Warsztaty edukacyjne Bezdomność wśród dzieci i młodzieży w Polsce. Jak radzić sobie z tym problemem?

Transkrypt

1 Warsztaty edukacyjne Bezdomność wśród dzieci i młodzieży w Polsce. Jak radzić sobie z tym problemem?

2 AGENDA Temat Czas 1. Cel projektu Children Rough Sleepers 5 min 2. Nieco statystyki - co Główny Urząd Statystyczny, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej i inne ośrodki 90 min badawcze mówią o bezdomności wśród dzieci 2.1. Prezentacja danych pochodzących z Narodowego Spisu Powszechnego Ludności i Mieszkań 45 min edycja Prezentacja danych pochodzących z badań Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej edycja 30 min 2010 i Prezentacja danych pochodzących z wydziałów ds. polityki społecznej urzędów wojewódzkich 15 min edycja dla województwa podkarpackiego 3. Co powoduje bezdomność wśród dzieci i młodzieży? Jak jej zapobiegać lub jak z niej wyjść? 90 min 3.1. Przemoc i nadużycia jako główne przyczyny bezdomności wśród dzieci i młodzieży 30 min 3.2. Wywiady wśród dzieci i młodzieży bezdomnej 60 min

3 1. Cel projektu Children Rough Sleepers CRS DAPHNE III PROGRAMME Numer projektu: JUST/2011/DAP/AG/3022 Czas realizacji: Celem projektu jest zbadanie skali zjawiska dzieci uciekających z domu w wyniku doświadczania przemocy, wykorzystania seksualnego lub nadużycia i zaoferowanie im kompleksowej pomocy oraz wsparcie merytoryczne dla osób zajmujących się takimi dziećmi. Strona projektu: Ten projekt został zrealizowany przy wsparciu finansowym Komisji Europejskiej ramach programu Projekt lub publikacja odzwierciedlają jedynie stanowisko ich autora Komisja Europejska nie ponosi odpowiedzialności za umieszczoną nich zawartość merytoryczną.

4 2. Analiza potencjalnych źródeł danych o dzieciach i młodzieży bezdomnej Potencjalne źródła danych o dzieciach i młodzieży bezdomnej w Polsce: a) Statystyka publiczna, b) Statystyka ministerialna, c) Statystyka wydziałów ds. polityki społecznej w urzędach różnego szczebla, d) Statystyka instytucji pomocowych, e) Statystyka ośrodków badawczych, f) Statystyka projektowa.

5 2. Analiza potencjalnych źródeł danych o dzieciach i młodzieży bezdomnej Dane dotyczące bezdomności dzieci i młodzieży w Polsce a) wg zasięgu: ogólnopolskie regionalne lokalne b) wg reprezentatywności: reprezentatywne niereprezentatywne c) wg stopnia porównywalności między sobą: komparatywne niekomaratywne

6 2.1. Prezentacja danych pochodzących z Narodowego Spisu Powszechnego Ludności i Mieszkań edycja 2011 Tabela 1. Dane opisowe badanej zbiorowości bezdomnych dzieci i młodzieży Grupa wieku Ogółem Bezdomni I kategorii Bezdomni II kategorii Ogółem Mężczyźni Kobiety Ogółem Mężczyźni Kobiety Ogółem Mężczyźni Kobiety liczba osób Ogółem odsetek osób liczonych w stosunku do ogółu w danej kategorii bezdomności (struktura pionowa) Ogółem ,9 4,6 15,0 1,5 1,0 4,6 10,3 7,1 18,7 odsetek osób liczonych w stosunku do ogółu w danej grupie wieku i płci (struktura pozioma) Ogółem ,0 41,5 26,1 62,0 58,5 73, ,4 8,8 8,0 91,6 91,2 92,0 Źródło: Tabele wynikowe Ludność. Stan i struktura demograficzno-społeczna. Narodowy Spis Powszechny Ludności i Mieszkań 2011, Wyd. GUS, Warszawa 2013, Tabela 52.

