat: wymeldowanie, wypędzenie z mieszkania, pozostawienie mieszkania rodzinie z własnej inicjatywy; 6) nieustalony czas trwania bezdomności: wypędzenie z mieszkania, pozostawienie mieszkania rodzinie z własnej inicjatywy i ucieczka przed przemocą w rodzinie. Koncentrując się na dzieciach śpiących pod gołym niebem w wyniku przemocy czy nadużycia względem nich, należy ponownie stwierdzić, że jedynymi danymi mogą być w tym przypadku dane pochodzące z ogólnopolskiego liczenia osób bezdomnych z roku 2013, jednak z powodu trwających prac nad opracowaniem szczegółowych wyników badania, nie są one w obecnej chwili dostępne. Nawet informacje zaprezentowane w publikacji pt. Dziecko na ulicy. Zwalczanie przemocy wobec dzieci ulicy, są jedynie ogólnikowe. Jedyną istotną informacją jest cytat z artykułu Rzecznika Praw Dziecka w Polsce, P. Jarosa, w którym stwierdził on 25 : Diagnoza problemu «dzieci ulicy» jest wciąż niewystarczająca, stąd wiele programów [na rzecz dzieci] walczy nie z przyczynami problemów, ale tylko z najbardziej widocznymi skutkami. Wywiady wśród dzieci i młodzieży bezdomnej 60 min Przeprowadzenie wywiadów wśród dzieci było najtrudniejszym elementem prowadzonych badań. Wynikało to nie tylko z oczywistych trudności w dotarciu do grupy docelowej badania, jak też z poruszanych tematów. Świat widziany oczyma dziecka jest inny niż świat dorosłych. Podobnie też, emocje i odbiór sytuacji są całkiem odmienne. Pytanie o tak ważne kwestie, jak powód ucieczki z domu czy sytuacja życiowa podczas trwania w bezdomności, mogły wzbudzić wśród młodych uczestników badań skrajnie różne emocje. Z tego względu przyjęto zasadę, że dobro dziecka jest o wiele bardziej istotne niż wynik badań. Oznaczało to, że należy nie tylko zadbać o przyjazna atmosferę ich przeprowadzenia, ale także bacznie śledzić reakcje dziecka na poruszane problemy. Kiedy ewidentnie tematy były trudne starano się je pominąć, wnioskując z innych wypowiedzi o danym aspekcie. W praktyce jednak większość dzieci opowiadała raczej otwarcie o zaistniałej sytuacji i jej powodach. Większość dzieci zbliżała się do ukończenia 18 roku życia, choć w badaniu wzięły też udział dzieci młodsze. 25 Cytat z artykułu pt. Na pomoc dzieciom ulicy, Rzeczpospolita z 4 sierpnia 2003 r. [za:] Dziecko na ulicy. Zwalczanie przemocy wobec dzieci ulicy. Przewodnik metodologiczny (red. D. Cueff), Wyd. GPAS, Warszawa 2006, s. 19.

