FEDERACJA ROSYJSKA. Przewodnik dla przedsiębiorców. wydanie czwarte rozszerzone. Warszawa, 2006

Transkrypt

1 FEDERACJA ROSYJSKA Przewodnik dla przedsiębiorców wydanie czwarte rozszerzone Warszawa, 2006 Przewodnik wydany pod patronatem Ministerstwa Gospodarki przez Biuro Promocji Inwestycji i Technologii Organizacji Narodów Zjednoczonych ds. Rozwoju Przemysłowego

2 Wszelkie przedstawione w niniejszej publikacji określenia i sądy w Ŝaden sposób nie odzwierciedlają opinii Sekretariatu UNIDO na temat statusu prawnego jakiegoś kraju, terytorium, miasta, obszaru, rządu lub granic danego kraju. Wymienianie nazw firm i produktów nie oznacza, Ŝe są one popierane przez UNIDO. Copyright by: UNIDO ITPO Warszawa 2006 Wydawca: UNIDO ITPO Warszawa Al. Niepodległości 186; Warszawa tel.: (+48-22) ; faks: ips-waw@unido.pl Opracowanie i redakcja: Paweł Gębski Współpraca przy opracowaniu wydania IV: Luiza Bednarowska Zdjęcia na okładce: Michaił Mielnikow Grzegorz Brzęk Ministerstwo Kolei FR, Kolej Swierdłowska Ministerstwo Transportu FR OAO Gazprom

3 PRZEDMOWA Federacja Rosyjska Przewodnik dla przedsiębiorców jest jedną z pozycji cyklu wydawniczego warszawskiego Biura UNIDO, realizowanego z myślą o przedsiębiorcach, zainteresowanych rozwijaniem handlu i współpracy przemysłowej z wybranymi krajami Europy Środkowo-Wschodniej i Wspólnoty Niepodległych Państw. Obecne, kolejne wydanie przewodnika zostało uaktualnione i wzbogacone o nowe informacje. Istotną cechą niniejszej publikacji jest to, iŝ obok zagadnień praktycznych, związanych z funkcjonowaniem przedsiębiorstw i prowadzeniem działalności biznesowej w Rosji, przedstawia gospodarkę tego kraju oraz jej poszczególne sektory. Sprawia to, iŝ polscy przedsiębiorcy rozwaŝający nawiązanie współpracy z partnerami rosyjskimi, mają do swej dyspozycji szersze spektrum informacji, pozwalających na lepsze zrozumienie zasad funkcjonowania na rosyjskim rynku. Tak jak poprzednie publikacje, równieŝ i ta opiera się na sprawdzonym wzorze przewodnika How to do business in Poland, wydawanego od wielu lat przez warszawskie Biuro UNIDO w kilku wersjach językowych (takŝe rosyjskiej), prezentującego Polskę jako kraj zainteresowany rozwijaniem współpracy gospodarczej i przyjazny dla zagranicznych partnerów. Niniejsza publikacja w szerokim zakresie wykorzystuje materiały opracowane przez pracowników dawnego Wydziału Ekonomiczno-Handlowego (WEH, obecnie Wydziału Promocji Handlu i Inwestycji) Ambasady RP w Moskwie, publikowane na stronie internetowej zawierającej wiele cennych informacji i wskazówek interesujących z punktu widzenia polskiego przedsiębiorcy. Opracowania WEH stanowiły podstawę niektórych rozdziałów, szczególnie tych poświęconych praktycznym aspektom prowadzenia działalności gospodarczej w Rosji i wymiany handlowej z tym krajem, a takŝe warunkom współpracy bilateralnej. Składamy pracownikom dotychczasowego WEH serdeczne podziękowania za moŝliwość skorzystania z efektów ich pracy, dzięki czemu niniejszy przewodnik niewątpliwie zyskał na wartości. Podziękowania kierujemy równieŝ do pracowników Korporacji Ubezpieczeń Kredytów Eksportowych SA, za pomoc w przygotowaniu rozdziału nt. oferty KUKE SA oraz pani dr Jany Pieriegud z Katedry Transportu Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie za opracowanie fragmentów dotyczących sektora transportowego w Rosji. Istotny wkład w przygotowanie przewodnika wnieśli takŝe specjaliści z Zakładu Międzynarodowej Współpracy Produkcyjnej Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie, kierowanego przez prof. dr hab. Kazimierza Starzyka. Podobnie jak wszystkie wcześniejsze wydawnictwa, niniejszy przewodnik został zamieszczony w witrynie internetowej warszawskiego Biura UNIDO, która zawiera równieŝ informacje o organizowanych przez Biuro przedsięwzięciach promocyjnych i szkoleniach, a takŝe na temat moŝliwości promocji polskich ofert współpracy na rynkach wschodnich. Przekazując czwarte wydanie przewodnika o Federacji Rosyjskiej do rąk polskich przedsiębiorców, mamy nadzieję, iŝ pomoŝe im on w rozwijaniu współpracy gospodarczej z tym ogromnym i dynamicznie rozwijającym się krajem. Biuro UNIDO w Warszawie

4 Seria przewodników o wschodzących rynkach wschodnich obejmowała w ostatnich latach następujące tytuły, wydawane kaŝdego roku przez warszawskie Biuro UNIDO w postaci elektronicznej bądź ksiąŝkowej (w nawiasie rok ostatniej aktualizacji): AzerbejdŜan przewodnik dla przedsiębiorców 5 wydań (2006) Białoruś przewodnik dla przedsiębiorców 6 wydań (2006) Bułgaria przewodnik dla przedsiębiorców 5 wydań (2006) Kazachstan przewodnik dla przedsiębiorców 5 wydań (2004 z suplementem 2005) Kirgistan przewodnik dla przedsiębiorców 1 wydanie (2005) Litwa przewodnik dla przedsiębiorców 3 wydania (2004 z suplementem 2005) Łotwa przewodnik dla przedsiębiorców 3 wydania (2004 z suplementem 2005) Mołdowa przewodnik dla przedsiębiorców 4 wydania (2006) Rosja przewodnik dla przedsiębiorców 4 wydania (2006) Ukraina przewodnik dla przedsiębiorców 6 wydań (2006) Uzbekistan przewodnik dla przedsiębiorców 3 wydania (2004) Wszystkie wymienione pozycje są lub będą dostępne w wersji elektronicznej na stronie internetowej Biura UNIDO w Warszawie

5 FEDERACJA ROSYJSKA Przewodnik dla przedsiębiorców 5 SPIS TREŚCI I. INFORMACJE OGÓLNE... 9 PołoŜenie i klimat... 9 Zasoby naturalne Ludność i język Historia Ustrój polityczny Podział administracyjny II. UWARUNKOWANIA GEOPOLITYCZNE Współpraca z innymi krajami WNP i republikami bałtyckimi Stosunki ze Stanami Zjednoczonymi oraz Unią Europejską Stosunki z krajami Europy Środkowowschodniej Inne fora współpracy międzynarodowej III. GOSPODARKA Sytuacja makroekonomiczna Rolnictwo Przemysł Przemysł paliwowy Przemysł metalurgiczny Przemysł drzewny i papierniczy Przemysł maszynowy Przemysł samochodowy Przemysł spoŝywczy Przemysł chemiczny Przemysł farmaceutyczny i kosmetyczny Handel zagraniczny Energetyka Telekomunikacja Transport Rynek pracy Ochrona środowiska Podstawowe załoŝenia polityki gospodarczej Rosji do 2008 roku IV. PRZEKSZTAŁCENIA STRUKTURALNE Prywatyzacja Prywatyzacja ziemi V. FINANSE BudŜet państwa ZadłuŜenie zagraniczne Transakcje walutowe Polityka kursowa i rezerwy walutowe System bankowy Leasing Rynek ubezpieczeń

6 6 Spis treści Rynek kapitałowy VI. SYSTEM PODATKOWY Opodatkowanie przedsiębiorstw podatek od zysku Opodatkowanie osób fizycznych Podatek VAT Podatek akcyzowy i inne podatki VII. PROWADZENIE DZIAŁALNOŚCI GOSPODARCZEJ Formy działalności gospodarczej Rejestracja przedsiębiorstw Akredytacja przedstawicielstw i filii przedsiębiorstw zagranicznych Kupowanie istniejących firm Rachunkowość i audyt Ochrona własności intelektualnej Znak towarowy Zatrudnianie pracowników Sprawdzanie wiarygodności partnerów gospodarczych VIII. INWESTYCJE ZAGRANICZNE Ramy prawne Specjalne Strefy Ekonomiczne Inwestycje zagraniczne w Federacji Rosyjskiej IX. WARUNKI PROWADZENIA HANDLU ZAGRANICZNEGO Ramy prawne Stawki celne Środki ochronne Ograniczenia importowe zezwolenia i licencje Kontyngenty i inne ograniczenia eksportowe Procedury celne Dokumenty celne Podatki i opłaty Standaryzacja i certyfikacja Wymogi sanitarne i fitosanitarne Rejestracja nowych produktów Wymogi związane z ochroną praw konsumenta Zawieranie umów handlowych Bariery dla usług X. WSPÓŁPRACA GOSPODARCZA Z POLSKĄ Ramy prawne Współpraca handlowa Współpraca gospodarcza aspekt regionalny Współpraca inwestycyjna Współpraca w sektorze paliwowo-energetycznym Współpraca w dziedzinie turystyki Współpraca w dziedzinie rolnictwa Perspektywy współpracy

7 FEDERACJA ROSYJSKA Przewodnik dla przedsiębiorców 7 Działalność Ministerstwa Gospodarki w zakresie promocji eksportu Oferta KUKE SA Instytucje i organizacje współpracujące z Federacją Rosyjską XI. MIESZKAĆ W FEDERACJI ROSYJSKIEJ Informacje dla wyjeŝdŝających do Rosji PodróŜowanie śycie codzienne Rekreacja i turystyka XII. ZAŁĄCZNIKI XIII. BIBLIOGRAFIA WYKRESY: Rys. 1. Struktura wieku ludności Federacji Rosyjskiej w roku Rys. 2. Struktura zaludnienia Federacji Rosyjskiej w podziale na regiony Rys. 3. Podział miejsc w Dumie Państwowej w sierpniu 2006 roku Rys. 4. Zmiany PKB w latach Rys. 5. Inflacja w latach Rys. 6. Produkcja ropy naftowej w Rosji w latach w mln ton Rys. 7. Produkcja gazu w Federacji Rosyjskiej w latach w mld m Rys. 8. Gazociągi z Rosji do Europy Rys. 9. Obroty handlu zagranicznego Federacji Rosyjskiej w latach Rys. 10. Struktura gałęziowa przewozów ładunków i pasaŝerów (w %) Rys. 11. Schemat Transyberyjskiej Magistrali Kolejowej Rys. 12. Stopa bezrobocia w Rosji w latach Rys. 13. Struktura wydatków budŝetu federalnego w 2006 roku Rys. 14. Wartość zadłuŝenia zagranicznego Rosji w latach (stan na koniec roku) w mld USD Rys. 15. Kształtowanie się kursu dolara i euro wobec rubla w latach Rys. 16. Wielkość rezerw walutowych Rosji w latach Rys. 17. Przedmioty leasingu w Rosji w 2005 roku Rys. 18. Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w Rosji w latach

8 8 Spis treści SPIS TABEL: Tab. 1. Wykaz narodowości powyŝej 1 mln osób wg spisu z 2002 roku Tab. 2. Wyniki wyborów do Dumy Państwowej w grudniu 2003 roku Tab. 3. Podstawowe wskaźniki rozwoju gospodarczego w latach (zmiana w % w porównaniu do roku poprzedniego) Tab. 4. Dynamika cen, wolumenu oraz wartości rosyjskiego eksportu (w % w stosunku do roku ub.) Tab. 5. Dynamika cen, wolumenu oraz wartości rosyjskiego importu (w % w stosunku do roku ub.) Tab. 6. NajwaŜniejsi partnerzy handlowi Rosji w eksporcie w 2005 roku Tab. 7. NajwaŜniejsi partnerzy handlowi Rosji w imporcie w 2005 roku Tab. 8. Publiczne zadłuŝenie zagraniczne Rosji (stan na 1 lipca 2006 r. w mld USD) Tab. 9. Kurs dolara amerykańskiego wobec rubla na koniec miesiąca w latach Tab. 10. Podstawowe kategorie planu kont obowiązującego w Federacji Rosyjskiej Tab. 11. Ranking atrakcyjności inwestycyjnej regionów Rosji Tab. 12. Polsko-rosyjskie obroty handlowe (wg polskiej statystyki) w latach MAPY: Mapa Federacji Rosyjskiej Okręgi federalne i podmioty terytorialne Federacji Rosyjskiej Mapa podziału administracyjnego Rosji w 2006 roku

9 FEDERACJA ROSYJSKA Przewodnik dla przedsiębiorców 9 I. INFORMACJE OGÓLNE PołoŜenie i klimat Federacja Rosyjska (Rosja) jest największym państwem świata, zajmującym obszar ponad 17 milionów km 2 (17075,4 tys. km 2 ). Jedna czwarta terytorium kraju znajduje się we wschodniej części kontynentu europejskiego, pozostały obszar zajmuje północną część Azji. Od zachodu Rosja graniczy z Norwegią, Finlandią, Estonią, Łotwą, Białorusią i Ukrainą, a poprzez Obwód Kaliningradzki równieŝ z Polską i Litwą. Od południa jej sąsiadami są Gruzja, AzerbejdŜan, Kazachstan, Chiny, Mongolia i Korea Północna. Kraj ten posiada dostęp do wód Oceanu Atlantyckiego (morza Bałtyckie, Czarne i Azowskie), Pacyfiku (morza Beringa, Ochockie i Japońskie) oraz Oceanu Arktycznego (morza Barentsa, Białe, Karskie, Łaptiewów, Wschodniosyberyjskie i Czukockie). Łączna długość linii brzegowej wynosi 37,6 tys. km. Terytorium Rosji obejmuje aŝ 11 stref czasowych. Europejska część Federacji Rosyjskiej połoŝona jest niemal w całości na terenie Niziny Wschodnioeuropejskiej, rozciągającej się od zachodnich granic kraju po Góry Ural oraz od wybrzeŝy Oceanu Arktycznego do północnych stoków Kaukazu. Jest to w większości obszar nizinny (średnia wysokość 170 m n.p.m.) urozmaicony wzgórzami morenowymi na północy oraz wysoczyznami lessowymi na południu (wyŝyny Środkoworosyjska i NadwołŜańska). W górach Kaukaz wznosi się najwyŝszy szczyt Rosji, Elbrus (5642 m n.p.m.). Główne europejskie rzeki Rosji to Wołga (3531 km), Kama (2032 km), Don (1870 km) i Peczora (1809 km). Klimat w europejskiej części kraju jest bardzo zróŝnicowany: od subpolarnego na północy, poprzez umiarkowany chłodny w części środkowej, po umiarkowany ciepły i podzwrotnikowy śródziemnomorski na południu (wybrzeŝe Morza Czarnego). W części zachodniej, ze względu na wpływ Oceanu Atlantyckiego, ma on cechy klimatu przejściowego, w kierunku wschodnim zmienia się w klimat kontynentalny, a na krańcach południowo-wschodnich w kontynentalny skrajnie suchy. Średnia temperatura powietrza i średni poziom opadów w styczniu w Moskwie wynosi odpowiednio 10 C i 31 mm, a w lipcu 18 C i 74 mm. Roślinność w części północnej stanowi tundra, przechodząca ku południu w tajgę (bory świerkowe, lasy mieszane), a następnie w lasostepy i stepy (obecnie najczęściej przekształcone w pola uprawne). Na południowym-wschodzie części europejskiej występują obszary półpustynne. Granicę pomiędzy europejską i azjatycką częścią Rosji wyznaczają Góry Ural z najwyŝszym szczytem Narodna (1894 m n.p.m.). Na wschód od Uralu rozciąga się w większości bagienny obszar Niziny Zachodniosyberyjskiej, przez którą przepływają jedne z większych rosyjskich rzek: Irtysz (4248 km) i Ob (3650 km), biorące swój początek w Górach Ałtaj oraz Jenisej (3487 km). Jenisej stanowi jednocześnie granicę

10 10 I. Informacje ogólne następnej wielkiej krainy geograficznej WyŜyny Środkowosyberyjskiej. Tu mają swoje koryta kolejne wielkie rzeki syberyjskie, m.in. Dolna Tunguzka (2989 km) oraz najdłuŝsza z rosyjskich rzek, Lena (4400 km). Na północy, WyŜyna Środkowosyberyjska przechodzi w Nizinę Północnosyberyjską, natomiast na południu okalają ją pasma górskie: Sajany Zachodnie i Wschodnie oraz Góry Jabłonowe. Pomiędzy nimi znajduje się największe w Rosji, a jednocześnie najgłębsze na świecie jezioro Bajkał (głębokość do 1620 m, powierzchnia 31,5 tys. km 2 ). PołoŜona najdalej na wschód kraina geograficzna Rosji, określana jest często jako Góry Wschodniosyberyjskie, do których naleŝą m.in. Góry Wierchojańskie, Czerskiego, Kołymskie, Czukockie oraz Góry Koriackie. Te ostatnie przechodzą na południu w góry półwyspu Kamczatka, odznaczające się duŝą aktywnością wulkaniczną (wulkan Kluczewska Sopka, 4750 m n.p.m.). WaŜniejsze rzeki rosyjskiego Dalekiego Wschodu to wyznaczający południowo-wschodnią granicę z Chinami Amur (2824 km) oraz wpływające do Oceanu Arktycznego Indygirka (1726 km) i Kołyma (2600 km). Azjatycka część Rosji cechuje się klimatem wybitnie kontynentalnym (duŝe róŝnice temperatur pomiędzy latem a zimą, niewielkie opady). Na większości obszaru jest to klimat umiarkowany chłodny, na południowym zachodzie umiarkowany ciepły, a na północy subpolarny i polarny. W miejscowości Ojmiakon w północno-wschodniej części Syberii zanotowano najniŝszą temperaturę na półkuli północnej ( 71 C). Na przewaŝającym obszarze występują lasy mieszane, z przewagą drzew iglastych (tajga), na północy przechodzące w tundrę, a na południu w stepy i lasostepy. Zasoby naturalne Na terytorium Rosji znajdują się złoŝa niemal wszystkich waŝniejszych surowców mineralnych. Kraj ten posiada: największe na świecie złoŝa gazu ziemnego, oceniane na blisko 48 bilionów m 3 (prawie ⅓ światowych zasobów), znajdujące się głównie w Jamało-Nienieckim i Chanty-Mansijskim Okręgach Autonomicznych w zachodniej i północno-zachodniej Syberii, a takŝe na południowym Uralu i ZawołŜu; drugie pod względem wielkości zasoby węgla kamiennego (prawie 160 mld ton), skoncentrowane głównie w Zagłębiu Kuźnieckim i Irkuckim w południowej Syberii, a takŝe Zagłębiach Tunguskim, Minusińskim i Norylskim w Kraju Krasnojarskim, Zagłębiu Peczorskim w Republice Komi oraz w Jakucji; siódme co do wielkości złoŝa ropy naftowej, szacowane na 10,2 mld ton, zlokalizowane przede wszystkim w Zagłębiu Zachodniosyberyjskim o powierzchni 2,2 mln km 2 (obejmującym głównie Chanty-Mansijski Okręg Autonomiczny), Zagłębiu Timańsko-Peczorskim w Republice Komi, Zagłębiu WołŜańsko-Uralskim (Tatarstan, Baszkortostan, obwody Samarski i Permski), a takŝe na wybrzeŝu Morza Kaspijskiego, we wschodniej części Syberii oraz na wyspie Sachalin).

11 FEDERACJA ROSYJSKA Przewodnik dla przedsiębiorców 11 Ponadto, Rosja posiada duŝe złoŝa węgla brunatnego (Zagłębie Podmoskiewskie oraz Zagłębie Kańsko-Aczyńskie na południu Kraju Krasnojarskiego), rud Ŝelaza (Kurska Anomalia Magnetyczna, południowy i środkowy Ural, dorzecze Angary) oraz rud metali kolorowych. Na obszarze Uralu występują bogate złoŝa miedzi, chromu, niklu, manganu, boksytów, cynku, kadmu, złota i platyny, w okolicach Norylska w Kraju Krasnojarskim zasoby niklu, miedzi, kobaltu, palladu, rodu, platyny i złota, a w Republice Komi złoŝa tytanu, uranu i boksytów. Bogaty w surowce jest równieŝ rejon Dalekiego Wschodu. W Jakucji znajdują się największe w Rosji zasoby złota i diamentów, ponadto wydobywa się tam rudy cyny, ołowiu i srebra. Złoto pozyskuje się takŝe w obwodach Amurskim, Kamczackim i Magadańskim. W tym ostatnim zlokalizowane są równieŝ jedne z większych na świecie pokładów srebra, oceniane na 10,5 miliona ton. WaŜnym zasobem naturalnym Rosji są ogromne obszary leśne. Zajmują one około 45 % powierzchni całego kraju, a rezerwy drewna oceniane są na około 80 mld m 3. Największe tereny leśne obejmują północne i centralne rejony Syberii (tajga syberyjska), Dalekiego Wschodu, oraz europejskiej części Rosji. Występują przede wszystkim drzewa iglaste: świerki, sosny, jodły i modrzewie (te ostatnie dominują we Wschodniej Syberii), a z drzew liściastych najczęściej spotykane są dęby i brzozy. Rosja posiada równieŝ rozległe obszary Ŝyznych gleb, w tym czarnoziemów. Ciągną się one głównie w południowo-centralnej części kraju, od regionu PowołŜa i Centralno-Czarnoziemnego rejonu, po stepy Zachodniej Syberii, w górnym biegu rzeki Irtysz. DuŜym problemem jest jednak gwałtownie postępująca naturalna (erozja) i powodowana przez człowieka degradacja gleb. Jeszcze innym bogactwem naturalnym Rosji jest rozbudowany system rzeczny, wykorzystywany m.in. do produkcji energii elektrycznej. Na wielu rzekach tego kraju powstały systemy elektrowni i zbiorników wodnych, które generują ok. 17 % całej energii elektrycznej wytwarzanej w Rosji. WaŜniejsze z nich istnieją na Wołdze (Zbiorniki Rybiński, NiŜnonowogrodzki, Wołgogradzki i największy z nich Samarski, dawny Kujbyszewski, o powierzchni 6450 km 2 ), Kamie, Donie, Angarze (Zbiornik Bracki o powierzchni 5470 km 2 i pojemności 169 km 3 wraz z elektrownią o mocy 4500 MW) oraz Jeniseju (z największymi w Rosji i jednymi z większych w świecie elektrowniami wodnymi Krasnojarską, o mocy 6000 MW i Sajańsko-Szuszeńską o mocy 6400 MW).

12 12 I. Informacje ogólne Ludność i język Federacja Rosyjska liczy sobie ponad 142,8 miliona mieszkańców (2005), z których prawie 80 % zamieszkuje w europejskiej części kraju. Średnia gęstość zaludnienia wynosi 8,4 osoby/km 2 (w części europejskiej ponad 26 osób/km 2, w części azjatyckiej niespełna 2,5 osoby/km 2 ). Udział ludności miejskiej stanowi prawie 73 %. W ostatnich latach obserwuje się w Rosji ujemny wskaźnik przyrostu naturalnego, który w 2003 roku szacowany był na 4,5. Rys. 1. Struktura wieku ludności Federacji Rosyjskiej w roku 2005 liczba ludności (tys.) i więcej MęŜczyźni Kobiety Źródło: The World Factbook 2006 W Federacji Rosyjskiej od wielu lat występuje zjawisko braku równowagi pomiędzy liczbą kobiet i męŝczyzn, będące m.in. efektem strat ludnościowych poniesionych w wyniku I i II wojny światowej. W dzisiejszej Rosji kobiety stanowią 53,4 % społeczeństwa, zaś męŝczyźni 46,6 %. Warto zaznaczyć, Ŝe proporcje są w większym stopniu zachwiane w miastach. Ich wyrównywanie skutecznie uniemoŝliwia fakt, iŝ średnia długość Ŝycia kobiet w Rosji jest znacznie wyŝsza niŝ męŝczyzn

13 FEDERACJA ROSYJSKA Przewodnik dla przedsiębiorców 13 Rys. 2. Struktura zaludnienia Federacji Rosyjskiej w podziale na regiony Źródło: PowyŜszy rysunek pokazuje rozmieszczenie ludności Federacji Rosyjskiej w podziale na regiony. Jak z niego wynika liczbą ludności przekraczającą 3200 tys. mieszkańców charakteryzują się, oprócz Moskwy, Obwodu Moskiewskiego i Sankt Petersburga, głównie uprzemysłowione regiony PowołŜa i Południowego Uralu. Stolicą kraju jest Moskwa licząca ponad 10,4 mln mieszkańców, będąca największym miastem w Europie oraz jednym z największych miast na świecie. Drugie miejsce pod względem liczby mieszkańców zajmuje Sankt Petersburg (dawniej Leningrad) 4,6 mln osób. Pozostałe miasta liczące powyŝej 1 miliona mieszkańców to Nowosybirsk (1406 tys.), Jekaterynburg (do 1991 roku Swierdłowsk, 1304 tys.), NiŜny Nowgorod (do 1990 roku Gorki, 1289 tys.), Omsk (1143 tys.), Samara (do 1990 roku Kujbyszew, 1133 tys.), Kazań (1110 tys.), Czelabińsk (1095 tys.), Rostów nad Donem (1058 tys.) oraz Ufa (1036 tys.). Blisko milion mieszkańców mają takŝe Wołgograd (999 tys.) oraz Perm (989 tys.). Ogółem w Rosji znajduje się blisko 1100 miast. Językiem urzędowym na terenie całej federacji jest rosyjski, zapisywany opartym na cyrylicy alfabetem zwanym graŝdanką. Na obszarach zamieszkałych przez mniejszości narodowe w uŝyciu są takŝe ich języki lokalne. Władze wchodzących w skład Federacji Rosyjskiej republik, mają prawo ustanawiania na ich terytorium innych, oprócz rosyjskiego, języków urzędowych. Znajomość języków obcych nie jest

14 14 I. Informacje ogólne rozpowszechniona, najlepiej pod tym względem wygląda sytuacja w największych miastach (Moskwa i Sankt Petersburg) i dotyczy głównie ludzi młodych. Wskaźnik analfabetyzmu sięga 2 %. Najliczniejszą grupę narodowościową stanowią Rosjanie (115,9 mln osób, czyli 79,8 % mieszkańców FR). Obszar Federacji Rosyjskiej zamieszkuje takŝe ponad 5,5 mln Tatarów, 1,7 mln Baszkirów oraz 1,7 mln Czuwaszów. Są to ludy z grupy turkojęzycznej, w przewaŝającej części wyznające islam. Z waŝnych mniejszości narodowych wymienić naleŝy ludy pochodzenia ugrofińskiego: Mordwinów (843,4 tys.), Maryjczyków (604,3 tys.) i Udmurdów (636,9 tys.). Do grupy tej naleŝą takŝe Karelowie i Komiacy. Wschodnią Syberię i Daleki Wschód zamieszkują m.in. Buriaci (445,2 tys.), Jakuci (443,9 tys.), Tuwińczycy, Chaksowie i Ałtajczycy. Wiele licznych narodowości Ŝyje na Północnym Kaukazie dominują tam Czeczeńcy ( tys.), Awarowie (814,5 tys., głównie w Dagestanie), Kabardyjczycy (520 tys.), Dargijczycy (510,2 tys.), Osetyjczycy (514,9 tys.), Kumycy (422,4 tys.) oraz Ingusze (413 tys.) i Lezgini (411,5 tys.). Spośród ludności napływowej najliczniejsi są Ukraińcy (2,9 mln) i Ormianie (1,1 mln). Licznie obecni są równieŝ Białorusini (808 tys.), Kazachowie (654 tys.), Azerowie (621 tys.) a takŝe Niemcy (597,2 tys.). Łącznie na terytorium Rosji zamieszkuje ponad 190 róŝnych narodów i narodowości, z których 39 liczy więcej niŝ 100 tys. osób. Liczba ludności przyznającej się do narodowości polskiej wynosi 73 tysiące. Dominującą religią jest prawosławie, a wśród przedstawicieli innych wyznań najliczniejszą grupę stanowią muzułmanie. Tab. 1. Wykaz narodowości powyŝej 1 mln osób wg spisu z 2002 roku. Nazwa narodowości w tys. osób udział % Ogółem ,7 100,00 % w tym ludność: - rosyjska ,1 79,83 % - tatarska 5.554,6 3,83 % - ukraińska 2.943,0 2,03 % - baszkirska 1.673,4 1,15 % - czuwaska 1.637,1 1,13 % - czeczeńska 1.360,3 0,94 % - ormiańska 1.130,5 0,78 % Źródło: Rozpad Związku Radzieckiego spowodował, Ŝe poza granicami Rosji znalazło się ponad 25 mln osób narodowości rosyjskiej. W kolejnych latach część z nich przeniosła się do Rosji, jednak nadal na terenie dawnych republik radzieckich mieszka około 17,5 mln Rosjan, z czego najwięcej, bo aŝ 8,3 mln, na Ukrainie. Liczna diaspora rosyjska

15 FEDERACJA ROSYJSKA Przewodnik dla przedsiębiorców 15 występuje równieŝ w Kazachstanie (4,1 mln), na Białorusi (1,2 mln), na Łotwie (678 tys.), w Uzbekistanie (620 tys.) i w Kirgistanie (około 500 tys. osób). Ponad 1 milion Rosjan Ŝyje w Ameryce Północnej, głównie w Stanach Zjednoczonych. Historia Plemiona słowiańskie zaczęły osiedlać się na południowo-zachodnich terenach dzisiejszej Rosji w VI wieku n.e. JednakŜe, według powszechnie przyjętej teorii, za załoŝycieli państwa ruskiego uwaŝa się Waregów (legendarny ksiąŝę Ruryk), przybyłych na te tereny ze Skandynawii w drugiej połowie IX wieku. Pod koniec tego stulecia z połączenia lokalnych księstw powstała Ruś Kijowska. Jej władcy utrzymywali rozległe kontakty handlowe z Bizancjum, pozostając pod duŝym wpływem kulturowym Cesarstwa Wschodniego. W 988 roku ksiąŝę ruski Włodzimierz poślubił bizantyjską księŝniczkę Annę i przyjął chrzest w obrządku wschodnim. W konsekwencji Ruś rozwijała się w innym niŝ łacińska część Europy kręgu kulturowym, czego jednym z przejawów było przyjęcie alfabetu opartego na grece. Okres rozkwitu Rusi Kijowskiej przypada na lata , czyli czasy panowania księcia Jarosława Mądrego. Po jego śmierci doszło do rozpadu państwa na mniejsze, rywalizujące ze sobą księstwa. W XIII wieku tereny księstw ruskich najechali Mongołowie (Tatarzy). W tym czasie najsilniejszą pozycję wśród miejscowych władców zyskał Aleksander Newski, pogromca Szwedów i wojsk Zakonu Inflanckiego, który za zgodą chana został wielkim księciem we Włodzimierzu, uzyskując zwierzchność nad pozostałymi ksiąŝętami. Od jego śmierci datuje się wzrost znaczenia księstwa moskiewskiego. Ostateczne zrzucenie jarzma tatarskiego nastąpiło w okresie panowania Iwana III ( ), który dokończył proces scalania księstw ruskich i zyskał uznanie innych władców europejskich. Po upadku Bizancjum w roku 1452 Moskwa stała się głównym ośrodkiem prawosławia i spadkobierczynią Konstantynopola, co dodatkowo wzmocnił ślub Iwana III z bratanicą ostatniego cesarza bizantyjskiego. W 1533 roku władzę w Moskwie objął Iwan IV Groźny, który w 1547 roku koronował się na pierwszego cara Rosji. Rozszerzył on terytorium państwa o chanaty kazański i astrachański oraz przeprowadził liczne reformy wewnętrzne, lecz jego oparte na terrorze rządy wyniszczyły kraj. WaŜnym wydarzeniem tego okresu było odkrycie przez angielskiego Ŝeglarza Richarda Chancellora w 1553 roku drogi wodnej wokół Półwyspu Skandynawskiego, która ułatwiła Rosji bezpośrednie kontakty handlowe z Europą Zachodnią (poprzez wybudowany w tym czasie port Archangielsk). Pod koniec XVI w. rozpoczęła się równieŝ rosyjska ekspansja na tereny Syberii. Czynione w tym okresie próby uzyskania dostępu do Morza Bałtyckiego (wojna o Inflanty) zakończyły się niepowodzeniem.

16 16 I. Informacje ogólne Koniec rządów Iwana Groźnego zapoczątkował okres kryzysu państwa (wielka smuta), trwający aŝ do 1613 roku i wstąpienia na tron cara Michała, pierwszego z dynastii Romanowów. On, oraz jego następcy, Aleksy Michajłowicz oraz Fiodor III, umocnili władzę carską oraz dokonali dalszej ekspansji terytorialnej kraju. W 1682 roku na tron wstąpił Piotr I Wielki, który podjął działania na rzecz unowocześnienia i zeuropeizowania Rosji. Za jego czasów kraj ten zyskał dostęp do Bałtyku, na wybrzeŝu którego car wzniósł w 1703 roku nową stolicę, Petersburg. Przełamana została tym samym izolacja Rosji, która stała się liczącym się mocarstwem europejskim. Dalszy wzrost potęgi Rosji nastąpił za panowania carycy Katarzyny Wielkiej ( ). W tym czasie imperium rozszerzyło się o część terytorium Polski, Krym oraz całe północne wybrzeŝe Morza Czarnego, obejmując coraz dalsze obszary Syberii i Alaskę (sprzedaną później Amerykanom). Syn carycy, Paweł I przyłączył do cesarstwa Gruzję. Osiągnięcie przez Rosję szczytowej pozycji w Europie nastąpiło w wyniku pokonania przez cara Aleksandra I wojsk napoleońskich w 1812 roku. Wcześniej car ten zajął Finlandię, Besarabię, a następnie Dagestan i AzerbejdŜan. Czasy panowania jego następcy, Mikołaja I, to okres krwawo tłumionych powstań (dekabrystów, listopadowego w Polsce i węgierskiego). Utrata przez Rosję pozycji europejskiego hegemona nastąpiła dopiero w efekcie przegranej wojny krymskiej, toczonej w latach PoraŜka ta zachwiała autorytetem cesarstwa i skłoniła cara Aleksandra II do przeprowadzenia reform wewnętrznych, z których najwaŝniejszą było uwłaszczenie chłopów. Kontynuowana była przy tym ekspansja terytorialna na wschód (załoŝenie Władywostoku w 1860 roku) oraz na południe do granic z Persją i Afganistanem. Rywalizacja z Japonią o wpływy na Dalekim Wschodzie doprowadziła do przegranej przez Rosję wojny w latach W okresie panowania carów Aleksandra III i Mikołaja II nastąpił dalszy wzrost niepokojów społecznych. Wybuchały strajki związane z gwałtownym i nierównomiernym uprzemysłowieniem kraju oraz bardzo cięŝką sytuacją tworzącej się klasy robotniczej. Doprowadziło to do rewolucji w latach , która wymusiła na Mikołaju II pewną liberalizację systemu (uznanie podstawowych praw obywatelskich, utworzenie organu przedstawicielskiego Dumy Państwowej). Znaczne pogorszenie się sytuacji gospodarczej państwa w związku m.in. z zaangaŝowaniem Rosji w I wojnę światową, spowodowało dalszą radykalizację nastrojów społecznych i zaowocowało wybuchem rewolucji w lutym 1917 roku, a w jej efekcie abdykacją cara. Powstały wtedy rząd tymczasowy przetrwał jednak tylko kilka miesięcy, do czasu kierowanej przez bolszewików rewolucji październikowej. Po przejęciu władzy przez bolszewików, w styczniu 1918 roku uchwalona została konstytucja Rosyjskiej Federacyjnej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej, a w grudniu 1922 roku, z połączenia radzieckich republik Rosji, Ukrainy, Białorusi i Zakaukazia, powstał

17 FEDERACJA ROSYJSKA Przewodnik dla przedsiębiorców 17 Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich. Na ponad 70 lat władzę w Rosji objęła partia komunistyczna. Ustrój polityczny Federacja Rosyjska jest największym państwem powstałym w wyniku rozpadu Związku Radzieckiego. W czerwcu 1990 roku proklamowana została suwerenność kraju, a po nieudanym puczu moskiewskim (będącym próbą powstrzymania rozpadu ZSRR) 24 sierpnia 1991 roku Rosja ogłosiła niepodległość. JuŜ wcześniej, w czerwcu 1991 roku, pierwszym prezydentem Federacji Rosyjskiej został wybrany dotychczasowy przewodniczący Rady NajwyŜszej FR, Borys Jelcyn, uzyskując w wyborach powszechnych 57,3 % głosów. W grudniu 1993 roku przyjęta została konstytucja Federacji Rosyjskiej, która wprowadziła prezydencki system rządów. Rosja jest państwem federacyjnym. Na czele państwa stoi prezydent, wybierany w wyborach powszechnych na 4-letnią kadencję. O stanowisko prezydenta moŝe ubiegać się obywatel Rosji liczący sobie minimum 35 lat, który od co najmniej 10 lat zamieszkuje na terenie Federacji. MoŜliwa jest jedna reelekcja. Do najwaŝniejszych uprawnień Prezydenta FR naleŝy m.in.: zarządzanie wyborów do Dumy (niŝszej izby parlamentu) oraz moŝliwość rozwiązania tej izby, powoływanie w uzgodnieniu z Dumą premiera, powoływanie na wniosek premiera poszczególnych ministrów, odwoływanie rządu, moŝliwość przewodniczenia jego obradom, przedkładanie Dumie projektów ustaw, wydawanie dekretów (ukazów), podpisywanie i ogłaszanie ustaw, zwracanie się do Zgromadzenia Federalnego (obie izby parlamentu) z corocznym orędziem na temat stanu państwa. Prezydent FR jest równieŝ posiadaczem rozległych uprawnień kreacyjnych, przedstawia kandydatów na stanowiska prezesa banku centralnego, sędziów Sądu Konstytucyjnego, Sądu NajwyŜszego, Naczelnego Sądu ArbitraŜowego i innych sądów federalnych oraz prokuratora generalnego. Prezydent Federacji Rosyjskiej jest takŝe najwyŝszym zwierzchnikiem sił zbrojnych, moŝe wprowadzać stan wojenny i wyjątkowy, tworzy Radę Bezpieczeństwa Federacji Rosyjskiej i przewodniczy jej obradom, zatwierdza doktrynę wojskową państwa, powołuje i odwołuje najwyŝsze dowództwo Sił Zbrojnych Federacji.