7 2.1. Prezentacja danych pochodzących z Narodowego Spisu Powszechnego Ludności i Mieszkań edycja 2011 Tabela 2. Podział bezdomnych ogółem oraz bezdomnych należących do I i II kategorii według płci w odniesieniu do bezdomnych ogółem oraz bezdomnych w wieku 0-19 lat Grupa wieku Ogółem Bezdomni I kategorii Bezdomni II kategorii Mężczyźni Kobiety Mężczyźni Kobiety Mężczyźni Kobiety Ogółem 77,19% 22,81% 84,30% 15,70% 72,83% 27,17% ,84% 49,16% 53,33% 46,67% 50,61% 49,39% Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Tabele wynikowe Ludność. Stan i struktura demograficznospołeczna..., op. cit., Tabela 52.

8 2.1. Prezentacja danych pochodzących z Narodowego Spisu Powszechnego Ludności i Mieszkań edycja 2011 Tabela 3. Bezdomni ogółem i bezdomni w wieku 0-19 lat według długości okresu pozostawania w bezdomności Wiek Ogółem do 3 miesięcy (włącznie) od 4 do 12 miesięcy (włącznie) Okres bezdomności 2-3 lata 4-8 lat powyżej 8 lat nieustalony Ogółem Mężczyźni Kobiety Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Tabele wynikowe Ludność. Stan i struktura demograficznospołeczna..., op. cit., Tabela 47.

9 2.2. Prezentacja danych pochodzących z badań Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej edycja 2010 i 2013 Tabela 4. Liczba usług pomocy dla osób bezdomnych udzielonych dzieciom w stosunku do usług udzielonych ogółem w roku 2010 placówki noclegowe pozanoclegowe województwo/opis dzieci ogółem dzieci ogółem dolnośląskie kujawsko-pomorskie lubelskie lubuskie łódzkie małopolskie mazowieckie opolskie podkarpackie podlaskie pomorskie śląskie świętokrzyskie warmińsko-mazurskie wielkopolskie zachodniopomorskie RAZEM Źródło: Sprawozdanie z realizacji działań na rzecz ludzi bezdomnych w województwach w roku 2010, Materiał Informacyjny Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej, Warszawa 2012 r., s. 12.

10 Tabela 5. Liczba osób bezdomnych zdiagnozowanych podczas badania w roku 2013 Źródło: Sprawozdanie z realizacji działań na rzecz ludzi bezdomnych w województwach w roku 2012 oraz wyniki ogólnopolskiego badania liczby osób bezdomnych (7/8 lu 2.2. Prezentacja danych pochodzących z badań Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej edycja 2010 i 2013 Tabela 5. Liczba osób bezdomnych zdiagnozowanych podczas badania w roku 2013 placówki ogółem noclegowe pozanoclegowe województwo/opis dzieci ogółem dzieci ogółem dzieci ogółem dolnośląskie kujawsko-pomorskie lubelskie lubuskie łódzkie małopolskie mazowieckie opolskie podkarpackie podlaskie pomorskie śląskie świętokrzyskie warmińsko-mazurskie wielkopolskie zachodniopomorskie RAZEM Źródło: Sprawozdanie z realizacji działań na rzecz ludzi bezdomnych w województwach w roku 2012 oraz wyniki ogólnopolskiego badania liczby osób bezdomnych (7/8 luty 2013), Materiał Informacyjny Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej, Warszawa 2013 r., s. 9.