17 17 Cel 1: Identyfikacja czynników warunkujących powstanie bezdomności Podczas wywiadów, dość częstym motywem, wskazywanym przez same dzieci jako czynnik sprawczy ich bezdomności, wskazywany był alkoholizm jednego lub obojga rodziców. Miałam pijących rodziców. Matka nie akceptowała moich wyborów, a ojciec jest alkoholikiem. Ojciec była alkoholikiem, a matka nas po prostu zostawiła. Dość często zostawiała nas na kilka, kilkanaście dni i musiałam się opiekować rodzeństwem, bo tata nie był w stanie. W szkole zauważyli, że często mam nieusprawiedliwione nieobecności, no i wzywali rodziców, a potem to się tym kurator zajął. Wszystko zaczęło się jak miałam około 9 czy 10 lat. Tato był alkoholikiem. Dużo pił, a mama sobie nie dawała rady z nim i z nami. Kiedyś tato miał przerwę w piciu, ale jak wrócił do picia to było okropnie. Po interwencji przyjaciół rodziny trafiłam z rodzeństwem do pogotowia opiekuńczego a potem do domu dziecka. Czasem, jako powód zaistnienia bezdomności, dzieci podawały konflikty z rodzicami w tym ogólnie inną wizję swojego życia. Matka mnie wyrzuciła kiedyś bo przyszedłem pijany. Kazała mi spakować rzeczy i po prostu kazała się wynosić. Chciałam się wyrwać, być z moim chłopakiem. Wpadłem w nieodpowiednie towarzystwo, w domu pojawiło się kolejne dziecko, mój brat. Czasem dzieci wskazywały bezpośrednie działania powodujące zaistnienie bezdomności, bez sięgania do przyczyn takiego stanu. To była decyzja sądu o umieszczeniu mnie i rodzeństwa tutaj. To było jak miałem 13 lat. Pomoc społeczna zdecydował, że nie możemy być już dalej w rodzinie. W większości jednak, dzieci potrafiły stwierdzić, jakie czynniki w obrębie sytuacji w rodzinie mogły spowodować zaistnienie ich bezdomności. Trafiłem do poprawczaka, rodzina była do kitu. Zabrali mnie. W zasadzie to było tak, że mnie zabrali z domu, bo rodzice się kłócili. Matka była osobą chorą umysłowo i został pozbawiona praw rodzicielskich. Ociec musiał się zająć pozostałymi dziećmi i trafiłem do domu dziecka. Cel 2: Określenie charakteru bezdomności W przeważającej większości przypadków, bezdomność miała charakter instytucjonalny. Dzieci z różnych powodów trafiały do placówek zajmujących się systemową opieką nad dziećmi pozbawionymi opieki (izby dziecka, domy dziecka). Część z tych dzieci w efekcie działań trafiła do rodzin zastępczych, kilkoro pozostało w placówkach opiekuńczych prowadzonych przez struktury kościoła katolickiego, zaś część wróciła do rodzinnych

18 18 domów. Tylko w kilku przypadkach (dwa z dwudziestu), bezdomność miała najcięższy, tradycyjnie pojmowany charakter. Jak uciekłam stamtąd (tj. z placówki opiekuńczo-wychowawczej - przyp. red.) to dopóki byli znajomi to było fajnie. Jak były pieniądze to też było fajnie. No, a jak się skończyły to trzeba było wracać do placówki. Czasem spało się po magazynach, a czasem u znajomych. Teraz jestem z mamą i mieszkamy razem. Nie byłem sam, ale z kolegą. Spaliśmy w niedokończonym domu, podobała mi się niezależność. Mogliśmy palić i pić alkohol ( ). Nie żyłem na ulicy w mieście, ale w domu, w którym nikt nie mieszkał, to była raczej budowa ( ).Ukrywałem się przez tydzień, potem skończyły się pieniądze i poszedłem najpierw do babci, tam odebrali mnie rodzice. Częściej, wśród badanych dzieci, które decydowały się na ucieczkę z domu rodzinnego, bezdomność miała charakter ukryty. Dzieci te wracały do domu np. po jednym czy kliku dniach, czasem nawet codziennie na noc, ale decydowały się opuszczać go na maksymalnie długi okres, który w ich przekonaniu mógł zapewnić im bezpieczeństwo. Poszedłem do dziewczyny, bo niedaleko mieszka. Parę dni było tak. Dobrze, że miałem gdzie pójść ( ). No, jak ktoś ląduje pod mostem to może być jakieś zagrożenie. Ale ja miałem gdzie się zatrzymać. Po kilku dniach wróciłem do domu. Cel 3: Kluczowe doświadczenia związane z bezdomnością Bezdomność była dla wszystkich dzieci przeżyciem znaczącym, często traumatycznym. Wskazywały one, że