18 18 I. Informacje ogólne MoŜe zostać odwołany z urzędu na podstawie wysuniętego przez Dumę oskarŝenia o zdradę stanu lub popełnienie innego cięŝkiego przestępstwa, potwierdzonego oskarŝeniem Sądu NajwyŜszego FR o wystąpieniu w działaniach prezydenta znamion przestępstwa oraz orzeczeniem Sądu Konstytucyjnego FR o zachowaniu obowiązującego trybu wysunięcia oskarŝenia. Prezydentem FR jest obecnie juŝ drugą kadencję Władimir Putin, który pełnił obowiązki prezydenta od 31 grudnia 1999 roku, po ustąpieniu Borysa Jelcyna. W wyniku wyborów, które odbyły się w marcu 2004 roku Władimir Putin został wybrany na drugą kadencję uzyskując aŝ 71,1 % głosów i zdecydowanie pokonując pozostałych rywali: m.in. kandydata partii komunistycznej Nikołaja Charitonowa (13,9 %), lidera partii Ojczyzna Siergieja Głazjewa (4,1 %) oraz przedstawicielkę prawicy Irinę Chakamadę (3,8 %). Władzę wykonawczą w Rosji sprawuje rząd federalny. Od 5 marca 2004 roku na jego czele stoi Michaił Fradkow, który zastąpił długoletniego premiera Michaiła Kasjanowa. Wraz ze zmianą na stanowisku szefa rządu nastąpiła istotna reorganizacja struktury gabinetu, a liczba jego członków zmniejszyła się z 30 do 18 osób. Obecnie w skład rządu wchodzi 21 osób: premier, trzech wicepremierów oraz 17 ministrów. Zgodnie z rosyjską konstytucją Prezydent posiada prawo odwołania rządu oraz przewodniczenia jego obradom. Organem władzy ustawodawczej jest dwuizbowy parlament Zgromadzenie Federalne. Składa się ono z izby niŝszej, zwanej Dumą Państwową oraz izby wyŝszej, Rady Federacji. W Dumie, która wybierana jest na 4-letnią kadencję, zasiada 450 deputowanych 2. Rada Federacji stanowi organ przedstawicielski podmiotów wchodzących w skład Federacji Rosyjskiej. Liczy ona 178 członków, po dwóch 3 z kaŝdej spośród 89 federalnych jednostek administracyjnych (republik, obwodów, krajów, obwodów i okręgów autonomicznych oraz miast o znaczeniu federalnym). Oprócz działań legislacyjnych, do zadań parlamentu naleŝy m.in. zatwierdzanie kandydata na premiera, jednak odpowiedzialność rządu przed parlamentem jest ograniczona. 2 Spośród 450 deputowanych, połowa (225) wybieranych jest w wyborach proporcjonalnych z list partyjnych, przy 5 % progu wyborczym, a druga połowa w wyborach większościowych w okręgach jednomandatowych. 3 Od lipca 2000 roku jednego z członków Rady Federacji wyznacza prezydent lub gubernator danego podmiotu FR, a drugiego przewodniczący organu ustawodawczego lub przedstawicielskiego tej jednostki. Poprzednio członkami Rady byli sami szefowie regionalnych władz wykonawczych i ustawodawczych.

19 FEDERACJA ROSYJSKA Przewodnik dla przedsiębiorców 19 W wyborach do Dumy, które odbyły się 7 grudnia 2003 roku zdecydowanie zwycięŝyła pro-prezydencka partia Jedna Rosja (Jedinaja Rossija), zdobywając 37,6 % głosów i 222 mandaty. Kolejne miejsca zajęły Komunistyczna Partia Federacji Rosyjskiej (KPRF 12,6 %, 52 mandaty), Liberalno-Demokratyczna Partia Rosji Władimira śyrynowskiego (LDPR 11,5 %, 36 mandatów) oraz nacjonalistyczny Związek Ludowo-Patriotyczny Ojczyzna (R-NPS 9 %, 37 mandatów). Tylko dzięki kandydatom z okręgów jednomandatowych obecność w Dumie zapewniły sobie partie prawicowe Jabłoko - Rosyjska Partia Demokratyczna Grigorija Jawlińskiego (J-RDP 4,3 %, 4 mandaty) i Związek Sił Prawicy Borysa Niemcowa, Jegora Gajdara i Anatolija Czubajsa (SPS 4 %, 3 mandaty). W ten sam sposób miejsca w niŝszej izbie parlamentu uzyskały populistyczna Agrarna Partia Rosji (APR 3,6 %, 3 mandaty) i Ludowa Partia Federacji Rosyjskiej (NPRF 1,2 %, 17 mandatów) a takŝe 67 kandydatów niezaleŝnych. W efekcie istniejącej w rosyjskiej ordynacji wyborczej moŝliwości głosowania przeciwko wszystkim kandydatom, w 11 okręgach jednomandatowych nie wyłoniono zwycięzców. Frekwencja wyborcza osiągnęła poziom 55,8 %. Tab. 2. Wyniki wyborów do Dumy Państwowej w grudniu 2003 roku. Ugrupowanie wyborcze Poparcie list Liczba uzyskanych mandatów w % z list w okręgach w sumie Jedna Rosja 37, KPRF 12, LDPR 11, Ojczyzna 9, Jabłoko 4, Sojusz Sił Prawicowych 3, Agrarna Partia Rosji 3, Ludowa Partia FR 1, pozostałe partie 11, kandydaci niezaleŝni przeciw wszystkim 4, łącznie 100, Źródło:

20 20 I. Informacje ogólne W ciągu pierwszej połowy 2004 roku oraz w kolejnych miesiącach układ sił politycznych w rosyjskiej Dumie podlegał przeobraŝeniom, polegającym głównie na zasilaniu frakcji zwycięskiego ugrupowania Jedna Rosja przez przedstawicieli niektórych mniejszych partii oraz niezaleŝnych deputowanych. W efekcie tych zmian, obecnie działa w Dumie jedynie pięć frakcji parlamentarnych, a ugrupowanie proprezydenckie dysponuje siłą ponad ⅔ głosów (rys. 3). Rys. 3. Podział miejsc w Dumie Państwowej w sierpniu 2006 roku 2,67% 7,78% 3,56% 0,44% Jedna Rosja KPRF ,44% Ojczyzna - 29 Ojczyzna - Narodowa Wola ,22% 68,89% LDPR - 35 niezaleŝni - 16 vacat - 2 Źródło: NajwaŜniejsze organy władzy sądowniczej Federacji Rosyjskiej to Sąd Konstytucyjny, Sąd NajwyŜszy oraz Naczelny Sąd ArbitraŜowy. Sędziowie tych sądów powoływani są na urząd przez Radę Federacji z rekomendacji Prezydenta FR. Sędziów sądów federalnych niŝszego szczebla powołuje bezpośrednio Prezydent. Wszyscy sędziowie pełnią swój urząd doŝywotnio.

21 FEDERACJA ROSYJSKA Przewodnik dla przedsiębiorców 21 Podział administracyjny W skład Federacji Rosyjskiej od 1 grudnia 2005 roku wchodzi 88 podmiotów federalnych: 21 republik, 7 krajów, 48 obwodów, 1 obwód autonomiczny, 9 okręgów autonomicznych oraz dwa miasta o znaczeniu federalnym (Moskwa i Sankt Petersburg). Republiki są najbardziej autonomiczną formą podmiotów Federacji Rosyjskiej i funkcjonują przewaŝnie na obszarach zamieszkałych przez mniejszości narodowe. Posiadają własne konstytucje, organy i atrybuty władzy państwowej (prezydenta, parlament, sądy, flagę, godło, hymn, itp.) oraz prawo określania innych, poza rosyjskim, języków urzędowych. Na terenach, zamieszkiwanych przez mniej liczne mniejszości narodowe utworzone zostały okręgi autonomiczne. Z kolei nazwa kraj nadawana była historycznie w przypadku stosunkowo duŝych jednostek terytorialnych, które w momencie tworzenia uwaŝane były za słabiej rozwinięte gospodarczo. Kraje, obwody i okręgi autonomiczne posiadają własne organy ustawodawcze (przedstawicielskie) i wykonawcze, a na ich czele stoją gubernatorzy (w Moskwie i Petersburgu merowie). Zarówno prezydenci republik, jak i gubernatorzy pozostałych podmiotów federacji wybierani są w wyborach powszechnych i mają znaczny zakres kompetencji. Poprzez podmioty federalne realizowane jest bowiem około 50 % budŝetu całej federacji. Uprawnienia lokalnych parlamentów są stosunkowo niewielkie. W maju 2000 roku, na mocy dekretu prezydenta Putina obszar Federacji Rosyjskiej podzielony został na siedem okręgów federalnych: Centralny, Północno-Zachodni, Południowy, PrzywołŜański, Uralski, Syberyjski i Dalekowschodni. W okręgach tych rezydują tzw. pełnomocni przedstawiciele Prezydenta FR, posiadający uprawnienia kontrolne wobec podmiotów Federacji. NiezaleŜnie od wprowadzenia podziału na okręgi federalne, nadal funkcjonuje tradycyjny podział Federacji Rosyjskiej na 12 rejonów gospodarczych: Północny, Północno- Zachodni, Centralny, Wołgo-Wiacki, Centralno-Czarnoziemny, NadwołŜański (PowołŜe), Północno-Kaukaski, Uralski, Zachodnio-Syberyjski, Wschodnio-Syberyjski, Dalekowschodni oraz Obwód Kaliningradzki. Mimo zbieŝności części nazw jedynie Dalekowschodni Okręg Federalny i Rejon Gospodarczy tworzone są przez te same podmioty federalne i obejmują ten sam obszar. BliŜsze informacje na temat poszczególnych okręgów federalnych, rejonów gospodarczych oraz tworzących je jednostek terytorialnych zostały przedstawione w załącznikach nr 5, 6 i 7. W ostatnim czasie w Rosji obserwuje się tendencję do łączenia niektórych podmiotów federacji. Od 1 grudnia 2005 roku dotychczasowy Obwód Permski i Komi Permiacki Okręg Autonomiczny utworzyły wspólnie Kraj Permski. RównieŜ w 2007 roku nastąpią dwie istotne zmiany w podziale administracyjnym FR: 1 stycznia Tajmyrski i Ewenkijski Okręgi Autonomiczne zostaną przyłączone do Kraju Krasnojarskiego, natomiast 1 lipca Obwód Kamczacki i Koriacki Okręg Autonomiczny zostaną

22 22 I. Informacje ogólne połączone w Kraj Kamczacki. Z kolei 1 stycznia 2008 roku Ust-Ordyński Buriacki Okręg Autonomiczny zostanie włączony do Obwodu Irkuckiego. Zmiany te zostały zaakceptowane przez mieszkańców zainteresowanych regionów w drodze referendów. Wśród innych rozwaŝanych zmian warto wymienić połączenie Republiki Adygei i Kraju Krasnodarskiego, utworzenie Kraju Bajkalskiego, w skład którego weszłyby Obwody Irkucki i Czytyński, Republika Buriacja oraz Agiński Buriacki Okręg Autonomiczny, a takŝe połączenie Obwodu Kiemerowskiego, Kraju Ałtajskiego i Republiki Ałtaj. Tego typu dąŝenia mają przede wszystkich podłoŝe ekonomiczne, gdyŝ słabszym gospodarczo podmiotom terytorialnym łatwiej jest funkcjonować w ramach większych i silniejszych struktur. Łatwiej teŝ ubiegać się o wsparcie administracji centralnej, tym bardziej, iŝ łączenie podmiotów Federacji ma silne poparcie ze strony Kremla

23 FEDERACJA ROSYJSKA Przewodnik dla przedsiębiorców 23 II. UWARUNKOWANIA GEOPOLITYCZNE Współpraca z innymi krajami WNP i republikami bałtyckimi Mimo, iŝ po rozpadzie Związku Radzieckiego Rosja nie utrzymała pozycji jednego z dwóch głównych światowych mocarstw, znaczenie polityczne i gospodarcze tego państwa jest nadal bardzo duŝe. Szczególnie silny pozostaje wpływ Rosji na pozostałe byłe republiki radzieckie, przede wszystkim te tworzące istniejącą od 1991 roku Wspólnotę Niepodległych Państw. Praktycznie wszystkie kraje WNP, a takŝe kraje bałtyckie, są w dalszym ciągu w duŝym stopniu zaleŝne gospodarczo od Rosji, głównie ze względu na dostawy i tranzyt surowców energetycznych. Rosja, jest bowiem nie tylko największym producentem ropy naftowej i gazu ziemnego w tym regionie, ale takŝe monopolistą w zakresie transportu tych surowców oraz praktycznie jedynym źródłem zaopatrzenia w ropę i gaz dla tych krajów WNP, które nie posiadają własnych zasobów. Rosja pozostaje zazwyczaj jednym z głównych partnerów handlowych krajów WNP oraz jednym z waŝniejszych inwestorów w tym regionie. Jednocześnie istnieje częściowa zaleŝność rosyjskiej gospodarki od gospodarek krajów Wspólnoty (tranzyt surowców energetycznych, rynek zbytu towarów, więzy kooperacyjne). Mimo stworzenia pewnego stopnia integracji gospodarczej na obszarze WNP, Rosja kształtuje swoje stosunki z tymi krajami głównie na szczeblu bilateralnym. Główne cele Rosji na tym obszarze to przede wszystkim zapewnienie stabilizacji i bezpieczeństwa, ochrona interesów mniejszości rosyjskiej w poszczególnych krajach, kontrola nad zasobami naturalnymi WNP oraz ograniczanie obecności innych państw w tym regionie. WaŜnym partnerem Rosji na obszarze WNP jest Ukraina. Wynika to głównie ze względów militarnych (pozycja Rosji w basenie Morza Czarnego, rosyjska baza wojskowa w ukraińskim Sewastopolu na Krymie), tranzytowych (rosyjskie gazociągi, ropociągi i rurociągi produktowe, tranzyt kolejowy i drogowy przez Ukrainę do Europy Środkowej i Południowej oraz Turcji, biegnące przez Ukrainę dogodne połączenie między centralną Rosją a rosyjskim wybrzeŝem Morza Czarnego) oraz powiązań gospodarczych. Ze względu na dawne związki kooperacyjne, strategiczne znaczenie dla Rosji ma ukraiński przemysł rakietowy i kosmiczny, a w nieco mniejszym stopniu takŝe petrochemiczny, chemiczny i zbrojeniowy. Rosja kupuje na Ukrainie znaczne ilości Ŝywności, a ukraiński rynek jest waŝnym odbiorcą wielu rosyjskich towarów. W styczniu 2003 roku doszło do ostatecznego uzgodnienia lądowej granicy państwowej między oboma krajami, natomiast granica morska pozostaje nadal kwestią sporną. Większy niŝ w przypadku pozostałych krajów WNP stopień integracji łączy Rosję z Białorusią. Proces ten rozpoczął się styczniu 1995 roku od utworzenia Związku Celnego Białorusi i Rosji, który w 1997 roku przekształcił się w Związek Białorusi i Rosji, a w grudniu 1999 roku w Państwo Związkowe Białorusi i Rosji. Integracja

24 24 II. Uwarunkowania geopolityczne odbywa się głównie na płaszczyźnie gospodarczej i zgodnie z traktatem z 1999 roku przewiduje ujednolicenie polityki cenowej, unifikację ustawodawstwa szczególnie w sferze gospodarczej, zharmonizowanie polityki celnej i handlu zagranicznego oraz wprowadzenie unii monetarnej. Obie strony widzą jednak proces integracyjny w odmienny sposób. Rosji zaleŝy przede wszystkim na integracji gospodarczej (wprowadzeniu wspólnej waluty, rozszerzeniu moŝliwości ekspansji rosyjskich firm), podczas gdy Białoruś stara się uzyskać status równoprawnego podmiotu w ramach wspólnego państwa, czego z kolei nie akceptuje Rosja. Dobrym przykładem relacji obydwu krajów był tzw. kryzys energetyczny, związany z przerwaniem przez Rosję dostaw gazu ziemnego na Białoruś w lutym 2004 roku. Do końca 2003 roku, na mocy międzyrządowego porozumienia, Białoruś kupowała rosyjski gaz po cenach obowiązujących na rosyjskim rynku wewnętrznym. W zamian za to kraj ten zobowiązał się do przeprowadzenia korzystnego dla Rosji procesu prywatyzacji przedsiębiorstwa sektora gazowego, Biełtransgaz. PoniewaŜ strona białoruska nie wywiązała się z tego porozumienia, rosyjski rząd zwolnił koncern Gazprom z obowiązku świadczenia dostaw dla Białorusi na preferencyjnych warunkach. Wobec odrzucenia przez Białoruś nowej, wyŝszej o ⅔ oferty cenowej Gazpromu, nastąpiło jednodniowe przerwanie dostaw 5. Przykład ten pokazuje, iŝ w sytuacji naruszenia własnych interesów gospodarczych Rosja zdolna jest do bardzo radykalnych posunięć, nawet wobec tak bliskich partnerów jak Białoruś. W ostatnich latach istotnym obszarem działań integracyjnych Rosji i Białorusi jest polityka monetarna. W czerwcu 2003 roku banki centralne obydwu krajów uzgodniły zasady funkcjonowania centralnej administracji bankowej Państwa Związkowego. Wśród waŝniejszych postanowień warto wymienić ograniczenie roli Banku Centralnego Białorusi w zakresie polityki monetarnej, wspólne ustalanie polityki kredytowopienięŝnej przy zachowaniu decydującej roli Rosji w zakresie stabilizacji kursu rubla rosyjskiego, a takŝe wprowadzenie do Rady Dyrektorów Banku Rosji dwóch przedstawicieli Białorusi. Opóźnieniu ulega jednak wprowadzenie rubla rosyjskiego jako wspólnej waluty, co w rozliczeniach międzybankowych miało nastąpić juŝ w lipcu 2003 roku. Termin wprowadzenia unii monetarnej był juŝ wielokrotnie odkładany, głównie na skutek działań strony białoruskiej. Przewiduje się, Ŝe integracja w tym zakresie ostatecznie nastąpi w latach Konflikt ten udało się ostatecznie rozwiązać w czerwcu 2004 roku w efekcie podpisania porozumienia przewidującego rozpoczęcie w 2005 roku sprzedaŝy Białorusi gazu w cenie 46,48 USD/m 3, czyli na warunkach nieznacznie róŝniących się od komercyjnej oferty Gazpromu przedstawionej w lutym 2004.

25 FEDERACJA ROSYJSKA Przewodnik dla przedsiębiorców 25 Stosunki gospodarcze, polityczne i wojskowe Rosji z pozostałymi krajami WNP charakteryzuje róŝny stopień wzajemnych powiązań. Stosunkowo najmniej zaleŝne gospodarczo od Rosji są Turkmenistan, Uzbekistan i AzerbejdŜan, posiadające bogate złoŝa surowców energetycznych. Jednak wszystkie te kraje są silnie związane z Rosją w kwestiach bezpieczeństwa, w związku z zagroŝeniem fundamentalizmem islamskim (Turkmenistan, Uzbekistan), ochroną granic i konfliktami lokalnymi (problem Górnego Karabachu w AzerbejdŜanie). Dla Turkmenistanu Rosja jest równieŝ głównym szlakiem tranzytowym w eksporcie gazu ziemnego z basenu Morza Kaspijskiego. Morze to zajmuje waŝne miejsce w stosunkach Rosji z Turkmenistanem, AzerbejdŜanem oraz Kazachstanem właśnie z uwagi na bogate zasoby surowców energetycznych, znajdujące się w jego regionie. Do tej pory jednak nie udało się osiągnąć porozumienia, co do zasad korzystania z tego akwenu, głównie ze względu na odmienne stanowisko w tej sprawie kraju spoza WNP, Iranu. Konieczność bliskiej współpracy z Rosją w jeszcze większym stopniu dotyczy wspomnianego Kazachstanu, a takŝe Kirgistanu i TadŜykistanu. Chodzi tu głównie o zaleŝność tych krajów w sferze bezpieczeństwa (gwarancja stabilności granic, napięte stosunki w regionie przekładające się na obecność wojsk rosyjskich w TadŜykistanie) oraz gospodarki (szczególnie Kazachstan). Kraje te, niezaleŝnie od udziału w WNP, tworzą wraz z Rosją, Białorusią i Uzbekistanem tzw. Euroazjatycką Wspólnotę Gospodarczą, mającą formę unii celnej. Układ ten oznacza stosowanie jednolitej (rosyjskiej) taryfy celnej w wymianie z krajami spoza WNP oraz brak kontroli celnej na granicach. Obecność wojsk rosyjskich charakteryzuje stosunki Federacji Rosyjskiej z Gruzją (problem Abchazji i Osetii Południowej), Armenią (granica z Turcją, stosunki z AzerbejdŜanem) oraz Mołdową (separatystyczna Republika Naddniestrzańska). Kraje te starają się prowadzić niezaleŝną politykę (zwłaszcza pro-zachodnio nastawiona Gruzja oraz mająca europejskie aspiracje Mołdowa, w mniejszym stopniu Armenia), jednak ich związki z Rosją pozostają silne. W przypadku państw bałtyckich, które 29 marca 2004 roku przystąpiły do NATO, a 1 maja 2004 roku stały się członkami Unii Europejskiej, Rosja posiada obecnie jedynie częściowe wpływy o charakterze gospodarczym, związane głównie z utrzymującą się zaleŝnością tych krajów od dostaw rosyjskiej ropy i gazu. Kraje bałtyckie juŝ we wczesnym etapie przemian gospodarczych dokonały zdecydowanej reorientacji geograficznej w zakresie wymiany gospodarczej, koncentrując się na kontaktach z krajami Unii Europejskiej. Litwa, Łotwa i Estonia nie prowadzą współpracy militarnej z Rosją, która jest przeciwna ich członkostwu w NATO.

26 26 II. Uwarunkowania geopolityczne WNP Wspólnota Niepodległych Państw W skład Wspólnoty wchodzi obecnie 11 byłych republik radzieckich (za wyjątkiem republik bałtyckich oraz Turkmenistanu, który w 2005 roku zrezygnował z członkostwa i posiada jedynie status obserwatora). Nadzór nad pracami legislacyjnymi oraz koordynację działań w ramach Wspólnoty sprawuje Komitet Wykonawczy w Mińsku. NajwaŜniejsze kierunki funkcjonowania WNP: koordynacja polityki zagranicznej, współpraca w tworzeniu wspólnej przestrzeni ekonomicznej, współpraca w rozwoju systemu transportu i telekomunikacji, ochrona zdrowia, ochrona środowiska naturalnego, współpraca w zakresie polityki imigracyjnej i społecznej, walka z zorganizowana przestępczością, współpraca wojskowa, wspólna ochrona granic. Realizacja porozumień, zawartych przez państwa Wspólnoty, uzaleŝniona jest od terminowego wykonania odpowiednich procedur legislacyjnych przez poszczególnych członków WNP, jak równieŝ od faktycznego wykonywania podpisanych umów. Mimo zaktywizowania roboczych spotkań przywódców WNP brak jest większego postępu w sprawie wdroŝenia przyjętych unormowań prawnych i gospodarczych. Z uwagi na pogłębiające się róŝnice pomiędzy członkami WNP znaczenie tej organizacji będzie prawdopodobnie stopniowo maleć. Rosnąć będzie z kolei rola dwóch nowych organizacji Euroazjatyckiej Wspólnoty Gospodarczej (EAWG), grupującej państwa upatrujące swej szansy w bliŝszej współpracy z Rosją oraz Organizacji GUAM, którą tworzą Gruzja, Ukraina, AzerbejdŜan i Mołdowa, w większym stopniu liczące na partnerstwo z Unią Europejską lub, jak w przypadku AzerbejdŜanu, Turcją. Euroazjatycka Wspólnota Gospodarcza (EAWG) W dniach 6-10 października 2000 roku w stolicy Kazachstanu Astana, pięć państw członkowskich tworzących wcześniej unię celną Rosja, Białoruś, Kazachstan, Kirgistan i TadŜykistan, porozumiały się w sprawie utworzenia Euroazjatyckiej Wspólnoty Gospodarczej (EAWG). Do 30 kwietnia 2001 roku nastąpiła ratyfikacja porozumienia przez rządy krajów załoŝycielskich. W październiku 2005 roku EAWG połączyła się z Organizacją Współpracy Centralno-Azjatyckiej (OWCA). W efekcie na początku 2006 roku nowym członkiem EAWG stał się Uzbekistan, który jako jedyny uczestnik OWCA znajdował się dotąd poza tym ugrupowaniem. Aktualnie status obserwatora w EAWG posiadają Armenia, Mołdowa i Ukraina.

27 FEDERACJA ROSYJSKA Przewodnik dla przedsiębiorców 27 Celem tej organizacji jest przede wszystkim zwiększenie stopnia integracji i efektywności współpracy gospodarczej utworzenie jednolitej przestrzeni gospodarczej, wypracowanie wspólnych zasad handlu, unifikację systemów podatkowych, ujednolicenie polityki walutowej, współpraca w dziedzinie energetyki i transportu, stworzenie wspólnych koncepcji rozwoju społeczno-gospodarczego itp. Obecnie cele Euroazjatyckiej Wspólnoty Gospodarczej zbieŝne są z celami porozumienia o Wspólnej Przestrzeni Gospodarczej. Wśród priorytetów przyjętych przez członków Wspólnoty do realizacji w latach naleŝy wymienić: rozwój współpracy w zakresie wykorzystania zasobów hydroenergetycznych; rozwój rolnictwa w krajach członkowskich; współpraca w zakresie rozwoju infrastruktury transportowej; współpraca w przemyśle gazowym. Do ciekawszych inicjatyw podejmowanych przez EAWG w latach naleŝy m.in. zacieśnienie współpracy słuŝb celnych państw członkowskich i podjęcie tematu budowy systemu informacji celnej, wspólne działania na rzecz przyciągnięcia inwestorów zagranicznych (konferencja inwestycyjna w Moskwie we wrześniu 2005 roku), podjęcie kwestii utworzenia jednolitego rynku handlu zboŝem na terytorium EAWG, jako przeciwdziałanie konkurencji ze stromy UE, USA i Kanady. Wspólna Przestrzeń Gospodarcza (WPG) Inicjatywa utworzenia Wspólnej Przestrzeni Gospodarczej została podjęta w trakcie Szczytu WNP w Jałcie we wrześniu 2003 roku przez cztery państwa Rosję, Ukrainę, Kazachstan i Białoruś. Struktura ta miała przyspieszyć integrację gospodarczą tworzących ją państw, co było trudne do osiągnięcia w ramach WNP. Proces integracyjny podzielono na następujące etapy: utworzenie strefy wolnego handlu dla towarów produkowanych w państwach tworzących WPG, państwa członkowskie przyjmują jednolity kodeks celny, tworzą wspólny organ regulujący Komisję WPG, której przekaŝą pełnomocnictwa w zakresie polityki celnej i taryfowej, a takŝe w zakresie konkurencyjności, likwidacja granic i kontroli celnych, zaś pełnomocnictwa w zakresie regulacji naturalnych monopoli przekazane zostają organowi ponadnarodowemu. Mimo kilku znaczących osiągnięć we współpracy członków WPG (m.in. podpisanie umów w sprawie pobierania podatku VAT we wzajemnej wymianie handlowej w 2004 roku) proces integracyjny w ramach tej struktury został obecnie znacznie spowolniony, głównie z uwagi na niejednoznaczną postawę Ukrainy. Nowe ukraińskie władze, zorientowane na bliŝszą współpracę z Unią Europejską, kilkakrotnie wyraŝały

28 28 II. Uwarunkowania geopolityczne wątpliwości co do potrzeby dalszego pogłębiania integracji w ramach WPG. Być moŝe w najbliŝszych miesiącach postawa Ukrainy ulegnie zmianie, w związku z powrotem do władzy premiera Wiktora Janukowycza, opowiadającego się za ścisłą współpracą gospodarczą z Rosją. Stosunki ze Stanami Zjednoczonymi oraz Unią Europejską W ostatnich latach, zwłaszcza za prezydentury W. Putina, Rosja stara się utrzymywać dobre stosunki z państwami zachodnimi, szczególnie koncentrując się na zacieśnianiu współpracy gospodarczej. Unia Europejska jest największym partnerem gospodarczym Rosji i waŝnym rynkiem zbytu rosyjskich surowców i energii. Przejawem woli utrzymania poprawnych relacji z Zachodem jest takŝe kontynuowanie przez Rosję współpracy z NATO, mające miejsce równieŝ po rozszerzeniu Sojuszu o kraje bałtyckie. Z drugiej strony Rosja często demonstruje niezaleŝność swojej polityki od państw zachodnich, zdecydowanie broniąc swoich odmiennych interesów. Przykładem moŝe być tu sprzeciw wobec rozszerzania NATO i rozmieszczania wojsk Sojuszu w nowych krajach członkowskich, brak zgody na rozbudowę systemu obrony przeciwrakietowej przez USA, czy teŝ postawa Rosji wobec kwestii Iraku. Działania rosyjskich władz na arenie międzynarodowej wyraźnie wskazują, iŝ kraj ten nadal pragnie odgrywać znaczącą rolę we współczesnym świecie, opierając się na swojej silnej pozycji w krajach WNP i niektórych państwach rozwijających się, na potencjale nuklearnym oraz prawie weta w Radzie Bezpieczeństwa Narodów Zjednoczonych. Postawę Rosji wobec państw zachodnich moŝna interpretować zatem jako próbę przeciwstawiania się hegemonii Stanów Zjednoczonych oraz wspierania budowy wielobiegunowego ładu międzynarodowego, przy jednoczesnym zachowaniu dobrych relacji, szczególnie w sferze gospodarczej. Porozumienie z Unią Europejską Podstawowym dokumentem regulującym stosunki gospodarcze i handlowe pomiędzy Rosją a Unią pozostaje Porozumienie o partnerstwie i współpracy między Unią Europejską a Rosją (PCA), które weszło w Ŝycie 1 grudnia 1997 roku i obowiązuje do roku W związku z przystąpieniem z dniem 1 maja 2004 roku do UE nowych 10 państw (w tym Polski), na mocy Protokołu zawartego w trakcie posiedzenia Stałej Rady UE - FR w dniu 27 kwietnia 2004 roku w Luksemburgu Porozumienie objęło swoim działaniem równieŝ nowych członków Wspólnoty. Jak wykazała praktyka, w odniesieniu do części określonych w Porozumieniu kierunków współpracy, Rosja nie była w stanie wypełniać przyjętych na siebie zobowiązań, przede wszystkim w zakresie przystosowania ustawodawstwa rosyjskiego do prawa europejskiego. Po kilku latach obowiązywania tej umowy obie strony

29 FEDERACJA ROSYJSKA Przewodnik dla przedsiębiorców 29 ostatecznie uznały, iŝ Porozumienie straciło wiele na swojej aktualności, choć oficjalnie Ŝadna ze stron nie wystąpiła z wnioskiem o zmianę tego dokumentu. W kwietniu 2004 roku Komisja Europejska zaproponowała, aby zostały wypracowane Plany Działania (Action Plans), które określą moŝliwe do zrealizowania cele w czterech podstawowych obszarach ( przestrzeniach ): w ramach przestrzeni gospodarczej zaproponowano określenie specyficznych celów i środków bazujących na zobowiązaniach zawartych w porozumieniu ws. przystąpienia Rosji do WTO, w tym wprowadzenie międzynarodowych standardów, regulacji i transparentnych procedur w Rosji, wzmocnienie ustawodawstwa dotyczącego własności intelektualnej, uczciwej konkurencji, poprawy klimatu inwestycyjnego, zapewnienia stabilności systemu finansowego, standardów fitosanitarnych oraz zintensyfikowania dialogu energetycznego i współpracy dotyczącej ochrony środowiska; w przestrzeni wolności, bezpieczeństwa wewnętrznego i sprawiedliwości za cele uznano zapewnienie rządów prawa poprzez efektywny system sądowniczy, ustanowienie konsultacji nt. praw człowieka i podstawowych wolności, w tym mediów, współpracę w walce z terroryzmem, współpracę w zarządzaniu granicami, kontynuację działań dla ustanowienia w dłuŝszej perspektywie bezwizowego reŝimu przekraczania granic, implementację standardów międzynarodowych polityki azylowej oraz walkę ze zorganizowaną przestępczością; w przestrzeni bezpieczeństwa zewnętrznego postulowano wzmocnienie dialogu i współpracy na arenie międzynarodowej, zarówno bilateralne, jak i w organizacjach międzynarodowych i regionalnych, w tym w zakresie zamroŝonych konfliktów w sąsiednich krajach (Mołdowa, Południowy Kaukaz), wypełnienie zobowiązań wynikających z członkostwa w OBWE, dialog nt. zarządzania kryzysowego, współpracę w walce z terroryzmem, z poszanowaniem praw człowieka zgodnie z prawem międzynarodowym, współpracę w rozbrojeniu i nieproliferacji broni masowego raŝenia; przestrzeni badań naukowych, edukacji i kultury zaproponowano dialog w celu integracji Rosji do Europejskiego Obszaru Badawczego, Europejskiego Obszaru Wykształcenia WyŜszego, zgodnie z procesem bolońskim. Po trwających blisko rok uzgodnieniach na XV szczycie UE - Rosja w Moskwie w maju 2005 roku zatwierdzono mapy drogowe w wymienionych wyŝej czterech obszarach współpracy. W ten sposób dokonano inwentaryzacji wzajemnych stosunków, dla których ramy PCA okazały się za ciasne. Mapy drogowe to jednak nie koniec drogi, a początek nowego etapu umacniania dialogu Rosja - UE. Wspólna przestrzeń gospodarcza obejmuje szeroki wachlarz problemów współpracy w dziedzinie ekonomiczno-handlowej, telekomunikacji, transportu, energetyki, kosmosu, ochrony środowiska. Przewiduje ona działania sprzyjające rozwojowi handlu, tworzenia sprzyjających warunków do inwestycji i współpracy przemysłowej.

30 30 II. Uwarunkowania geopolityczne W obszarze wolności, bezpieczeństwa i wymiaru sprawiedliwości jeden z kluczowych elementów to współpraca w zwalczaniu terroryzmu, przestępczości zorganizowanej, prania brudnych pieniędzy, nielegalnego handlu narkotykami. DuŜo miejsca w dokumencie poświęca się wspólnym działaniom w sprawie przestrzegania zasady nie dyskryminacji, włącznie z przeciwdziałaniem wszelkim formom nietolerancji i rasizmu, poszanowaniu praw człowieka. WaŜne miejsce zajmują problemy ułatwień w przemieszczaniu się i kontaktach między ludźmi. Uzgodniono oŝywienie dialogu w sprawie zniesienia wiz jako celu długofalowego a na obecnym etapie zakończenie prac nad uproszczeniem procedur wizowych i umową o readmisji. Przewiduje się równieŝ zwrócenie uwagi na przestrzeganie przez Rosję i UE zobowiązań wynikających z konwencji międzynarodowych w dziedzinie praw człowieka. Wszystkie przyszłe porozumienia w sprawie readmisji nie mogą stać w sprzeczności z tymi zobowiązaniami. Obszar bezpieczeństwa zewnętrznego przewiduje, Ŝe Rosja i UE kierować się będą wspólną odpowiedzialnością za utrzymanie ładu międzynarodowego, pokoju i bezpieczeństwa. Obszar badań naukowych, szkolnictwa, kultury nastawiony jest przede wszystkim na młodzieŝ. Mapa drogowa zakłada wspólne badania naukowe, współpracę w dziedzinie technologii, kształcenia i kultury. Na szczycie omówiono takŝe stan realizacji zobowiązań zawartych we wspólnym oświadczeniu UE Rosja z dnia 27 kwietnia 2004 roku. Strona rosyjska pozytywnie oceniła postęp w dziedzinie ułatwień w tranzycie Kaliningrad - Rosja, natomiast krytycznie oceniła sytuację mniejszości rosyjskojęzycznej na Łotwie i Estonii. W dniu 5 października 2005 roku w Londynie odbył się XVI szczyt UE - Rosja poświęcony ocenie praktycznego wdraŝania mapy drogowej czterech wspólnych przestrzeni (zgodnie z postanowieniami szczytu z 10 maja 2005 roku). Obie strony z zadowoleniem oceniły stan prac w dziedzinie wspólnej przestrzeni ekonomicznej, której celem jest usuwanie barier w handlu i inwestycjach oraz wspieranie procesu reform i wzrostu konkurencyjności. Podkreślono znaczenie wejścia Rosji do WTO jako czynnika stabilizującego zasady współpracy UE - Rosja. Zwrócono szczególną uwagę na pogłębienie współpracy UE - Rosja w dziedzinie energii. Pozytywnie odnotowano prace w ramach Dialogu Energetycznego a szczególnie rezultaty pierwszego posiedzenia Stałej Rady Partnerstwa Ministrów Energii, na którym uzgodniono konkretne projekty w sferze efektywności wykorzystania energii, infrastruktury energetycznej, inwestycji i handlu nośnikami energii.

31 FEDERACJA ROSYJSKA Przewodnik dla przedsiębiorców 31 Stosunki z krajami Europy Środkowowschodniej Współpraca z krajami byłego bloku radzieckiego znajduje się na dalszym miejscu listy priorytetów rosyjskiej polityki zagranicznej. Zainteresowanie Rosji dobrymi stosunkami z tą grupą krajów, szczególnie w relacjach gospodarczych, wynika głównie z faktu, iŝ w większości są juŝ one członkami Unii Europejskiej. Rosja zainteresowana jest teŝ utrzymaniem swojej pozycji głównego dostawcy gazu ziemnego i ropy naftowej dla państw regionu oraz zapewnieniem dogodnych warunków tranzytu tych surowców na Zachód. Jednocześnie większość państw Europy Środkowej, dawnych członków RWPG, zdołała na tyle przebudować swoje gospodarki, iŝ obecnie ich zaleŝność ekonomiczna od Rosji jest stosunkowo niewielka. Kraje te przewaŝnie są juŝ członkami NATO, w związku z czym, w przeciwieństwie do państw WNP, pozostają poza strefą wpływów Rosji w zakresie zapewnienia bezpieczeństwa. Inne fora współpracy międzynarodowej WaŜną płaszczyzną współpracy regionalnej w obszarze Azji jest Szanghajska Organizacja Współpracy (SOW), formalnie powstała w czerwcu 2001 roku, w skład której oprócz Rosji wchodzą Chiny, Kazachstan, Kirgizja, TadŜykistan i Uzbekistan. Pierwotną formą współpracy tych krajów (za wyjątkiem Uzbekistanu) była tzw. szanghajska piątka powołana do Ŝycia w 1996 roku. NajwaŜniejsze cele stawiane sobie przez członków SOW to wspólne zwalczanie ekstremizmu islamskiego, terroryzmu i lokalnych separatyzmów oraz działania antyterrorystyczne w regionie. W ramach tej organizacji, jej członkowie współdziałają w kwestiach polityki zagranicznej i polityki bezpieczeństwa, co obejmuje takŝe współpracę militarną. Organizacja ta jest obecnie głównym forum współpracy Rosji i Chin, a jej znaczenie po wydarzeniach 11 września 2001 roku oraz będącej ich następstwem operacji zbrojnej w Afganistanie, jest szczególnie duŝe. SOW stała się tym samym waŝnym partnerem do dialogu dla Stanów Zjednoczonych i innych państw zachodnich. W styczniu 2004 roku nastąpiło uroczyste otwarcie stałego Sekretariatu SOW w Pekinie. Rosja jest członkiem licznych organizacji międzynarodowych, w tym większości agend systemu Narodów Zjednoczonych (jest stałym członkiem Rady Bezpieczeństwa ONZ, posiadającym prawo weta). Aktywnie współpracuje z Unią Europejską oraz NATO, jest członkiem grupy G-8, będącej dla niej forum współpracy z najbardziej rozwiniętymi gospodarczo państwami świata. W ostatnim okresie Rosja czyni intensywne przygotowania do uzyskania członkostwa w Światowej Organizacji Handlu (WTO). WaŜnym wydarzeniem w tym zakresie było zakończenie w maju 2004 roku rozmów pomiędzy Rosją i Unią Europejską na temat

32 32 II. Uwarunkowania geopolityczne warunków akcesji do tej organizacji. W dniu 21 maja 2004 roku podpisano w Moskwie porozumienie między Federacją Rosyjską a Unią Europejską, zamykające kilkuletnie trudne negocjacje w tej sprawie. Wydarzenie to przybliŝyło znacznie Rosję do członkostwa w tej organizacji, z uwagi na szczególne znaczenie Unii Europejskiej w procesie negocjacyjnym, jak teŝ kluczową dla gospodarki rosyjskiej wagę jej stosunków z państwami wspólnoty europejskiej. W połowie 2006 roku trwały jeszcze negocjacje dwustronne z USA, Australią i Kolumbią. Jak oceniają obserwatorzy, po kilkumiesięcznym okresie, niezbędnym do opracowania raportu końcowego z negocjacji dwustronnych, moŝliwe jest formalne wejście Rosji do WTO w pierwszej połowie 2007 roku.