11 CRS Tabela 5. Liczba bezdomnych rodzin na terenie województwa podkarpackiego w latach 2007, 2009 i 2011 (.) dane nie są wiarygodne - A Study Relating to Children Rough Sleepers who are Runaways & Homeless and Victims Źródło: Ankieta na temat osób bezdomnych w województwie podkarpackim za rok: 2007, 2009 i 2011; dane pozyskane z Wydziału Polityki Społecznej Podkarpackiego Urzędu Woj 2.3. Prezentacja danych pochodzących z wydziałów ds. polityki społecznej urzędów wojewódzkich edycja dla województwa podkarpackiego Tabela 6. Liczba bezdomnych rodzin na terenie województwa podkarpackiego w latach 2007, 2009 i 2011 Wyszczególnienie Liczba bezdomnych rodzin ogółem Osoby bezdomne samotnie wychowujące dzieci Kobiety Mężczyźni Liczba bezdomnych, pełnych rodzin (rodzice wraz z dziećmi) 2. 4 Liczba bezdomnych, bezdzietnych małżeństw, konkubinatów (.) dane nie są wiarygodne Źródło: Ankieta na temat osób bezdomnych w województwie podkarpackim za rok: 2007, 2009 i 2011; dane pozyskane z Wydziału Polityki Społecznej Podkarpackiego Urzędu Wojewódzkiego w Rzeszowie.

12 CRS Tabela 5. Liczba bezdomnych rodzin na terenie województwa podkarpackiego w latach 2007, 2009 i 2011 (.) dane nie są wiarygodne - A Study Relating to Children Rough Sleepers who are Runaways & Homeless and Victims Źródło: Ankieta na temat osób bezdomnych w województwie podkarpackim za rok: 2007, 2009 i 2011; dane pozyskane z Wydziału Polityki Społecznej Podkarpackiego Urzędu Woj 2.3. Prezentacja danych pochodzących z wydziałów ds. polityki społecznej urzędów wojewódzkich edycja dla województwa podkarpackiego Tabela 7. Liczba bezdomnych rodzin z dziećmi na terenie województwa podkarpackiego w latach 2007, 2009 i 2011 Liczba dzieci w rodzinie dziecko dzieci dzieci i więcej dzieci RAZEM Źródło: Ankieta na temat osób bezdomnych w województwie podkarpackim za rok: 2007, 2009 i 2011, op. cit.

13 CRS Tabela 5. Liczba bezdomnych rodzin na terenie województwa podkarpackiego w latach 2007, 2009 i 2011 (.) dane nie są wiarygodne - A Study Relating to Children Rough Sleepers who are Runaways & Homeless and Victims Źródło: Ankieta na temat osób bezdomnych w województwie podkarpackim za rok: 2007, 2009 i 2011; dane pozyskane z Wydziału Polityki Społecznej Podkarpackiego Urzędu Woj 2.3. Prezentacja danych pochodzących z wydziałów ds. polityki społecznej urzędów wojewódzkich edycja dla województwa podkarpackiego Tabela 8. Wiek bezdomnych dzieci w województwie podkarpackim w latach 2007, 2009 i 2011 dzieci w wieku Rok od 4 do 6 od 7 do 13 od 14 do powyżej Wiek do 3 lat Razem lat lat 16 lat 16 lat Źródło: Ankieta na temat osób bezdomnych w województwie podkarpackim za rok: 2007, 2009 i 2011, op. cit.

14 CRS Tabela 5. Liczba bezdomnych rodzin na terenie województwa podkarpackiego w latach 2007, 2009 i 2011 (.) dane nie są wiarygodne - A Study Relating to Children Rough Sleepers who are Runaways & Homeless and Victims Źródło: Ankieta na temat osób bezdomnych w województwie podkarpackim za rok: 2007, 2009 i 2011; dane pozyskane z Wydziału Polityki Społecznej Podkarpackiego Urzędu Woj 2.3. Prezentacja danych pochodzących z wydziałów ds. polityki społecznej urzędów wojewódzkich edycja dla województwa podkarpackiego Tabela 9. Przyczyny powstania bezdomności wśród rodzin z dziećmi w województwie podkarpackim w latach: 2007, 2009 i 2011 Przyczyny / Liczba rodzin eksmisje deficyt mieszkaniowy likwidacja hoteli robotniczych bezrobocie przemoc w rodzinie zdarzenie losowe świadomy wybór innego sposobu życia i odmiennego systemu wartości odrzucenie przez rodzinę i środowisko osób zarażonych wirusem HIV i chorobą AIDS różne rodzaje patologii - alkoholizm, przestępczość itp Źródło: Ankieta na temat osób bezdomnych w województwie podkarpackim za rok: 2007, 2009 i 2011, op. cit.