nawet w sytuacji podjętej decyzji o ucieczce, nie czuły się pewnie. Nawet w takim przypadku, gdy wydawało się to najlepszym rozwiązaniem, nie stwierdzały one, że rozwiązało to ich zasadniczy problem. [Na pytanie gdzie czuje się bezpiecznie] W domu. Nie miałem wyjścia, wróciłem do babci, byłem za młody, żeby dać sobie radę. [Na pytanie gdzie czuje się bezpiecznie] Teraz w moim domu. Życie na ulicy mi się nie podobało. Po prostu wróciłam, miałam dość. Dużo niebezpieczeństw, wszystko jest straszne zwłaszcza nocą ( ). Bałam się tego co zrobiłam ( ). Przez kilka dni czułam się brudna i zaniedbana. Badane dzieci wskazywały także, że konieczność przeniesienia się do pogotowia opiekuńczego lub do placówki była dla nich nieprzyjemnym doświadczeniem. Nie wiem jak to jest na ulicy, ale przenoszenie z placówki do placówki nie było fajne. Do domu jednak nie mogłem wrócić. Trafiłem z bratem do izby dziecka potem do domu dziecka. Nie byłem na ulicy, tylko w instytucjach ( ). Nie włóczyłem się, ale rozdzielili mnie i siostrę. Mamy teraz kontakt. Trafiłam wtedy do pogotowia opiekuńczego ( ). Jak uciekłam stamtąd, to dopóki byli znajomi to było fajnie (...). Najdłużej takie ucieczki trwały 3 tygodnie.

19 19 To było kilkakrotnie. [Na pytanie gdzie czuje się bezpiecznie] W moim domu. Nie podobało mi się [w placówce przyp. red.]. Opieka społeczna się nami nie interesowała ( ). No, a potem jak trafiliśmy do pogotowia no to było tak sobie. Po prostu to była przechowalnia. Nic tam nie było specjalnego. Ja się do dziś boję takich miejsc. Okropne są. Starsze dzieci zauważały jednak pewne pozytywy pobytu w placówce opiekuńczowychowawczej. Kilkoro z nich miało przekonanie, że pobyt tam dał im niezbędne umiejętności, których nie otrzymałyby w rodzinie. Dzięki fundacji [prowadzącej dom dziecka przyp. red.] miałam normalny dom, lepszy start. Dbali o nas bardzo (...). Jak byłam w domu dziecka to nauczyłam się praktycznie wszystkiego. W domu rodzinnym nie miał mnie kto tego nauczyć. Przede wszystkim nauczyłam się szacunku do drugiego człowieka, a uważam, że to ogromnie ważne. W zasadzie w domu [dziecka przyp. red.] miałem wsparcie w postaci naszej dyrektorki, nazywamy ją ciocią ( ).Dzięki temu, że oni mi pomogli uczę się teraz w liceum, zdałem prawo jazdy. Dobrze się nami opiekowali [w domu dziecka przyp. red.]. Nie to co w pogotowiu. Tam praktycznie była tylko przechowalnia dzieci (...).To nie jest dom, ale jak patrzę wstecz to nie zamieniłabym tego doświadczenia na żadne inne. Może to dziwne, ale nie chciałabym mieć normalnej rodziny, bo to czego doświadczyłam w domu dziecka było po prostu miłością i szacunkiem. Tam mnie nauczyli akceptacji do siebie i do innych i nie wydaje mi się żebym tego mogła nauczyć się w swojej rodzinie. Cel 4: Czynniki eliminujące bezdomność i zapobiegające jej Podczas badania, skierowano do dzieci kilka pytań odnoszących się do sposobów dzięki którym udało się im przetrwać na ulicy, znaleźć wyjście z tej sytuacji i zacząć życie niejako od nowa. Ponieważ część z badanych dzieci nadal przebywała w placówkach instytucjonalnych, a tylko niektóre z nich wróciły powrotem do rodziny czy zdecydowały się na usamodzielnienie, otrzymane odpowiedzi odnoszą się do różnego kontekstu życiowego. Wszystkie dzieci pozytywnie oceniają obecna sytuacje, w jakiej się znajdują, ze względu na fakt, że definicji słowa bezdomność było tyle, ile badanych dzieci. Kluczem do zrozumienia pojęcia udało mi się wyjść z bezdomności było w tym przypadku stwierdzenie przez dziecko, że jego obecna sytuacja życiowa jest dla niego satysfakcjonująca i nie chciałoby ono powrotu do poprzedniej (jakkolwiek rozumianej). Dość często wskazywanym czynnikiem wyjścia z bezdomności była pomoc ze strony obcych osób. Czasem byli to pracownicy ośrodków opiekuńczych, czasem zaś rodzice znajomych tych dzieci. Dzięki temu, że oni [pracownicy domu dziecka przyp. red.] mi pomogli uczę się teraz w liceum, zdałem prawo jazdy.