33 FEDERACJA ROSYJSKA Przewodnik dla przedsiębiorców 33 III. GOSPODARKA Sytuacja makroekonomiczna 6 Od 1999 roku, czyli od zakończenia kryzysu finansowego, Rosja przeŝywa fazę bardzo dobrej koniunktury gospodarczej. Lata okazały się najlepszym do tej pory okresem społeczno-gospodarczego rozwoju Rosji od początku transformacji. Poziom PKB rósł w tych latach średnio o 6,8 % rocznie. W 2003 roku PKB wzrósł o 7,3 %, a w 2004 roku o 7,2 %. Takie tempo wzrostu dochodu narodowego gwarantowało realizację programu, który przewidywał podwojenie PKB Rosji w ciągu najbliŝszych dziesięciu lat. Rok 2005 przyniósł jednak osłabienie tempa wzrostu PKB do poziomu 6,4 %. Spowodowane było to głównie niŝszym tempem wzrostu wolumenu eksportu, a takŝe spadkiem dynamiki wzrostu produkcji przemysłowej do poziomu 4 % (w porównaniu do 8,3 % w 2004 roku). Tempo wzrostu popytu zewnętrznego na rosyjskie towary i usługi obniŝyło się z 11,9 % w 2004 roku do 5,6 % w roku Popyt wewnętrzny utrzymywał się na wysokim poziomie 9,2 % wzrostu w odniesieniu do 2004 roku. Spowolnienie tempa rozwoju następowało mimo bardzo sprzyjających uwarunkowań zewnętrznych, związanych z rekordowo wysokimi cenami najwaŝniejszych towarów eksportowych Rosji na rynkach międzynarodowych (przede wszystkim ropy naftowej, gazu i metali kolorowych). Według szacunków na ten czynnik przypada ponad połowa wzrostu PKB. Ropa naftowa marki Urals, będąca głównym towarem eksportowym Rosji, kosztowała w 2005 roku średnio o prawie 47 % więcej niŝ rok wcześniej. Jednocześnie wolumen eksportu ropy naftowej w 2005 roku obniŝył się o 2,1 % w stosunku do 2004 roku, co miało kluczowy wpływ na spadek dynamiki wzrostu wolumenu całego rosyjskiego eksportu do poziomu 4,7 % (w porównaniu 10,7 % w 2004 roku), a w efekcie na wolniejsze tempo wzrostu PKB. Produkcja przemysłowa wzrosła w 2005 roku jedynie o 4 %, głównie na skutek osłabienia dynamiki produkcji sektora paliwowo-energetycznego, w tym wydobycia ropy naftowej, gdzie zanotowano wzrost zaledwie o 2,2 % (w porównaniu do 9 % w roku 2004). Produkcja samochodów osobowych spadła o 3,8 % (przy jednoczesnym wzroście importu nowych samochodów o 58 % oraz uŝywanych o 29 %), produkcja wagonów była mniejsza o 1,4 %, a obrabiarek o 11,4 %. Wyraźny spadek produkcji odnotowano równieŝ w przemyśle lekkim. Tempo przyrostu obrotów handlu detalicznego (o 12 %) w porównaniu z wyraźnie skromniejszym przyrostem realnych dochodów ludności (o 8,8 %) świadczy o znacznej skali kredytowania zakupów konsumpcyjnych. Tendencja ta występowała juŝ w 2004 roku. Kredyty dla osób fizycznych w 2005 roku wzrosły o 77,3 % i stanowiły juŝ 6 Na podstawie opracowania WEH w Moskwie Sytuacja gospodarcza FR w 2005 r.

34 34 III. Gospodarka 17,6 % łącznej wartości kredytów udzielonych przez rosyjskie banki. Nieznacznemu osłabieniu uległ popyt inwestycyjny. Inwestycje w 2005 roku wzrosły o 10,5 %, w porównaniu z 10,9 % w 2004 roku oraz 12,5 % w 2003 roku. Nadal jednak tempo wzrostu inwestycji moŝna uznać za wysokie, czemu sprzyjają rosnące dochody z eksportu oraz rosnące inwestycje sektora publicznego. W rolnictwie przyrost produkcji w 2005 roku wyniósł 2 % (w 2004 roku 1,6 %). Podobnie jak w roku poprzednim zebrano 78 mln ton ziarna, co pozwoliło zabezpieczyć potrzeby rynku wewnętrznego oraz przeznaczyć na eksport około 10 mln ton. Rok 2005 był kolejnym rokiem umacniania się finansów publicznych. Dochody budŝetowe osiągnęły poziom 23,6 % PKB, co oznacza wzrost o 3,5 % punktu procentowego w porównaniu z rokiem Mimo zwiększenia wydatków publicznych do rekordowych rozmiarów wzrosła nadwyŝka budŝetowa, przekraczając 7,5 % PKB. W ramach procesu sterylizacji rynku finansowego do Funduszu Stabilizacyjnego trafiło ponad 700 mld rubli a stan rachunków tego Funduszu na koniec 2005 roku wyniósł 1237 mld rubli (ok. 44 mld USD). Rezerwy walutowe Banku Rosji przekroczyły na koniec roku kwotę 182,24 mld USD (wzrost o 57,7 mld USD). Inflacja osiągnęła w 2005 roku poziom 10,9 % (w 2004 roku 11,7 %). Ceny Ŝywności wzrosły w ciągu roku o 9,6 % (w 2004 roku o 12,3 %), ceny towarów nieŝywnościowych o 6,4 % (w 2004 roku o 7,4 %), natomiast usługi dla ludności podroŝały aŝ o 21 % (w poprzednim roku o 17,7 %). Wzrost cen producentów wyniósł 13,4 % (w 2004 roku 28,8 %). Tab. 3. Podstawowe wskaźniki rozwoju gospodarczego w latach (zmiana w % w porównaniu do roku poprzedniego) Wskaźnik PKB 107,3 107,2 106,4 PKB (mld USD) 430,0 582,3 749,7 Produkcja przemysłowa 107,0 108,3 104,0 Produkcja rolna 101,3 103,1 102,0 Inwestycje 112,5 110,9 110,5 Budownictwo 114,4 110,1 110,5 Inflacja 112,0 111,7 110,9 Dochody realne ludności 114,9 109,9 108,8 Płace realne 110,9 110,8 109,7 Obroty handlu detalicznego 108,4 112,5 112,0 Eksport 126,7 134,8 134,1 Import 124,8 128,0 128,5 Stopa bezrobocia 8,6 8,3 7,6 Źródło: Rosstat, Ministerstwo Rozwoju Gospodarczego i Handlu

35 FEDERACJA ROSYJSKA Przewodnik dla przedsiębiorców 35 Rosyjski eksport osiągnął w 2005 roku wartość 245,3 mld USD, co oznacza wzrost o 34,1 %. ZłoŜył się na to głównie wzrost cen eksportowych o 26,9 %, przy niewielkim wzroście wolumenu o 4,7 %. Dynamicznie wzrósł równieŝ import o 28,5 % do poziomu 125,1 mld USD, przede wszystkim na skutek wzrostu wolumenu o 22,4 % oraz umiarkowanego wzrostu cen o 6,5 %. Tempo wzrostu wolumenu importu spadło, choć nadal import pełni istotną rolę w zaspokajaniu popytu wewnętrznego. Sprzyja temu silna aprecjacja rubla, którego realny kurs wzrósł w 2005 roku o ponad 10 %. Rys. 4. Zmiany PKB w latach * % ,0 7,3 7,2 5,4 5,1 6,4 4,7 6,0 0,9-4,1-3,4-4,9-8,7-12, * * prognoza Źródło: Międzynarodowy Fundusz Walutowy oraz Ministerstwo Rozwoju Gospodarczego i Handlu FR Podsumowując, w roku 2005 tempo wzrostu popytu zewnętrznego spadło i było po raz pierwszy niŝsze niŝ przyrost popytu wewnętrznego. Słabnący potencjał rozwojowy kreowany przez czynniki zewnętrzne jest w coraz większej skali uzupełniany przez popyt wewnętrzny, kreowany głównie przez gospodarstwa domowe. Ma on swe źródło w duŝej mierze w wypłatach z budŝetu na podwyŝki płac sfery budŝetowej, emerytur, rent i realizację róŝnego rodzaju programów socjalnych. W najbliŝszych latach tendencje te ulegną prawdopodobnie wzmocnieniu, a zaangaŝowanie państwa w realne procesy gospodarcze (np. poprzez inwestycje) równieŝ będzie rosnąć. Przy utrzymaniu się sprzyjających uwarunkowań zewnętrznych oraz wzmocnieniu finansowania procesów restrukturyzacji ze środków budŝetowych przewiduje się, Ŝe wysokie tempo wzrostu gospodarczego zostanie utrzymane równieŝ w najbliŝszych latach. Zgodnie z tymi załoŝeniami średnioroczne tempo wzrostu PKB w latach powinno kształtować się na poziomie 5,8-6,0 %, w okresie ,0-6,2 %, a w latach ,7-6,8 %.

36 36 III. Gospodarka Realne dochody ludności w 2005 roku wzrosły o 8,8 %, podczas gdy w roku wzrost ten wyniósł 9,9 %. Średnia miesięczna płaca osiągnęła poziom rubli, co oznacza nominalny wzrost w porównaniu z 2004 roku o 23,6 %, a realny o 9,7 %. NajwyŜsze płace występują w przemyśle wydobycia surowców paliwowoenergetycznych (średnio rubli), a najniŝsze w rolnictwie i leśnictwie (3.576 rubli). Średnie emerytury wzrosły w 2005 roku nominalnie o 23,1 % do poziomu rubli. Średnie minimum socjalne w FR określono na rubli. Dochody niŝsze od tego minimum uzyskiwało w 2005 roku 15,8 % ogółu społeczeństwa (w 2004 roku 17,8 %). Szybko rosnące dochody rosyjskiego społeczeństwa, przy znacznie niŝszym tempie wzrostu podaŝy towarów i usług, są jednym z głównych powodów utrzymywania się wysokiego, nadal dwucyfrowego poziomu inflacji. Presję inflacyjną powoduje takŝe ogromny napływ walut obcych, co związane jest występowaniem od wielu juŝ lat potęŝnej nadwyŝki w obrotach bieŝących bilansu płatniczego Rosji. Pomimo podejmowanych przez rząd w kolejnych latach prób sprowadzenia inflacji poniŝej progu 10 %, działania te jak dotąd nie przyniosły poŝądanego rezultatu. Rys. 5. Inflacja w latach * % , , ,8 11,0 36,5 20,1 18,6 15,1 12,0 11,7 10,9 8, * * prognoza Źródło: Międzynarodowy Fundusz Walutowy Brak sukcesów w walce z inflacją stwarzać zaczyna realne zagroŝenie dla przebiegu procesów gospodarczych i jeszcze większe dla realizowanych programów socjalnospołecznych. Stąd teŝ w listopadzie 2005 roku przygotowany został program działań zmierzających do ograniczenia inflacji w krótkiej perspektywie. Mimo iŝ w 2005 roku inflacja utrzymywała się nadal na wysokim poziomie, zauwaŝalne było, w odróŝnieniu od poprzednich lat, znaczące jej spowolnienie w drugiej połowie roku. W okresie od czerwca do października ceny wzrosły jedynie

37 FEDERACJA ROSYJSKA Przewodnik dla przedsiębiorców 37 o 1,8 %, tj. przeszło dwukrotnie mniej niŝ w analogicznym okresie roku Było to głównie efektem administracyjnego nacisku na spowolnienie wzrostu cen paliw i usług komunalno-mieszkaniowych. Działanie te pozwoliły ograniczyć wzrost inflacji o co najmniej 2 punkty procentowe, gdyŝ jeszcze w czerwcu wskaźnik wzrostu cen (w odniesieniu do czerwca 2004 roku) wynosił 13,7 %. W programie rozwoju społeczno-gospodarczego oraz w załoŝeniach do budŝetu na rok 2006 poziom inflacji określony został w wysokości 8,5 %. Jest to więc kolejna próba sprowadzenia inflacji do wymiaru jednocyfrowego. Dla obniŝenia inflacji poniŝej 10 % niezbędne jest jednak podjęcie szeregu działań, szczególnie w odniesieniu do tych obszarów, które w ostatnim okresie kreowały szczególnie silne bodźce inflacyjne. I tak przewiduje się, Ŝe wzrost cen gazu ziemnego w 2006 roku na skutek działań administracyjnych nie powinien przekroczyć 11 % (w 2005 roku. 23 %), a energii elektrycznej i taryf dla kolejowych przewozów towarowych 7,5 %. Wzrost cen usług komunalno-mieszkaniowych nie powinien przekroczyć poziomu %. Zahamowanie wzrostu cen w wymienionych obszarach skutkować powinno spadkiem wpływu tych czynników na poziom inflacji o 1,0-1,2 p.p. w porównaniu z 2005 rokiem. Zakłada się, Ŝe wraz ze spadkiem cen ropy naftowej na świecie obniŝy się równieŝ inflacjogenny efekt zmian cen materiałów napędowych. Przy takich uwarunkowaniach podstawowy, znacznie większy niŝ w 2005 roku wpływ na inflację w 2006 roku będą miały czynniki monetarne, w tym przede wszystkim związane ze wzrostem dochodów realnych ludności. Wkład czynników niemonetarnych zmniejszy się z 37 % w 2005 roku do 32 %. Pojawia się szereg czynników, które mogą negatywnie wpływać na moŝliwości ograniczenia inflacji. Do podstawowych zaliczyć moŝna: WyŜszy wzrost cen na usługi komunalno-mieszkaniowe (o %), co moŝe nastąpić w przypadku nie podjęcia odpowiednich decyzji administracyjnych. Utrzymywanie się znaczącej róŝnicy między szybkim wzrostem dochodów ludności (20 % w wyraŝeniu nominalnym) i znacznie wolniejszym wzrostem podaŝy towarów (6-7,5 %). Największe niezbilansowanie w tym zakresie występuje na rynku Ŝywnościowym, w szczególności w odniesieniu do rynku mięsa i drobiu. Do podstawowych działań, które minimalizować mają wpływ tego czynnika zaliczyć moŝna postanowienie Rządu FR O regulowaniu importu świeŝej, schłodzonej i zamroŝonej wołowiny, wieprzowiny i drobiu w latach Przewiduje się zwiększenie kwot oraz ułatwienia w imporcie powyŝej kwot importowych. Zwiększenie podaŝy pieniądza w 2005 roku. Agregat pienięŝny M2 odnotował w 2005 roku wzrost o ponad 38,5 % (program polityki pienięŝnej przewidywał jego wzrost o %). Szczególnie szybki wzrost wystąpił w II połowie 2005 roku, co w konsekwencji moŝe wywierać duŝy wpływ na poziom inflacji w 2006 roku. Aby

38 38 III. Gospodarka temu przeciwdziałać planuje się m.in. działania mające na celu zwiększenie skłonności do oszczędzania i zaufania do systemu bankowego, m.in. poprzez zwiększenie ubezpieczenia wkładów oszczędnościowych. Istotnym czynnikiem inflacyjnym, o wzrastającej w ostatnich latach sile, jest bijący kolejne rekordy napływ środków dewizowych do Rosji. Niezwykle sprzyjająca koniunktura na rynku międzynarodowym skutkowała w 2005 roku ukształtowaniem się dodatniego salda obrotów bieŝących Rosji na poziomie około 95 mld USD (co stanowi ok. 13,5 % PKB). W 2006 roku oczekuje się, Ŝe nawet przy spadku cen ropy naftowej do poziomu USD/baryłkę saldo operacji bieŝących wyniesie mld USD. Pełna sterylizacja rynku finansowego z tym związana nastąpi poprzez zakładaną nadwyŝkę budŝetu federalnego oraz przyrost środków na rachunkach funduszu stabilizacyjnego. Zgodnie z projektem załoŝeń polityki pienięŝno-kredytowej na rok 2006 oczekiwany przyrost pieniędzy gotówkowych w obrocie, przy cenie ropy naftowej na poziomie USD/bar. wyniesie %. Jednak zwiększony napływ dewiz, szczególnie w przypadku jego jednoczesnego skorelowania z dodatkowym wzrostem dochodów ludności, moŝe kolejny raz nie pozwolić na obniŝenie inflacji do zakładanego poziomu. W przypadku zaistnienia niesprzyjających uwarunkowań inflacyjnych wzrost cen w 2006 roku moŝe osiągnąć 9,5-10 %. Inflacja w Rosji w ostatnich latach ma swe źródło w jednokierunkowo działających czynnikach popytowo-podaŝowych. Z jednej strony szybko wzrastające dochody realne ludności kreują szybko wzrastający popyt, z drugiej natomiast moŝliwości produkcyjne rosyjskiej gospodarki, w warunkach utrzymujących się ograniczeń importowych nie zabezpieczają adekwatnego strumienia podaŝowego, w szczególności w odniesieniu do dóbr konsumpcyjnych. Podstawowy wzrost dochodów ludności ma swe źródło w wydatkach budŝetu. Szacuje się, Ŝe w wyniku dodatkowych wypłat z budŝetu na róŝnego rodzaju cele i programy socjalne wykreowana została w 2005 roku dodatkowa inflacja w wysokości 1,4-1,8 %. W sytuacji kiedy rząd FR planuje realizację dalszych, skądinąd bardzo potrzebnych programów socjalnych i inwestycyjnych finansowanych ze środków budŝetowych, skuteczne zwalczanie inflacji wydaje się mało realne. Centralny Bank Rosji od wielu lat wskazuje na nadmierny wypływ pieniędzy budŝetowych na rynek, jako podstawowe źródło wzrostu cen. Przy istniejących ograniczeniach w działaniach antyinflacyjnych po stronie popytu cięŝar walki z inflacją z konieczności przeniesie się zapewne na stymulowanie podaŝy. Ograniczona wydolność przemysłu krajowego wskazuje, Ŝe kontynuowany będzie trend wzrastającej roli importu w tym zakresie 7. 7 Jerzy Rudkowski, Radca Ambasady Rzeczpospolitej Polskiej w Moskwie

39 FEDERACJA ROSYJSKA Przewodnik dla przedsiębiorców 39 Rolnictwo Ziemie uprawne zajmują około 7 % terytorium Rosji. Najkorzystniejsze warunki glebowe istnieją w Centralno-Czarnoziemnym Rejonie Gospodarczym (Obwody Biełgorodzki, Kurski, Lipiecki, Tambowski i WoroneŜski), w którym udział ziem uprawnych wynosi aŝ 65 %. DuŜy udział gruntów rolnych występuje takŝe w rejonie Północno-Kaukaskim (44 %), na PowołŜu (32 %), w rejonie Centralnym (28 %), Wołgo-Wiackim (25 %), Uralskim (24 %) oraz w Obwodzie Kaliningradzkim (26 %). Tym samym, główne obszary upraw skoncentrowane są w centralnej i południowej części europejskiego terytorium Rosji, sięgając w części południowej terenów Zachodniej Syberii. Około 5 % terytorium kraju zajmują łąki i pastwiska, wliczając w to obszary tundry na północy, wykorzystywane do wypasu reniferów. Minimalny jest udział ogrodów i sadów, które zlokalizowane są niemal wyłącznie w rejonie Północno- Kaukaskim. Podstawową uprawą zboŝową jest pszenica, występująca na dobrych glebach w rejonie Centralno-Czarnoziemnym, w dorzeczu Donu i Kubania oraz na PowołŜu. Jęczmień uprawiany jest przede wszystkim na Północnym Kaukazie, a Ŝyto i owies, głównie w rejonie Centralnym i na terenach dalej wysuniętych na północ. W dorzeczu Kubania występują takŝe stosunkowo niewielkie obszary zasiewu kukurydzy. DuŜe znaczenie mają uprawy ziemniaka, które ciągną się szerokim pasem od linii WoroneŜ - Samara na południu do okolic Sankt Petersburga, sięgając aŝ do rejonu Archangielska na północy. Wśród roślin oleistych dominuje słonecznik, uprawiany głównie w ujściu Donu i Kubania oraz na PowołŜu. Na Dalekim Wschodzie istotne znaczenie mają uprawy soi. W ciepłych regionach Północnego Kaukazu, nad Morzem Czarnym w niewielkim zakresie uprawia się winorośl, herbatę (okolice Soczi) i bawełnę. Wśród owoców największy udział maja jabłka, występujące przede wszystkim na Północnym Kaukazie. W Rosji istnieją bardzo dobre warunki dla hodowli bydła, głównie w rozległym pasie wzdłuŝ południowych obrzeŝy strefy leśnej, takŝe w części azjatyckiej kraju. Trzoda chlewna występuje przede wszystkim w części europejskiej Rosji, w strefie stepowej i leśno-stepowej, z mniejszym udziałem na terenach zamieszkałych przez ludność muzułmańską. Owce, i w mniejszym zakresie kozy, hodowane są głównie na wyŝynnych i górskich obszarach Kaukazu, a takŝe na PowołŜu i w Syberii Zachodniej. W północnej części Rosji duŝe znaczenie ma hodowla reniferów. Liczbę tych zwierząt szacuje się na około 2 miliony sztuk, co stanowi blisko 90 % pogłowia na świecie. Około 30 % występujących w Rosji reniferów przypada na Półwysep Czukocki. Hodowla tych zwierząt ma charakter niezwykle ekstensywny i odbywa się na rozległych obszarach pastwisk tundrowych. Inne, dość egzotyczne zwierzęta, hodowane w niewielkim zakresie na pustynnych obszarach dolnego PowołŜa, to wielbłądy. Natomiast hodowlę zwierząt futerkowych nutrii, lisów srebrzystych i pieśców prowadzi się głównie na terenie Syberii.

40 40 III. Gospodarka Jak wspomniano wcześniej produkcja rolna w Rosji wzrosła w 2005 roku o 2 % w stosunku do roku poprzedniego. Produkcja zbóŝ wyniosła 78,2 mln ton (w 2004 roku 78,1 mln ton), z czego na eksport przeznaczono 10 mln ton. Wzrosła produkcja ziemniaków z 35,9 do 37,3 mln ton oraz warzyw z 14,6 do 15,2 mln ton. AŜ o ⅓ wyŝsze były zbiory ziarna słonecznikowego (6,4 mln ton wobec 4,8 mln ton w 2004 roku). Kontynuowany były natomiast regres w produkcji zwierzęcej pogłowie bydła zmniejszyło się o blisko 7 % (z 23 do 21,4 mln sztuk), w tym pogłowie krów spadło o 7,8 % (z 10,3 do 9,5 mln sztuk). Nieznacznie wzrosło pogłowie trzody chlewnej (o 0,75 % do 13,5 mln sztuk) oraz owiec i kóz (o 2,25 % do 18,2 mln sztuk). Produkcja mięsa i drobiu spadła o 2 %, a mleka o 3,7 %. Obecnie najwaŝniejszymi celami rosyjskiego rolnictwa jest rozwój chowu trzody chlewnej, wzrost zbiorów zbóŝ oraz stały rozwój terenów wiejskich. Głównym dostawcą zbóŝ i roślin przemysłowych pozostają duŝe przedsiębiorstwa rolne (głównie spółdzielnie produkcyjne i przedsiębiorstwa kolektywne). Ich udział w produkcji zbóŝ w 2005 roku wyniósł 80,2 %, w zbiorach buraka cukrowego 87,6 %, a w dostawach ziarna słonecznika 84,4 %. Jednocześnie w przypadku powyŝszych upraw systematycznie zwiększa się udział gospodarstw farmerskich. W 2005 roku gospodarstwa te dostarczyły 18,3 % łącznej produkcji zboŝowej, 10,4 % produkcji buraków cukrowych oraz 26,6 % zbiorów ziarna słonecznikowego. Z kolei dominującą rolę w produkcji ziemniaków i warzyw odgrywają drobne gospodarstwa indywidualne, wywodzące się z tzw. działek przyzagrodowych. W 2005 roku dostarczyły one aŝ 91,6 % łącznej produkcji ziemniaków oraz 80,3 % produkcji warzyw. Gospodarstwa te mają równieŝ największy udział w produkcji mięsa i mleka (po 51,8 % w 2005 roku). Pozostała część produkcji zwierzęcej przypada w większości na przedsiębiorstwa rolne (ponad 45 % łącznej produkcji mięsa i mleka oraz 74,1 % produkcji jaj). Biorąc pod uwagę łączną wartość produkcji rolnej drobne gospodarstwa rolne miały w niej w 2005 roku 52,6 % udziału, przedsiębiorstwa rolne 41,4 % udziału, a gospodarstwa farmerskie 6 % udziału. Rok 2005 był zasadniczo pomyślny dla rosyjskiego rolnictwa, odnotowano pozytywne tendencje w rozwoju kompleksu gospodarki Ŝywnościowej. Wprowadzone w 2003 roku kwotowanie importu mięsa przyniosło pozytywne rezultaty dla rosyjskiego rynku. Wzrasta produkcja i powstają nowe przetwórnie drobiu. Rosja chce postawić na zwiększenie produkcji mięsa, a zwłaszcza wieprzowiny, by uniezaleŝnić się od importu. Obecnie około 43 proc. spoŝywanego mięsa pochodzi z importu, w tym wieprzowina stanowi 65 proc. Istotnym zadaniem będzie takŝe ustabilizowanie sytuacji na rynku zbóŝ oraz podniesienie przejrzystości handlu ziarnem. Niepokojącą tendencją w rosyjskim rolnictwie jest systematycznie kurczący się obszar zasiewów. W ciągu ostatnich 10 lat zmniejszył się on o ponad 25 mln ha do poziomu 77,6 mln ha. Wśród innych problemów wymienić naleŝy wysoki stopień zuŝycia parku maszynowego, zadłuŝenie producentów rolnych oraz niski poziom płac w rolnictwie.

41 FEDERACJA ROSYJSKA Przewodnik dla przedsiębiorców 41 Przemysł Jedną z podstawowych cech rosyjskiej gospodarki jest odziedziczona po okresie Związku Radzieckiego dominacja przemysłu cięŝkiego. Mimo, Ŝe struktura przemysłowa ulega stopniowym zmianom, nadal przypada na niego blisko 70 % przedsiębiorstw oraz około ¾ zatrudnienia. Innym, związanym z tym problemem jest nadmierna wielkość przedsiębiorstw. Budowane w czasach ZSRR gigantyczne kombinaty przemysłowe okazują się najczęściej zupełnie nieprzystosowane do funkcjonowania w warunkach gospodarki rynkowej. Nakłada się na to takŝe istniejąca pomiędzy byłymi republikami radzieckimi sieć powiązań kooperacyjnych. Zmiany polityczne na początku lat 90. sprawiły, iŝ część bazy surowcowej, podwykonawców i rynków zbytu rosyjskiego przemysłu znalazła się poza granicami kraju. Z drugiej strony, duŝa część rosyjskich przedsiębiorstw, szczególnie tych związanych z przemysłem wydobywczym, rozwija się bardzo dynamicznie, świetnie radząc sobie w warunkach gospodarki rynkowej. W 2005 roku produkcja przemysłowa wzrosła o 4,0 % (w 2004 roku o 8,3 %). Największy wkład w ten wzrost miały gałęzie przemysłu przetwórczego, które wytworzyły o 5,7 % więcej niŝ w 2004 roku, przyczyniając się w 90,5 % do wzrostu całej produkcji przemysłowej. Spośród poszczególnych branŝ największy wzrost odnotowano w produkcji urządzeń elektrycznych, elektronicznych i optycznych (o 20,7 %), produkcji środków transportu (o 6 %), w przemyśle metalurgicznym (o 5,7 %) oraz przemyśle gumowym i tworzyw sztucznych (o 5,5 %). PowyŜej średniej wzrosła równieŝ produkcja artykułów spoŝywczych (o 4,4 %). Przemysł wydobywczy w 2005 roku odpowiadał jedynie za 5,5 % ogólnego wzrostu produkcji przemysłowej uzyskując wzrost o 1,3 %. Nieco wyŝszy wzrost zanotował przemysł wydobycia surowców energetycznych (o 1,8 %). Warto zauwaŝyć, Ŝe jest to jedna z niewielu gałęzi rosyjskiego przemysłu, w której wartość produkcji przekroczyła poziom z 1991 roku (o 11,4 % w 2005 roku). Pozostałe gałęzie przemysłu, w których udało się to osiągnąć to przemysł celulozowo-papierniczy (gdzie przekroczono poziom z 1991 roku o 6,1 %) oraz przemysł elektryczny, elektroniczny i optyczny (5,4 %). Na drugim biegunie znajdują się przemysł tekstylny i skórzano-obuwniczy, które produkują odpowiednio 23,5 % i 21,2 % tego co w 1991 roku.

42 42 III. Gospodarka Przemysł paliwowy Przemysł naftowy Rosja posiada ogromne złoŝa surowców mineralnych, w tym ropy naftowej i gazu ziemnego, których wydobycie i eksport stanowi podstawę gospodarki kraju. Potwierdzone zasoby ropy naftowej oceniane są na około 10,2 mld ton, co stanowi 6,2 % światowych zasobów i plasuje ten kraj na siódmym miejscu na świecie. Ropa wydobywana jest głównie na terenie Zachodniej Syberii (około 70 % całego wydobycia), a takŝe m.in. w Zagłębiu WołŜańsko-Uralskim (Tatarstan, Baszkortostan, Obwody Samarski i Permski), w Zagłębiu Timańsko-Peczorskim, na wschodzie Syberii, na północnym wybrzeŝu Morza Kaspijskiego i Północnym Kaukazie, na wyspie Sachalin łącznie w 34 regionach Rosji. W 2005 roku wydobycie ropy naftowej osiągnęło 470,2 mln ton, o 2,2 % więcej niŝ w 2004 roku (w roku 2004 przyrost ten wyniósł 9,0 %). Tym samym Rosja ponownie zajmowała drugie miejsce na świecie pod względem wielkości wydobycia tego surowca (z udziałem 12,1 % w globalnej produkcji), ustępując jedynie Arabii Saudyjskiej. Utrzymanie wydobycia na obecnym poziomie oznaczać będzie wyczerpanie się rosyjskich zasobów w ciągu najbliŝszych 20 lat. Wydobycie ropy naftowej na terytorium Rosji osiągało szczytowe wartości (ponad 600 milionów ton rocznie) pod koniec lat 80., w czasach, kiedy Związek Radziecki był największym światowym producentem tego surowca. Po upadku ZSRR, rosyjski przemysł naftowy przeŝywał powaŝny kryzys, związany z mniejszymi zamówieniami krajowymi oraz spadkiem poziomu inwestycji. W okresie od 1992 roku do kryzysu gospodarczego w roku 1998, poziom wydobycia zmniejszył się z ponad 390 do niewiele ponad 300 milionów ton rocznie. Jednak od tego czasu, dzięki m.in. wysokim cenom ropy w latach oraz , wydobycie systematycznie rośnie. Rosyjski przemysł naftowy zdominowany jest przez potęŝne prywatne przedsiębiorstwa, mające zazwyczaj zintegrowaną pionowo strukturę, obejmującą prace wiertnicze, wydobycie i przetwórstwo ropy, a takŝe sprzedaŝ paliw i produktów ropopochodnych poprzez sieć własnych stacji benzynowych. Główni potentaci rynku naftowego to koncerny LUKOIL, TNK-BP (Tiumeńska Kompania Naftowa - British Petroleum), Rosnieft, Surgutneftegaz oraz Sibneft. Łącznie firmy te produkują ok. ¾ wydobywanej w Rosji ropy naftowej. Warto zaznaczyć, iŝ firmy te, zarówno pod względem wielkości produkcji, jak i przede wszystkim posiadanych zasobów na eksploatowanych przez nie obszarach, są nie tylko liderami rynku rosyjskiego, ale stanowią światową czołówkę i realną konkurencję dla takich potęg jak ExxonMobil, Royal Dutch Shell czy British Petroleum.

43 FEDERACJA ROSYJSKA Przewodnik dla przedsiębiorców 43 Rys. 6. Produkcja ropy naftowej w Rosji w latach w mln ton ,8 323,3 348,1 380,0 421,0 458,8 470, zmiany % Razem 470, ,808 2,48 ŁUKOIL 87,85 84,1 4,5 TNK BP 75,35 70,26 7,2 Rosnieft 74,4 21, ,5 Surgutnieftiegaz 63,85 59,6 7,1 Sybnieft 33,0 33,98 2,9 Tatnieft 25,35 25,095 1,0 JUKOS 24,5 85,678 71,4 Slawnieft 24,15 22,0 9,8 Gazprom 12,85 12,0 7,1 Russnieft 12,15 6,605 84,0 Basznieft 11,95 12,033 0,7 Inne 24,796 25,858 4,1 Źródło: Rosja Raport z transformacji Rosyjski przemysł naftowy to 42 rafinerie, o łącznej mocy przetwórczej ponad 270 milionów ton rocznie, co ponad 2-krotnie przekracza krajowe zapotrzebowanie. Większość z tych zakładów jest jednak przestarzała i wymaga modernizacji. Największe rafinerie zlokalizowane są w Omsku, Angarsku i NiŜnim Nowgorodzie. Eksport rosyjskiej ropy naftowej spadł w 2005 roku o 2,1 % osiągając poziom 252,3 mln ton. Wydobycie i przetwórstwo gazu ziemnego Rosja posiada największe na świecie udokumentowane zasoby gazu ziemnego, szacowane na 47,8 bilionów m 3. Głównym obszarem eksploatacji jest Jamało-Nieniecki Okręg Autonomiczny, w północno-zachodniej części Syberii, gdzie znajdują się największe na świecie złoŝa: Jamburskie, Urengojskie, Zapolarnoje i MiedwieŜje. Gaz wydobywany jest równieŝ m.in. w Chanty-Mansijskim Okręgu Autonomicznym (Syberia

44 44 III. Gospodarka Zachodnia) na Uralu i w regionie PowołŜa, na Północnym Kaukazie oraz na Morzu Barentsa. Gaz ziemny jest surowcem wspomagającym rozwój rosyjskiej gospodarki. I to zarówno poprzez bezpośrednie wpływy, jakie płyną z tytułu sprzedaŝy tego paliwa, jak i pośrednio jako źródło taniej energii dla rosyjskich zakładów przemysłowych. Rosyjskie wydobycie gazu ziemnego stanowi jedną czwartą całego wydobycia tego surowca na świecie, kształtując się na poziomie około 600 mld m 3 rocznie. Wydobycie w 2005 roku zwiększyło się o 0,9 %, osiągając poziom 638 mld m 3. Mając taki poziom wydobycia, Rosja moŝe sobie pozwolić na preferencyjne ceny surowca na rynku wewnętrznym. Przemysł wydobycia gazu zdominowany jest przez koncern Gazprom, największego producenta gazu ziemnego na świecie (20 % udziałów w światowej produkcji). Gazprom został utworzony w roku 1993, jest największą rosyjską firmą, odpowiadającą za wytworzenie około 8 % PKB Rosji. Zapewnia około 20 % wpływów do budŝetu federalnego. Jego udział w krajowym wydobyciu wyniósł w 2005 roku 86,1 %. Koncern ten kontroluje 25 % światowych i 60 % rosyjskich rezerw gazu. Rys. 7. Produkcja gazu w Federacji Rosyjskiej w latach w mld m ,3 540,2 634,0 545,1 646,6 547, Źródło: Rosja Raport z transformacji Gaz ziemny naleŝy do głównych surowców eksportowych FR, przy czym znaczna jego część trafia na rynki krajów Unii Europejskiej, których własne zasoby są stosunkowo skromne. Drogę gazu rosyjskiego do Europy przestawia rysunek 7, na którym zaznaczono istniejące i planowane połączenia rurociągowe między Rosją a Europą. Gaz jest transportowany głównie poprzez gazociągi ukraińskie rozgałęziające się w kierunku Słowacji i Austrii oraz na południe Europy, poprzez rozwijające się połączenie przez Bułgarię i Rumunię. Najnowszą drogą transportu gazu jest gazociąg Blue Stream - Błękitny potok biegnący po dnie Morza Czarnego do Turcji. Wiele kontrowersji budzi natomiast planowany Gazociąg Północny, który przebiegać ma po dnie Morza Bałtyckiego do Niemiec i innych państw Europy Zachodniej.

45 FEDERACJA ROSYJSKA Przewodnik dla przedsiębiorców 45 W 2005 roku eksport rosyjskiego gazu osiągnął poziom 206,8 mld m 3, z czego do krajów WNP trafiło 47,3 mld m 3, a do państw tzw. dalszej zagranicy 159,5 mld m 3. Eksport w 2005 roku był o 3,2 % większy niŝ w roku poprzednim. Rys. 8. Gazociągi z Rosji do Europy Źródło: Rosja 2005 raport z transformacji Wiele zastrzeŝeń wobec rosyjskiego sektora gazowego zgłasza Unia Europejska, która oczekuje od Rosji realizacji następujących postulatów: podwyŝszenia cen wewnętrznych na gaz, ujednolicenia taryf zagranicznych i wewnętrznych na przesył gazu, obniŝenia ceł eksportowych, zabezpieczenia bezkolizyjnego tranzytu gazu za pośrednictwem rosyjskich gazociągów, stworzenie moŝliwości budowy prywatnych gazociągów.