15 3. Co powoduje bezdomność wśród dzieci i młodzieży? Jak jej zapobiegać lub jak z niej wyjść? Bezdomny to osoba pozbawiona dachu nad głową (E. Zaleska) W najcięższym położeniu, a więc tych, którzy w części literatury światowej (w modelowym uproszczeniu) określani są jako bezdomni uliczni (street homeless) i bezdomni schroniskowi (shelter homeless) (A. Przymeński) Bezdomny to człowiek nieposiadający własnego mieszkania lub osoba o specyficznych predyspozycjach, która nie akceptuje norm społecznych, która w imię wolności dokonała wyboru pewnego sposobu życia typ wędrowca tułacza (M. Pisarska)

16 3. Co powoduje bezdomność wśród dzieci i młodzieży? Jak jej zapobiegać lub jak z niej wyjść? Dzieci ulicy to dzieci poniżej 18 roku życia, które przez krótszy lub dłuższy czas żyją w środowisku ulicznym. Przenoszą się z miejsca na miejsce i mają swoje grupy rówieśnicze i inne kontakty. Są zameldowani pod adresem rodziców lub jakiejś instytucji socjalnej. Charakterystyczne jest to, że z rodzicami, przedstawicielami szkół i instytucji pomocy i służb socjalnych, które ponoszą za nie odpowiedzialność, dzieci te mają słaby kontakt lub nie mają go w ogóle (Def. Rady Europy z 1994 r.)

17 3. Co powoduje bezdomność wśród dzieci i młodzieży? Jak jej zapobiegać lub jak z niej wyjść? Def. przyjęta na gruncie nauki polskiej: Dzieci ulicy to dzieci i młodzież, które większość swojego życia spędzają na ulicy, dla których jest ona głównym środowiskiem życia. Dzieci (młodzież) te często mieszczą się w minimum określanym przez placówki oświatowe, sypiają w domach swoich rodziców czy opiekunów, ale nie znajdują tam żadnego wsparcia emocjonalnego, przebywają więc na ulicy nie tylko z poczucia nudy i braku alternatywnych zajęć, ale z powodu życiowej i emocjonalnej konieczności. Ulica jest dla nich domem, szkołą, miejscem pracy i życia (T. Kołodziejczyk)

18 3. Co powoduje bezdomność wśród dzieci i młodzieży? Jak jej zapobiegać lub jak z niej wyjść? Cechy dzieci ulicy : osamotnienie emocjonalnie, opuszczenie lub odrzucenie psychicznie i społecznie przez swoich rodziców, pozostawienie bez opieki, a także pozbawienie ich możliwości zaspokajania swoich potrzeb w domu rodzinnym, zaniedbanie wychowawcze i socjalizacyjne, pochodzenie z rodziny dysfunkcjonalnej, identyfikacja z podkulturą destruktywną grupy rówieśniczej, w której przebywa, przejawianie zachowań antyspołecznych i pozostawanie w konflikcie z rolami społecznymi (dziecka, ucznia), bycie ofiarą przemocy, nieuczęszczanie do szkoły, bycie poza systemem placówek edukacyjno opiekuńczych, przebywanie w miejscach niekontrolowanych przez dorosłych, funkcjonowanie destruktywnie tj. dzieci żebrzące, kradnące, wałęsające się, uzależnione, agresywne itp.

19 3.1. Przemoc i nadużycia jako główne przyczyny bezdomności wśród dzieci i młodzieży Zjawisko przemocy wobec dzieci jest w polskim wymiarze sprawiedliwości szeroko opisane i skodyfikowane prawnie: - Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (Dz. U. 1997, Nr 88, poz. 533 z późn. zm.), - Ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz. U. 1964, Nr 9, poz. 59 z późn. zm.), - Ustawa z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie (Dz. U. 2005, Nr 180, poz z późn. zm.).