20 20 Nie miałam jakiejś strategii. Po prostu w domu dziecka było dobrze. W przeciwieństwie do pogotowia opiekuńczego. W domu dziecka nie musiałam niczego udawać( ). Mogłam wrócić do domu. To środowisko już nie stanowiło zagrożenia. Po prostu była taka procedura i mogłam wrócić. Pomogli mi dobrzy ludzie z domu dziecka. Bardzo dużo mi pomogli. Dzięki koleżance i jej rodzicom. W niektórych przypadkach dzieci otrzymały pomoc od swoich rówieśników, zaś w jednym, dziecko samo podjęło decyzję o zakończeniu świadomie wybranej bezdomności. Znajomi mi pomagali. Utrzymywali mnie(...). Sama nie wiem jak to się stało. Dzięki pomocy mojego chłopaka. Nie miałem wyjścia, wróciłem do babci, byłem za młody, żeby dać sobie radę. Badane dzieci w odniesieniu do czynników mogących zapobiec wystąpieniu w ich życiu doświadczenia bezdomności pytane były w pierwszej kolejności o doświadczenie pomocy zanim sytuacja kryzysowa wystąpiła. Wszystkie dzieci wskazały, że pomoc ta albo nie wystąpiła wcale albo była marginalna i nieadekwatna, nawet jeśli byłą ze strony najbliższych. Nie miałem żadnego wsparcia. Pomoc socjalna przychodziła, ale to nie pieniądze są problemem. Chodziło o tatę. Nie otrzymywałem pomocy, ukrywałem się, więc nikogo o pomoc nie mogłem prosić. Pomagali mi dziadkowie, dopóki żyli. W pogotowiu opiekuńczym próbował mi pomóc psycholog, ale to niewiele pomogło. Raczej tego nie miałam [na pytanie o doświadczenie pomocy zanim dziecko doświadczyło bezdomności przyp. red.]. Nie miałam żadnych takich doświadczeń [na pytanie o doświadczenie pomocy zanim dziecko doświadczyło bezdomności przyp. red.]. Nie miałam takich doświadczeń. Nikt nam nie pomagał. No, może poza tymi przyjaciółmi rodziny, którzy jak się zorientowali co się u nas dzieje to próbowali interweniować. W zasadzie miałam jakieś wsparcie, ale to tak się skończyło. Pomagali rodzice. Kluczową kwestią wskazywaną przez dzieci w odniesieniu do czynnika mogącego zapobiec ich bezdomności było wsparcie rodziny, jej umocnienie i rozwiązanie jej wewnętrznych problemów. Na pytanie czy coś mogło powstrzymać cię przed ucieczką z domu lub zostaniem bezdomnym, dzieci odpowiadały: Może, gdyby tata nie pił, to by tak się nie stało Tak, odpowiedzialni rodzice. Poukładane życie, normalna rodzina a nie taka, że się wszystko posypało. Mam ogromny żal do ojca, nie wiem czy mu wybaczę to, co zrobił mamie.