46 46 III. Gospodarka Oprócz tego wnioskowano o likwidację monopolu Gazpromu na eksport gazu. Wypełnienie wszystkich warunków doprowadziłoby do radykalnej liberalizacji rosyjskiej polityki energetycznej, do czego Rosja nie jest jeszcze przygotowana. W wyniku rozmów Rosja zobowiązała się do przybliŝenia wewnętrznych cen gazu do cen rynkowych i zgodziła się z formułą zaproponowaną przez przedstawicieli UE, Ŝe cena powinna całkowicie pokrywać koszty i gwarantować normalny zysk. Cena gazu ziemnego dla odbiorców przemysłowych będzie stopniowo wzrastać z 35 USD za 1000 m 3 w 2006 roku do USD w 2010 roku. Oprócz tego Rosja zagwarantowała zabezpieczenie równego dostępu wszystkich firm wydobywczych, w tym zagranicznych, do gazociągów. Pozostałe postulaty nie zostały jak dotąd przez Rosję wypełnione. Dotychczas inne ustępstwa, ze strony Rosji, nie zostały zrealizowane. Gaz jest głównym towarem eksportowym, dostarczanym przez Rosję do UE. Wydobycie węgla Pod względem potwierdzonych zasobów węgla, szacowanych na ponad 157 mld ton (z tego 49 mld ton węgla kamiennego oraz 108 mld ton węgla brunatnego, łącznie 17,3 % światowych zasobów), Rosja ustępuje jedynie Stanom Zjednoczonym. Podobnie jak w innych krajach, rosyjski sektor węglowy przechodził w latach 90. powaŝny kryzys związany z drastycznym spadkiem zapotrzebowania na ten surowiec oraz dodatkowo zaniedbaniami z czasów Związku Radzieckiego. Znaczna cześć rosyjskiego węgla wydobywana jest w południowo-zachodniej części Syberii, głównie w Obwodzie Kiemierowskim (Zagłębie Kuźnieckie). Znajduje się tam około 35 % rosyjskich zasobów, w tym blisko ⅔ zapasów węgla koksującego, podstawowego surowca dla przemysłu metalurgicznego. Istotne znaczenie maja równieŝ kopalnie zlokalizowane w Kraju Krasnojarskim, na terenie Jakucji oraz w rejonie Workuty w republice Komi. Największe rosyjskie przedsiębiorstwa zajmujące się wydobyciem tego surowca to SUEK (Syberyjska Kompania Węglowo-Energetyczna, posiadająca 21 % udziału w rynku), KRU (Kuzbassrazrezugol, 15,5 % udziału), JuŜkuzbassugoll (6,3 %), Kuzbassugol (od 2003 roku będący częścią koncernu SUEK, 5,5 %), JuŜny Kuzbass (5,2 %), Jakutugol (3,5 %), Raspadskaja (2,8 %) oraz Vorkutaugol (2,4 %). KRU jest największym rosyjskim producentem węgla energetycznego (31 % udziału w produkcji tego paliwa), a takŝe największym eksporterem tego surowca. SUEK z kolei produkuje głównie węgiel brunatny (61 % udziału w tym segmencie rynku), natomiast Yuzhkuzbassugol jest czołowym producentem węgla koksowego (19 %). W ciągu ostatnich 12 lat, dzięki finansowanemu przez Bank Światowy kwotą 1,3 mld USD programowi naprawczemu, rosyjski przemysł węglowy został poddany gruntownej restrukturyzacji, a duŝa część kopalni została sprywatyzowana.

47 FEDERACJA ROSYJSKA Przewodnik dla przedsiębiorców 47 Rosyjski rząd realizuje obecnie strategię zwiększania wykorzystania węgla na rynku krajowym przy jednoczesnym ograniczaniu zuŝycia eksportowych surowców energetycznych ropy naftowej i gazu. W wyniku tych działań na węgiel przypada obecnie juŝ ⅓ krajowej konsumpcji energii. ZagroŜeniem dla dalszego rozwoju tego sektora jest import bardzo taniego węgla z Kazachstanu i Chin. Wydobycie węgla w 2005 roku wyniosło 296 mln ton. Rosyjskie Ministerstwo Energetyki prognozuje wzrost produkcji węgla (kamiennego i brunatnego) do 400 mln ton w roku 2020, czyli poziomu z 1990 roku. Przewidywane zapotrzebowanie krajowe ma wówczas wynieść 360 mln ton, a więc na eksport dostępne będzie tylko około 40 mln ton. Główny nacisk będzie połoŝony na rynek wewnętrzny w związku z dynamicznym rozwojem gospodarczym. Rosja jest piątym na świecie eksporterem węgla, w związku z czym zmiany w wolumenie eksportowym muszą znaleźć odbicie w sytuacji na rynkach międzynarodowych, deficyt dostaw spowoduje wzrost cen. Obecnie jednak nadal pozycja Rosji w eksporcie węgla umacnia się (w 2005 roku eksport wyniósł 76,7 mln ton), gdyŝ eksporterzy znacząco poprawili jakość węgla oraz terminowość dostaw, oferując przy tym korzystniejsze ceny niŝ tradycyjni dostawcy na rynki europejskie (jak RPA czy Kolumbia). Rośnie teŝ rola Rosji jako dostawcy na rynki azjatyckie (głównie do Japonii). Kluczowym zagadnieniem dla rozwoju górnictwa w Rosji, a zwłaszcza potencjału eksportowego jest poprawa infrastruktury transportowej 8. Przemysł metalurgiczny Wydobycie rud Ŝelaza i produkcja stali Największe zakłady zajmujące się wydobyciem i wzbogacaniem stali znajdują się w regionie Kurskiej Anomalii Magnetycznej (Lebedinsky GOK i Mikhailovsky GOK naleŝące do Grupy Usmanov-Anisimov oraz Stoilenski GOK) i dostarczają około 50 % produkowanej w Rosji rudy. Większe zakłady zlokalizowane są równieŝ w Karelii i obwodzie murmańskim (Kostomuksha, Olengorsk, Kovdor), a takŝe na Uralu (Kachkanar). W 2004 roku wydobycie rud Ŝelaza w Rosji osiągnęło poziom 94,1 mln ton. Na eksport trafiło 11,5 mln ton, jednak równoległy import w wysokości 9,7 mln ton umoŝliwił krajowe wykorzystanie na poziomie 92,3 mln ton. Rosja jest czwartym pod względem wielkości producentem stali na świecie (po Chinach, Japonii i Stanach Zjednoczonych), wykorzystującym własną bazę surowcową i dysponującym 9 % światowych mocy przetwórczych. Wzrostowi produkcji w ostatnich 8 Urszula Lorenz Rosyjski węgiel energetyczny na rynkach międzynarodowych, Polityka Energetyczna, tom 7, Zeszyt specjalny 2004, Wyd. Instytut GSMiE, Kraków.

48 48 III. Gospodarka latach sprzyjały wysokie ceny stali na świecie (szczególnie w 2004 i 2005 roku), spowodowane w duŝym stopniu zwiększonym popytem na rynku chińskim oraz zwiększonym zuŝyciem stali w rosyjskim sektorze budowlanym. W 2005 roku rosyjskie zakłady metalurgiczne wyprodukowały 64,86 mln ton surowej stali, odnotowując wzrost o niespełna 0,9 % w porównaniu z rokiem ZuŜycie stali w Rosji w 2005 roku wyniosło 27 mln ton. W 2005 roku Rosja wyeksportowała 42 mln ton stali, o blisko 10 % więcej niŝ w roku poprzednim. WaŜniejsze rosyjskie zakłady metalurgiczne skupione są w trzech regionach: w centralnej i południowej części Uralu (Magnitagorsk, Czelabińsk, NiŜny Tagił, Orsk) gdzie zazwyczaj bazują na węglu z Zagłębia Kuźnieckiego i rudach z Kurskiej Anomalii Magnetycznej; w zachodniej części Rosji (Lipieck, Czerepowiec, Moskwa, Sankt Petersburg, Wołgograd) oraz na Syberii (Nowokuźnieck, Nowosybirsk, Krasnojarsk). Przemysł produkcji stali grupuje około 100 przedsiębiorstw, wśród których zdecydowanie dominują cztery koncerny dostarczające łącznie prawie 69 % łącznej produkcji stali i ponad 72 % produktów stalowych. Liderem jest Evraz Holding, sprawujący kontrolę nad trzema zakładami metalurgicznymi: w NiŜnym Tagile (NTMK), Nowokuźniekcu (NKMK) oraz Zachodnio-Syberyjskim Kombinatem Metalurgicznym (ZSMK). W 2005 roku zakłady te wytworzyły łącznie 21,3 % produkowanej w Rosji stali oraz 21,5 % całej produkcji wyrobów walcowanych. Pozostałą trójkę tworzą: zakłady metalurgiczne w Magnitogorsku (MMK, 11,4 mln ton stali w 2005 roku), przedsiębiorstwo Severstal (10,8 mln ton) i zakłady metalurgiczne w Lipiecku (NLMK, 8,5 mln ton). W Rosji przedsiębiorstwa metalurgiczne tworzą zintegrowane pionowo holdingi obejmujące zazwyczaj dostawców rudy i węgla, a często takŝe odbiorców wyrobów stalowych. Przykładem być moŝe firma Severstal, zlokalizowana w mieście Czerepowiec, posiadająca udziały w zakładach Kostomuksha i Olengorsk (ruda Ŝelaza), Vorkutaugol i Kuzbassugol (węgiel koksujący) oraz w Uljanowskich Zakładach Samochodowych (UAZ). W 2005 roku produkcja grupy Severstal (obejmującej równieŝ zakłady w Stanach Zjednoczonych i Europie Zachodniej) przekroczyła 12 mln ton stali surowej, natomiast przychody wyniosły 6,4 mld USD. Severstal, dzięki fuzjom i przejęciom, do 2015 roku moŝe stać się jednym z największych graczy w branŝy stalowej. W ostatnich latach koncern zrealizował wiele inwestycji. Ich wartość w 2004 roku wyniosła 1 mld USD. WaŜnym atutem Severstalu jest dostęp nie tylko do surowców, ale teŝ do taniego gazu i prądu. To wszystko sprawia, Ŝe Severstal jest jednym z najzyskowniejszych producentów stali w Rosji.

49 FEDERACJA ROSYJSKA Przewodnik dla przedsiębiorców 49 Podobnie, dynamicznie rozwijający się Nowolipiecki Kombinat Metalurgiczny, który za kwotę ponad 500 mln USD nabył 60 % udziałów w trzecich co do wielkości zakładach dostarczających rudę Ŝelaza, Stoilensky GOK. Firma jest takŝe współwłaścicielem portów, przez które eksportowane są jej wyroby stalowe, natomiast regularne dostawy węgla gwarantuje jej pakiet akcji przedsiębiorstwa Kuzbassugol. Inną interesującą tendencją są inwestycje zagraniczne rosyjskich kombinatów metalurgicznych. Na początku 2004 roku Severstal przejął za kwotę 285 mln USD duŝy amerykański koncern stalowy Rouge Industries, zapewniając sobie łatwiejszy dostęp do odbiorców w tamtejszym przemyśle samochodowym. Wcześniej na inwestycje poza Rosją zdecydował się kombinat z Lipiecka (NLMK), który kupił upadającą duńską firmę DanSteel oraz kombinat z Czelabińska (Meczel), będący obecnie właścicielem kilku zakładów w Rumunii i Chorwacji. W połowie 2006 roku Severstal podjął nieudaną próbę połączenia się z największym na świecie koncernem stalowym, firmą Acelor z Luxemburga (która ostatecznie połączyła się z Mittal Steel). Rosyjski przemysł stalowy został niemal całkowicie sprywatyzowany. Spośród większych zakładów, do skarbu państwa naleŝy jeszcze jedynie 17,7 % udziałów w Magnitogorskim Kombinacie Metalurgicznym. Ponad 65 % produkowanej w Rosji stali jest przeznaczane na eksport, głównie do Azji (40 %), Europy Zachodniej i Stanów Zjednoczonych. Istotnym utrudnieniem hamującym rozwój eksportu rosyjskiej stali na rynki europejskie jest obowiązywanie kontyngentów na produkty metalurgiczne w Unii Europejskiej. W związku z rozszerzeniem UE o 10 nowych członków Rosji udało się wynegocjować moŝliwość zwiększenia wielkości eksportu produkcji metalurgicznej na teren Unii o 477 tys. ton. Niektóre rosyjskie firmy mogą dodatkowo zwiększyć eksport, gdyŝ wynegocjowały indywidualne kwoty. Wydobycie i produkcja metali kolorowych Jednym z najwaŝniejszych rosyjskich producentów metali kolorowych jest firma Norilsk Nickel, będąca największym światowym dostawcą niklu i palladu oraz czołowym producentem platyny. Firma posiada takŝe ok. 10 % udziałów w światowym rynku produkcji kobaltu oraz 3 % rynku miedzi. Produkuje równieŝ znaczne ilości złota i srebra oraz selen i tellur. Na rynku rosyjskim Norilsk Nickel jest praktycznie monopolistą w zakresie produkcji niklu i kobaltu (odpowiednio 96 % i 95 % udziału) oraz największym producentem miedzi (55 % udziału) i złota. Koncern ten odpowiada za około 4,3 % całego rosyjskiego eksportu, jego udział w produkcji sektora metali kolorowych wynosi 27,9 %, udział w całej produkcji przemysłowej 2,8 %, a udział w rosyjskim PKB 1,9 %.

50 50 III. Gospodarka Grupa Norilsk Nickel obejmuje zakłady wydobywcze i przetwórcze połoŝone w okolicach Norylska (Półwysep Tajmyr, północna Syberia) oraz w Obwodzie Murmańskim (Półwysep Kolski). Jednocześnie firma intensywnie się rozwija inwestując zarówno w Rosji, jak i zagranicą. W 2006 roku Norilsk Nickel wspólnie z rosyjską firmą inwestycyjną Interros zainwestował 217 mln USD w amerykańskie przedsiębiorstwo Plug Power, czołowego producenta ogniw paliwowych, do produkcji których wykorzystywane są pallad i platyna. Chcąc sprostać wymogom konkurencji na rynku międzynarodowym Norilsk Nickel zamierza przeznaczyć 3,5 mld USD na modernizację swoich zakładów do 2010 roku. Drugim po Norilsk Nickel producentem miedzi (ok. 40 % rosyjskiej produkcji) jest Uralski Kombinat Górniczo-Metalurgiczny (UGMK). Firma ta jest równieŝ liczącym się dostawcą cynku i ołowiu, a takŝe producentem stali, metali szlachetnych oraz wyrobów metalowych. Rosja produkuje takŝe ponad 3,5 miliona ton aluminium, będąc największym światowym eksporterem (25 % dostaw) tego metalu. Stanowiące surowiec do produkcji aluminium boksyty, wydobywa się w okolicach Tychwina (200 km na wschód od Sankt Petersburga), w Republice Komi, na Uralu oraz na Syberii. Ze względu na bardzo duŝą energochłonność produkcji, waŝniejsze zakłady przetwórstwa aluminium zlokalizowane są w pobliŝu elektrowni wodnych, dostarczających względnie taniej energii. Tak jest w przypadku dwóch głównych zakładów, mieszczących się w Bracku i Krasnojarsku, będących jednocześnie największymi hutami aluminium na świecie. Sektor ten zdominowany jest przez firmę Rosyjskie Aluminium (RUSAL) trzeciego co do wielkości producenta aluminium na świecie, który kontroluje około 75 % krajowej produkcji. Do firmy tej naleŝą wspomniane huty w Bracku i Krasnojarsku, a takŝe trzeci co do wielkości zakład w Sajanogorsku oraz huta w Nowokuźniecku. RUSAL zamierza zainwestować 10 mld USD (głównie na terenie Rosji), aby stać się największym producentem aluminium na świecie. Koncern ten zamierza wybudować w Rosji trzy nowe fabryki aluminium, z których kaŝda ma kosztować 2 mld USD. Drugim producentem aluminium jest powstała w 1996 roku firma SUAL (Syberyjsko- Uralska Spółka Aluminiowa) mająca pozostałe 25 % udziału w rosyjskim rynku. Wartość tej firmy szacowana jest na 3 mld USD. Jej zakłady zlokalizowane są na Uralu i Syberii (Irkuck), w Wołgogradzie oraz w północno-zachodniej części Rosji. NajwaŜniejszym projektem inwestycyjnym realizowanym przez tę firmę jest budowa kompleksu wydobywczo-produkcyjnego w Republice Komi, bazującego na największym w Europie i Azji Środkowotimańskim Zagłębiu Boksytów. Kompleks ten docelowo ma dostarczać 6 mln ton boksytów i 500 tys. ton aluminium rocznie.

51 FEDERACJA ROSYJSKA Przewodnik dla przedsiębiorców 51 Wydobycie i produkcja metali szlachetnych i diamentów Niemal cała rosyjska produkcja złota skoncentrowana jest na Syberii i na Dalekim Wschodzie. Łączna wielkość rosyjskich zasobów złota szacowana jest na 7 tys. ton, co plasuje Rosję na drugim miejscu na świecie, za Republiką Południowej Afryki. Największe odkryte złoŝe złota w Rosji nosi nazwę Pawlik i zlokalizowane jest w Obwodzie Magadańskim, a jego zasoby oceniane są na prawie 100 ton. RównieŜ w pobliŝu Magadanu znajdują się jedne z największych na świecie złóŝ srebra (złoŝa Dukat), oceniane na blisko 7 tys. ton czystego kruszcu. Według danych za 2005 roku wyprodukowano w Rosji około 170 ton złota. Stanowi to blisko 7 % produkcji światowej i lokuje Rosję na piątym miejscu na świecie za RPA, USA, Australią i Chinami. Wydobycie złota w 2005 roku było o 6-7 % niŝsze w porównaniu z rokiem 2004, na co złoŝyły się gorsze wyniki niemal wszystkich większych przedsiębiorstw wydobywczych w kraju. Przyczyn naleŝy upatrywać w wyczerpywaniu się zasobów obecnie eksploatowanych obiektów oraz w wysokich kosztach włączenia do eksploatacji nowych pokładów. W efekcie wiele mniejszych firm wydobywczych rezygnuje z dalszej działalności. Paradoksalnie sytuacji tej towarzyszy rekordowy wzrost cen złota na świecie w okresie od 2000 do końca 2005 roku cena złota wzrosła dwukrotnie, z 270 do 540 USD za uncję. Spadek wydobycia złota spotkał się z reakcją władz federalnych, które zaproponowały wsparcie państwa dla tego strategicznego sektora. Państwo ma odgrywać większą rolę między innymi w sferze prac geologicznych i poszukiwawczych. Rząd rosyjski poparł równieŝ dyferencjację podatku od wydobycia surowców naturalnych (NDPI), tzw. royalty. W większości krajów, w których rozwija się przemysł wydobywczy, stawka NDPI wynosi 1-2 % od ceny realizacji, w Rosji zaś jest to 6 %. Obecna propozycja zakłada dwukrotne zmniejszenie wielkości tej opłaty. Dobrą informacją dla branŝy jest równieŝ zapowiedź zwiększenia udział złota w państwowych rezerwach walutowych (wynoszących ponad 180 mld USD). Czynnikiem stymulującym pozostaje rosnący popyt na metale szlachetne w przemyśle jubilerskim. Według danych izby probierczej FR, coroczny wzrost produkcji wyrobów ze złota sięga %. Sprzyja temu popyt na artykuły jubilerskie na rynku lokalnym. Największym producentem złota w Rosji jest firma Polyus Gold, wchodząca wcześniej w skład koncernu Norilsk Nickel, która w 2006 roku została wydzielona jako osobny podmiot. Na Polyus Gold przypada obecnie około 20 % krajowego wydobycia. Pozycję lidera zawdzięcza on przejęciu w ostatnich latach kilku duŝych zakładów wydobywczych, m.in. Matrosov Pit i Lena Gold. Do aktywów tej firmy naleŝą wszystkie projekty związane z wydobyciem złota będące dotąd własnością Norilsk Nickel, w tym równieŝ 20 % udziałów w południowoafrykańskiej firmie Gold Fields Ltd.

52 52 III. Gospodarka Liczącym się producentem złota i największym rosyjskim producentem srebra jest firma MNPO Polimetall. W skład tego holdingu wchodzi m.in. 7 górniczych i 6 wspomagających firm w Republice Buriatia. NaleŜą do niej takŝe złoŝa srebra w siedmiu regionach Rosji, oceniane na blisko 22 tys. ton. Firma posiada takŝe około 200 ton zasobów złota, którego wydobycie w 2005 roku wyniosło ponad 7,5 tony. Zainteresowanie rosyjskim przemysłem wydobycia złota wykazują takŝe zagraniczni inwestorzy. Przykładem jest kanadyjska firma Gema Gold, będąca właścicielem 75 % akcji Czukockiego Przedsiębiorstwa Górniczo-Geologicznego (CZGGK) w Obwodzie Magadańskim. Firma zamierza zainwestować w złoŝa Kupoł około 500 mln USD. W 2005 roku Gema Gold wydobyła w Rosji około 9 ton złota. Kolejny lider branŝy, rosyjsko-brytyjska firma Highland Gold Mining Ltd., w 2005 roku planowała zwiększyć wydobycie złota w Rosji do 8,3 ton. Wartym odnotowania jest równieŝ przedsięwzięcie firm Rio Tinto i Peter Hambro Mining, które w 2004 roku utworzyły spółkę, w celu zagospodarowania rudy złota w paśmie Czagojanskoje (Wschodnia Syberia). Ogółem w 2005 roku wydobycie i poszukiwania geologiczne objęły pokładów złota w 26 regionach Rosji. Istnieje duŝe prawdopodobieństwo spełnienia się rządowych prognoz, zgodnie z którymi do 2015 roku produkcja złota osiągnie poziom ton 9. Rosja zajmuje obecnie trzecie miejsce na świecie pod względem wielkości wydobycia diamentów (za Australią i Botswaną). NajwaŜniejsze rosyjskie kopalnie diamentów zlokalizowane są w zachodniej Jakucji. Kontrolę nad nimi sprawuje firma Alrosa (Ałmazy Rosiji-Sakcha), będąca państwowym monopolistą w zakresie wydobycia. Jest ona równocześnie jednym z największych światowych producentów tych kamieni szlachetnych, posiadającym około 25 % udziału w rynku. W 2005 roku Alrosa wydobyła na terenie Rosji diamenty o wartości 2,3 mld USD, natomiast przychody ze sprzedaŝy rosyjskich diamentów, w tym kamieni oszlifowanych, osiągnęły rekordową wartość 2,86 mld USD. Uwzględniając wydobycie naleŝących do firmy Alrosa kopalni diamentów w Angoli, łączny przychód zamknął się kwotą 3,1 mld USD. We wrześniu 2006 roku Alrosa podpisała historyczne porozumienie o współpracy ze swoim głównym konkurentem, południowoafrykańską firmą De Beers, zakładające wspólne poszukiwanie i eksploatację złóŝ diamentów na terenie Rosji i w Afryce. 9 Wasilij Zubkow, sprawozdawca ekonomiczny RIA Novosti, Przyszłość przemysłu wydobywczego złota w Rosji, Moskwa

53 FEDERACJA ROSYJSKA Przewodnik dla przedsiębiorców 53 Przemysł drzewny i papierniczy Do Rosji naleŝy ponad 22 % światowych zasobów leśnych (około 763,5 mln ha), co odpowiada 80,7 mld m 3 drewna. Lasy zajmują około 45 % terytorium kraju, z czego około ¾ znajduje się w części azjatyckiej. Przy tak duŝych zasobach leśnych roczne przyrosty surowca sięgają 750 mln m 3, co w pełni pokrywa bieŝące potrzeby i pozwala na prowadzenie zrównowaŝonej gospodarki leśnej. W ostatnich latach Rosja pozyskuje rocznie jedynie mln m 3 drewna, czyli 4-krotnie mniej niŝ pozwalają na to obowiązujące normy. Ilość nielegalnie wycinanego drewna oceniana jest na 1,5-2 mln m 3 rocznie. Według firmy PricewaterhouseCoopers, Rosja, ze swoimi olbrzymimi zasobami drewna i niskimi kosztami produkcji, moŝe stać się światowym liderem w przemyśle drzewnym. Choć rosyjska tarcica i masa papiernicza w coraz większej ilości dociera na rynki europejskie i azjatyckie, istniejący potencjał jest w duŝym stopniu niewykorzystany. Przykładowo według władz Krasnojarska, region wschodniej Syberii produkuje około 9,5 mln m 3 drewna rocznie, podczas gdy jego potencjał wynosi 55 mln m 3 rocznie. Obecne przychody Rosji z tytułu eksportu drewna wynoszą około 5 mld USD rocznie. Zdaniem ekspertów kwota ta mogłaby być nawet dwudziestokrotnie wyŝsza. Oznacza to, Ŝe drewno moŝe być dla Rosji tak samo strategicznym surowcem, jak ropa czy gaz. Rosyjski przemysł drzewny i papierniczy nadal jest bardzo rozdrobniony i wymaga znacznych inwestycji pozwalających na jego restrukturyzację, unowocześnienie i rozbudowę zakładów. Obecnie jedynym liczącym się na świecie rosyjskim przedsiębiorstwem w tej branŝy jest firma Ilim Pulp. Poziom inwestycji zagranicznych w sektorze jest nadal niski, jako Ŝe klimat dla inwestycji długoterminowych jest wciąŝ niesprzyjający. Sytuację nieco poprawiły niedawne zmiany w Kodeksie Leśnym, które zachęciły niektóre spółki europejskie, takie jak UPM, Stora Enso i Mondi, do rozpoczęcia inwestycji. Przewiduje się, Ŝe w niedalekiej przyszłości pozycja Rosja na tym rynku znacząco wzrośnie 10. Zakłady przetwórstwa drewna są zlokalizowane często w miejscach przecinania się rzek (którymi jest ono spławiane) i linii kolejowych (którymi transportowany jest materiał juŝ przetworzony). Tak jest w przypadku zakładów mieszczących się w Omsku i Nowosybirsku. Zakłady takie tworzone są równieŝ w dolnym biegu rzek (Archangielsk, Igarka) oraz wzdłuŝ linii kolejowych (linie Murmańsk - Sankt Petersburg i Archangielsk - Wołogda). NajwaŜniejsze inwestycje zagraniczne w tym sektorze, za którymi stoją głównie firmy z krajów skandynawskich (Finlandii, Szwecji i Norwegii) zlokalizowane są w północno-zachodniej części kraju. Główne rynki 10

54 54 III. Gospodarka zbytu to przede wszystkim Wielka Brytania, Niemcy, Dania, Holandia, Francja, Belgia, Chiny i Egipt. Przemysł celulozowo-papierniczy, ze względu na bardzo duŝe wykorzystanie wody, ulokowany jest najczęściej nad brzegami rzek, którymi ponadto dostarczany jest surowiec w postaci drewna. Zakłady papiernicze funkcjonują w pasie tajgi od Sankt Petersburga po Ural oraz na Syberii (Krasnojarsk, Brack, Bajkalsk). WaŜne ośrodki tego przemysłu to Obwód Permski (około 30 % krajowej produkcji), Karelia i Obwód Archangielski. Przemysł maszynowy Przemysł cięŝkich maszyn rozwinął się przede wszystkim w pobliŝu ośrodków hutniczych, a więc głównie na Uralu (Jekaterynburg, Czelabińsk, Magnitogorsk) oraz m.in. w Nowosybirsku i Irkucku. Z kolei przemysł elektromaszynowy ciąŝy zasadniczo w kierunku głównych ośrodków miejskich, czyli Moskwy, Sankt Petersburga i Nowosybirska, które zapewniają wykwalifikowaną siłę roboczą oraz dostęp do zaplecza naukowego. W Rosji produkowane są róŝnego rodzaju maszyny i urządzenia od reaktorów jądrowych, turbin, kotłów i wszelkiego typu obrabiarek, poprzez samochody, samoloty, statki morskie, lokomotywy, rakiety kosmiczne, maszyny rolnicze, po rozliczne urządzenia elektryczne i elektroniczne. Osobną kategorię stanowi rozbudowany przemysł zbrojeniowy, mający duŝe znaczenie dla gospodarki ze względu na wysoki stopień zaawansowania technologicznego. Niemal równy udział mają w nim przedsiębiorstwa państwowe, spółki z udziałem skarbu Państwa oraz firmy prywatne. Części tych zakładów udało się z powodzeniem rozwinąć technologie, które znajdują takŝe cywilne zastosowanie. W 2005 roku wartość eksportu rosyjskiego przemysłu zbrojeniowego osiągnęła rekordowy poziom 6,126 mld USD. Eksport w tym sektorze kontrolowany jest przez firmę Rosoboroexport, Największy udział w eksporcie miało uzbrojenie morskie (m.in. okręty podwodne). NajwaŜniejszymi odbiorcami rosyjskiej broni były Chiny, Korea Południowa, Indie, Jemen i Iran. Jednym z największym kontraktów podpisanych w 2005 roku była umowa na dostawę 29 systemów przeciwlotniczych krótkiego zasięgu Tor-M1 do Iranu o wartości 800 mln USD

55 FEDERACJA ROSYJSKA Przewodnik dla przedsiębiorców 55 Przemysł samochodowy Rosja jest jednym z czołowych producentów samochodów w Europie i na świecie. W 2005 roku sprzedano Rosji ponad 1,3 mln nowych pojazdów, co plasuje Rosję wśród 10 największych rynków motoryzacyjnych. Rosyjski przemysł samochodowy rozwija się bardzo dynamicznie, głównie dzięki rosnącemu zapotrzebowaniu na auta na rynku wewnętrznym oraz w niektórych innych krajach WNP. Największym producentem samochodów jest firma AvtoVAZ z siedzibą w mieście Togliatti, wytwarzająca najbardziej popularne w Rosji samochody marki Łada. Produkcja firmy AvtoVAZ to nadal ponad 60 % wszystkich samochodów osobowych wyprodukowanych na terenie Rosji, zaś jej udział w sprzedaŝy wynosi ok. 40 %. W 2005 roku firma ta wyprodukowała 721 tys. aut, niemal tyle samo co w roku poprzednim. W 2001 roku AvtoVAZ rozpoczął współpracę z koncernem General Motors, tworząc spółkę GM-AvtoVAZ, która produkowała początkowo terenowy model Chevrolet Niva a następnie równieŝ model Chevrolet Viva (na bazie Opla Astra). W 2005 roku z linii montaŝowych spółki zjechało ponad 50 tys. aut, jednak firma przynosi straty, a obaj jej główni udziałowcy nie są usatysfakcjonowane ze współpracy i zamierzają ją zrewidować. Aktualnie trwają przygotowania planu rozwoju AvtoVAZ na kolejne 14 lat. Plan przewiduje wybudowanie nowej fabryki, w której prowadzone będą prace nad opracowaniem trzech nowych płyt podłogowych, na których bazować będzie około dwunastu nowych modeli z segmentów B, C i D, małych sportowych coupe, nadwozi typu crossover, minivan i off-road. Nawiązaniem współpracy z AvtoVAZ powaŝnie zainteresowany jest Renault, który być moŝe obejmie część udziałów w firmie. Drugą pozycję wśród rosyjskich producentów zajmuje firma Iś-Avto, której zakłady znajdują się w mieście IŜewsk w Republice Udmurtskiej. Wytworza ona głównie samochody osobowe, zarówno własne modele IŜ-Oda, jak równieŝ produkowanych wcześniej przez AvtoVAZ samochodów Łada VAZ Firma współpracuje równieŝ z koreańskim koncernem KIA, czego efektem jest montaŝ w fabryce w IŜewsku modelu KIA Spectra. Kolejne miejsce pod względem wielkości produkcji zajmuje przedsiębiorstwo GAZ (Gorki Awtomobilnyj Zawod), mieszczące się w NiŜnym Nowgorodzie, którego sztandarowym wyrobem są samochody marki Wołga. Firma produkuje równieŝ samochody terenowe i terenowo-rekreacyjne (Ataman, Kombat, Tigr) oraz dostawcze (Sobol, Gazel), a takŝe samochody cięŝarowe i autobusy. W 2006 roku Gaz podpisał porozumienie z amerykańskim koncernem Daimler Chrysler, zakładające uruchomienie produkcji modelu Chrysler Sebring, z wykorzystaniem przeniesionych do Rosji linii montaŝowych.

56 56 III. Gospodarka Innym, liczącym się krajowym producentem jest firma UAZ z Uljanowska, wchodząca w skład koncernu Severstal-Avto, oferująca przede wszystkim samochody terenowe (m.in. UAZ Simbir) oraz niewielkie samochody dostawcze. W najbliŝszym czasie firma planuje przeznaczyć na budowę drugiego zakładu produkcyjnego kwotę od 70 do 150 mln USD. Znaczna część produkcji firmy UAZ jest eksportowana na Bliski Wschód, do Afganistanu, Mongolii i Etiopii. Szansą na zdobycie nowych rynków eksportowych ma być przygotowywany nowy model UAZ Patriot. DuŜą popularnością w Rosji cieszą się takŝe samochody marki Moskwicz, produkowane przez przedsiębiorstwo o tej samej nazwie (wcześnie AZLK) w stolicy kraju. WaŜnym dostawcą samochodów cięŝarowych jest firma KAMAZ, której zakłady zlokalizowane są głównie na terenie Tatarstanu, ale równieŝ poza terytorium FR. KAMAZ oferuje pełną gamę samochodów cięŝarowych a takŝe małolitraŝowy, tani model KAMAZ Oka, będący nadal, dzięki swojej niskiej cenie, jednym z bardziej popularnych samochodów w Rosji. W produkcji samochodów cięŝarowych specjalizuje się równieŝ moskiewska firma ZIŁ, oferująca ponadto luksusowe limuzyny, wykorzystywane m.in. do przewozu najwaŝniejszych osób w państwie. Rosyjski sektor samochodowy przyciąga coraz więcej inwestycji. Od kilku juŝ lat na terenie Rosji produkowane bądź montowane są modele takich światowych marek jak wspomniane juŝ GM i Kia, a takŝe Ford (Focus), BMW (modele 3, 5 i 7), Renault (Dacia Logan), Citroen i Hyundai. Inwestycje rozwaŝa Nissan. W 2006 roku decyzję o uruchomieniu montaŝu wybranych modeli w mieście Kaługa podjął koncern Volkswagen, który docelowo zamierza produkować tu 115 tys. aut rocznie. Wśród aut oferowanych przez zagranicznych producentów największą popularnością cieszą się samochody japońskie, wśród których liderem jest Toyota. Jednak pierwsze miejsce zajmuje obecnie koreański koncern Hyundai, który w 2005 roku sprzedał w Rosji blisko 70 tys. nowych samochodów. Rosyjski rynek oceniany jest jako bardzo perspektywiczny, a większość zagranicznych koncernów przewiduje w najbliŝszych latach znaczny wzrost sprzedaŝy swoich modeli w tym kraju. Przemysł spoŝywczy Zakłady przemysłu spoŝywczego koncentrują się w pobliŝy duŝych rynków zbytu (Moskwa i Sankt Petersburg), a takŝe występują na obszarach hodowli i uprawy produktów rolnych. DuŜe zakłady mięsne zlokalizowane są na Północnym Kaukazie, Uralu oraz PowołŜu, przemysł cukrowniczy skupia się na obszarze uprawy buraków, czyli w Centralno-Czarnoziemnym Rejonie oraz w Krajach Stawropolskim i Krasnodarskim. Przetwórstwo rybne rozwinęło się zarówno w portach morskich (m.in. Murmańsk, Archangielsk, delta Wołgi, porty Dalekiego Wschodu), jak i śródlądowych (nad jeziorem Bajkał oraz nad rzekami syberyjskimi).