20 3.1. Przemoc i nadużycia jako główne przyczyny bezdomności wśród dzieci i młodzieży Przemoc w rodzinie (definicja): Jednorazowe albo powtarzające się umyślne działanie lub zaniechanie naruszające prawa lub dobra osobiste osób wymienionych w pkt 1 [tj. członka rodziny], w szczególności narażające te osoby na niebezpieczeństwo utraty życia, zdrowia, naruszające ich godność, nietykalność cielesną, wolność, w tym seksualną, powodujące szkody na ich zdrowiu fizycznym lub psychicznym, a także wywołujące cierpienia i krzywdy moralne u osób dotkniętych przemocą.

21 3.1. Przemoc i nadużycia jako główne przyczyny bezdomności wśród dzieci i młodzieży Wyniki różnych sondaży przeprowadzonych przez ośrodki badawcze i Policję: 14% respondentów żyje w gospodarstwach domowych, w których ofiarą przemocy były dzieci, dzieci doświadczały w największym stopniu przemocy psychicznej, spośród wszystkich ofiar przemocy psychicznej 10% stanowiły dzieci, przemocy fizycznej doświadczało 7% z dzieci, 91% z respondentów zetknęło się z przemocą psychiczną wobec dzieci przynajmniej raz, 39% - kilka razy, zaś 35% - wiele razy, w przypadku przemocy seksualnej wobec dziecka, aż 70% respondentów zetknęło się z nią, a 39% z nich było jej świadkami.

22 3.1. Przemoc i nadużycia jako główne przyczyny bezdomności wśród dzieci i młodzieży W pilotażowym badaniu uczestników programu oddziaływania korektywnoedukacyjnego dla sprawców przemocy w rodzinie odbywających karę w zakładach penitencjarnych udział wzięło 66 mężczyzn osadzonych w tych jednostkach. Deklarowali oni, że w ich przypadku ofiarami przemocy domowej były w 32% dzieci (żony/partnerki 74%, rodzice 29%). Dane Komendy Głównej Policji sprawozdawane poprzez Niebieską Kartę (2013): Ogólna liczba ofiar przemocy Liczna ofiar małoletnich Liczba dzieci umieszczonych w nie zagrażającym im miejscu (np. rodzina zastępcza, dalsza rodzina, placówka opiekuńcza) - 426

23 3.1. Przemoc i nadużycia jako główne przyczyny bezdomności wśród dzieci i młodzieży Przemoc i nadużycia są wymieniane w literaturze przedmiotu jako przyczyny zjawiska bezdomności dzieci i pojawiania się tzw. dzieci ulicy ; Według badań terenowych zrealizowanych na zlecenie Miejskiego Programu Przeciwdziałania Przestępczości Młodzieży w Krakowie pt. Dzieci Ulicy w 9 milionowej grupie dzieci żyjących w Polsce aż 1,2 miliona z nich to dzieci ulicy ; Według danych Rzecznika Praw Dziecka cytowanych w tym ostatnim dokumencie, aż 60 tys. dzieci to dzieci ulicy; Z danych Narodowego Spisu Powszechnego Ludności i Mieszkań wynika, że wśród 96 osób poniżej 19 roku życia główną przyczyną wejścia w bezdomność były: wymeldowanie decyzją administracyjną, wypędzenie z mieszkania, pozostawienie mieszkania rodzinie z własnej inicjatywy oraz ucieczka przed przemocą. Ucieczka przed przemocą jest wymieniana jako jedna z głównych przyczyn powodujących bezdomność wśród dzieci i młodzieży.