21 21 Myślę, że jakby ktoś pomógł mojemu ojcu w odpowiednim momencie wyjść z choroby alkoholowej, to byłoby dobrze( ). Do matki to już nawet żalu nie mam. Tam była patologia w jej rodzinie przez pokolenia. Mam żal, ( ) do matki mojego taty ( ). Ukrywała alkoholizm swojego syna( ). Jeśli by pomogła mojej mamie i jeśli też siostry taty też by pomogły to możliwe, że nie musielibyśmy iść do domu dziecka. A tak, to się porobiło. Gdyby wtedy nie urodził się mój brat, to nie uciekałbym z domu, ale być może towarzystwo, które wtedy miałem i tak by mnie do tego skłoniło. Powyższe odpowiedzi odczytane w kontekście całych wywiadów i historii, którą dzieci opowiadały potwierdzają tylko sytuację, że w prawidłowo funkcjonującej rodzinie prawdopodobieństwo wystąpienia epizodu ucieczki z domu jest niewielkie, zaś w bardzo skrajnych i niezawinionych przez nikogo przypadkach dochodzi do odebrania dzieci i umieszczenia ich w placówce opiekuńczej. Dzieci wskazywały, że poczucie bezpieczeństwa w domu rodzinnym w ich przypadku było często zachwiane. W tej sytuacji odpowiedzi te były zbieżne ze wskazaniami pracowników instytucji zajmujących się pomocą dzieciom bezdomnym, którzy w wielu przypadkach podawali jako kluczową receptę miłość, szacunek i szczerość w rodzinie. Pytania do dyskusji: 1. Czy przemoc i nadużycia mogą być przyczynami bezdomności wśród dzieci i młodzieży? 2. Jakie są inne powody bezdomności wśród dzieci i młodzieży? 3. Co mówią dzieci o swojej bezdomności? 4. jakie wydarzenia sprawiły, że zostały bezdomne a jakie, że z niej wyszły?

22 22 Bibliografia 1) Bezdomność w Polsce - diagnoza na dzień 31 stycznia 2010 r., Materiał informacyjny Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej, Warszawa lipiec 2010 r. 2) Dębski M., Bezdomne kobiety w województwie pomorskim. Raport, Gdańsk ) Dzieci ulicy. Raport z socjologicznych badań terenowych na zlecenie Miejskiego Programu Przeciwdziałania Przestępczości Młodzieży w Krakowie, (red. B. Sierocka, M. Drewniak), Kraków ) Dziecko na ulicy. Zwalczanie przemocy wobec dzieci ulicy. Przewodnik metodologiczny (red. D. Cueff), Wyd. GPAS, Warszawa ) Encyklopedia socjologii t.1 A-J (red. W. Kwaśniewicz), Warszawa ) Ludność. Stan i struktura demograficzno-społeczna. Narodowy Spis Powszechny Ludności i Mieszkań 2011, Wyd. GUS, Warszawa ) Narodowy Spis Powszechny Ludności i Mieszkań 2011, Wyd. GUS, Warszawa ) Poczucie nieegalitarności, ubóstwo, bezdomność a zjawiska patologii społecznej w aktualnej rzeczywistości (red. T. Sołtysiak), Włocławek ) Sprawozdanie z realizacji działań na rzecz ludzi bezdomnych w województwach w roku 2010, Materiał Informacyjny Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej, Warszawa 2012 r. 10) Sprawozdanie z realizacji działań na rzecz ludzi bezdomnych w województwach w roku 2012 oraz wyniki Ogólnopolskiego badania liczby osób bezdomnych (7/8 luty 2013), Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Materiał informacyjny, Warszawa, lipiec 2013 r. 11) Tabele przeglądowe i wynikowe Ludność. Stan i struktura demograficznospołeczna. Narodowy Spis Powszechny Ludności i Mieszkań 2011, Wyd. GUS, Warszawa 2013.