57 FEDERACJA ROSYJSKA Przewodnik dla przedsiębiorców 57 Liderem w sektorze produktów mlecznych jest firma Wimm-Bill-Dann, która posiada ponad 34 % udziału w rynku. Firma ta powstała w 1992 roku w oparciu o rosyjski kapitał i obecnie naleŝy do niej 25 zakładów produkcyjnych w 21 miastach Rosji i innych krajów WNP, a takŝe 26 oddziałów handlowych. Wimm-Bill-Dann jest takŝe jednym z liderów w produkcji soków owocowych (około 20 % udziału w rynku), a jednocześnie największą rosyjska firmą przemysłu spoŝywczego. W 2005 roku Wimm-Bill-Dann zwiększyła sprzedaŝ o blisko 18 % do poziomu 1,4 mld USD. Istotne znaczenie w sektorze produktów mlecznych ma równieŝ obecność inwestorów zagranicznych. Francuska firma Danone posiada fabrykę jogurtów w obwodzie moskiewskim, a swoje produkty mleczne wytwarzają w pobliŝu Moskwy równieŝ niemiecka firma Mawy (Ehrmann) oraz holenderska Campina. Sektor owocowo-warzywny zdominowany jest przez zrzeszenie ASSAGROS, skupiające 15 największych producentów i importerów. Wśród nich prym wiodą firmy Biełaja Dacza i Dimitrowskoje Sieło z Moskwy, Mir Fruktow i RTPK Rusagro z obwodu moskiewskiego oraz Nord Owoszcz i Gruppa Konfei z Sankt Petersburga, które razem kontrolują około 70 % rynku. Rosja jest jednym z największych w Europie producentów słodyczy, co uzasadnia duŝe zainteresowanie rosyjskim rynkiem największych światowych wytwórców tej branŝy. Swoje zakłady uruchomiły tu takie koncerny jak amerykański Mars, niemieckie Stollwerck Ros i Fazer, włoski Ferrero, czy brytyjski Cadbury Schweppes. Szwajcarska firma Nestle juŝ obecnie jest liderem na rynku czekolady, a Kraft Jacobs Suchard jednym z czołowych dostawców kawy. Najwięksi lokalni producenci słodyczy to przedsiębiorstwo Krasnyj Oktiabr, mające około % udziału w rynku moskiewskim oraz firma Rot Front, której zakłady równieŝ mieszczą się w stolicy kraju. Bardzo dynamicznie rozwija się rynek piwa. W kraju, w którym znacznie większą tradycję ma spoŝywanie mocniejszych trunków, konsumpcja piwa przekroczyła juŝ 40 litrów na osobę rocznie i nadal szybko rośnie. Sektor ten opiera się głównie na importowanym surowcu (chmielu) oraz zagranicznych liniach technologicznych. Większość rynku kontrolują następujące podmioty: skandynawski Baltic Beverages Holding, będący właścicielem największego rosyjskiego browaru Baltika w Sankt Petersburgu (22 % udziału w rynku), międzynarodowy koncern Sun Interbrew, posiadający zakłady m.in. w Permie, Iwanowie, Kursku, Wołgogradzie, Omsku i Jekaterynburgu, duński Carlsberg oraz rosyjski Oczakowo, zajmujący dominującą pozycję na rynku moskiewskim. Największym podmiotem w sektorze wyrobów spirytusowych jest utworzony przez rosyjski rząd w maju 2000 roku holding Rosspiritprom. Grupuje on ponad 100 państwowych producentów, dostarczających około 60 % spirytusu i ⅓ napojów alkoholowych (z wyłączeniem wina i piwa). Pod kontrolą holdingu znajdują się

58 58 III. Gospodarka najwaŝniejsze rosyjskie zakłady tej branŝy, w tym przedsiębiorstwo Kristal, wytwarzające takie znane wódki, jak Stolichnaya (numer 1 pod względem ilości sprzedanych butelek na świecie!) i Moskovskaya. W przemyśle tytoniowym dominują koncerny zagraniczne, przede wszystkim amerykański Philip Morris (Izhora), British American Tobacco i niemiecki Reemtsma. Pierwszy z nich kontroluje trzy zakłady w Kraju Krasnodarskim i jeden w obwodzie leningradzkim, drugi posiada fabryki w Moskwie, Saratowie i Sankt Petersburgu, a trzeci prowadzi swoją działalność poprzez spółkę Reemtsma-Volga, sprzedającą około 20 miliardów sztuk papierosów rocznie. Przemysł chemiczny Wśród najwaŝniejszych branŝ rosyjskiego przemysłu chemicznego warto wymienić przemysł tworzyw sztucznych (centralna Rosja, PowołŜe, Syberia), przemysł cementowy (Woskriesieńsk, Briańsk) oraz produkcję nawozów sztucznych. Przemysł gumowy i produkcji opon rozwinął się w takich miastach jak Togliatti, Omsk, Moskwa, Jarosław i WoroneŜ. W Togliatti znajduje się równieŝ jeden z największych na świecie zakładów produkcji amoniaku. Przemysł tworzyw sztucznych rozwija się niezwykle dynamicznie m.in. w związku z przechodzeniem w sektorze budownictwa oraz w gospodarce komunalnej od technologii rur stalowych i zastępowania ich instalacjami z materiałów syntetycznych. Ocenia się, Ŝe około 40 % istniejących instalacji wodno-kanalizacyjnych w Rosji wymaga modernizacji, co generować będzie bardzo duŝe zapotrzebowanie na rury plastikowe. Inną dziedziną stymulującą wzrost popytu na tworzywa sztuczne jest dynamicznie rozwijający się przemysł samochodowy (patrz wyŝej). Jednak najszybciej rozwijającym się rynkiem dla tworzyw sztucznych jest przemysł opakowań. W związku z rosnącymi wymaganiami rosyjskich konsumentów rośnie zapotrzebowanie na wysokiej jakości opakowania charakteryzujące się ciekawym wzornictwem, co w efekcie zwiększa wykorzystanie tworzyw sztucznych. Import opakowań jest stopniowo zastępowany przez produkcję krajowych zakładów. W 2005 nowy zakład produkcji opakowań miękkich (głównie dla przemysłu spoŝywczego) uruchomiła szwajcarska Amcor Rentsch. Wzrost produkcji następuje we wszystkich sektorach rynku tworzyw sztucznych. Przewiduje się, Ŝe do 2010 roku zuŝycie polietylenu moŝe wzrosnąć do około 1,5 mln ton rocznie, natomiast wykorzystanie polichlorku winylu w roku 2007 moŝe osiągnąć nawet ton. Obecne zuŝycie PCW w Rosji na jednego mieszkańca jest kilkukrotnie mniejsze niŝ w krajach Europy Zachodniej. Dalszy wzrost popytu będzie generowany głównie przez budownictwo. Jednocześnie przewiduje się spadek

59 FEDERACJA ROSYJSKA Przewodnik dla przedsiębiorców 59 znacznego obecnie importu tego surowca w związku ze zwiększeniem zdolności produkcyjnych krajowych dostawców. Przykładowo, międzynarodowy koncern chemiczno-farmaceutyczny Solvay planuje wspólne przedsięwzięcie w zakresie produkcji PCW z grupą Nikos. Pierwszy zakład o zdolnościach produkcyjnych 200 tys. ton rocznie ma zostać uruchomiony w roku W najbliŝszych latach spodziewany jest równieŝ znaczący wzrost popytu na polipropylen, którego zuŝycie do 2010 roku moŝe się nawet podwoić i osiągnąć poziom 1,2 mln ton rocznie. Aktualnie przetwórstwem tworzyw sztucznych zajmuje się w Rosji około firm 12. Przemysł farmaceutyczny i kosmetyczny Przemysł farmaceutyczny rozwija się w ostatnich latach bardzo dynamicznie. Liderem rosyjskiego rynku jest firma Avetis, powstała z połączenia sił niemieckiego koncernu Hoechst i francuskiego Rhone-Poulenc Rorer. Inne waŝne przedsiębiorstwa w tej branŝy to duński Novo Nordisk, główny dostawca insuliny do Rosji oraz brytyjski GlaxoSmithKline. Wśród firm rosyjskich największe znaczenie mają przedsiębiorstwa Akrichin, Brynzałow i Nizpharm. Odkupieniem 25 % udziałów tej ostatniej firmy od Europejskiego Banku Odbudowy i Rozwoju interesowała się w 2004 roku największa polska spółka farmaceutyczna Polpharma 13. Lata okazały się niezwykle udane dla branŝy perfumeryjnej i kosmetycznej w Rosji. Związane jest to głównie z poprawiającą się sytuacją ekonomiczną kraju, wyraźnym wzrostem dochodów ludności, szczególnie powiększaniem się grupy zamoŝnych konsumentów, a takŝe z tradycyjnym zamiłowaniem Rosjan do kosmetyków i perfum. Obecnie, wszystkie największe światowe koncerny kosmetyczne są obecne w Rosji (część z nich traktuje Rosję jako główny rynek dla swoich produktów), a krajowi producenci znacznie poprawili jakość produkcji oraz standardy zarządzania i marketingu. Poziom konkurencji na tym rynku bardzo wzrósł, a wszyscy liczący się producenci prowadzą intensywne kampanie promocyjne i marketingowe. Znacznym zmianom uległ w ostatnich latach system dystrybucji kosmetyków miejsce targów i bazarów przejęły centra handlowe, wyspecjalizowane sklepy oraz apteki. Szczególnie dynamicznie zwiększa się popularność kupowania kosmetyków w aptekach. Najszybciej rozwijające się kategorie produktów kosmetycznych w Rosji to kosmetyki typu dwa w jednym, produkty dla niemowląt, produkty dla męŝczyzn oraz produkty typu anti-age. Mimo rosnącej konkurencji potencjał rozwojowy rosyjskiego rynku kosmetycznego jest oceniany nadal jako bardzo duŝy Rosyjski rynek to szansa Rzeczpospolita 157, 7 lipca Katarzyna Pietrucha, Bio-Tech Consulting,

60 60 III. Gospodarka Handel zagraniczny Obroty i struktura towarowa Charakterystyczna cechą wymiany towarowej Rosji z zagranicą jest utrzymująca się od początku lat 90. wyraźna nadwyŝka eksportu nad importem. Po blisko 40 % spadku obrotów na początku lat 90. następował stopniowy wzrost wymiany z zagranicą aŝ do roku Kryzys lat spowodował ponowne zmniejszenie obrotów handlowych o blisko 30 %, przy czym tendencja ta była znacznie silniejsza w przypadku importu (spadek o blisko 45 %). Rosyjski handel zagraniczny po kryzysie finansowym to skokowy wzrost eksportu w roku 2000 (o prawie 40 %), powtarzany w nieco tylko wolniejszym rocznym tempie w latach Choć uzyskanie w 2000 roku przychodów z eksportu na poziomie 105 mld USD wydawało się znakomitym osiągnięciem, wzrost cen na podstawowe towary eksportowe Rosji paliwa i metale sprawił, Ŝe nieosiągalny, jak się wtedy wydało poziom 200 mld USD został z łatwością złamany i znacznie przekroczony w ciągu zaledwie 5 lat. Rys. 9. Obroty handlu zagranicznego Federacji Rosyjskiej w latach mld USD Import 300 Eksport Źródło: Goskomstat Rosiji W 2005 roku wartość rosyjskiego eksportu osiągnęła rekordowy poziom 243,6 mld USD, co oznacza wzrost o 32,9 % w porównaniu z rokiem 2004, w tym do krajów dalszej zagranicy 210,1 mld USD (wzrost o 37,3 %), a do państw WNP 33,5 mld USD (wzrost o 11 %). Wysoka dynamika eksportu w podstawowej części związana była z rekordowo wysokimi cenami ropy naftowej, metali kolorowych, gazu ziemnego i innych towarów eksportowanych przez Rosję.

61 FEDERACJA ROSYJSKA Przewodnik dla przedsiębiorców 61 Tab. 4. Dynamika cen, wolumenu oraz wartości rosyjskiego eksportu (w % w stosunku do roku ub.) Wartość 126,7 134,8 132,9 Ceny 114,6 122,7 126,9 Wolumen 110,5 110,7 104,7 Źródło: opracowanie na podstawie danych Ministerstwa Rozwoju Gospodarczego i Handlu oraz Komitetu ds. Statystyki Średnia cena ropy marki Urals, eksportowanej przez Rosję wyniosła w 2005 roku 50,6 USD za baryłkę, tj. o 46,9 % więcej niŝ w roku W ciągu roku na światowym rynku ropy notowano coraz nowe rekordy cenowe w sierpniu i wrześniu 2005 roku średnia cena ropy Urals przekraczała 58 USD za baryłkę. Średnia cena eksportowanego przez Rosję gazu wzrosła w 2005 roku o 27,6 %. Wysokie wzrosty cen wystąpiły równieŝ w przypadku metali kolorowych. W całym 2005 roku średnia cena miedzi wzrosła o 28,3 %, cena niklu o 6,8 %, natomiast cena aluminium o 10,6 %. O niespełna 1 % spadły jedynie ceny wyrobów stalowych. Utrzymuje się w dalszym ciągu, a nawet pogłębia, zdecydowanie surowcowy charakter rosyjskiego eksportu. Udział surowców paliwowo-energetycznych w 2005 roku wyniósł 64,6 % (w 2004 roku 57,8 %), metali i kamieni szlachetnych 17 % (w 2004 roku 20,2 %), produktów przemysłu chemicznego 5,9 % (6,6 %), drewna oraz wyrobów celulozowo-papierniczych 3,4 % (3,9 %), a maszyn i urządzeń 5,6 % (7,8 %). W 2005 roku wartość rosyjskiego importu osiągnęła 125,3 mld USD (zwiększając się w porównaniu z rokiem poprzednim o 28,7 %), w tym na kraje dalszej zagranicy przypadło 103,5 mld USD (wzrost o 33,5 %) a na kraje WNP 21,8 mld USD (wzrost o 9,8 %) 15. Wzrostowi importu sprzyjało rozszerzenie popytu krajowego przy jednoczesnym spadku konkurencyjności produkcji krajowej wobec dóbr importowanych. Na spadek konkurencyjności wpłynęło wspomniane juŝ umocnienie się kursu rubla, jak równieŝ wzrost cen producentów oraz kosztów produkcji. Umocnienie się kursu rubla wobec dolara w wyraŝeniu realnym wyniosło 3,9 %, wobec euro 18,8 %, a wzrost realnego efektywnego kursu rubla wyniósł 10,5 %. Podstawowym czynnikiem wzrostu importu w 2005 roku było, w odróŝnieniu od eksportu, zwiększenie wolumenu, przy stosunkowo skromnym wzroście cen ,3 mld USD to wartość importu szacowana wg metody bilansu płatniczego. Wartość importu z uwzględnieniem jedynie statystyki celnej wyniosła 98,5 mld USD. Wartość eksportu według tej statystyki wyniosła 241,4 mld USD, saldo natomiast 142,9 mld USD.

62 62 III. Gospodarka Tab. 5. Dynamika cen, wolumenu oraz wartości rosyjskiego importu (w % w stosunku do roku ub.) Wartość 124,8 128,0 128,7 Ceny 97,9 106,1 106,5 Wolumen 127,5 124,2 122,4 Źródło: opracowanie na podstawie danych Ministerstwa Rozwoju Gospodarczego i Handlu oraz Komitetu ds. Statystyki W strukturze towarowej importu udział maszyn i urządzeń wyniósł 44,0 % (w 2004 roku 41,2 %), towarów rolno-spoŝywczych 17,7 % (18,3 %), wyrobów chemicznych 16,5 % (15,8 %), metali 7,7 % (8,0 %), wyrobów tekstylnych i obuwia 4,0 % (4,6 %), a produktów mineralnych 3,1 % (4,0 %). Uwzględniając przeznaczenie importu, nadal dominującą rolę odgrywał import konsumpcyjny, choć jego udział obniŝył się z 52 % w roku 2004 do 51 % w roku następnym. Wzrosła rola importu inwestycyjnego (wzrost udziału z 23,5 do 25 %), a nieznacznie spadła importu surowcowego (z 24,5 do 24 %). Obroty handlu zagranicznego to najszybciej rozwijająca się sfera gospodarcza w Rosji, a dynamicznie rosnące dochody z eksportu stały się w ostatnich latach lokomotywą wzrostu gospodarczego. Główni partnerzy handlowi Rosji W strukturze geograficznej rosyjskiego eksportu podstawowy udział mają kraje spoza obszaru WNP, na które w 2005 roku przypadało 86,5 % eksportu i 80,8 % importu. W tej grupie dominują wyraźnie państwa rozszerzonej Unii Europejskiej (EU-25), do których trafiło 55,3 % rosyjskiego eksportu (o wartości 133,5 mld USD) i które dostarczyły 44,22 % importowanych przez Rosję towarów (43,6 mld USD). Udział państw WNP w rosyjskim eksporcie wyniósł w 2005 roku 13,5 % (w 2004 roku 16,22 %), a w imporcie 19,21 % (wobec 23,44 % w roku 2004). Znaczącym dostawcą towarów do Rosji stają się kraje azjatyckie, głównie Chiny, Japonia i Korea Południowa. Na te trzy państwa przypadło 17,34 % rosyjskiego importu.

63 FEDERACJA ROSYJSKA Przewodnik dla przedsiębiorców 63 Tab. 6. NajwaŜniejsi partnerzy handlowi Rosji w eksporcie w 2005 roku Lp. Kraj przeznaczenia Eksport (mln USD) Udział (%) Ogółem ,1 100,00 1 Holandia ,4 10,19 2 Niemcy ,1 8,18 3 Włochy ,7 7,90 4 Chiny ,3 5,41 5 Ukraina ,1 5,14 6 Turcja ,8 4,50 7 Szwajcaria ,1 4,34 8 Białoruś ,6 4,18 9 Polska 8 623,4 3,57 10 Wielka Brytania 8 270,8 3,43 11 Finlandia 7 645,0 3,17 12 Kazachstan 6 526,9 2,70 Pozostałe ,9 37,30 Źródło: rosyjska statystyka celna GTK FR Polska w roku 2005 była dziewiątym co do wielkości odbiorcą rosyjskich towarów z udziałem w rosyjskim eksporcie w wysokości 3,57 %. Zarówno miejsce jak i udział nie uległy większym zmianom w ostatnich trzech latach. Według rosyjskiej statystyki celnej, wartość rosyjskiego eksportu do Polski w roku 2005 przekroczyła 8,6 mld USD, wzrastając o 53,7 % w stosunku do roku 2004 (w 2004 roku wartość ta wyniosła 5,6 mld USD, w 2003 roku 4,4 mld USD). Ponad 88 % dostaw do Polski stanowiły produkty mineralne, w tym ropa naftowa oraz gaz ziemny 86,0 %. Z kolei na liście państw czołowych dostawców towarów do Rosji, Polska zajęła w 2005 roku trzynaste miejsce. Jej udział w łącznej kwocie rosyjskiego importu wyniósł 2,79 %. Według rosyjskich słuŝb celnych import z Polski osiągnął w 2005 roku wartość 2,74 mld USD i był o prawie 18,8 % wyŝszy niŝ w roku poprzednim.

64 64 III. Gospodarka Tab. 7. NajwaŜniejsi partnerzy handlowi Rosji w imporcie w 2005 roku Lp. Kraj pochodzenia Import (mln USD) Udział (%) Ogółem ,3 100,00 1 Niemcy ,9 13,44 2 Ukraina 7 774,4 7,89 3 Chiny 7 249,3 7,36 4 Japonia 5 831,7 5,92 5 Białoruś 5 712,9 5,80 6 USA 4 560,0 4,63 7 Włochy 4 407,6 4,47 8 Korea Płd ,2 4,06 9 Francja 3 668,1 3,72 10 Kazachstan 3 208,0 3,26 11 Finlandia 3 085,9 3,13 12 Wielka Brytania 2 775,5 2,82 13 Polska 2 744,0 2,79 Pozostałe ,8 30,70 Źródło: rosyjska statystyka celna GTK FR Handel zagraniczny aspekt regionalny WaŜna cechą charakterystyczną handlu zagranicznego Rosji jest bardzo nierównomierny udział w nim poszczególnych podmiotów federacji. Jedynie 60 spośród 88 regionów Rosji prowadzi regularną wymianę handlową z zagranicą, przy czym zdecydowanie największą aktywność w tym względzie przejawia Moskwa. Energetyka Rosyjski sektor energetyczny obejmuje 440 elektrowni konwencjonalnych (zasilanych węglem, gazem ziemnym lub ropą naftową) i hydroelektrowni oraz 10 elektrowni atomowych składających się łącznie z 30 reaktorów. Potencjał produkcyjny tego sektora sięga 205,6 gigawata (GW), co czyni go czwartym co do wielkości systemem energetycznym na świecie (po Stanach Zjednoczonych, Japonii i Chinach). Około 68 % potencjału wytwórczego jest zlokalizowane w elektrowniach konwencjonalnych, 21,5 % przypada na elektrownie wodne, a pozostałe 10 % na elektrownie jądrowe. System dystrybucji energii składa się z 2,7 miliona km linii przesyłowych, w tym 150 tys. km linii wysokiego napięcia.

65 FEDERACJA ROSYJSKA Przewodnik dla przedsiębiorców 65 Sektor ten zdominowany jest przez przedsiębiorstwo Jedinyje Energeticzeskije Systiemy Rossii (Połączone Systemy Energetyczne Rosji - RAO JES), które jest największym w Federacji Rosyjskiej producentem energii elektrycznej i cieplnej. Prawie 52,7 % udziałów w RAO JES naleŝy do państwa. Elektrownie i elektrociepłownie wchodzące w skład holdingu wytwarzają przeszło 70 % całej produkowanej w FR energii elektrycznej. Pozostałe 30 % produkują elektrownie dwóch regionalnych kompanii energetycznych nie wchodzących w skład RAO JES Rossii spółek akcyjnych Irkuckenergo i Tatenergo obecnie kontrolowanych przez władze regionalne obwodu irkuckiego i Tatarstanu (nieco ponad 15 %) oraz elektrownie atomowe (10-14 %). RAO JES jest teŝ największym w Rosji dystrybutorem energii elektrycznej i cieplnej oraz niemal wyłącznym właścicielem sieci magistrali przesyłowych na terenie całego kraju. Przeszło 96 % sieci (w tym wszystkie linie wysokiego napięcia i magistrale łączące systemy regionalne) są własnością RAO JES 16. Koncern ten jest ponadto głównym operatorem Federalnego Hurtowego Rynku Energii i Mocy (FOREM), który dysponuje nadwyŝkami energii wytworzonej w rosyjskich elektrowniach wszystkich typów (konwencjonalnych, wodnych i atomowych). RAO JES, posiadając 80 % głosów we władzach FOREM, kontroluje wszystkie dokonywane tu transakcje kupnasprzedaŝy energii. Obecna struktura monopolu energetycznego uformowała się w okresie prywatyzacji rosyjskiego przemysłu na początku lat 90. Na mocy prezydenckich dekretów z sierpnia i listopada 1992 roku wszystkie elektrownie w Rosji, z wyjątkiem atomowych, podzielono między holding RAO JES Rossii i regionalne energetyczne spółki akcyjne AO-Energo. W efekcie rosyjski monopol energetyczny JES Rossii składa się z 73 regionalnych systemów energetycznych w róŝnym stopniu kontrolowanych przez macierzysty holding. Do RAO JES naleŝy od 25 do 100 % akcji w poszczególnych elektrowniach i lokalnych spółkach energetycznych. RAO JES posiada takŝe kontrolne pakiety 32 wielkich elektrowni (w tym 12 elektrowni wodnych), będących samodzielnymi podmiotami rosyjskiego rynku energetycznego. W skład struktury RAO JES wchodzi ponadto Centralny Zarząd Dyspozytorski (CZD) generalny dyspozytor energii na cały wewnętrzny rynek energetyczny FR. 16 Sieć energetyczna na terenie FR nie obejmuje całego obszaru kraju - izolowane w sensie energetycznym są peryferie północne i wschodnie: Kamczatka, Jakucja, Sachalin; ograniczony jest teŝ przepływ między Syberią a Uralem (główna linia wysokiego napięcia między tymi regionami przebiega przez Kazachstan). RAO JES jest wyłącznym dysponentem sieci przesyłowych o łącznej długości 2679,6 tys. km, obejmujących pozostałą część terytorium FR; w tym ponad 150 tys. km magistrali wysokiego napięcia. W sumie monopol kontroluje 96,3 % rosyjskich sieci energetycznych, za co pobiera opłaty abonamentowe od regionalnych AO- Energo i niezaleŝnych odbiorców. Opłaty za transport energii stanowią powaŝną część dochodów holdingu.

66 66 III. Gospodarka RAO JES jest drugą (po Gazpromie) firmą w Rosji pod względem przychodów ze sprzedaŝy. W roku 2005 koncern osiągnął przychód ze sprzedaŝy na poziomie ponad 16 mld dolarów. Dochód firmy po opodatkowaniu wyniósł 1215 mln USD, a rentowność 7 %. RAO zatrudnia 622 tysiące ludzi. Rosyjska agencja ratingowa Ekspert RA przyznała RAO JES ocenę A+ (najwyŝszą jest A++) podkreślając coraz lepsze wyniki finansowe firmy, a takŝe niskie zadłuŝenie. Prezesem RAO JES jest Anatolij Czubajs były wicepremier, minister skarbu, finansów i jeden z autorów sukcesu wyborczego Borysa Jelcyna w roku Przewodniczącym rady nadzorczej jest Aleksander Wołoszyn były szef administracji prezydenckiej. W latach 90. potencjał wytwórczy sektora energetycznego został zmniejszony o około 5 % w związku z zamknięciem kilku przestarzałych elektrowni atomowych. Towarzyszył temu równieŝ spadek produkcji energii elektrycznej do poziomu niespełna 790 mld kilowatogodzin w 1998 roku. Od tego czasu obserwuje się dynamiczny wzrost produkcji energii. Obecny potencjał energetyczny Rosji pod względem ilościowym w pełni zaspokaja krajowe potrzeby, a nawet pozwala na znaczny eksport nadwyŝek energii. Istotnym problemem jest jednak wysoki stopień zuŝycia infrastruktury produkcyjnej i przesyłowej oraz brak odpowiednich środków na konserwacje i remonty. Według ocen specjalistów przy obecnym poziomie nakładów, w najbliŝszych latach blisko jedna trzecia mocy wytwórczych powinna zostać wyłączona z uŝytkowania, co moŝe zaowocować powaŝnym kryzysem i przerwami w dostawach energii. Istotnym problemem jest takŝe niska rentowność sektora, związana z regulowanym systemem ustalania taryf za energię elektryczną. Dostrzegając konieczność restrukturyzacji systemu energetycznego, w marcu 2003 roku Prezydent Putin podpisał pakiet ustaw przewidujących liberalizację cen energii elektrycznej począwszy od 1 lipca 2005 roku oraz rozpoczęcie likwidacji monopolu RAO JES w 2006 roku. Istniejące w ramach RAO JES przedsiębiorstwa produkcyjne i dystrybucyjne mają zostać sprywatyzowane, natomiast sieć przesyłowa wysokiego napięcia pozostanie pod kontrolą państwa. Reforma sektora ma umoŝliwić przyciągnięcie tak potrzebnych inwestycji, równieŝ zagranicznych. Wysoki stopień zuŝycia urządzeń wytwórczych dotyczy szczególnie energetyki atomowej. AŜ 17 spośród działających 30 reaktorów (wszystkie znajdują się w europejskiej części kraju) funkcjonuje od ponad 20 lat i niebawem wymagać będzie zamknięcia bądź generalnej modernizacji. Większość z nich to urządzenia tego samego typu co reaktory elektrowni w Czernobylu. Pomimo to, rosyjski rząd planuje zwiększanie udziału energetyki atomowej w ogólnej produkcji energii w najbliŝszych latach poprzez modernizację i wydłuŝenie czasu działania istniejących reaktorów (instalacja nowoczesnych systemów zabezpieczających) oraz budowę nowych. Do 2010 roku Federalna Agencja Energetyki Atomowej (dawny Minatom) zamierza sfinansować kwotą około 1,5 mld USD dokończenie rozpoczętej jeszcze w latach 80. budowy

67 FEDERACJA ROSYJSKA Przewodnik dla przedsiębiorców 67 5 reaktorów. Agencja przewiduje, Ŝe do 2020 roku rosyjskie elektrownie atomowe będą dostarczać 300 mld kwh energii rocznie, czyli dokładnie dwa razy więcej niŝ obecnie. Planowane jest równieŝ zwiększenie wykorzystania energii wodnej. Dotyczy to przede wszystkim rosyjskiego Dalekiego Wschodu oraz niektórych regionów Syberii, gdzie podaŝ energii jest często niewystarczająca. RAO JES podało w czerwcu 2003 roku, Ŝe zamierza przeznaczyć na rozwój tego sektora energetyki kwotę 14 mld USD. Najnowsza elektrownia wodna o nazwie Bureja, zlokalizowana na rzece Amur, została uruchomiona w lipcu 2003 roku. Priorytetowe traktowanie energetyki atomowej oraz hydroenergetyki związane jest z chęcią ograniczenia wykorzystania tradycyjnych paliw, takich jak ropa naftowa czy gaz ziemny, i zwiększenia tym samym moŝliwości eksportu tych surowców. Telekomunikacja Telefonia stacjonarna Telekomunikacja jest jednym z najdynamiczniej rozwijających się i najbardziej perspektywicznych sektorów rosyjskiej gospodarki. Niemniej jednak rozwój ten następuje bardzo nierównomiernie. O ile w większych miastach dostęp do usług telekomunikacyjnych jest juŝ najczęściej na dobrym poziomie, o tyle na znacznych obszarach oddalonych regionów wiejskich nawet dostęp do telefonu jest nadal bardzo trudny lub czasem nie ma go wcale. Na 100 mieszkańców Rosji przypada obecnie niespełna 30 linii telefonicznych, a lista oczekujących na podłączenie telefonu liczy około 2,3 miliona osób. Restrukturyzacja sektora rozpoczęła się w 1992 roku od częściowej prywatyzacji wszystkich 89 regionalnych operatorów telekomunikacyjnych, przy zachowaniu przez państwo 51 % udziałów. W 1994 roku na tej bazie utworzone zostało państwowe przedsiębiorstwo Svyazinvest, kontrolujące operatorów regionalnych. Obecnie Otwarta Spółka Akcyjna Svyazinvest jest jednym z największych holdingów telekomunikacyjnych na świecie. W skład Svyazinvestu wchodzi m.in. siedmiu duŝych operatorów regionalnych, a takŝe OAO Giprosvyaz oraz OAO Rostelecom, czyli krajowy i międzynarodowy operator telekomunikacyjny. Spółki zaleŝne holdingu obsługują sieci telefonów publicznych, które w styczniu 2005 roku obejmowały 32,9 mln linii telefonicznych. Spółki zaleŝne mają licencje na dostawę lokalnych, krajowych, długodystansowych i międzynarodowych usług telefonicznych, przesyłu danych itp. Ponadto, oferują dostęp do sieci bezprzewodowych oraz usługi telefonii komórkowej. Konsolidacja operatorów regionalnych miała na celu wzmocnienie ich pozycji i umoŝliwienie wypracowania spójnej polityki

68 68 III. Gospodarka inwestycyjnej. Głównym problemem operatorów pozostają regulowane przez państwo opłaty na podstawowe usługi telekomunikacyjne (połączenia lokalne), które nie pozwalają na pełne pokrycie kosztów. W efekcie firmy te zmuszone są do utrzymywania wysokich stawek na połączenia długodystansowe. Między innymi dzięki temu bardzo dynamicznie rozwija się w Rosji rynek alternatywnych operatorów telefonii stacjonarnej. Tworzą go głównie spółki załoŝone przez rosyjskie podmioty wspólnie z wiodącymi zagranicznymi przedsiębiorstwami telekomunikacyjnymi. Adresują one swoje usługi przede wszystkim do klientów korporacyjnych oraz zamoŝniejszych klientów indywidualnych, oferując wysoko dochodowe usługi, takie jak transmisja danych, telefonia bezprzewodowa, dostęp do Internetu oraz połączenia międzynarodowe i krajowe długodystansowe. PoniewaŜ opłaty za usługi tych firm są ustalane w dolarach, przeszły one znacznie łagodniej kryzys lat niŝ tradycyjni teleoperatorzy. Rynek alternatywnych operatorów stacjonarnych rozwija się niemal wyłącznie w największych aglomeracjach przede wszystkim w Moskwie oraz Sankt Petersburgu i NiŜnym Nowgorodzie. Ocenia się, iŝ w Moskwie aŝ 80 % klientów korporacyjnych korzysta z ich usług oraz Ŝe obsługują oni ponad 20 % połączeń długodystansowych. Liderzy rynku to firmy Sovintel (naleŝąca do Golden Telecom), Comstar, MTU-Inform i Telmos. W Rosji istnieje jeszcze około 47 tys. miejscowości, głównie na terenach północnych części europejskiej, na Syberii i Dalekim Wschodzie, które nie mają łączności telefonicznej ze światem. Oznacza to, Ŝe grupie małych miejscowości wiejskich aŝ 55,7 % nie posiada ani jednego podłączenia telefonicznego. W Ustawie O łączności, obowiązującej od początku 2004 roku, przewidziano jak najszybszą instalację w kaŝdym zamieszkałym punkcie FR minimum jednego automatu telefonicznego (radiowego lub przewodowego) z zapewnieniem bezpłatnego dostępu do słuŝb natychmiastowej pomocy. Ustawa zobowiązuje równieŝ do tworzenia punktów powszechnego dostępu do Internetu. W realizacji tego zadania ma pomóc utworzenie funduszu kompensacyjnego, który gromadzić będzie dwuprocentowe potrącenia od dochodów firm-operatorów. Zgromadzone w ten sposób środki będą zasilać przedsiębiorstwa zajmujące się nierentownymi, lecz ze społecznego punktu widzenia waŝnymi projektami z dziedziny tzw. powszechnych usług łączności. Przy obecnych poziomach dochodów rosyjskich firm telekomunikacyjnych roczne wpływy do funduszu kompensacyjnego wyniosą około 200 milionów dolarów Nowosti z , Marina Pustilnik, Moskwa

69 FEDERACJA ROSYJSKA Przewodnik dla przedsiębiorców 69 Telefonia komórkowa Niezwykle gwałtowny wzrost przeŝywa w ostatnim okresie rynek telefonii komórkowej. Dominującą pozycję mają trzej operatorzy o zasięgu federalnym: Mobilnyje Telesystiemy (MTS), Vimpelcom oraz Megafon, kontrolujący łącznie około 86 % rynku. Liderem jest firma MTS, której głównymi właścicielami są rosyjska grupa finansowo-przemysłowa AFK Sistema (51 %) oraz niemiecka firma T-Mobile (naleŝąca do Deutsche Telecom, 25 % akcji). Firma posiada około 34,4 % udziału w rynku (wg stanu na koniec maja 2006 roku), jej usługi są dostępne w 87 regionach Rosji, a takŝe na Białorusi, na Ukrainie, w Turkmenistanie i Uzbekistanie. W sierpniu 2006 roku z usług firmy MTS oraz jej spółek zaleŝnych korzystało 66,66 miliona abonentów, z tego na terenie Rosji około 48 milionów. MTS jest równieŝ liderem na wiodącym rynku moskiewskim (około 25 mln abonentów), z udziałem 42,7 %. Na drugim miejscu znajduje się firma VimpelCom, z naleŝącą do niej marką Bee Line. W czerwcu 2006 roku posiadała ona ponad 50 milionów abonentów, z czego około 47 milionów na terytorium Rosji, a pozostała część w Kazachstanie, na Ukrainie, w Uzbekistanie i innych krajach WNP. Dawało jej to 33,6 % udział w całym rynku rosyjskim oraz pozycję wicelidera na rynku moskiewskim (39,6 %). NajwaŜniejszymi udziałowcami VimpelCom są norweska firma Telenor oraz rosyjska grupa finansowa Alfa (po około 25 % akcji). Firma odnotowuje w ostatnim czasie najwyŝsze przyrosty w zakresie pozyskiwania nowych klientów. Kolejna firma, MegaFon, powstała z połączenia kilku regionalnych operatorów sieci komórkowych i ma około 18,4 % udziału w rynku, a z jej usług w lipcu 2006 roku korzystało prawie 26,8 miliona abonentów. Jednocześnie firma ta jest liderem na obszarze Sankt Petersburga, gdzie z jej usług korzysta około 37 % z ponad 8 mln abonentów. Właścicielami MegaFon są rosyjskie firmy Telecominvest (31,3 % akcji) i CT-Mobile (25,1 %) oraz zagraniczni udziałowcy, firmy Sonera Holding B.V. (26 %), Telia International AB (8,1 %) i IPOC International Growth Fund Limited (8 %). Łączna liczba uŝytkowników telefonów komórkowych w Rosji na koniec maja 2006 roku wynosiła blisko 137,5 mln abonentów. Oznacza to ponad 95 % pokrycie, czyli Ŝe juŝ niebawem na jednego mieszkańca Rosji przypadać będzie średnio jeden telefon komórkowy (jedna karta SIM). Nie oznacza to wcale konieczności zahamowania dalszego wzrostu liczby abonentów, gdyŝ np. w Moskwie wskaźnik pokrycia wynosi 145 % a w Sankt Petersburgu 125 %. Obecnie główni rosyjscy operatorzy przymierzają się do uruchomienia usług trzeciej generacji.

70 70 III. Gospodarka WaŜną zmianą dla uŝytkowników telefonów komórkowych w Rosji w 2006 roku było zniesienie od 1 lipca pobierania przez operatorów opłat za lokalne rozmowy przychodzące. Stało się tak w związku z podpisaną przez Prezydenta FR ustawą zmieniającą prawo telekomunikacyjne 18. Operatorzy telefonii komórkowej mogą jednak nadal pobierać opłaty za rozmowy przychodzące w przypadku połączeń z jednego regionu Rosji do drugiego lub połączeń zagranicznych. Internet Bardzo szybko rozwija się równieŝ rynek usług internetowych. W grudniu 2005 roku liczba uŝytkowników sieci Internet w Rosji szacowana była na 23,7 mln osób, co oznacza wskaźnik penetracji rynku na poziomie 16,5 %. Prawie 70 % udziału w rynku mają kontrolowani przez Svyazinvest operatorzy regionalni, którzy swoją przewagę zawdzięczają dostępowi do duŝej grupy klientów, korzystających dotychczas z ich usług telefonicznych. Pozostałe firmy starają się konkurować głównie oferując szybszy dostęp do sieci. NajwaŜniejsi alternatywni dostawcy Internetu to firmy RTKomm.RU (10 % udziału w rynku), Golden Telecom (blisko 9 %), MTU-Intel (niespełna 7 %) oraz Transtelecom (około 5,5 %). Rozwój dostępu do Internetu oraz popularyzacja e-biznesu stanowi jedno z priorytetowych działań rosyjskiego rządu, który zgodnie z przyjętym w połowie 2001 roku programem, planuje przeznaczyć na ten cel 2,6 mld USD do 2010 roku. Główny nacisk połoŝony będzie na maksymalne wykorzystywanie moŝliwości jakie stwarza Internet przez poszczególne ministerstwa i agendy rządowe (łącznie ze sferą zakupów rządowych), a takŝe na rozwój edukacji poprzez sieć, co ma szczególne znaczenie w przypadku oddalonych regionów Rosji. Transport System transportowy podlega Ministerstwu Transportu Rosji i obejmuje transport samochodowy, transport morski, Ŝeglugę śródlądową, transport lotniczy, transport kolejowy i pasaŝerską komunikację miejską. Poza nadzorem Ministerstwa Transportu pozostaje jedynie transport rurociągowy

71 FEDERACJA ROSYJSKA Przewodnik dla przedsiębiorców 71 Rys. 10. Struktura gałęziowa przewozów ładunków i pasaŝerów (w %) * , ,82 34,09 21,91 0 3,5 1,83 2,38 0,1 0,2 0,01 przewozy towarowe przewozy pasaŝerskie kolejowy drogowy śródlądowy morski lotniczy * wg pracy przewozowej w 2005 r. bez uwzględnienia przewozów transportem rurociągowym Źródło: dane Ministerstwa Transportu Rosji Transport kolejowy Transport kolejowy, który wykonuje ponad 92 % ogółu przewozów towarowych i prawie 44 % wszystkich przewozów pasaŝerskich, jest podstawą systemu transportowego Rosji oraz waŝnym czynnikiem rozwoju rosyjskiej gospodarki. Koleją transportuje się około 90 % przewoŝonego węgla, 98 % rudy, 94 % metali Ŝelaznych, 81 % nawozów, 76 % drewna i wyrobów z drewna. W eksploatacji znajduje się około 27 tys. wagonów pasaŝerskich, ponad 15 tys. zespołów trakcyjnych (stosowanych w pasaŝerskich przewozach aglomeracyjnych) i 560 tys. wagonów towarowych. Pod względem ogólnej długości sieci (85,4 tys. km) Rosja ustępuje tylko Stanom Zjednoczonym, a pod względem długości linii zelektryfikowanych (43 tys. km) jest światowym liderem. Do końca 2010 roku przewiduje się elektryfikację kolejnych 6 tys. km. Długość linii dwu i wielotorowych wynosi 36,3 tys. km, a około 62 tys. km (72 % sieci) wyposaŝonych jest w system blokady samoczynnej. Bardzo rozległa powierzchnia kraju oraz warunki klimatyczne sprawiają, Ŝe gęstość linii kolejowych jest mała (0,5 km/100 km 2 ), tj. poniŝej średniej światowej. Koleje rosyjskie (podobnie, jak koleje pozostałych krajów byłego ZSRR) mają szeroki rozstaw torów 1520 mm. Charakterystyczną cechą jest teŝ gwiaździsty kształt sieci, której ośrodkami centralnymi jest Moskwa i Sankt Petersburg. Powoduje to znaczne dysproporcje w rozmieszczeniu linii kolejowych na obszarze kraju.