24 3.2. Wywiady wśród dzieci i młodzieży bezdomnej Kroki metodyki badawczej: 1. Określenie kontekstu sytuacyjnego 2. Zdefiniowanie problemu badawczego 3. Wskazanie celów badawczych 4. Określenie możliwych sposobów realizacji badań 5. Realizacja badań 6. Wnioskowanie

25 CRS Realizacja badań - A Study Relating to Children Rough Sleepers who are Runaways & Homeless and Victims W toku prac opracowano dwa semi-ustrukturyzowane kwestionariusze wywiadów pogłębionych, zawierające odpowiednio 18 pytań skierow 3.2. Wywiady wśród dzieci i młodzieży bezdomnej Cele badań Ogólnym celem badawczym było zatem określenie skali i przyczyn występowania zjawiska bezdomności wśród dzieci i młodzieży. Cele szczegółowe: identyfikacja czynników warunkujących powstanie bezdomności; określenie charakteru bezdomności; wskazanie kluczowych doświadczeń związanych z bezdomnością; identyfikacja czynników eliminujących bezdomność i zapobiegających jej.

26 CRS Realizacja badań - A Study Relating to Children Rough Sleepers who are Runaways & Homeless and Victims W toku prac opracowano dwa semi-ustrukturyzowane kwestionariusze wywiadów pogłębionych, zawierające odpowiednio 18 pytań skierow 3.2. Wywiady wśród dzieci i młodzieży bezdomnej Realizacja badań W toku prac opracowano semi-ustrukturyzowany kwestionariusz wywiadów pogłębionych zawierający 38 pytań skierowanych do dzieci i młodzieży. Całość badań przeprowadzono w dziewięciu krajach europejskich na tych samych zasadach, tj. wśród 20 dzieci z danego kraju. Badania zrealizowane zostały w terminie od lipca do grudnia 2013 r.

27 3.2. Wywiady wśród dzieci i młodzieży bezdomnej Identyfikacja czynników warunkujących powstanie bezdomności: dość często: alkoholizm jednego lub obojga rodziców; czasami: konflikty dzieci z rodzicami, w tym ogólnie inną wizję swojego życia; niektóre z dzieci wskazywały bezpośrednie działania powodujące zaistnienie bezdomności, bez sięgania do przyczyn takiego stanu; w większości przypadków, dzieci potrafiły stwierdzić, jakie czynniki w obrębie sytuacji w rodzinie mogły spowodować zaistnienie ich bezdomności.

28 3.2. Wywiady wśród dzieci i młodzieży bezdomnej Określenie charakteru bezdomności: W przeważającej większości przypadków, bezdomność miała charakter instytucjonalny. Dzieci z różnych powodów trafiały do placówek zajmujących się systemową opieką nad dziećmi pozbawionymi opieki (izby dziecka, domy dziecka). Część z tych dzieci w efekcie działań trafiła do rodzin zastępczych, kilkoro pozostało w placówkach opiekuńczych prowadzonych przez struktury kościoła katolickiego, zaś część wróciła do rodzinnych domów. Tylko w kilku przypadkach (dwa z dwudziestu), bezdomność miała najcięższy, tradycyjnie pojmowany charakter. Wśród badanych dzieci, które decydowały się na ucieczkę z domu rodzinnego, bezdomność miała charakter ukryty.

29 3.2. Wywiady wśród dzieci i młodzieży bezdomnej Kluczowe doświadczenia związane z bezdomnością: bezdomność była dla wszystkich dzieci przeżyciem znaczącym, często traumatycznym; dzieci wskazywały także, że konieczność przeniesienia się do pogotowia opiekuńczego lub do placówki była dla nich nieprzyjemnym doświadczeniem; starsze dzieci zauważały jednak pewne pozytywy pobytu w placówce opiekuńczowychowawczej.