72 72 III. Gospodarka Rosyjskie Koleje Państwowe (RśD) w 2005 roku przewiozły 1273 mln ton towarów, o 4,26 % więcej niŝ w 2004 roku. W przeliczeniu na wykonaną pracę przewóz towarów osiągnął poziom 1858 mld tonokilometrów (wzrost o 3,1 % w stosunku do roku poprzedniego). Jednocześnie koleje przewiozły w 2005 roku 1320 mln pasaŝerów, o około 15 mln mniej niŝ w 2004 roku. Głównym problemem z jakim zmagają się rosyjskie koleje jest niedostosowanie taryf przewozowych do rzeczywistych kosztów przewozu. Taryfy na przewozy kolejowe są ustalane w trybie administracyjnym i choć są stopniowo podnoszone (w 2005 roku o 10,3 %) to tempo tych podwyŝek nie zadowala władz kolei. Trudności kolei wynikają równieŝ z faktu, Ŝe w ostatnich latach w sposób preferencyjny traktowany jest eksport towarów przez rosyjskie porty morskie. Kierownictwo RśD od dłuŝszego czasu domaga się reformy polityki taryfowej w transporcie, argumentując, iŝ ujednolicenie taryf spowoduje powrót potoków towarowych do korzystania z tradycyjnych tras transportowych. Będzie to korzystne nie tylko dla portów bałtyckich, zyska na tym takŝe ruch drogowy między Europą Zachodnią a Rosją i innymi krajami WNP. Nowi operatorzy prywatni mają swobodę w kształtowaniu cen przewozów, natomiast RśD obowiązują ceny ustalone przez federalną komisję ds. regulacji taryf. Dlatego RśD dąŝy do przejęcia odpowiedzialności za kształtowanie taryf. Koleje państwowe w Rosji znajdują się w długotrwałym procesie reformy. W latach przewidziany jest trzeci etap przekształceń rosyjskich kolei zakładający m.in. kontynuację pozyskiwania środków finansowych na rozwój kolei poprzez sprzedaŝ części udziałów w spółkach zaleŝnych od RśD inwestorom prywatnym. Do priorytetowych zadań naleŝeć będzie m.in. zwiększenie bezpieczeństwa i efektywności w ruchu pasaŝerskim i towarowym, zmniejszenie kosztów i modyfikacja polityki taryfowej, techniczna odnowa systemów trakcji, dalszy rozwój i modernizacja sieci, kontynuacja restrukturyzacji przedsiębiorstwa oraz promocja transportu kolejowego. Transport drogowy Rosja posiada sieć dróg o łącznej długości blisko 905 tys. km, z tego 593 tys. km to drogi publiczne (w tym 541 tys. km o nawierzchni utwardzonej). Jednak stan i poziom techniczny istniejącej sieci nie odpowiada potrzebom rosyjskiej gospodarki i jej społeczeństwa. Wskaźnik gęstości sieci drogowej w Rosji (niecałe 32 km dróg publicznych z utwardzoną nawierzchnią na 1000 km 2 powierzchni) jest bardzo niski nie tylko w porównaniu do rozwiniętych krajów Europy Zachodniej, ale takŝe najniŝszy wśród wszystkich krajów WNP. Około 80 % całej sieci stanowią drogi najniŝszej kategorii. Jedynie na ⅓ dróg dopuszczony jest ruch samochodów cięŝarowych o masie powyŝej 6 ton. Mimo, Ŝe rozwój i modernizacja dróg kołowych wymagają olbrzymich nakładów inwestycyjnych, w ostatnich latach nastąpiło zmniejszenie wielkości środków finansowych przeznaczonych na remonty i budowę

73 FEDERACJA ROSYJSKA Przewodnik dla przedsiębiorców 73 dróg. Obecnie trwają prace nad przygotowaniem narodowego programu modernizacji i rozwoju sieci dróg Rosji do 2025 roku zatytułowanego Drogi Rosji XXI wieku. Realizacja załoŝeń programu jest jednym z priorytetowych zadań rządu rosyjskiego. W 2005 roku transportem samochodowym przewieziono 612 mln ton ładunków, jednak w przeliczeniu na wykonaną pracę przewozową znaczenie tego rodzaju transportu jest stosunkowo niewielkie i wynosi 37 mld tonokilometrów, czyli niespełna 2 % całego obrotu towarowego w Rosji. Większe znaczenie transport samochodowy (autobusowy) utrzymuje w zakresie przewozu pasaŝerów w 2005 roku korzystało z niego ponad 15,6 mld osób. Transport lotniczy Z uwagi na niezwykle rozległe terytorium kraju transport lotniczy ma waŝne znaczenie dla gospodarki Rosji i jej mieszkańców. Sektor lotnictwa cywilnego Rosji obejmuje 800 tys. km tras lotniczych, 210 przewoźników, 393 porty lotnicze (w tym 70 międzynarodowych oraz 62 o znaczeniu federalnym), 13 zakładów lotniczych, 120 ośrodków organizacji ruchu lotniczego, 15 szkół (w tym 3 wyŝsze i 12 średnich), 6 instytutów naukowo-badawczych. Ogółem w sektorze zatrudnionych jest 223 tys. osób 19. Odnowienie floty i modernizacja portów lotniczych pozostaje głównym problemem rozwoju rosyjskiego sektora lotniczego. Największym rosyjskim przewoźnikiem pozostaje dawny monopolista, Aeroflot - Rosyjskie Linie Lotnicze S.A., w którym 51,17 % udziałów naleŝy do państwa. Aeroflot kontroluje 11 % przewozów krajowych i 39 % przewozów zagranicznych, realizuje regularne połączenia do 63 miast w 47 krajach świata oraz do 24 miast na terenie Rosji, utrzymuje 115 swoich przedstawicielstw za granicą i na terenie Federacji Rosyjskiej. Przedsiębiorstwo zatrudnia ponad 15 tys. osób, w tym ponad 500 pilotów. W 2005 roku Aeroflot przewiózł 6,8 mln pasaŝerów. Aeroflot posiada 83 samoloty, w tym sześć typu Boeing, jeden Airbus 310, sześć dalekodystansowych IŁ , 3 towarowe DC-10-30F oraz inne. Od roku 1998 park samolotowy wzbogacił się o dwa Boeingi a do końca 2005 roku o trzy Airbusy A321, osiem A319, i siedem A320. Nowe samoloty wykonują ponad 70 % wszystkich lotów. Samoloty produkcji rosyjskiej zostały zmodernizowane oraz dostosowane do europejskich wymogów pod względem hałasu i nawigacji (na podwyŝszenie standardu bezpieczeństwa wydano 11,2 mln USD). W celach podniesienia standardu jakości obsługi pasaŝerów Aeroflot modernizuje wnętrza pokładów swoich samolotów TU-154, które obecnie wykonują codzienne połączenie na trasie Moskwa-Warszawa-Moskwa. Linie lotnicze Aeroflot w ciągu roku przewoŝą ponad 5 milionów pasaŝerów. 19 Na podstawie danych Państwowej SłuŜby Lotnictwa Cywilnego Rosji,

74 74 III. Gospodarka W latach Aeroflot zamierza pozyskać do 30 średniej wielkości samolotów o zasięgu do 2300 km, mogących przewozić od 65 do 100 osób. Przewoźnik duŝo uwagi przywiązuje do rozszerzenia współpracy z innymi liniami lotniczymi. W ciągu ostatnich kilku lat Aeroflot podpisał umowy code-sharingowe z 17 przewoźnikami zagranicznymi, m.in.: PLL LOT, Air France, Lufthansa, Austrian Airlines, Malev, CSA. Do 2007 roku firma planuje wybudować w Moskwie własny terminal Szeremietiewo-3. Pozostałe waŝniejsze rosyjskie linie lotnicze to Siberia, Pułkowo, Krasnojarskie Linie Lotnicze ( KrasAir ), Utair, Domodiedowskie Linie Lotnicze ( DAL ) oraz Uralskie Linie Lotnicze. NaleŜy podkreślić, iŝ strategia transportowa Rosji wskazuje na szczególne znaczenie transportu powietrznego jako środka zapewniającego długodystansowe połączenia pasaŝerskie. Transport lotniczy nie ma alternatywy w rejonach pozbawionych transportu naziemnego. W odniesieniu do portów lotniczych strategia państwa zakłada konieczność precyzyjnego oddzielenia nie podlegającej prywatyzacji własności państwa i zakończenia procesu usamodzielniania się przewoźników lotniczych i operatorów lotniskowych. Sieć portów lotniczych Rosji powinna mieć w przyszłości strukturę opartą na lotniskach podstawowych (regionalnych), pełniących funkcję duŝych węzłów przesiadkowych. WaŜną rolę będą teŝ odgrywać lokalne lotniska. To pozwoli nie tylko optymalizować system linii lotniczych, ale i znacząco podnieść jakość lokalnych przewozów. W sferze doskonalenia taryfowych regulacji usług lotniskowych strategia transportowa zakłada, Ŝe po zakończeniu procesu podziału przedsiębiorstw lotniczych na porty i kompanie lotnicze, będą wyeliminowane przesłanki dyskryminacji cenowej przewoźników w przewozach na liniach wewnętrznych. Ponadto, w miarę rozwoju konkurencji, zmianie ulegać będzie system pobierania opłat lotniskowych i taryf, dostosowując się do międzynarodowych zasad. Wydatki na realizację inwestycji w transporcie lotniczym w latach wyniosą ponad 492 mld rubli, w tym z budŝetu federalnego ponad 60 miliardów. W 2005 roku na rozwój naziemnej bazy lotnisk przeznaczono w budŝecie federalnym przeszło 6 mld rubli, a w 2006 roku 11 miliardów. Potencjał wzrostu przewozów w Rosji jest wciąŝ wysoki, jednak rozwój branŝy utrudniają dwa zasadnicze problemy: niezadowalający stan infrastruktury transportu powietrznego, brak uregulowań w zakresie stosunków państwo - prywatny inwestor. Stan naziemnej infrastruktury lotniczej nie odpowiada dynamice rynku i w przyszłości będzie stanowić hamulec w rozwoju tego sektora. Przy stabilnym wzroście przewozów obserwuje się równie stabilny spadek liczby portów lotniczych. Główną przyczyną niezadowalającego stanu infrastruktury jest brak środków na jej

75 FEDERACJA ROSYJSKA Przewodnik dla przedsiębiorców 75 modernizację. Dla rosyjskiego lotnictwa cywilnego charakterystyczne jest połączenie w jeden podmiot prawny portu lotniczego i kompanii lotniczej są to głównie państwowe przedsiębiorstwa unitarne i spółki akcyjne. Większość z nich cierpi na niedostatek inwestycji i znajduje się na granicy bankructwa. Problem niezadowalającego stanu infrastruktury wynika równieŝ z tendencji ciąŝenia sieci lotniczej w stronę centrum. Obecnie prawie połowa potoków pasaŝerskich przypada na cztery rosyjskie lotniska: moskiewskie porty Szeremietiewo, Domodiedowo, Wnukowo oraz Pułkowo w Sankt Petersburgu. Łącznie na 14 % lotnisk przypada 88 % obsługiwanych pasaŝerów, co powoduje, Ŝe pozostałe lotniska znajdują się na krawędzi bankructwa. Na Zachodzie do 60 % zysków portów lotniczych generuje działalność pozalotnicza, w Rosji wskaźnik ten wynosi 10 %. Bez podjęcia działań na rzecz odnowy infrastruktury transport lotniczy nie ma perspektyw rozwoju. Drugi kluczowy problem hamujący rozwój transportu lotniczego tkwi w nieuregulowaniu stosunków państwo prywatny inwestor. Związane jest to z odmiennością interesów podmiotów prywatnych, dla których kluczowe znaczenie ma wynik ekonomiczny, oraz państwa dla którego istotna jest realizacja celów społecznych i zapewnienie bezpieczeństwa podróŝnym. Wyjściem z tej sytuacji moŝe być umowa inwestycyjna między państwem a komercyjnym przedsiębiorstwem na zasadach partnerstwa publiczno-prywatnego. Rozwiązanie to pozwala wykorzystać wszystkie posiadane przez obie strony zasoby dla osiągnięcia poprawy jakości zarządzania aktywami portu lotniczego i pełnej realizacji potencjału rynkowego 20. Transport morski śegluga morska, mając niewielki udział w przewozach ładunków ogółem (ok. 2,4 %), odgrywa waŝną rolę w obsłudze rosyjskiego handlu zagranicznego. Porty morskie obsługują ponad 75 % tego typu transakcji. W 2005 roku drogą morską przewieziono 17 mln ton towarów. Największym rosyjskim armatorem jest Sovkomflot, który posiada 77 statków nowej generacji (średni wiek floty wynosi 7,7 lata), w tym 33 tankowce do przewozu ropy naftowej i produktów ropopochodnych. Zdecydowana większość przewozów tego armatora realizowana jest w transporcie międzynarodowym. Mimo, Ŝe długość linii brzegowej naleŝącej do Rosji wynosi aŝ 37,6 tys. km, ze względu na warunki klimatyczne dla potrzeb transportu morskiego wykorzystywane mogą być jedynie wybrzeŝa Morza Bałtyckiego na zachodzie, Morza Czarnego na południu, Oceanu Spokojnego na wschodzie oraz Mórz Białego i Barentsa na północy. Rosja posiada 44 morskie porty handlowe, z których 20 to porty zamarzające. NajwaŜniejsze porty to: Sankt Petersburg, Primorsk, Ust-Ługa, Wyborg, Wysock i Kaliningrad nad 20 Jurczik A.: Aeroporty Rossii: kakim im byt, GraŜdanskaja aviacija. 2005, nr 11, s (Opracowanie E. Malinowska -

76 76 III. Gospodarka Bałtykiem, Noworosyjsk i Soczi nad Morzem Czarnym, Władywostok, Wostoczny, Nachodka, Magadan i Pietropawłowsk Kamczacki na Dalekim Wschodzie oraz Murmańsk nad Morzem Barentsa i Archangielsk nad Morzem Białym. W rosyjskich portach morskich obecnie eksploatuje się ponad 500 nabrzeŝy o ogólnej długości 80 tys. metrów. W 2005 roku przeładowano tu łącznie 407 mln ton ładunków. Całkowita zdolność przeładunkowa rosyjskich portów do 2010 roku ma zostać zwiększona do 542,2 mln ton. Największym rosyjskim portem jest Noworosyjsk (w 2005 roku przeładowano tu 113,3 mln ton), przez który eksportowana jest znaczna część rosyjskiej (i nie tylko) ropy naftowej. Jego znaczenie będzie nadal rosnąć w związku z uruchamianiem kolejnych projektów naftowych w rejonie Morza Kaspijskiego. Oprócz Noworosyjska, jeszcze dwa porty, Wostoczny i Murmańsk, są w stanie przyjmować największe na świecie statki o nośności przekraczającej 100 tys. ton. Federacja Rosyjska, dąŝąc do zmniejszenia uzaleŝnienia od portów zagranicznych, nadaje priorytet budowie nowych portów i rozbudowie istniejących. Zdolność przeładunkowa rosyjskich portów nadbałtyckich ma być podwojona, a w dłuŝszej perspektywie nawet potrojona (głównie w portach Primorsk i Ust-Ługa). Primorsk, połoŝony w Zatoce Fińskiej na północny zachód od Petersburga, jest nowym portem, specjalizującym się w obsłudze ropy naftowej i jej produktów. Projektowana zdolność przeładunkowa to 74 mln t rocznie. Niezbędne inwestycje ocenia się na 14,5 mld rubli (ok. 518 mln USD). Ich realizacja pozwoli na przeniesienie tu znacznej części eksportu ropy z zagranicznych portów bałtyckich. W porcie Ust-Ługa (połoŝonym 110 km na północny zachód od Sankt Petersburga) od 2003 roku czynny jest terminal węglowy, w którym przeładowuje się około 1 mln ton węgla rocznie. W 2006 roku został tu uruchomiony drugi terminal węglowy (o wydajności 3 mln ton), a takŝe terminal promowy kolejowo-samochodowy, który umoŝliwił połączenie rejonu Petersburga z Bałtijskiem, przedporciem Kaliningradu oraz z niemieckimi portami na Bałtyku. Prowadzone są prace projektowe nad kolejnymi terminalami, których docelowa zdolność przeładunkowa ma wynieść 34,5 mln t. Łączne koszty planowanych tu inwestycji są oceniane na 25,3 mld rubli (prawie 1 mld USD). Port będzie przeznaczony do przeładunku węgla, nawozów mineralnych, drobnicy, kontenerów i ładunków płynnych, a takŝe towarów łatwo psujących się. W najbliŝszych latach rozbudowane zostaną bałtyckie porty Wyborg i Wysock oraz czarnomorski port Noworosyjsk. Nowe porty powstaną w Tiemriuku nad Morzem Azowskim i w Tamanie w Cieśninie Kerczeńskiej. Do czasu ukończenia rozbudowy portu Ust-Ługa najwaŝniejszą bramą dla handlu zagranicznego Rosji na Bałtyku będzie Sankt Petersburg. Przeładunki w portach rosyjskich prawdopodobnie będą nadal koncentrować się na surowcach, nośnikach energii i innych towarach masowych, np. nawozach mineralnych. Większego znaczenia nabierze teŝ z pewnością przeładunek

77 FEDERACJA ROSYJSKA Przewodnik dla przedsiębiorców 77 kontenerów. Obecnie czołową rolę w tym zakresie pełnią terminale kontenerowe w Sankt Petersburgu, przeładowujące ponad 700 tys. TEU (standardowych kontenerów) rocznie, oraz terminal w porcie Wostocznyj-Nachodka na Dalekim Wschodzie, w którym przeładunek sięga 300 tys. TEU. Do rywalizacji między terminalami kontenerowymi włączy się teŝ Ust-Ługa, gdzie w 2007 roku zostanie oddany do eksploatacji terminal o zdolności przeładunkowej 820 tys. TEU rocznie (docelowo 3,3 mln TEU) 21. Reformy przeprowadzane w róŝnych sektorach rosyjskiej gospodarki nie ominęły takŝe Ŝeglugi morskiej. Większość portów morskich została sprywatyzowana i przekształcona w spółki akcyjne, świadczące obecnie róŝnego rodzaju usługi transportowo-spedycyjne, przeładunkowo-składowe i inne. Utworzono teŝ 18 zarządów (administracji) portów morskich, z których część posiada filie i przedstawicielstwa. KaŜdy zarząd portu podlega bezpośrednio Ministerstwu Transportu Rosji. Transport wodny śródlądowy Rosja dysponuje największą w świecie siecią śródlądowych dróg wodnych przystosowanych do Ŝeglugi. Ich łączna długość wynosi prawie 102 tys. km. Ponadto, system Ŝeglugi śródlądowej obejmuje ok. 700 urządzeń hydrotechnicznych (śluzy, zapory, itp.) oraz 128 portów rzecznych. Sieć Ŝeglownych rzek łączy 16,5 tys. km kanałów (m.in. WołŜańsko-Bałtycki, Białomorsko-Bałtycki, Wołga-Don oraz Kanał im. Moskwy). W europejskiej części Rosji tworzą one zwarty system Ŝeglugi śródlądowej tzw. Jednolity System Głębokowodny o długości 6,5 tys. km, który posiada dobre warunki do integracji z europejską siecią dróg wodnych oraz obsługi międzynarodowego korytarza transportowego Północ-Południe. Gęstość dróg wodnych w Rosji wynosi ponad 5 km/1000 km 2 powierzchni, a w części europejskiej dochodzi do 10 km/1000 km 2. Surowe warunki naturalne sprawiają jednak, Ŝe większość rzek, zwłaszcza płynących w północnej i północno-wschodniej części kraju, zamarza na dłuŝszy okres (od 100 do 240 dni). Największy udział w całkowitych przewozach ładunków, jak i pasaŝerów, mają rzeki Wołga i Kama. DuŜymi portami leŝącymi nad Wołgą są: NiŜny Nowgorod, Kazań, Wołgograd, Astrachań. WaŜniejsze rzeki na północy europejskiej części Rosji to: Północna Dwina i jej dopływy, Onega, Swir, Niewa. Szczególnie duŝą rolę ten rodzaj transportu odgrywa dla regionów Północy, Syberii i Dalekiego Wschodu. WaŜne znaczenie gospodarcze mają przede wszystkim Amur, Jenisiej, Lena, Ob i Irtysz. 21 Kulke-Fiedler Ch.: Russische Häfen. Hohe Dynamik. Internationale Transport Zeitschrift , nr 9-10, s

78 78 III. Gospodarka Flota rosyjskich przewoźników Ŝeglugi śródlądowej charakteryzuje się bardzo wysokim stopniem dekapitalizacji. Brakuje barek specjalistycznych oraz statków typu rzekamorze. Perspektywy rozwoju Ŝeglugi śródlądowej naleŝy upatrywać w zwiększeniu kombinowanych, kolejowo-wodnych przewozów ładunków eksportowych. W celu zapewnienia obsługi w ruchu międzynarodowych przewozów kontenerowych, w ramach realizacji podprogramu Śródlądowy transport wodny, przewiduje się stworzenie sieci terminali kontenerowych w St. Petersburgu, Moskwie, Jarosławiu, Kazaniu, Permie, Samarze, Wołgogradzie oraz centrum logistycznego w NiŜnim Nowgorodzie. W 2005 roku wodnym transportem śródlądowym w Rosji przewieziono 108 mln ton towarów, a w przeliczeniu na wykonaną pracę 71 mld tonokilometrów. Transport rurociągowy Transport rurociągowy jest jednym z waŝniejszym elementów rosyjskiej gospodarki. Ogólna długość systemu rurociągów Rosji wynosi 219 tys. km, w tym: gazociągów 153,8 tys. km, ropociągów 48,7 tys. km, ropociągów produktowych 19,3 tys. km. Za pomocą systemu transportu rurociągowego przesyła się 100 % wydobytego gazu ziemnego, 93 % wydobytej ropy naftowej oraz 50 % produktów ropopochodnych. Oprócz tego eksploatuje się rurociągi przemysłowe o całkowitej długości ok. 300 tys. km. Ropa naftowa, gaz i produkty ropopochodne dostarczane są do odbiorców na rynku wewnętrznym oraz w 25 krajach świata. Jednolity System Zaopatrzenia Gazowego, podlegający przedsiębiorstwu Gazprom, posiada zdolność przepustową ponad 600 mld m 3 rocznie. Istniejąca sieć rurociągów jest ciągle modernizowana i rozbudowywana. Wśród ostatnich projektów na uwagę zasługują trzy: Bałtycki system rurociągowy (BTS) oraz gazociągi Błękitny potok i Gazociąg Północny. Celem projektu BTS jest stworzenie nowej drogi eksportu rosyjskiej ropy naftowej, co pozwoli w duŝym stopniu zmniejszyć zaleŝność rosyjskich eksporterów od usług tranzytowych państw regionu Morza Bałtyckiego Łotwy, Litwy, Estonii i Finlandii. Realizacja projektu odbywa się w trzech etapach. W ramach pierwszego etapu, który ukończono pod koniec grudnia 2001 roku, wybudowano odcinek ropociągu Jarosławl - Kiriszy o długości 264 km oraz terminal do przeładunku ropy naftowej w Primorsku. Drugi etap projektu BTS ukończono pod koniec 2003 roku. Gazociąg Błękitny potok, który oddano do uŝytku 30 grudnia 2002 roku umoŝliwia dostawy rosyjskiego gazu ziemnego z Rosji przez Morze Czarne do Turcji. Zaprojektowana zdolność przesyłowa rurociągu wynosi 16 mld m 3 gazu rocznie. Ogólna długość rurociągu wynosi 1213 km i składa się z dwóch odcinków lądowych i odcinka morskiego. Po raz pierwszy w praktyce światowej prawie 400 km rurociągu zostało ułoŝone na głębokości 2150 m.

79 FEDERACJA ROSYJSKA Przewodnik dla przedsiębiorców 79 Wiele emocji, szczególnie w Polsce, budzi najnowszy projekt Gazociąg Północny. Jest to wspólne rosyjsko niemieckie przedsięwzięcie, którego koszt ma wynieść około 4 mld EUR. Kontrowersje budzi fakt, iŝ znaczna część gazociągu przebiegać będzie po dnie Morza Bałtyckiego, z ominięciem krajów bałtyckich i Polski. Planowana długość tego gazociągu to 1200 km. Jego zdolność przesyłowa po ukończeniu budowy pierwszej nitki w 2010 roku osiągnie poziom 27 mld m 3 rocznie, a docelowo ma wynieść 55 mld m 3. Obecnie rosyjskie rurociągi transportują surowce energetyczne głównie do krajów europejskich, jednak bardzo powaŝnie rozwaŝane są moŝliwości dostarczania ropy i gazu na rynki azjatyckie, głównie do Chin. Międzynarodowe korytarze transportowe Ze względu na swoje połoŝenie geograficzne oraz poziom rozwoju systemu transportowego, Rosja mogłaby odgrywać duŝo większą niŝ dotychczas rolę w obsłudze handlu pomiędzy Europą a Azją. Dlatego jednym z kluczowych zadań współczesnej polityki transportowej Rosji staje się rozwój międzynarodowych korytarzy transportowych, które sprzyjałyby zwiększeniu przewozów tranzytowych przez ten kraj, a takŝe zapewniały sprawne i efektywne powiązania w kierunku Europa - Azja. System międzynarodowych korytarzy transportowych przebiegających przez terytorium Rosji obejmuje: trzy z dziesięciu paneuropejskich korytarzy transportowych: - Korytarz nr I (odgałęzienie): Helsinki-Tallin-Ryga-Sowietsk-Kaliningrad- Mamonowo-Gdańsk, - Korytarz nr II: Berlin-Warszawa-Mińsk-Krasnoje-Moskwa-NiŜnij Nowgorod, - Korytarz nr IX: Helsinki-Busłowskaja-Sanki Petersburg-Moskwa-Suziemka- Kijów-Lubaszewka-Kiszyniów-Bukareszt-Dimitrowgrad-Alexandroupoli i jego odgałęzienie Kijów-Mińsk-Wilno-Kowno-Niestierow-Kaliningrad, dwa z czterech euroazjatyckich lądowych korytarzy transportowych: - Północ-Południe : Europa Północna-Rosja-Morze Kaspijskie-Zatoka Perska- Indie, - Transsyb i jego odgałęzienia: Europa - Rosja - Azja, korytarze Primorje-1 i Primorje-2, które łączą północno-wschodnie regiony Chin poprzez porty Kraju Primorskiego Rosji z euroazjatyckimi korytarzami transportowymi, Północna Droga Morska : Murmańsk-Archangielsk-Kandałaksza-Dudinka.

80 80 III. Gospodarka Podstawowym rodzajem transportu w wymienionych powyŝej korytarzach transportowych (za wyjątkiem ostatniego) jest kolej. Ogólna długość linii objętych systemem rosyjskich międzynarodowych korytarzy transportowych wynosi 23,1 tys. km. Są to w 95 % dwutorowe linie wyposaŝone w systemy blokady samoczynnej. Około 17 tys. km tych linii zelektryfikowano. Maksymalną dopuszczalną prędkość ustalono w granicach km/h w ruchu pasaŝerskim i 80 km/h w ruchu towarowym. Jednym z najwaŝniejszych dla Rosji szlaków tranzytowych jest Transsyberyjska Magistrala Kolejowa najdłuŝsza na świecie trasa kolejowa, ciągnąca się na dystansie 10 tys. km od Moskwy do Władywostoku. Magistrala ta, wybudowana na przełomie XIX i XX wieku łączy ze sobą główne miasta i okręgi Syberii i Dalekiego Wschodu z centralną Rosją. Magistrala biegnie przez 8 stref czasowych, przez m.in. Jekaterynburg, Omsk, Nowosybirsk, Krasnojarsk, Irkuck i Chabarowsk. Rys. 11. Schemat Transsyberyjskiej Magistrali Kolejowej Źródło:

81 FEDERACJA ROSYJSKA Przewodnik dla przedsiębiorców 81 Trasa ta łączy się z Magistralą Bajkalsko-Amurską (BAM) oraz z linią transmandŝurską biegnącą do Ułan-Bator i Pekinu. Obecnie Kolej Transsyberyjska to dwutorowa, zelektryfikowana na całej długości (9288 km) magistrala, pozwalająca na prowadzenie cięŝkich składów pociągów. Rozwojowi przewozów tą magistralą sprzyjają przeprowadzane przedsięwzięcia organizacyjno-techniczne. W 1998 roku rozpoczął regularne kursy przyspieszony pociąg kontenerowy w relacji Nachodka (Daleki Wschód) - Brześć - Europa Zachodnia. Odległość km do stacji Busłowskaja (na granicy z Finlandią) pokonuje on w 9 dni ze średnią prędkością marszrutową 1140 km na dobę. Zdolność przewozowa linii wynosi ok. 100 mln ton ładunków rocznie, w tym tys. kontenerów TEU w tranzycie międzynarodowym w kaŝdym kierunku. Zakończenie modernizacji TMK zwiększy przepustowość linii do 1 mln TEU, a takŝe uczyni ją jedną z najnowocześniejszych linii kolejowych na świecie. Wykorzystanie potencjalnych moŝliwości magistrali pozwoliłoby Rosji juŝ w najbliŝszej przyszłości stać się waŝnym ogniwem w procesie integracji systemów transportowych Europy i Azji. Program Modernizacja systemu transportowego Rosji ( ) W 2002 roku rozpoczęła się realizacja Federalnego Programu Modernizacja systemu transportowego Rosji. Ogólna wartość inwestycji zaplanowanych do 2010 roku ma wynieść ponad mld rubli (w cenach 2001 roku), z czego ponad połowa środków pochodzić będzie ze źródeł pozabudŝetowych. Realizacja Programu będzie się odbywać w dwóch etapach. W pierwszym etapie (w latach ) rozwój systemu transportowego koncentrował się na modernizacji istniejącego potencjału oraz usunięciu barier rozwojowych. Drugi etap (lata ) ma zapewnić przyśpieszony rozwój systemu transportowego, a takŝe zwiększenie efektywności i jakości obsługi transportowej. Program składa się z 11 podprogramów. Dziewięć z nich dotyczy konkretnych gałęzi transportu: Transport kolejowy, Transport morski, Lotnictwo cywilne, Jednolity system organizacji ruchu lotniczego, Transport wodny śródlądowy, Śródlądowe drogi wodne, Drogi kołowe, Bezpieczeństwo ruchu drogowego, Reforma publicznego transportu pasaŝerskiego. Podprogramy Międzynarodowe korytarze transportowe oraz Informatyzacja mają funkcje integrujące w stosunku do pozostałych podprogramów. Najwięcej środków finansowych planuje się przeznaczyć na rozwój i modernizację dróg kołowych.

82 82 III. Gospodarka Rynek pracy Rosyjski rynek pracy charakteryzuje się duŝym zróŝnicowaniem z punktu widzenia wysokości płac oraz moŝliwości znalezienia zatrudnienia (stopa bezrobocia), a jednocześnie stosunkowo małą, choć rosnącą, mobilnością siły roboczej pomiędzy regionami. Oficjalne statystyki dotyczące liczby zarejestrowanych bezrobotnych, nie odzwierciedlają rzeczywistej sytuacji, gdyŝ nie uwzględniają róŝnych form bezrobocia częściowego i ukrytego. Liczebność aktywnej zawodowo ludności wynosiła na koniec grudnia 2005 roku 73,8 mln (w 2004 roku 73,4 mln). Liczba bezrobotnych (określana według metodologii ILO) stanowi 5,6 mln (spadek o 0,4 %), a więc 7,6 %. Oficjalnie zarejestrowanych jest 1,8 mln bezrobotnych. Rys. 12. Stopa bezrobocia w Rosji w latach stopa bezrobocia liczona metodą ILO oficjalna stopa bezrobocia (zarejestrowani bezrobotni) Źródło: Goskomstat Mała mobilność rosyjskiego rynku pracy wiąŝe się m.in. ze słabo rozwiniętym rynkiem wynajmu mieszkań oraz wysokim poziomem cen w tym zakresie w stosunku do płac, problemami mieszkaniowymi w wielu miastach, a takŝe obowiązującym nadal systemem pozwoleń na zameldowanie. Ponadto pracownicy często są związani z przedsiębiorstwem poprzez kredyt na zakupy w zakładowej stołówce lub sklepie, a takŝe poprzez zaległości w wypłatach wynagrodzeń. Rosyjskie społeczeństwo jest generalnie dobrze wykształcone, w związku z czym pozyskanie wykwalifikowanych i dobrze przygotowanych pracowników, w szczególności w specjalizacjach technicznych, nie stanowi duŝego problemu. Systematycznie wzrasta równieŝ stopień przygotowania pracowników w zakresie znajomości zasad funkcjonowania i realiów gospodarki rynkowej, a takŝe znajomości języków obcych. Najlepsza sytuacja w tym zakresie jest oczywiście w duŝych aglomeracjach miejskich (Moskwa i Sankt Petersburg), duŝo gorsza w regionach peryferyjnych.

83 FEDERACJA ROSYJSKA Przewodnik dla przedsiębiorców 83 Płace a zamoŝność społeczeństwa Zgodnie z rezultatami badań Instytutu Planowania Społecznego i ośrodka ROMIRmonitoring do kategorii ludzi biednych w Rosji zalicza się około 60 procent dorosłego społeczeństwa. Dochody tej grupy nie przekraczają 110 dolarów miesięcznie. Wielu z tych osób nie wystarcza pieniędzy na jedzenie. Większość mieszka na wsi, spora część pracuje w sektorze państwowym, a najbiedniejszą grupę stanowią emeryci. Według danych Ministerstwa Rozwoju Gospodarczego i Handlu w czerwcu 2006 roku średnia miesięczna płaca w Rosji osiągnęła historyczne maksimum 303 dolary (8655 rubli). Kwota ta jest duŝo wyŝsza niŝ w innych krajach WNP, a jednocześnie nadal znacznie niŝsza niŝ np. w Polsce, Czechach czy na Węgrzech. Dodatkowo, połowę wzrostu dochodów w Rosji niweluje inflacja. W Rosji dynamicznie rozwija się tzw. klasa średnia, do której zalicza się 25 procent pracujących Rosjan. Ich zarobki przewyŝszają 20 tysięcy rubli miesięcznie. Szybko powiększa się równieŝ grupa osób najbogatszych, którzy stanowią obecnie zaledwie 0,4 % pracującego społeczeństwa jednak posiadają znaczącą siłę nabywczą. Istnieją obawy, Ŝe pogłębiające się rozwarstwienie dochodów rosyjskiego społeczeństwa (statystycznie dochody najbogatszych zwiększają się dwukrotnie szybciej, niŝ wzrasta poziom Ŝycia najbiedniejszych) moŝe doprowadzić do socjalnej eksplozji. System ulg socjalnych 22 Od 1 stycznia 2005 roku zaczęła obowiązywać w Rosji ustawa o monetaryzacji ulg likwidująca liczne przywileje socjalne, takie jak np. bezpłatne przejazdy komunikacyjne oraz zniŝki na usługi komunalne, z których korzystało około 32 mln mieszkańców tego kraju. Ustawa ta miała na celu zredukowanie olbrzymiego balastu socjalnego będącego pozostałością po radzieckim systemie państwa opiekuńczego. Podstawowym powodem jej wprowadzenia była chęć długofalowego zabezpieczenia finansów publicznych przed niewypłacalnością, co mogło mieć miejsce w wypadu zmiany koniunktury światowej na rosyjskie surowce eksportowe. W zamian za zniesienie ulg osoby uprawniony otrzymały rekompensaty pienięŝne. Ustawa o monetaryzacji ulg objęła wiele kategorii obywateli m.in. emerytów, inwalidów, samotne matki, wojskowych itd., którzy podzieleni zostali na dwie grupy osoby uprawnione do pomocy z budŝetu federalnego (około 12 mln obywateli, m.in. kombatanci i inwalidzi) oraz osoby korzystające z pomocy wypłacanej z funduszy 22 Na podstawie artykułu Protesty społeczne w Rosji po likwidacji systemu ulg socjalnych, Jadwiga RogoŜa, współpraca: Iwona Wiśniewska, 20 stycznia 2005 r., Komentarze, Ośrodek Studiów Wschodnich;

84 84 III. Gospodarka regionalnych (około 20 mln obywateli, m.in. weterani pracy, osoby represjonowane). Ulgi na dotychczasowych zasadach w pełnym wymiarze mieli otrzymywać jedynie deputowani i ich asystenci, honorowi obywatele miast, bohaterowie Związku Radzieckiego i Rosji oraz milicjanci pełniący czynna słuŝbę. W przypadku pomocy finansowanej z budŝetu federalnego w miejsce dotychczasowych ulg osoby uprawnione miały otrzymać rekompensatę w wysokości od 350 do 3000 rubli (12,5-107 USD) oraz pakiet socjalny w wysokości 450 rubli, prawo do ulgowych przejazdów podmiejskich, bezpłatnych lekarstw i leczenia w sanatoriach, a takŝe prawo do korzystania z usług komunalno-mieszkaniowych na dotychczasowych ulgowych zasadach. Władze regionalne nie zostały zobligowane przez ustawę do zamiany dotychczasowych ulg na ekwiwalent pienięŝny. Przeprowadzenie tej operacji zostało jedynie rekomendowane przez władze federalne jednak bez wskazania źródeł finansowania. BudŜet centralny przeznaczył na wsparcie regionów w tym zakresie kwotę 38 mld rubli, która stanowiła jedynie niewielką część środków potrzebnych do wykonania ustawy. W efekcie tylko 4 spośród 89 rosyjskich regionów wprowadziły pełną monetaryzację ulg, natomiast aŝ 17 regionów pozostało przy dotychczasowym systemie. Jednym z błędów popełnionych przy wdraŝaniu ustawy był brak sprawnego przepływu informacji i decyzji pomiędzy centrum i regionami. Ponadto wystąpiły opóźnienia w wydaniu aktów wykonawczych, zdecydowanie zawiodła akcja informująca społeczeństwo o zakresie i skutkach wprowadzenia ustawy. W rezultacie w pierwszych dniach stycznia nie było pełnej informacji kto jest uprawniony do jakich ulg oraz które instytucje (np. apteki, sanatoria) mogą realizować ulgowe usługi. Wiele osób dotychczas korzystających z przywilejów dowiedziało się o ich utracie dopiero gdy ustawa zaczęła obowiązywać. Bezpośrednie negatywne skutki ustawy dotyczyły w znakomitej części najbiedniejszych grup rosyjskiego społeczeństwa emerytów, rencistów, weteranów. W połączeniu z nieodpowiednim przygotowaniem informacyjnym reformy zaowocowało to licznymi protestami w wielu miastach w całej Rosji. Reakcją władz było częściowe łagodzenie skutków wprowadzonej ustawy poprzez m.in. wcześniejszą i wyŝszą niŝ zapowiadano podwyŝkę emerytur oraz zwiększenie dotacji dla sieci transportowych. RozwaŜane jest równieŝ wykorzystanie na wypłaty rekompensat części środków z Funduszu Stabilizacyjnego, stanowiącego zabezpieczenie na wypadek kryzysu finansów państwa, utworzonego z nadwyŝki budŝetowej uzyskanej w ostatnich latach dobrej koniunktury gospodarczej.

85 FEDERACJA ROSYJSKA Przewodnik dla przedsiębiorców 85 Proces wprowadzania ustawy o monetaryzacji ulg pokazał, iŝ rosyjskie społeczeństwo jest w daleko większym stopniu wraŝliwe na niekorzystne zmiany w sferze socjalno bytowej niŝ np. na obserwowane wcześniej działania władz zwiększające centralizację państwa i zmniejszające poziom demokratyzacji w kraju. Biorąc pod uwagę fakt, iŝ rosyjska gospodarka jest nadal bardzo czuła na zmiany koniunktury gospodarczej na świecie (głównie zmiany cen surowców energetycznych i metali) wielu obserwatorów wskazuje, iŝ ewentualne pogorszenie się sytuacji gospodarczej moŝe zaowocować protestami społecznymi i w ten sposób wpływać na stabilizację polityczną. Związki zawodowe Rosyjski ruch związkowy jest zdominowany przez Federację NiezaleŜnych Związków Zawodowych Rosji, będącą spadkobierczynią państwowych struktur pracowniczych z czasów Związku Radzieckiego. Na początku lat 90. dość wyraźnie występowało zjawisko faworyzowania przez rząd członków FNZZR poprzez rozmaite regulacje legislacyjne, co w efekcie utrudniało rozwój nowych organizacji związkowych. Na terenie poszczególnych zakładów zdarzały się próby tłumienia aktywności nowych niezaleŝnych związków, podejmowane często wspólnie przez kierownictwa przedsiębiorstw i działaczy FNZZR. Przeciwstawiając się tym zjawiskom i chcąc uzyskać większy wpływ na działania legislacyjne i decyzje rządu, niektóre krajowe i regionalne niezaleŝne organizacje pracownicze utworzyły w 1995 dwie nowe centrale związkowe, Konfederację Pracy Rosji (KTR) oraz Ogólnorosyjską Konfederację Pracy (VKT). W listopadzie 2001 roku wszystkie trzy rosyjskie centrale związkowe uzyskały członkostwo w Międzynarodowej Konfederacji Związków Zawodowych. Od 1992 w Rosji funkcjonuje system partnerstwa społecznego w ramach którego na szczeblu federalnym działa Komisja Trójstronna regulująca stosunki pracy i sprawy socjalne złoŝona z przedstawicieli ogólnorosyjskich zrzeszeń związków zawodowych, pracodawców i rządu, działająca na postawie Ustawy o Rosyjskiej Komisji Trójstronnej ds. regulacji stosunków pracy i spraw socjalnych. System ten obejmuje umowę generalną pomiędzy wszystkimi partnerami społecznymi, 65 umów branŝowych, 78 trójstronnych umów regionalnych, ok. 175 tys. umów szczebla zakładowego. Ostatnia umowa generalna została podpisana w grudniu 2004 na lata Podstawowym instrumentem chroniącym interesy członków związku w przedsiębiorstwie jest umowa zbiorowa, która obejmuje obecnie 85 % zakładów pracy, w których działają podstawowe organizacje związkowe.

86 86 III. Gospodarka Charakterystyka rosyjskich związków zawodowych 23 Federacja NiezaleŜnych Związków Zawodowych Rosji (FNRP) powstała w 1990 roku na zjeździe Ogólnorosyjskiej Rady Centralnej Związków Zawodowych. W 1995 roku związek startuje w wyborach do Dumy Państwowej w ramach bloku wyborczego Związki zawodowe i rzemieślnicy Rosji - sojusz pracy. Działając na forum Dumy FNRP uzyskał poparcie dla związkowego projektu Kodeksu Pracy FR. We wrześniu 2004 roku FNPR podpisał z frakcją Dumy Jedinaja Rossija Porozumienie o współpracy i współdziałaniu. FNPR jest największą organizacją związkową w Rosji liczącą ok. 31 milionów członków, co stanowi 93 % wszystkich członków związków w kraju. Jest organizacją o strukturze federacyjnej, pełni funkcję koordynującą, nie zarządzającą. W jej skład wchodzi 48 ogólnorosyjskich związków branŝowych, 79 terytorialnych zrzeszeń związkowych oraz około 250 tys. organizacji podstawowych. NajwyŜszym organem władzy jest Zjazd, który zbiera się co 5 lat. Organami wykonawczymi są Rada Generalna i Komitet Wykonawczy. FNPR odgrywa wiodącą role w działaniach strony związkowej w Rosyjskiej Komisji Trójstronnej mając 24 spośród 30 miejsc przypadających związkom zawodowym. FNPR określa swoją rolę jako konstruktywnego oponenta władzy w przypadku jej działań wbrew interesom pracowniczym, występuje przeciwko ofensywie kapitału zagranicznego wobec praw robotników i obywateli oraz stworzeniu stref taniej siły roboczej, walczy o rozwój partnerstwa społecznego. Ponadto FNPR prowadzi politykę zwiększenia wpływu związków zawodowych na proces uregulowania produkcji, zwiększenia nakładów kapitałowych na tworzenie efektywnych miejsc pracy, wymagających wykwalifikowanych kadr, działa na rzecz terminowego wypłacania wynagrodzeń i zlikwidowania zaległości w tej sferze oraz zapewnienia równości szans zwłaszcza w sferze zatrudnienia kobiet i męŝczyzn. FNPR jest związkiem posiadającym własną sieć związkowych instytucji szkoleniowych i rozwinięty system edukacji związkowej, przy czym wiodącą rolę odgrywają Akademia Pracy i Stosunków Społecznych posiadająca certyfikat UNESCO oraz Uniwersytet Związkowy w St. Petersburgu. Konfederacja Pracy Rosji (KTR) została załoŝona w kwietniu Członkami załoŝycielami były następujące związki: Federacja Kontrolerów Ruchu Lotniczego, Rosyjska Unia Dokerów, Unia Brygad Lokomotyw Kolejowych, Rosyjska Unia Marynarzy, Asocjacja Załóg Lotniczych oraz ugrupowania regionalne. Konfederacja 23 Joanna Posmyk, Dział Zagraniczny KK, grudzień 2005 r., zagranica/swiat/kraje/rosja.htm

87 FEDERACJA ROSYJSKA Przewodnik dla przedsiębiorców 87 słuŝy tworzeniu, działalności i jednoczeniu wolnych związków zawodowych w celu ochrony praw i interesów konstytucyjnych, zawodowych, pracy i ekonomicznospołecznych pracowników, co ma słuŝyć tworzeniu korzystnych warunków pracy dla jej członków i podwyŝszeniu standardów Ŝycia ich rodzin. Do KTR naleŝy 1250 tys. osób, przy czym statut związku wyklucza członkostwo przedstawicieli zarządu przedsiębiorstwa. KTR intensywnie współpracuje z VKT, FNPR i innymi większymi organizacjami związkowymi Rosji. Nie ma natomiast formalnych związków z jakąkolwiek partią polityczną i nie występowała teŝ z poparciem dla partii politycznych, choć przedstawiciele KTR kandydowali w wyborach do Dumy. Związek deklaruje gotowość współpracy z tymi partiami politycznymi, które będą gotowe wesprzeć ich w obronie praw pracowniczych dotyczących kwestii ekonomicznych i socjalnych oraz pomóc związkowi w reformowaniu prawa pracy. Ogólnorosyjska Konfederacja Pracy (VKT) została załoŝona 12 sierpnia 1995 roku łącząc NiezaleŜny Związek Górników Rosji (NPG) oraz kilka ugrupowań regionalnych i branŝowych, które ukształtowały się jako alternatywne lub nowe związki. VKT liczy 1270 tys. członków (w tym prawie 30 % to kobiety). W skład Konfederacji wchodzą zrzeszenia branŝowe (Związek Zawodowy Pracowników Naukowych i InŜynieryjno- Technicznych, Rosyjski Związek Zawodowy Metalowców, Związek Zawodowy Pracowników SłuŜb Publicznych, NiezaleŜny Związek Górników Rosji, związek zawodowy pracowników moskiewskiego metra). Regionalne organizacje członkowskie istnieją w 80 podmiotach Federacji Rosji; NajwyŜszym organem jest Zjazd VKT, który zbiera się co 3 lata. Od lutego 2000 roku VKT tworzy wraz z KTR Radę Koordynacyjną obu organizacji. Od 1999 roku VKT bierze udział w pracach Komisji Trójstronnej ds. stosunków pracy i spraw socjalnych i wraz z FNPR i KTR uczestniczy w opracowywaniu i podpisywaniu Umowy Generalnej. VKT jest niezaleŝna od rządu i partii politycznych. W wyborach parlamentarnych VKT nie poparła Ŝadnego z kandydatów, ale wystawiła własnych i ma reprezentantów w Dumie, gdzie działają oni w międzyfrakcyjnej związkowej grupie parlamentarnej Solidarność. System oświaty Konstytucja Federacji Rosyjskiej gwarantuje wszystkim obywatelom prawo do zdobycia wykształcenia. Państwo ma obowiązek zapewnienia pełnego dostępu do bezpłatnej nauki przedszkolnej, nauki w szkole podstawowej oraz ogólnokształcących i zawodowych państwowych oraz municypalnych szkołach średnich. KaŜdy obywatel, który pozytywnie przejdzie procedurę kwalifikacyjną (konkursową) ma prawo do uzyskania bezpłatnego wykształcenia wyŝszego na uczelni publicznej. Nauka w szkole podstawowej jest obowiązkowa, rozpoczyna się w wieku 6 lat i zasadniczo obejmuje 9 klas. Nauka w szkole średniej trwa co najmniej przez kolejne dwa lata (w szkołach ogólnokształcących). Obecnie funkcjonujący system edukacji

88 88 III. Gospodarka daje moŝliwość dość swobodnego wyboru i kształtowania profilu wykształcenia. W latach 90. zaczęły dynamicznie rozwijać się nowe typy szkół średnich, takie jak licea (specjalizujące się zazwyczaj w naukach ścisłych i przygotowujące kandydatów na uczelnie techniczne) i gimnazja (najczęściej o profilu humanistycznym, prowadzące naukę często juŝ od poziomu 5 klasy), a takŝe zawodowe szkoły wyŝsze typu college. Nauka w szkole średniej kończy się uzyskaniem świadectwa (atiestat o sriedniem połnom obszczem obrazowanii), uprawniającego do ubiegania się o miejsce na wyŝszej uczelni. Liczba studentów w Rosji sięga 3 milionów osób. W efekcie, na 10 tysięcy mieszkańców przypada ponad 200 studentów, co stanowi wyŝszy wskaźnik, niŝ w przypadku wielu krajów zachodnich. Co roku rosyjskie uczelnie przyjmują około 600 tys. nowych studentów, a ich mury opuszcza około 500 tys. absolwentów. W Rosji funkcjonuje ponad 600 państwowych uczelni wyŝszych, z których ¼ posiada status uniwersytetów. Wśród nich, około 50 to klasyczne uniwersytety, a około 30 to politechniki. Największą grupę wśród uczelni wyŝszych stanowią tzw. instytuty, oferujące wykształcenie wyŝsze w określonych specjalnościach (np. Instytut Łączności). Ponad ⅓ państwowych uczelni zlokalizowana jest w Centralnym i Północno-Zachodnim Okręgach Federalnych, z czego zdecydowana większość, bo około 70 %, w Moskwie i Sankt Petersburgu. W ostatnim czasie w Rosji powstaje coraz więcej uczelni prywatnych, jednak ich znaczenie jest nadal stosunkowo niewielkie. Mimo, Ŝe istnieje juŝ ponad 200 takich instytucji, uczęszcza do nich jedynie niewiele ponad 1 % z łącznej liczby studentów. Najwięcej, bo aŝ 40 % uczelni prywatnych znajduje się w Moskwie. Jednym z czynników ograniczających rozwój prywatnego szkolnictwa wyŝszego moŝe być fakt, iŝ nauka w takiej szkole nie daje moŝliwości odroczenia słuŝby wojskowej. Główne zadania jakie stoją przed rosyjskim systemem oświaty do 2010 roku to: ustalenie jednolitej struktury ściśle określonych i porównywalnych stopni naukowych (kwalifikacji); wprowadzenie porównywalnych z ogólnoeuropejskimi systemów wielopoziomowego szkolnictwa wyŝszego (licencjat, magister); wprowadzenie kredytowego systemu pracochłonności dyscyplin (zamiast przyjętych obecnie godzin wykładowych); stworzenie odpowiadającego państwowego systemu kontroli jakości i kwalifikacji (akredytacji) programów edukacyjnych i uczelni wyŝszych; opracowanie na wyŝszych uczelniach systemów i mechanizmów kontroli jakości procesu nauczania.

89 FEDERACJA ROSYJSKA Przewodnik dla przedsiębiorców 89 Ochrona środowiska Problemy związane z degradacją środowiska naturalnego w Rosji są bardzo złoŝone i wynikają z wieloletnich zaniedbań oraz niedostrzegania lub teŝ lekcewaŝenia kwestii ekologicznych w okresie istnienia Związku Radzieckiego. Jednym z głównych czynników, które wpłynęły destrukcyjnie na środowisko, były ogromne inwestycje przemysłowe, przede wszystkim te prowadzone do połowy lat 70. bez uwzględnienia podstawowych norm i zasad ekologicznych. Wielkie zakłady przemysłu cięŝkiego o duŝym stopniu szkodliwości dla środowiska, takie jak gigantyczne kombinaty metalurgiczne i huty, czy teŝ zakłady przemysłu chemicznego, budowano nie instalując w nich urządzeń odpylających i filtrów. W efekcie, skaŝenie powietrza w takich miastach jak Magnitogorsk, Czelabińsk, Nowokuźnieck, gdzie dominował przemysł metalurgiczny oraz Ufa, w której zlokalizowane były duŝe przedsiębiorstwa chemiczne, jest jednym z najwyŝszych na świecie. Ponadto, budowane w czasach ZSRR zakłady przemysłowe właściwie nie uwzględniały kwestii efektywności wykorzystania surowców, w związku z czym zuŝywały ogromne ilości energii, wody i innych materiałów. Na stan zanieczyszczenia wód szczególnie ujemny wpływ miał intensywnie rozwijany przemysł celulozowo-papierniczy. W pewnym okresie zagroził on nawet funkcjonowaniu jeziora Bajkał, jednak pod naciskiem międzynarodowej opinii publicznej, w porę udało się zapobiec degradacji tego unikalnego, najgłębszego na świecie naturalnego zbiornika słodkowodnego. Zanieczyszczenie wielu rzek i jezior, szczególnie w mocno zurbanizowanej europejskiej części kraju, wynikało równieŝ z faktu, iŝ wiele duŝych miast nie posiadało jakichkolwiek oczyszczalni ścieków komunalnych. Skutki tych zaniedbań widoczne są przede wszystkim w przypadku Wołgi. Kolejnym czynnikiem, który znacząco zakłócił funkcjonowanie środowiska naturalnego na wielu obszarach Rosji, były budowy ogromnych hydroelektrowni. Jednym z waŝniejszych przykładów katastrofalnych skutków tego typu inwestycji na terytorium byłego ZSRR jest jezioro Aralskie. W efekcie uruchomienia licznych elektrowni wodnych na Wołdze, zakłóceniu uległy stosunki wodne w jej dorzeczu, a takŝe o blisko 2 metry obniŝył się poziom wód Morza Kaspijskiego. Przy tworzeniu gigantycznego Zbiornika Rybińskiego na Wołdze, pod wodą znalazło się ponad 4,5 tysiąca km 2 gruntów. Podobne inwestycje prowadzone na tej rzece w okolicach Samary i Saratowa spowodowały zalanie znacznych obszarów szczególnie Ŝyznych czarnoziemów. WaŜnym problemem jest postępująca degradacja gleby, w tym gruntów uprawnych, głównie w wyniku erozji naturalnej (działanie wiatru i wody), nieodpowiedniego nawoŝenia, a takŝe w następstwie zanieczyszczeń przemysłowych. Szczególnie trudna sytuacja w zakresie degradacji środowiska naturalnego, w tym zanieczyszczenia gleb, występuje na obszarach wykorzystywanych do celów militarnych. Poligony i bazy

90 90 III. Gospodarka wojskowe rozmieszczone na terytorium Rosji zajmują w przybliŝeniu 12,8 mln hektarów, a jeszcze do połowy lat 80. zarządzające nimi władze wojskowe nie były zobowiązane do przestrzegania Ŝadnych przepisów z zakresu ochrony środowiska. Przykładem niemal całkowitego zniszczenia środowiska naturalnego jest wyspa Nowa Ziemia, na której przez długie lata prowadzone były próby z bronią jądrową. Z uwagi na powstałe skaŝenie radioaktywne jest to obecnie obszar praktycznie wyłączony z moŝliwości jakiegokolwiek uŝytkowania. Osobnym i bardzo istotnym problemem jest takŝe kwestia składowania zuŝytego paliwa jądrowego oraz odpadów radioaktywnych, pochodzących z elektrowni atomowych, a takŝe napędzanych tym paliwem statków morskich i podwodnych. Problemami ekologii i ochrony środowiska w Rosji zajmuje się Ministerstwo Zasobów Naturalnych, które przejęło te funkcje od zlikwidowanego w 2000 roku Państwowego Komitetu ds. Ekologii. Zapisy dotyczące obowiązku ochrony środowiska naturalnego znajdują się w rosyjskiej konstytucji, a podstawowym aktem prawnym regulującym tę sferę jest znowelizowana w styczniu 2002 roku Ustawa O ochronie środowiska naturalnego. Rosja jest stroną wszystkich waŝniejszych umów i porozumień międzynarodowych w tej dziedzinie, dotyczących m.in. zanieczyszczenia powietrza, zmian klimatycznych, róŝnorodności biologicznej, ochrony obszarów arktycznych, ochrony zagroŝonych gatunków, kontroli przemieszczania i usuwania niebezpiecznych odpadów, ochrony warstwy ozonowej, itd. W październiku 2004 roku Rosja ratyfikowała tzw. Protokół z Kioto, umowę międzynarodową dotyczącą zmian klimatu i ograniczenia emisji gazów cieplarnianych, umoŝliwiając tym samym wejście tego porozumienia w Ŝycie 24. Mimo wielu zaniedbań w dziedzinie ekologii, juŝ w czasach ZSRR podejmowano liczne próby ratowania i ochrony rzadkich gatunków fauny i flory. W Rosji funkcjonuje obecnie 78 rezerwatów przyrody oraz 22 parki narodowe, zajmujące łącznie około 204 tys. km 2 (co odpowiada prawie ⅔ terytorium Polski), czyli 1,2 % powierzchni kraju. Największy z rezerwatów ma blisko 18 tys. km 2 i znajduje się w delcie Leny. Inne większe obszary przyrody chronionej to rezerwat Kronocki na Kamczatce, o powierzchni prawie 10 tys. km 2 z unikalną w skali światowej Doliną Gejzerów, rezerwat Ałtajski (8,6 tys. km 2 ) oraz Peczorsko-Iłycki (7,2 tys. km 2 ). WaŜniejsze znaczenie mają równieŝ rezerwaty Sichotealiński (3,1 tys. km 2 ), na obszarze którego znajduje się tzw. tajga ussuryjska oraz Barguziński (2,5 tys. km 2 ), gdzie chronione są ekosystemy tajgi syberyjskiej, a takŝe dwa rezerwaty kaukaskie (Kaukaz i Teberdy). 24 Dzięki ratyfikacji Protokołu przez Rosję spełniony został warunek ratyfikacji tego porozumienia przez państwa odpowiadające łącznie za co najmniej 55 % światowej emisji dwutlenku węgla.

91 FEDERACJA ROSYJSKA Przewodnik dla przedsiębiorców 91 Podstawowe załoŝenia polityki gospodarczej Rosji do 2008 roku 25 W kwietniu 2005 roku Rząd FR zatwierdził Program społeczno-gospodarczego rozwoju na rok 2006 oraz na okres do 2008 roku. Utrzymywanie się bardzo sprzyjających uwarunkowań zewnętrznych spowodowało korektę wielu parametrów tego programu. Ocenia się, Ŝe przy zachowaniu ukształtowanych aktualnie tendencji w gospodarce tempo wzrostu gospodarczego osiągnęłoby 5,8-6,0 % rocznie. Podstawowymi czynnikami wzrostu będą w dalszym ciągu sprzyjające uwarunkowania zewnętrzne. Przyjęto, Ŝe ceny ropy naftowej marki Urals, eksportowanej przez Rosję, wyniosą 48 USD/bar. w 2005 roku (w rzeczywistości przekroczyły one 50 USD/bar.) oraz USD/bar. w latach ZałoŜono utrzymanie się surowcowego charakteru eksportu. Według prognoz eksport ropy naftowej ma wzrosnąć z 257,6 mln ton w 2004 roku do 268,6 mln ton w 2005 roku (w rzeczywistości obniŝył się do 252,3 mln ton) i 292 mln ton w 2008 roku, natomiast eksport gazu ziemnego ma się zwiększyć z 200,4 mld m 3 w 2004 roku do 203 mld m 3 w 2005 roku (przekroczył ten poziom osiągając 206,8 mld m 3 ) i 256 mld m 3 w 2008 roku. Udział maszyn i urządzeń w eksporcie powinien wzrosnąć z 7,8 % w 2004 roku do 9 % w roku 2008 (w 2005 roku wyniósł zaledwie 5,4 %). Przyjmuje się utrzymanie wysokiego tempa przyrostu dochodów realnych ludności, które zwiększać się będą w latach w tempie 8,3-8,9 %. Zakłada się znaczące obniŝenie inflacji, chociaŝ w świetle tendencji jakie występują aktualnie w gospodarce te załoŝenia są mało realne. We wrześniu 2005 roku sformułowane zostały tzw. priorytetowe programy narodowe firmowane przez Prezydenta Putina. Programy te obejmują cztery dziedziny, tj. ochronę zdrowia, rolnictwo, oświatę i gospodarkę mieszkaniową. W budŝecie na 2006 rok na ich realizację przewidziano 134,5 mld rbl (ok. 4,8 mld USD), z tego na program zdrowie 62,6 mld rbl, na oświatę 30,8 mld rbl, na program mieszkaniowy 30,8 mld rbl oraz na rolnictwo 19,2 mld rbl. Programy te mają przede wszystkim charakter socjalny, gdyŝ większość środków, w szczególności w odniesieniu do oświaty i słuŝby zdrowia, ma zostać przeznaczona na podwyŝki płac i inne formy poprawy sytuacji materialnej osób zatrudnionych w tych sferach gospodarki. Realizacja programów nie otwiera znaczących moŝliwości współpracy dla polskich firm. Wyjątek stanowi program mieszkaniowy, w którym przewidziane jest zwiększone zaangaŝowanie finansowe państwa w stworzenie finansowej infrastruktury wspierania budownictwa. 25 Ministerstwo Gospodarki Polska - Rosja, dwustronne stosunki gospodarcze, Departament Międzynarodowej Współpracy Dwustronnej, marzec 2006, Warszawa

92 92 III. Gospodarka Budownictwo mieszkaniowe naleŝy do najszybciej rozwijających się dziedzin gospodarczych w Rosji. Mimo to ciągle rosnące ceny na rynku nieruchomości, w szczególności rynku mieszkaniowym, wskazują, Ŝe popyt w sposób znaczący przewyŝsza moŝliwości podaŝowe. Według analiz rządowych problem mieszkaniowy dotyczy 61 % rosyjskich rodzin, a jego rozwiązanie przy obecnym tempie budownictwa mieszkaniowego w Rosji wymagałoby 38 lat. W efekcie rosyjski rząd przyjął priorytetowy program narodowy Dostępne i komfortowe mieszkanie obywatelom Rosji. W programie zwraca się uwagę głównie na stronę popytową, w mniejszym stopniu na zwiększenie podaŝowy. Zgodnie z załoŝeniami tego programu do 2010 roku w Rosji będzie się budować dwa razy więcej mieszkań niŝ obecnie, a wartość kredytów hipotecznych wzrośnie w tym czasie 20-krotnie. Aby rozwiązać problemy mieszkaniowe władze federalne zamierzają tylko w 2006 roku przeznaczyć na realizację programu mieszkaniowego 63,8 mld rbl, z tego 25 mld rbl na bezpłatne mieszkania dla róŝnego rodzaju grup ludności, którym tego typu mieszkanie przysługuje (weterani, inwalidzi, przesiedleńcy z rejonów Skrajnej Północy Rosji i in.). Przewiduje się równieŝ 5 mld rbl w charakterze subsydiów wspierających kupno mieszkań dla innych uprzywilejowanych grup, tj. młodych rodzin i specjalistów pracujących w rolnictwie. Stronę popytową ma wspierać takŝe zwiększenie kapitału podstawowego Agencji Hipotecznego Kredytowania Mieszkalnictwa (AHKM) do 3,7 mld rbl oraz przeznaczenie 14 mld rbl na gwarancje państwowe dla kredytów udzielanych przez AHKM. Innym narzędziem wspierania budownictwa mieszkaniowego mają być gwarancje państwowe i subsydiowanie stawek procentowych kredytów przeznaczonych na przygotowanie infrastruktury komunalnej na nowych obszarach budownictwa. Przewidziane w programie przedsięwzięcia powinny skutkować zwiększeniem rozmiarów budownictwa mieszkaniowego z 41,2 mln m 2 w 2004 roku do 80 mln m 2 w 2010 roku. W tym samym okresie wartość kredytów hipotecznych powinna wzrosnąć z 20 mld rbl w 2004 roku do 415 mld rbl w 2010 roku, przy jednoczesnym spadku stawek procentowych z obecnych % do 8 %. W efekcie liczba rodzin, które stać na kupno mieszkania wzrosnąć powinna, z obecnych 9 % do 30 % w 2010 roku. Nowy program mieszkaniowy stymuluje silnie stronę popytową, co przy braku adekwatnych działań po stronie podaŝowej moŝe skutkować w pierwszej kolejności dalszym wzrostem cen na rynku mieszkaniowym, oddalając tym samym perspektywę istotnej poprawy sytuacji w tym zakresie.

93 FEDERACJA ROSYJSKA Przewodnik dla przedsiębiorców 93 Sytuacja taka stwarza dodatkowe moŝliwości dla polskich firm budowlanych, oferujących potencjał wykonawczy, zwiększający realne moŝliwości realizacji programu rządowego. Jest to tym bardziej interesujące, Ŝe proponowane rozwiązania uzupełniają pakiet 27 aktów prawnych, przyjętych przez Dumę w końcu ubiegłego roku, które ukierunkowane były na uproszczenie procedur obowiązujących na rynku budowlanym oraz rynku nieruchomości. Idące za obecnymi rozwiązaniami pieniądze z budŝetu w sposób istotny zmniejszają ryzyko działalności firm budowlanych i instytucji im towarzyszących, tj. banków i KUKE, na rosyjskim rynku usług budowlanych. W warunkach szybkiego wzrostu, w gospodarce rosyjskiej narastać zaczęła nierównowaga między szybko wzrastającym popytem a nie nadąŝającą za nim podaŝą krajowych towarów i usług. Zjawisko to zilustrować moŝna od strony popytowej wzrostem dochodów realnych ludności (popyt konsumpcyjny), które zwiększyły się w latach o 62,9 % oraz dynamiką wzrostu inwestycji (popyt inwestycyjny), które w tym samym okresie zwiększyły się o 53,1 %. W tym samym czasie po stronie podaŝy produkcja przemysłowa wzrosła jedynie o 28,6 %, produkcja rolna o 14,0 %, a podaŝ usług dla ludności o 29,0 %. Tendencje w tym zakresie ulegną pogłębieniu, szczególnie w okresie , na które to lata przewiduje się średnioroczny wzrost produkcji przemysłowej o 4,6 %, podczas gdy dochody realne ludności zwiększą się średnio o 8,9-9,1 % rocznie a inwestycje o 9,8-11,1 %. Przewiduje się równieŝ, Ŝe w latach produkcja przemysłowa wzrośnie o 73 %, podczas gdy dochody realne ludności o %, a inwestycje o %. Efektem luki jaka tworzyła się między szybko wzrastającym popytem a nie nadąŝającą za tym podaŝą był dynamiczny wzrost importu. NaleŜy on do najdynamiczniej wzrastających kategorii ekonomicznych w Rosji. W latach wskaźnik dynamiki importu ukształtował się na poziomie 347,7 (import z Polski odnotował w tym samym okresie dynamikę 394,2). W ostatnich latach dostawy z importu zaspokajają % przyrostu popytu. Silne ssanie importowe, jakie stwarzała szybko rozwijająca się gospodarka i wytworzona luka podaŝowo-popytowa, jest dodatkowo znacznie wzmacniane realną aprecjacją rubla (w latach rubel wzmocnił się w stosunku do dolara amerykańskiego o przeszło 40 %) oraz inflacją, która ma ciągle wymiar dwucyfrowy (10,9 % w 2005 roku). Oba te czynniki działają proimportowo, inflacja pogarszając konkurencyjność produkcji krajowej wobec towarów z importu, aprecjacja poprzez tanienie importu. Tendencje te będą się umacniały, stąd teŝ w rządowych programach rozwojowych przewiduje się dalszy dynamiczny wzrost importu. W projekcie załoŝeń do programu rozwoju gospodarczego Rosji do roku 2015 przyjęto, Ŝe import w wyraŝeniu realnym (fizyczne rozmiary) wzrastał będzie w latach średniorocznie o 17,7-17,9 %, w latach o 10,1-11,3 %, zaś w okresie o 8,7-9,0 %. Oznacza to, Ŝe w okresie wskaźnik dynamiki wzrostu importu osiągnie poziom

94 94 III. Gospodarka Istotne rezerwy we wzroście rosyjskiego importu widać dobitnie na przykładzie jego dotychczasowych rozmiarów. Rosja eksportuje obecnie dwukrotnie więcej niŝ importuje. Import Rosji według statystyki celnej jest niŝszy niŝ import Polski (w roku 2005 rosyjski import wyniósł 98,5 mld USD, a polski 101 mld USD). Uwzględniając przedstawione uwarunkowania, wydaje się uzasadnionym szacunek, Ŝe polski eksport do Rosji moŝe wzrastać w najbliŝszych latach w tempie około 20 % rocznie, co oznacza, Ŝe jego wartość moŝe osiągnąć w 2008 roku około 7 mld USD wobec obecnych około 4 mld USD na koniec 2005 roku.

95 FEDERACJA ROSYJSKA Przewodnik dla przedsiębiorców 95 IV. PRZEKSZTAŁCENIA STRUKTURALNE Prywatyzacja Proces prywatyzacji rosyjskiej gospodarki rozpoczął się w lipcu 1992 roku, w wyniku podpisania przez Prezydenta Borysa Jelcyna dekretu nakazującego wszystkim duŝym przedsiębiorstwom przekształcenie się w spółki akcyjne w terminie do 1 października 1992 roku. W efekcie tej inicjatywy, w ciągu pięciu lat własność prywatna została wprowadzona do ponad 14 tysięcy duŝych i średnich przedsiębiorstw, a około 40 milionów Rosjan stało się ich udziałowcami. Obecnie ponad 80 % przedsiębiorstw jest w całości lub częściowo w rękach prywatnych. Dają one pracę więcej niŝ połowie wszystkich zatrudnionych w gospodarce. Proces prywatyzacji spowodował powstanie rynku kapitałowego, przy czym większość pozostających obecnie w obrocie akcji to efekt programu masowej prywatyzacji. Rozpoczął się on w pierwszej połowie 1994 roku, kiedy to mniejszościowe udziały w 300 spośród największych rosyjskich przedsiębiorstw, w tym takich gigantów jak Gazprom, RAO JES, LUKOIL, ZIŁ czy Norilsk Nickel, zostały sprzedane w publicznej ofercie. Jednak poniewaŝ podstawowym załoŝeniem tego procesu było szybkie tempo i duŝa skala, jego efekty nie do końca były takie jak oczekiwano. W konsekwencji, prywatyzacja duŝej części przedsiębiorstw nie spowodowała przejęcia odpowiedzialności przez nowego strategicznego właściciela, a co za tym idzie nie doprowadziła do ich restrukturyzacji i wzmocnienia kapitałowego. Jednym z waŝnych aktywów, które nadal w większości pozostaje w rękach państwa jest ziemia. UwaŜa się, Ŝe proces prywatyzacji gruntów rolnych stanowi podstawowy warunek rozwoju efektywnego rolnictwa. Program prywatyzacji Zasady procesu prywatyzacji określone zostały w przyjętym w 1993 roku Państwowym Programie Prywatyzacji Przedsiębiorstw Państwowych i Komunalnych. Od czasu jego przyjęcia program ten był wielokrotnie modyfikowany i dostosowywany do zmieniających się realiów rosyjskiej gospodarki. Prowadzenie procesu prywatyzacji powierzone zostało Państwowemu Komitetowi ds. Zarządzania Własnością Państwową (GKI). W późniejszym czasie rolę tę przejęło Ministerstwo ds. Stosunków Własnościowych. Utworzony został równieŝ Federalny Fundusz Własności, zajmujący się bezpośrednio sprzedaŝą majątku państwowego. Obie te instytucje nadzorowały pracę funduszy własnościowych zorganizowanych na szczeblu municypalnym i regionalnym, odpowiedzialnych za sprzedaŝ przypisanej im części majątku państwa. W ramach reformy rządu podjętej w marcu 2004 roku zarówno

96 96 IV. Przekształcenia strukturalne Ministerstwo ds. Stosunków Własnościowych, jak i Federalny Fundusz Własności zostały rozwiązane, a ich obowiązki przejęło Ministerstwo Rozwoju Gospodarczego i Handlu. Zgodnie z Państwowym Programem Prywatyzacji, kaŝde przystępujące do niego przedsiębiorstwo zobowiązane było do przygotowania planu prywatyzacji, który podlegał zatwierdzeniu przez odpowiedni fundusz własnościowy. Plan taki opierać się musiał na jednej z trzech, zatwierdzonych przez GKI, metod prywatyzacji. Metoda pierwsza zakładała przekazanie byłym i obecnym pracownikom 25 % udziałów w przedsiębiorstwie w postaci akcji uprzywilejowanych (w zakresie prawa do dywidendy), ale nie dających prawa głosu. Przewidywała ona równieŝ moŝliwość zakupu przez pracowników dodatkowych 10 % udziałów z prawem głosu, po cenie o 30 % niŝszej niŝ wynikająca z wartości księgowej przedsiębiorstwa według wyceny z lipca 1992 roku. Metoda ta, początkowo najczęściej stosowana przez duŝe przedsiębiorstwa, miała istotne mankamenty. Wprowadzenie akcji nie dających prawa do głosowania spowodowało, iŝ liczba udziałów potrzebnych do uzyskania kontroli nad przedsiębiorstwem została obniŝona z 51 do 38 %. Doprowadzało to często do niejasnej sytuacji w zakresie ilości posiadanych przez poszczególne podmioty udziałów oraz praw głosu. Łączna liczba udziałów określana była na podstawie wartości księgowej przedsiębiorstwa z 1992 roku, podzielonej przez standardową wartość nominalną, wynoszącą zazwyczaj 500 lub 1000 rubli. PoniewaŜ wartość księgowa na potrzeby prywatyzacji była określana przez same przedsiębiorstwa, powszechne było jej zaniŝanie. W połączeniu ze zjawiskiem hiperinflacji, doprowadziło to do przejęcia kontroli nad wieloma przedsiębiorstwami za cenę będącą często jedynie niewielką częścią ich faktycznej wartości. Druga metoda prywatyzacji, którą wybrało 75 % średnich i duŝych przedsiębiorstw, przewidywała moŝliwość zakupu przez byłych i obecnych pracowników 51 % udziałów w danej firmie, na zasadach zamkniętej subskrypcji, po cenie o 70 % wyŝszej od odpowiadającej wartości księgowej z lipca 1992 roku. Zgodnie z tą metodą emitowane były tylko akcje zwykłe, dające równe prawo głosu. Część przedsiębiorstw uznanych przez rząd za strategiczne, została początkowo wyłączona z procesu prywatyzacji. Dotyczyło to przede wszystkim sektora telekomunikacji, energetyki oraz wydobycia ropy naftowej i gazu. Następnie jednak niektóre z nich zostały poddane prywatyzacji, gdy na przełomie lat wprowadzone zostało pojęcie tzw. złotych udziałów, dających państwu prawo weta w najwaŝniejszych kwestiach, będących przedmiotem obrad walnych zgromadzeń właścicieli. Lista firm, w których państwo nie zamierzało sprzedawać swoich udziałów, była stopniowo zawęŝana.

97 FEDERACJA ROSYJSKA Przewodnik dla przedsiębiorców 97 Powszechna prywatyzacja i powstanie rynku kapitałowego W ramach przyjętego Państwowego Programu Prywatyzacji, kaŝdy rosyjski obywatel uzyskał prawo do otrzymania bezpłatnego bonu własnościowego. Począwszy od października 1992 roku, wydanych zostało 146 milionów takich bonów, po jednym dla kaŝdego obywatela. W odróŝnieniu od innych krajów, w których ten sposób prywatyzacji został zastosowany, rosyjskie bony własnościowe były od początku w pełni wymienialne, co zaowocowało natychmiastowym powstaniem ich rynku wtórnego. Bony mogły być wymieniane na akcje przedsiębiorstw, zgodnie z dekretem Prezydenta Jelcyna, nakazującym wszystkim duŝym i średnim spółkom akcyjnym przeznaczenie minimum 29 % ich udziałów na tego typu transakcje. Dystrybucji powszechnych bonów własnościowych towarzyszyło powstanie specjalnych funduszy inwestycyjnych. Instytucje te rozpoczęły emitowanie własnych akcji wymienialnych na bony, a takŝe zaczęły skupowanie bonów za gotówkę. W rezultacie tych działań, 640 funduszy przejęło od obywateli około 65 milionów bonów. Jednak jedynie 4 z nich (First Voucher, Alfa Capital, Moscow Invest oraz MMM-Invest) zdołały zgromadzić ponad 1 milion bonów, a tylko 21 funduszy przekroczyło poziom 100 tys. bonów. Oprócz funduszy, na obszarze całego kraju błyskawicznie wyrosła rozbudowana sieć brokerów i pośredników, zajmujących się skupowanie bonów od ludności i odsprzedaŝą ich funduszom inwestycyjnym i innym zainteresowanym inwestorom. Program masowej prywatyzacji został zakończony w 1994 roku. Przetargi prywatyzacyjne Oprócz powszechnej prywatyzacji z wykorzystaniem bonów, rosyjski rząd sprzedawał naleŝące do siebie udziały w poszczególnych przedsiębiorstwach równieŝ poprzez organizowanie przetargów. Ich przedmiotem były zazwyczaj znaczne pakiety akcji, przewaŝnie dające kontrolę nad danym przedsiębiorstwem. W rozstrzyganiu przetargów obowiązywała prosta zasada, iŝ wygrywa najwyŝsza oferta, ustalana na podstawie aktualnej wartości proponowanych inwestycji w okresie następnych trzech lat. Począwszy od 1995 roku w ramach tej formy prywatyzacji państwo sprzedawało duŝym inwestorom swoje udziały w takich firmach, jak m.in. Surgutneftgaz, Norilsk Nickel czy LUKOIL. W latach największą transakcją prywatyzacyjną była sprzedaŝ za kwotę 1,87 mld USD 25 % udziałów w przedsiębiorstwie telekomunikacyjnym Svyazinvest konsorcjum kierowanemu przez Uneximbank i finansistę Georga Sorosa. Proces prywatyzacji przebiegał bardzo dynamicznie aŝ do sierpnia 1998 roku i wybuchu kryzysu finansowego, który spowodował załamanie się rynku kapitałowego. W efekcie, wiele zaplanowanych przetargów prywatyzacyjnych zostało w tym czasie odwołanych lub przełoŝonych. Dotyczyło to m.in. próby sprzedaŝy państwowego przedsiębiorstwa naftowego Rosneft. Po zakończeniu kryzysu proces prywatyzacji został wznowiony.

98 98 IV. Przekształcenia strukturalne Wśród najwaŝniejszych transakcji tego okresu wymienić naleŝy sprzedaŝ we wrześniu 2000 roku 85 % udziałów w przedsiębiorstwie naftowym ONAKO jednemu z krajowych potentatów w tej branŝy, firmie TKN, za kwotę 1,08 mld USD oraz nabycie w grudniu 2002 roku przez konsorcjum złoŝone z firm TKN i Sibneft prawie 75 % udziałów w innym przedsiębiorstwie naftowym, Slavneft, za kwotę 1,86 mld USD. Obecnie poszczególne projekty prywatyzacyjne są podejmowane w zaleŝności od aktualnej sytuacji gospodarczej, potrzeb budŝetowych oraz trendów w gospodarce światowej. W okresie wysokich cen surowców energetycznych, rosyjski rząd nie jest zmuszony do wykorzystywania prywatyzacji jako źródła finansowania budŝetu państwa. PoniewaŜ prywatyzacja największych rosyjskich zakładów została praktycznie zakończona, obecnie działania rządu skupiać się będą na sprzedaŝy udziałów w około 14 tysiącach średniej wielkości przedsiębiorstw państwowych. W rękach państwa mają pozostać jedynie podmioty o znaczeniu strategicznym. Zakończenie tego procesu planowane jest na 2008 rok. Ustawa o prywatyzacji Ustawa O prywatyzacji własności państwowej i komunalnej w Federacji Rosyjskiej została przyjęta w grudniu 2001 roku. Reguluje ona szczegółowo zasady sprzedaŝy majątku naleŝącego do państwa, w tym podmiotów federalnych i ośrodków komunalnych, osobom fizycznym i prawnym. Ustawa określa m.in. procedury planowania prywatyzacji, wymogi jakie powinni spełniać potencjalni nabywcy, dopuszczalne metody prywatyzacji, a takŝe specyficzne zasady prywatyzacji niektórych typów majątku. Zgodnie z nią, rząd federalny zobowiązany jest do przygotowania programu prywatyzacyjnego na kaŝdy kolejny rok (obejmującego listę przedsiębiorstw przewidzianych do prywatyzacji) oraz składania sprawozdania przed Dumą Państwową z działań prywatyzacyjnych w roku poprzednim.