30 3.2. Wywiady wśród dzieci i młodzieży bezdomnej Czynniki eliminujące bezdomność i zapobiegające jej : Wyjście z bezdomności często wskazywanym czynnikiem wyjścia z bezdomności była pomoc ze strony obcych osób; czasem byli to pracownicy ośrodków opiekuńczych, czasem zaś rodzice znajomych tych dzieci; w niektórych przypadkach dzieci otrzymały pomoc od swoich rówieśników, zaś w jednym, dziecko samo podjęło decyzję o zakończeniu świadomie wybranej bezdomności;

31 3.2. Wywiady wśród dzieci i młodzieży bezdomnej Czynniki eliminujące bezdomność i zapobiegające jej : Zapobieganie bezdomności doświadczenie przez dzieci różnych form pomocy ze strony najbliższych; wsparcie rodziny, jej umocnienie i rozwiązanie jej wewnętrznych problemów; prawidłowe funkcjonowanie rodziny; poczucie bezpieczeństwa w domu rodzinnym; doświadczenie miłości, szacunku i szczerości w rodzinie

32 Bezdomność w Polsce - diagnoza na dzień 31 stycznia 2010 r., Materiał informacyjny Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej, Warszawa lipiec 2010 r. CRS Ludność. Tabela Stan i struktura 5. Liczba demograficzno-społeczna. bezdomnych rodzin Narodowy na terenie Spis województwa Powszechny Ludności podkarpackiego i Mieszkań 2011, w latach Wyd. GUS, 2007, Warszawa i 2011 Narodowy (.) Spis dane nie Powszechny są wiarygodne Ludności i Mieszkań 2011, Wyd. GUS, Warszawa A Study Relating to Children Rough Sleepers who are Runaways & Homeless and Victims Sprawozdanie Źródło: Ankieta z realizacji na temat działań osób na bezdomnych rzecz ludzi w bezdomnych województwie w podkarpackim województwach za rok: w 2007, roku , i 2011; Materiał dane Informacyjny pozyskane z Wydziału Ministerstwa Polityki Pracy Społecznej i Polityki Podkarpackiego Społecznej, Urzędu Warszawa Woj Sprawozdanie z realizacji działań na rzecz ludzi bezdomnych w województwach w roku 2012 oraz wyniki Ogólnopolskiego badania liczby osób bezdomnych (7/8 luty 201 Tabele przeglądowe i wynikowe Ludność. Stan i struktura demograficzno-społeczna. Narodowy Spis Powszechny Ludności i Mieszkań 2011, Wyd. GUS, Warszawa Bibliografia Bezdomność w Polsce - diagnoza na dzień 31 stycznia 2010 r., Materiał informacyjny Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej, Warszawa lipiec 2010 r. Dębski M., Bezdomne kobiety w województwie pomorskim. Raport, Gdańsk Dzieci ulicy. Raport z socjologicznych badań terenowych na zlecenie Miejskiego Programu Przeciwdziałania Przestępczości Młodzieży w Krakowie, (red. B. Sierocka, M. Drewniak), Kraków Dziecko na ulicy. Zwalczanie przemocy wobec dzieci ulicy. Przewodnik metodologiczny (red. D. Cueff), Wyd. GPAS, Warszawa Encyklopedia socjologii t.1 A-J (red. W. Kwaśniewicz), Warszawa Ludność. Stan i struktura demograficzno-społeczna. Narodowy Spis Powszechny Ludności i Mieszkań 2011, Wyd. GUS, Warszawa Narodowy Spis Powszechny Ludności i Mieszkań 2011, Wyd. GUS, Warszawa Poczucie nieegalitarności, ubóstwo, bezdomność a zjawiska patologii społecznej w aktualnej rzeczywistości (red. T. Sołtysiak), Włocławek Sprawozdanie z realizacji działań na rzecz ludzi bezdomnych w województwach w roku 2010, Materiał Informacyjny Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej, Warszawa 2012 r. Sprawozdanie z realizacji działań na rzecz ludzi bezdomnych w województwach w roku 2012 oraz wyniki Ogólnopolskiego badania liczby osób bezdomnych (7/8 luty 2013), Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Materiał informacyjny, Warszawa, lipiec 2013 r. Tabele przeglądowe i wynikowe Ludność. Stan i struktura demograficzno-społeczna. Narodowy Spis Powszechny Ludności i Mieszkań 2011, Wyd. GUS, Warszawa 2013.