99 FEDERACJA ROSYJSKA Przewodnik dla przedsiębiorców 99 Prywatyzacja ziemi Jednym z najwaŝniejszych wydarzeń w procesie transformacji rosyjskiej gospodarki, było wejście w Ŝycie Kodeksu Ziemskiego w październiku 2001 roku. OŜywione dyskusje i debaty polityczne nad kwestią własności ziemi toczyły się w Rosji od początku lat 90. i dopiero administracji prezydenta Putina udało się doprowadzić do zniesienia tej podstawowej przeszkody w rozwoju nowoczesnej gospodarki rynkowej. Kodeks Ziemski uznał prawo podmiotów prywatnych do nabywania i posiadania na własność ziemi o przeznaczeniu pozarolniczym, w tym przemysłowym oraz potwierdził prawo własności do działek z indywidualną zabudową mieszkalną i rekreacyjną (dacze). Wprowadził równieŝ swobodę dysponowania ziemią, w tym jej dzierŝawienia i sprzedaŝy osobom trzecim, a takŝe uprościł związane z tym procedury i zmniejszył zakres arbitralnych decyzji urzędniczych w tym zakresie. W praktyce jednak prywatna własność ziemi funkcjonowała w ograniczonym zakresie jeszcze przed uchwaleniem wspomnianego kodeksu. Dotyczyło to głównie ziemi nabywanej wraz z majątkiem prywatyzowanych przedsiębiorstw. Kodeks Ziemski wprowadził natomiast moŝliwość nabywania ziemi pod nowo budowane nieruchomości. Sam Kodeks Ziemski dotyczy tylko działek miejskich i przemysłowych, czyli jedynie około 2 % terytorium Rosji (choć o najwyŝszej wartości jednostkowej). Znacznie większych obszarów ziemi dotyczy przewidziana kodeksem Ustawa federalna O obrocie gruntami rolnymi, która weszła w Ŝycie w czerwcu 2002 roku. Jeszcze we wczesnym okresie transformacji ustrojowej, około 12 milionów pracowników państwowych i kolektywnych gospodarstw rolnych oraz emerytów otrzymało prawo własności do 120 milionów hektarów ziemi, w postaci tzw. udziałów ziemskich. W praktyce jednak nie istniała moŝliwość rozporządzania tymi zasobami, gdyŝ udziały ziemskie nie były przypisane do określonych gruntów. W efekcie, według róŝnych szacunków, na 20 do 30 milionach hektarów gruntów rolnych, w ostatnim dziesięcioleciu zaprzestano działalności rolniczej. Nowa ustawa, zachowując kontrolę państwa nad racjonalnym i celowym wykorzystaniem gruntów rolnych, jednoznacznie potwierdziła prawo do ich prywatnej własności i wprowadziła pełną swobodę rozporządzania nimi. Obejmuje to moŝliwość przekazywania ziemi do kapitału zakładowego tworzonych podmiotów gospodarczych, prawo do oddawania w dzierŝawę lub zarząd powierniczy, a takŝe sprzedaŝy lub prowadzenia na niej działalności rolniczej. Jedynym istotnym ograniczeniem jest brak moŝliwości sprzedaŝy gruntów rolnych cudzoziemcom. Mogą oni jednak dzierŝawić tego rodzaju ziemię na okres do 49 lat. Wprowadzenie do obrotu rynkowego zasobów ziemi, moŝe znacząco wpłynąć na zwiększenie poziomu kapitalizacji rosyjskich przedsiębiorstw. W 2002 roku wiele zakładów przemysłowych, głównie na Uralu i Syberii, gdzie ziemia jest jeszcze relatywnie tania, zaczęło wykupywać uŝytkowane przez siebie grunty, a do masowego

100 100 IV. Przekształcenia strukturalne skupu ziemi rolnej przygotowuje się duŝa grupa rosyjskich holdingów rolniczych. W kraju, w którym ziemia jest występującym w bodaj największej obfitości zasobem, utworzenie i rozwój rynku obrotu ziemią, stanowić powinno jeden z waŝnych mechanizmów dynamicznego rozwoju gospodarczego. Istotne znaczenie dla rozwoju prywatnej własności gruntów rolnych ma równieŝ Ustawa O prywatnych gospodarstwach rolnych, która weszła w Ŝycie w czerwcu 2003 roku. Wprowadziła ona prawo prowadzenia działalności rolniczej w formie prywatnych gospodarstw rolnych, rozumianych jako przedsięwzięcie rodzinne, oparte na wspólnej własności określonych gruntów rolnych. Gospodarstwa prywatne nie mogą być tworzone w formie osób prawnych. Ustawa określa procedury tworzenia takich gospodarstw oraz sposób podziału majątku gospodarstwa w przypadku opuszczenia go przez jednego z właścicieli. WaŜnym postanowieniem ustawy, jest zapis wyłączający z moŝliwości podziału naleŝące do gospodarstwa zasoby ziemi i środki produkcji. Prawo do tworzenia prywatnych gospodarstw rolnych mają, zgodnie z Ustawą, nie tylko obywatele Federacji Rosyjskiej, ale równieŝ cudzoziemcy oraz osoby nie posiadające obywatelstwa Ŝadnego kraju.

101 FEDERACJA ROSYJSKA Przewodnik dla przedsiębiorców 101 V. FINANSE BudŜet państwa NajwaŜniejszą cechą charakterystyczną rosyjskiej polityki budŝetowej ostatnich sześciu lat jest utrzymujące się dodatnie saldo budŝetu państwa. Dochody skonsolidowanego budŝetu Federacji Rosyjskiej, obejmującego budŝet federalny, budŝety podmiotów federacji oraz fundusze pozabudŝetowe, osiągnęły w 2005 roku poziom 7611,6 mld rubli, co stanowiło 35,2 % PKB. Wydatki budŝetu skonsolidowanego w tym samym roku wyniosły 5941,4 mld rubli, czyli 27,5 % PKB. Efektem było dodatnie saldo w wysokości 1670,2 mld rubli (7,7 % PKB). Dochody samego budŝetu federalnego osiągnęły w 2005 roku wartość 5125,1 mld rubli, czyli 23,7 % PKB. W wyraŝeniu nominalnym oznaczało to wzrost o blisko 50 % w stosunku do roku poprzedniego (w 2004 roku dochody wyniosły 3426,3 mld rubli), natomiast w odniesieniu do PKB wzrost wyniósł 3,5 punktu procentowego. Zwiększenie dochodów wiązało się przede wszystkim ze wzrostem wpływów podatkowych, uwarunkowanych wzrostem cen paliw i surowców. W strukturze dochodów główną pozycję stanowiły wpływy podatkowe (62,2 % udziału), wśród których czołowe miejsce zajmowały wpływy z tytułu podatku VAT (28,7 % wszystkich dochodów i 46,2 % wpływów podatkowych). Wśród pozostałych dochodów największe znaczenie miały cła i opłaty celne (32,8 % wszystkich dochodów). Wydatki budŝetu federalnego wyniosły 3512,3 mld rubli (wzrost nominalny o 30,3 %) i stanowiły 16,2 % PKB (w 2004 roku 15,9 %). Na obsługę długu państwowego w 2005 roku przeznaczono kwotę 208,4 mld rubli, co stanowiło 5.9 % wszystkich wydatków budŝetowych oraz około 1 % PKB. Na obronę narodową i sferę bezpieczeństwa wydatkowano 1031,2 mld rubli (29,4 % wszystkich wydatków), a na cele socjalne oraz kulturę wydano 475,9 mld rubli (13,5 %). Transfery do budŝetów niŝszych szczebli (regionalnych) stanowiły 13,9 % wszystkich wydatków federalnych, natomiast transfery do funduszy pozabudŝetowych 21,6 %. Znaczna przewaga dochodów nad wydatkami pozwoliła wypracować nadwyŝkę budŝetową w wysokości 1612,9 mld rubli (ok. 57 mld USD), tj. 7,5 % PKB (w 2004 roku 4,3 %). Według ustawy budŝetowej na 2006 rok dochody budŝetu federalnego powinny wynieść 5046,1 mld rubli (20,7 % PKB), w tym wpływy z podatków 3167,8 mld rubli (12,99 % PKB). Wydatki zaplanowano na kwotę 4270,1 mld rubli (17,5 % PKB), w związku z czym nadwyŝka dochodów nad wydatkami ma wynieść 776 mld rubli (3,2 % PKB). Procentowo w 2006 roku najbardziej wzrosną wydatki na cele socjalne, podczas gdy do 2005 roku najszybciej rosły wydatki na resorty siłowe. Ogółem wydatki socjalne wzrosną o 28 % w porównaniu z rokiem 2005.

102 102 V. Finanse Czołowe miejsca pod względem procentowego wzrostu wydatków w 2006 roku zajmują słuŝba zdrowia wzrost o 81,3 % (127,3 mld rubli), sport o 48,7 % (5,6 mld rubli) i edukacja o 29,5 % (206 mld rubli). Na resorty siłowe w roku 2006 przeznaczonych zostanie 5 % PKB, co jest rekordem wśród krajów nie będących w stanie wojny. W roku 2006 budŝet wyda na obronę 668,3 mld rubli, czyli o 20,5 % więcej, niŝ w roku 2005, a na bezpieczeństwo o 22,5 % więcej niŝ rok wcześniej (540 mld rubli). Bezpośrednie wydatki na wojsko zwiększą się o 22,1 %. Znacznie więcej środków otrzymają organy prokuratury wzrost o 31,6 %, Federalna SłuŜba Bezpieczeństwa o 37 % oraz więziennictwo o 27 %. Prawie o jedną trzecią więcej zaplanowano na utrzymanie administracji państwowej, a o 38 % więcej na funkcjonowanie sądów. Rys. 13. Struktura wydatków budŝetu federalnego w 2006 roku Wydatki Sfera socjalna 15,3% Dofinansowanie przemysłu, rolnictwa,transpor tu, itd. 5,4% Bezpieczeństwo wewnętrzne i władza sądownicza 13,7% Obsługa zadłuŝenia 11,1% Obrona narodowa 17,8% Transfery na rzecz budŝetów niŝszych szczebli 21,5% Pozostałe 10,2% Administracja 3,4% Działalność międzynarodowa 1,4% ZadłuŜenie zagraniczne Rekordowo sprzyjająca koniunktura zewnętrzna, w tym przede wszystkim wysokie i wciąŝ rosnące ceny ropy naftowej skutkują napływem środków dewizowych w rozmiarach, które nie były przewidywane nie tylko w Ŝadnym ze średnio okresowych planów rozwoju społeczno-gospodarczego (w Rosji są to 3 letnie plany kroczące), ale nawet w corocznych załoŝeniach do budŝetu. Napływające z zagranicy środki dewizowe w wyniku procesu sterylizacji rynku trafiają do: rezerw walutowych Banku Centralnego. W 2004 roku rezerwy te zwiększyły się o 47,65 mld USD, tj. o 61,9 % i według stanu na dzień 1 stycznia 2005 roku wyniosły 124,5 mld USD. W 2005 roku rezerwy walutowe wzrosły o 46,4 % do poziomu 182,24 mld USD, a do końca sierpnia 2006 roku zwiększyły się o dalsze 77,6 mld USD osiągając wartość blisko 259,9 mld USD;

103 FEDERACJA ROSYJSKA Przewodnik dla przedsiębiorców 103 budŝetu federalnego, który według szacunków w I połowie 2006 roku osiągnął nadwyŝkę w wysokości 1083,4 mld rubli, czyli prawie 40,2 mld USD, co stanowi 8,9 % PKB; Funduszu Stabilizacyjnego, w którym na koniec 2004 roku zgromadzono środki o wartości ok. 18,5 mld USD. Do końca 2005 roku stan rachunków Funduszu zwiększył się do kwoty około 44 mld USD (1237 mld rubli). Rekordową wartość Fundusz Stabilizacyjny zanotował na początku sierpnia 2006 roku osiągając poziom 2207,33 mld rubli, czyli 82,14 mld USD. Do początku września 2006 roku wartość funduszu obniŝyła się do poziomu 64,73 mld USD. Szybki i ciągle zwiększający się napływ dewiz przyspieszył i znacznie oŝywił dyskusję w kręgach rządowo-gospodarczych Rosji o zagospodarowaniu tych środków, w tym w szczególności w odniesieniu do środków gromadzonych na rachunkach Funduszu Stabilizacyjnego. ChociaŜ dyskusja na ten temat ciągle trwa (szczególnie oŝywione jej aspekty dotyczą finansowania programów rozwojowych, socjalnych i reform podatkowych), to na początku 2005 roku najwięcej zwolenników znalazła koncepcja wcześniejszej spłaty, ze środków Funduszu, publicznego zadłuŝenia zagranicznego Rosji, ocenianego według stanu na 1 stycznia 2005 roku na 97,4 mld USD. W ramach realizacji tej koncepcji Rosja ze znaczącym wyprzedzeniem spłaciła swe zobowiązania wobec Międzynarodowego Funduszu Walutowego (MFW). Ostatnia rata zobowiązań w wysokości 3,3 mld USD przelana została na rachunek MFW 31 stycznia 2005 roku. Spłacając swe zobowiązania w tym terminie, zamiast do końca 2008 roku Rosja zaoszczędziła na odsetkach 240 mln USD. Równolegle toczyły się negocjacje w sprawie wcześniejszej spłaty zobowiązań wobec innych wierzycieli, w tym przede wszystkim wobec Klubu Paryskiego. Wobec tego ostatniego Rosja planowała spłatę swych zobowiązań w najbliŝszych trzech latach po ok. 10 mld USD rocznie, spodziewając się przy tym dyskonta polegającego na zmniejszeniu wyjściowego poziomu zadłuŝenia nawet o 20 %. W praktyce jednak wielu członków Klubu Paryskiego nie zgodziło się na takie rozwiązanie, warunkując wcześniejszą spłatę zwiększeniem sumy podstawowej o część naleŝnych odsetek. W wyniku negocjacji w dniu 13 maja 2005 roku podpisano porozumienie, na mocy którego Rosja otrzymała prawo wcześniejszej spłaty zadłuŝenia w wysokości 15 mld USD (według nominalnej wartości), tj. prawie ⅓ całego zadłuŝenia wobec wierzycieli z Klubu Paryskiego. Spośród członków Klubu, na takie rozwiązanie zgodziło się 16 wierzycieli (zgody nie wyraziła Szwajcaria). W dniu 22 sierpnia 2005 roku Rosja przekazała ostatnią transzę z uzgodnionej sumy wcześniejszej spłaty zadłuŝenia. Według szacunków Ministerstwa Finansów FR wcześniejsza spłata części zadłuŝenia wobec Klubu Paryskiego pozwoli Rosji zaoszczędzić na oprocentowaniu zaciągniętych kredytów ok. 6 mld USD w perspektywie do roku 2020.

104 104 V. Finanse W wyniku działań podjętych przez rosyjski rząd w 2005 roku publiczne zadłuŝenie zagraniczne Rosji zmniejszyło się w ciągu tego roku o rekordową kwotę 26,1 mld USD do poziomu 71,3 mld USD wg stanu na 1 stycznia 2006 roku, w tym zadłuŝenie wobec członków Klubu Paryskiego (głównie kredyty zaciągnięte w czasach ZSRR) zmniejszyło się o 21,1 mld USD. Strukturę zadłuŝenia publicznego Rosji w połowie 2006 roku ilustruje tabela poniŝej. Tab. 8. Publiczne zadłuŝenie zagraniczne Rosji (stan na 1 lipca 2006 roku w mld USD) ZadłuŜenie wobec Klubu Paryskiego 24,3 ZadłuŜenie wobec innych wierzycieli rządowych 2,9 ZadłuŜenie wobec byłych krajów RWPG 2,0 Kredyty komercyjne 1,1 Kredyty międzynarodowych organizacji finansowych 5,5 Euroobligacje (głównie Klub Londyński) 31,2 Obligacje umieszczone na rynku wewnętrznym 5,7 Gwarancje rządowe nominowane w walucie zagranicznej 0,2 Razem 72,9 Źródło: Dane Ministerstwa Finansów FR Wśród obecnych priorytetów, z uwagi na skalę, na pierwszym miejscu postrzega się zadłuŝenie wobec Klubu Londyńskiego. Podkreśla się przy tym, Ŝe wcześniejsza spłata zadłuŝenia w tym przypadku jest zabiegiem znacznie mniej skomplikowanym, nie wymagającym uzgodnień i negocjacji, tak jak to było w przypadku Klubu Paryskiego, gdyŝ podstawowa część zadłuŝenia wobec kredytorów z Klubu Londyńskiego, tj. 20,4 mld USD w 2000 roku została zamieniona na euroobligacje. W tej sytuacji wystarczającą operacją jest zorganizowanie skupu tych obligacji przez sieć zagranicznych banków 26. Według danych Banku Centralnego FR całkowite zadłuŝenie zagraniczne Rosji (obejmujące dług państwowy (publiczny), zadłuŝenie Banku Centralnego, banków komercyjnych oraz przedsiębiorstw niefinansowych) na początku stycznia 2006 roku wynosiło 258,4 mld USD, co oznacza, Ŝe w ciągu 2005 roku zwiększyło się o 43,9 mld USD. ZłoŜyło się na zwiększenie zadłuŝenia w sektorze prywatnym dług banków komercyjnych wzrósł z 43,5 do 50,2 mld USD, natomiast zadłuŝenie przedsiębiorstw zwiększyło się ze 103 do 126 mld USD. W rezultacie udział długu publicznego w całkowitym długu zagranicznym Rosji stanowi obecnie 27,6 %, podczas gdy jeszcze na początku 2000 roku wskaźnik ten wynosił 74,7 % (patrz rys. 14). 26 Jerzy Rutkowski, Radca Handlowy Wydziału Ekonomiczno-Handlowego FR Ambasady RP w Moskwie

105 FEDERACJA ROSYJSKA Przewodnik dla przedsiębiorców 105 Rys. 14. Wartość zadłuŝenia zagranicznego Rosji w latach (stan na koniec roku) w mld USD miliardy USD Całkowite zadłuŝenie Dług publiczny Źródło: Bank Centralny FR Mimo iŝ całkowite zadłuŝenie zagraniczne Rosji zwiększyło się w ciągu ostatnich czterech lat o 112,1 mld USD (czyli o 76,6 %) to nie stanowi ono obecnie większego zagroŝenia dla stabilności rosyjskiej gospodarki. W warunkach dynamicznie rosnącego dochodu narodowego Rosji, wskaźnik całkowitego zadłuŝenia kraju w stosunku do PKB obniŝył się z poziomu 45 % na początku 2003 roku do 28,6 % na początku 2006 roku. Stosunek zagranicznego długu publicznego do PKB wynosi obecnie zaledwie 7,9 %. Transakcje walutowe Od 18 czerwca 2004 roku obowiązują w Rosji nowe przepisy dotyczące wymienialności walut i transakcji walutowych. Wynikają one z nowej Ustawy O regulacjach i kontroli walutowej przyjętej 10 grudnia 2003 roku. Wśród najwaŝniejszych zmian wprowadzonych przez nową Ustawę wymienić naleŝy zlikwidowanie podziału na transakcje bieŝące i kapitałowe oraz objęcie regulacjami nie tylko transakcji dotyczących zagranicznych walut i papierów wartościowych, ale równieŝ transakcji w rublach oraz sprzedaŝy i kupna rosyjskich papierów wartościowych. Obecnie, transakcje walutowe moŝna podzielić na trzy podstawowe kategorie: transakcje pomiędzy rezydentami i nierezydentami; transakcje w walutach obcych i w zakresie zagranicznych papierów wartościowych zawierane pomiędzy rezydentami; transakcje pomiędzy nierezydentami, odbywające się na terenie Rosji.

106 106 V. Finanse Transakcje walutowe między rezydentami i nierezydentami Zgodnie z nową Ustawą transakcje walutowe między rezydentami i nierezydentami mogą być prowadzone bez ograniczeń, za wyjątkiem pewnych typów transakcji, wobec których Ustawa dopuszcza wprowadzenie ograniczeń. Ograniczenia mogą być wprowadzone wobec: transakcji dotyczących handlu zagranicznego, w ramach których rezydent udziela nierezydentowi kredytu handlowego (odroczenie płatności w eksporcie lub zaliczka na towary importowane) na okres dłuŝszy niŝ 180 dni; zakupu przez rezydenta udziałów lub akcji w przedsiębiorstwie od nierezydentów; transakcji związanych z udzieleniem lub otrzymaniem kredytu lub poŝyczki w walutach obcych lub rublach; transakcji dotyczących zagranicznych lub krajowych papierów wartościowych. Wobec powyŝszych transakcji Ustawa przewiduje moŝliwość wprowadzenia jedynie dwóch następujących typów ograniczeń: postawienia rezydentowi lub nierezydentowi wymogu zdeponowania na osobnym rachunku kwoty w walucie krajowej, w wysokości i na okres określony przez powołane do tego instytucje, w oparciu o Ustawę; postawienia rezydentowi lub nierezydentowi wymogu wykorzystania do transakcji walutowych specjalnego rachunku bankowego. PowyŜsze ograniczenia, w zaleŝności od typu transakcji, mogą być wprowadzone przez Rząd FR, Bank Centralny FR lub obie te instytucje działające ze sobą w porozumieniu. JeŜeli ograniczenia nie zostaną wprowadzone, to transakcje walutowe mogą być prowadzone bez Ŝadnych restrykcji. Transakcje walutowe pomiędzy rezydentami Transakcje w walutach obcych oraz dotyczące zagranicznych papierów wartościowych, zawierane pomiędzy rezydentami są zasadniczo zabronione. Ustawa dopuszcza jedynie kilka typów takich transakcji. Są to m.in.: transakcje z udziałem pośredników (agentów), w ramach których pośrednik (agent) świadczy usługę w zakresie zawarcia i realizacji kontraktu, którego stroną jest nierezydent (dotyczyć to moŝe przepływu towarów, usług, informacji, praw własności intelektualnej, itp.); transakcje dotyczące egzekucji obowiązkowych płatności (podatków, opłat, itp.) w walutach obcych, na rzecz budŝetów wszystkich szczebli; transakcje pomiędzy rezydentem a uprawnionym bankiem, dotyczące udzielenia lub spłaty poŝyczki lub kredytu, spłaty odsetek, itp.;

107 FEDERACJA ROSYJSKA Przewodnik dla przedsiębiorców 107 transakcje dotyczące zakupu przez rezydentów w uprawnionych do tego bankach skryptów dłuŝnych denominowanych w walutach obcych. Transakcje walutowe pomiędzy nierezydentami Transakcje walutowe zawierane na terenie Rosji pomiędzy nierezydentami nie podlegają ograniczeniom. Jedynie w przypadku transakcji dotyczących rosyjskich papierów wartościowych naleŝy stosować się do procedur ustanowionych przez Bank Centralny FR, co moŝe wiązać się z wymogiem wykorzystania do tego celu specjalnego rachunku. Zagraniczne rachunki bankowe rezydentów Osoby fizyczne będące rosyjskimi rezydentami mają od 18 czerwca 2004 roku moŝliwość otwierania bez ograniczeń rachunków w bankach znajdujących się na terenie państw będących członkami Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD) lub Finansowej Grupy Zadaniowej ds. problemu prania brudnych pieniędzy (FATF) 27. Osoby te mają równieŝ moŝliwość dokonywania w oparciu o te rachunki wszelkich transakcji walutowych, które nie wiąŝą się z przekazaniem własności lub świadczeniem usług na terenie Rosji. Podobne uprawnienia do otwierania rachunków w zagranicznych bankach w krajach OECD i FATF oraz dokonywania w oparciu o nie wszelkich transakcji nie dotyczących rosyjskich rezydentów, uzyskały 19 czerwca 2005 roku rosyjskie osoby prawne. MoŜliwość otwierania rachunków bankowych w krajach nie będących członkami OECD lub FATF rosyjskie osoby fizyczne i prawne uzyskały równieŝ 19 czerwca 2005 roku, przy czym w tym zakresie obowiązuje specjalna procedura ustanowiona przez Bank Centralny FR. Polityka kursowa i rezerwy walutowe Walutą Federacji Rosyjskiej jest rosyjski rubel, który równy jest 100 kopiejkom. W 1998 roku zarządzono denominację rubla w stosunku 1:1000. Banknoty wyemitowane przed przeprowadzeniem denominacji straciły waŝność. Obecnie oprócz banknotów o nominałach 5, 10, 50, 100, 500, 1000 i 5000 rubli rosyjska waluta pojawia się równieŝ w monetach o nominałach 1, 5, 10 i 50 kopiejek oraz 1, 2 i 5 rubli. Kurs rosyjskiego rubla (RUR) ustalany jest przez Bank Centralny FR, na podstawie kursu kształtującego się na krajowym rynku walutowym. Bank Centralny, w ramach prowadzonej polityki kursowej, dokonuje w razie potrzeby interwencji na rynku walut w celu stabilizacji kursów. Do godziny w czasie sesji kupna-sprzedaŝy waluty 27 Financial Action Task Force on Money Laundering

108 108 V. Finanse amerykańskiej na Moskiewskiej Międzybankowej Giełdzie Walutowej dokonuje się ustalenie wysokości średniego kursu zawierania transakcji kupna-sprzedaŝy tej waluty. Centralny Bank Rosji na podstawie tego kursu ustala oficjalny kurs na następny dzień kalendarzowy. Tab. 9. Kurs dolara amerykańskiego wobec rubla na koniec miesiąca w latach Miesiąc Styczeń 30,68 31,82 28,49 28,08 28,12 Luty 30,94 31,58 28,52 27,77 28,12 Marzec 31,11 31,38 28,49 27,83 27,76 Kwiecień 31,19 31,10 28,88 27,77 27,27 Maj 31,30 30,71 28,99 28,09 26,98 Czerwiec 31,44 30,35 29,03 28,67 27,08 Lipiec 31,44 30,26 29,10 28,63 26,87 Sierpień 31,56 30,50 29,24 28,55 26,74 Wrzesień 31,63 30,61 29,22 28,50 Październik 31,74 29,86 28,77 28,42 Listopad 31,84 29,74 28,24 28,73 Grudzień 31,78 29,45 27,75 28,78 Źródło: Centralny Bank Rosji Rys. 15. Kształtowanie się kursu dolara i euro wobec rubla w latach / w RUR Kurs USD na koniec roku Kurs EURO na koniec roku Źródło: Obzor Ekonomiki Rossiji i Bank Centralny FR W 2005 roku średni kurs dolara amerykańskiego do rubla ukształtował się na poziomie 28,28 RUR/USD. W ciągu roku wartość dolara wyraŝona w rublach wzrosła stosunkowo nieznacznie (o 3,1 %), z poziomu 27,75 RUR/USD na początku roku do 28,78 RUR/USD na koniec roku. NajwyŜszy kurs dolar zanotował na początku grudnia (28,99), natomiast największe umocnienie rubla wobec dolara nastąpiło w marcu (minimalny kurs 27,46). Z kolei w stosunku do euro rubel umocnił się dość wyraźnie z poziomu 37,84 RUR/EUR na początku roku do 34,19 na koniec grudnia

109 FEDERACJA ROSYJSKA Przewodnik dla przedsiębiorców 109 (wzrost kursu nominalnego o 9,3 %). NajniŜszy kurs euro notowano w listopadzie (33,68), natomiast średni kurs za cały 2005 rok osiągnął wartość 35,26 RUR/EUR. W wyraŝeniu realnym na przestrzeni 2005 roku rubel wzmocnił się w stosunku do dolara o 3,9 %, natomiast wobec euro aŝ o 18,8 %. Efektywny realny kurs rubla wobec walut obcych zwiększył się w ciągu roku o 10,5 %. Sytuacja ta z pewnością niepokoi znaczną część rosyjskiego społeczeństwa, która przechowuje swoje oszczędności w walucie. Po doświadczenia kryzysu 1998 roku mieszkańcy Rosji nadal większym zaufaniem obdarzają waluty obce (głównie dolary) niŝ walutę krajową. Umocnienie się rubla oznacza dla nich zmniejszenie wartości ich realnego kapitału. Odbywa się to wraz ze wzrostem cen na podstawowe towary konsumpcyjne. Rys. 16. Wielkość rezerw walutowych Rosji w latach , , , ,3 17,8 12,2 12,5 27,9 34,5 47,8 76, /2006 Poziom rezerw walutowych Rosji w mld USD Źródło: Obzor Ekonomiki Rossiji, marzec 2004 oraz Bank Centralny FR W ostatnich latach Rosja niezwykle dynamicznie powiększa swoje rezerwy walutowe, zajmując pod względem ich wielkości piąte miejsce na świecie po Japonii, Chinach, Tajwanie i Korei Południowej. W 1998 roku rosyjskie rezerwy waluty i złota wynosiły niewiele ponad 12 mld dolarów. Gwałtowny wzrost światowych cen ropy naftowej, który zaczął się w 1999 roku, skierował do Rosji strumień petrodolarów i zaczął powiększać rezerwy walutowe. Najszybciej zwiększały się one w latach , kiedy Rosja zaczęła szybko podnosić podatki związane z eksportem ropy naftowej. W ciągu 2004 roku rosyjskie rezerwy wzrosły o 61 proc., sięgając kwoty 124,5 mld USD. W 2005 roku powiększyły się o kolejne 40 proc., do 182,2 mld USD. W 2006 roku następował

110 110 V. Finanse dalszy dynamiczny wzrost rosyjskich rezerw, osiągając w sierpniu swoje historyczne maksimum na poziomie 277 mld USD. Na początku września wartość rezerw obniŝyła się do 259,9 mld USD. System bankowy Do czasu uzyskania niepodległości Rosja naleŝała do radzieckiego systemu bankowego, składającego się z Państwowego Banku ZSRR oraz kilku wyspecjalizowanych banków działających w poszczególnych sektorach gospodarki i ich republikańskich oddziałów. Obowiązujący obecnie dwupoziomowy system bankowy został stworzony w latach Funkcję banku centralnego spełnia Bank Centralny Federacji Rosyjskiej (Bank Rosji). Banki komercyjne działają na podstawie licencji wydanych przez Bank Rosji i pozostają pod jego nadzorem. Funkcjonowanie systemu bankowego określone jest Konstytucją FR, ustawami federalnymi, Kodeksem Cywilnym, dekretami Prezydenta FR oraz uchwałami Banku Centralnego. Bank centralny Bank Centralny Federacji Rosyjskiej (Bank Rosji) został utworzony 13 lipca 1990 roku, w oparciu o strukturę Rosyjskiego Banku Republikańskiego, wchodzącego w skład Banku Państwowego (Gosbanku) ZSRR. W grudniu 1990 roku Rada NajwyŜsza Rosyjskiej Socjalistycznej Federacyjnej Republiki Radzieckiej przyjęła ustawę o Banku Centralnym RSFRR, która zatwierdzała status tego banku jako centralnej instytucji systemu bankowego republiki (podległej Radzie NajwyŜszej RSFRR) i określała jego podstawowe funkcje obejmujące nadzorowanie obiegu pieniądza, polityki monetarnej oraz obrotów gospodarczych z zagranicą, a takŝe koordynowanie funkcjonowania pozostałych banków. Po rozpadzie Związku Radzieckiego, w listopadzie 1991 roku, bank ten przejął od Banku Państwowego ZSRR funkcje emisji pieniądza oraz ustalania kursu walutowego na terenie Rosji. Z kolei w grudniu 1991 roku przejął on wszystkie aktywa, pasywa i majątek Gosbanku ZSRR. Obecna nazwa banku przyjęta została w pierwszej połowie 1992 roku. W latach Bank Centralny FR nadzorował powstawanie systemu bankowego w Rosji oraz organizował własne struktury. Po utworzeniu instytucji skarbu państwa w Federacji Rosyjskiej w grudniu 1992 roku przestał on pełnić funkcje rozliczeniowe względem budŝetu federalnego. W latach pod kierunkiem Banku Centralnego powstał system nadzoru i kontroli systemu bankowego w Rosji oraz system regulacji i kontroli wymiany walutowej. W tym czasie Bank Rosji rozpoczął, w imieniu Ministerstwa Finansów FR, organizowanie rynku papierów wartościowych skarbu państwa (GKO). Z kolei w kwietniu 1995 roku Bank Centralny zaprzestał udzielania poŝyczek na rzecz budŝetu federalnego oraz poszczególnych sektorów gospodarki.

111 FEDERACJA ROSYJSKA Przewodnik dla przedsiębiorców 111 Przyjęta w 1993 roku Konstytucja Federacji Rosyjskiej, określiła w art. 75 podstawowe funkcje Banku Centralnego i zapewniła tej instytucji niezaleŝność od władz wykonawczych federacji i jej podmiotów. Ogromnym wyzwaniem dla Banku Centralnego FR i całego systemu bankowego Rosji był kryzys finansowy, który rozpoczął się w sierpniu 1998 roku. W celu przezwycięŝenia jego skutków, Bank Rosji podjął szereg działań na rzecz wzmocnienia systemu bankowego kraju, poprawy wyników i utrzymania płynności finansowej banków. Część nieefektywnych banków została zlikwidowana, powołana została Agencja ds. Restrukturyzacji Instytucji Kredytowych oraz Międzyresortowy Komitet Koordynacyjny ds. Rozwoju Systemu Bankowego w Rosji. W efekcie podjętych kroków rosyjski system bankowy zdołał pokonać skutki kryzysu w połowie 2001 roku. W okresie pokryzysowym polityka monetarna Banku Rosji koncentrowała się na utrzymaniu stabilizacji finansowej i stworzeniu warunków dla zrównowaŝonego wzrostu gospodarczego kraju. Działania Banku miały na celu obniŝanie tempa inflacji, zapobieganie nadmiernym wahaniom kursu walutowego oraz restrukturyzację i dalszy rozwój systemu bankowego. W 2002 roku przyjęta została nowa Ustawa O Banku Centralnym, która zwiększyła zakres kontroli parlamentu nad tą instytucją. Zgodnie z nią Przewodniczącego Banku Rosji mianuje Prezydent FR, a zatwierdza Duma Państwowa. Do najwaŝniejszych działań podjętych przez Bank Centralny FR w ostatnich latach naleŝy przygotowanie aktów wykonawczych i wdroŝenie Ustawy federalnej O ubezpieczeniach depozytów osób fizycznych w bankach Federacji Rosyjskiej, przyjętej w grudniu 2003 roku. Ustawa ta wprowadziła obowiązek ubezpieczania depozytów ludności oraz określiła mechanizmy funkcjonowania tego systemu. Problemy, na których bank Centralny koncentruje swoją uwagę to takŝe wzmocnienie nadzoru bankowego w związku z pojawianiem się nowych rodzajów ryzyk finansowych, rozwijanie systemu kredytu hipotecznego przez banki komercyjne, a takŝe przeciwdziałanie zjawisku fikcyjnej kapitalizacji banków, przejawiającym się w sztucznym zaniŝaniu bądź zawyŝaniu poziomu rezerw obowiązkowych przez niektóre banki. WaŜnym krokiem podjętym przez Bank Centralny FR w roku 2006 była decyzja o rezygnacji z wymogu obowiązkowej sprzedaŝy części wpływów walutowych, które otrzymują krajowi eksporterzy. Wymóg odsprzedaŝy walut został wprowadzony w Rosji w pierwszych latach reform gospodarczych, gdy w kraju panował wyraźny niedobór zasobów walutowych. Przy obecnym poziomie rezerw walutowych problem taki nie istnieje, w związku z czym zlikwidowanie tego obowiązku, oczekiwane przez ekonomistów i eksporterów, zostało przyjęte jako kolejny krok na drodze ku nowemu modelowi regulacji systemu walutowego i pełnej wymienialności rubla, przewidywanej

112 112 V. Finanse na 2007 rok. NiezaleŜnie od swojego symbolicznego charakteru, decyzja ta prawdopodobnie wpłynie na dalsze umocnienie się rubla. Przedstawiciele Centralnego Banku FR niejednokrotnie oświadczali, iŝ kurs na poziomie rubli za dolara jest zawyŝony i utrzymuje się wyłącznie dzięki ingerencji Banku Rosji, który skupuje nadwyŝki walut kosztem dodatkowo emitowanych rubli 28. Banki komercyjne Rosyjski system bankowy, który poniósł szczególnie dotkliwe straty na skutek kryzysu finansowego w 1998 roku, obecnie rozwija się bardzo dynamicznie, szybciej niŝ cała rosyjska gospodarka. Do 1998 roku banki komercyjne w niewielkim stopniu realizowały podstawowe funkcje związane z pozyskiwaniem depozytów oraz udzielaniem kredytów, koncentrując się na działalności finansowej związanej z rynkiem walutowym i rynkiem długów oraz pełniąc rolę kanałów odpływu kapitału. Było to jedną z głównych przyczyn załamania się ówczesnego systemu. Jego odbudowa, odbywająca się pod nadzorem Banku Rosji, opierała się przede wszystkim na wzmocnieniu funkcji banków, jako instytucji pośredniczących w zamianie pozyskiwanych od ludności i przedsiębiorstw środków pienięŝnych na kredyty, głównie dla sfery produkcyjnej. W czerwcu 2006 roku w Rosji funkcjonowało 1229 instytucji kredytowych, o 56 mniej niŝ w czerwcu 2005 roku. ZłoŜyło się na to głównie zmniejszenie o 52 podmioty liczby banków, których w połowie 2006 roku było łącznie Łączna wartość kapitałów własnych całego systemu bankowego osiągnęła na koniec 2005 roku poziom 1241,8 mld rubli, co oznacza wzrost w ciągu roku o ponad 31 %. Stanowiło to równowartość 43,1 mld USD. W tym samym okresie wartość zarejestrowanych kapitałów zakładowych rosyjskich banków zwiększyła się o 16,8 %, do poziomu 444,4 mld rubli. Na początku czerwca 2006 roku funkcjonowało 255 rosyjskich banków posiadających zarejestrowany kapitał powyŝej kwoty 300 mln rubli. Wartość aktywów rosyjskich banków zwiększyła się w ciągu 2005 roku o ponad 36,6 % do poziomu 9750,3 mld rubli (338,8 mld USD). Wartość kredytów udzielonych przez rosyjskie banki na rzecz sektora przedsiębiorstw oraz ludności wzrosła w 2005 roku o blisko 40,3 % i osiągnęła poziom 5454 mld rubli. W tym samym czasie wartość środków pozyskanych od klientów banków zwiększyła się o 44 % i wyniosła 5707,7 mld rubli. Przez ostatnie dwa lata wyŝszym tempem wzrostu charakteryzuje się pozyskiwanie przez banki środków od przedsiębiorstw. W 2005 roku środki te zwiększyły się aŝ o 48,7 % do kwoty 2953,1 mld rubli. Depozyty osób fizycznych wzrosły o 39,3 % do poziomu 2754,6 mld rubli. W efekcie wyraźnie poprawiły się wyniki sektora bankowego mierzone w stosunku do PKB: aktywa banków stanowiły 45,1 % PKB (42,1 % w 2004 roku), natomiast kredyty dla przedsiębiorstw i ludności 25,3 % PKB (22,9 % w 2004 roku). Mimo znacznego wzrostu, wartość 28 Kiriłł Gusiew, Instytut Europy RAN dla RIA Novosti z , Moskwa

113 FEDERACJA ROSYJSKA Przewodnik dla przedsiębiorców 113 udzielonych kredytów w odniesieniu do PKB znacznie odbiega od wskaźników rejestrowanych w rozwiniętych gospodarkach rynkowych, wynoszących od 40 do 100 %. Zdecydowanym liderem wśród rosyjskich banków jest Sbieriegatielnyj Bank Rossiji (Sbierbank), pełniący w czasach radzieckich rolę polskiego banku PKO, czyli instytucji prowadzącej rachunki oszczędnościowe społeczeństwa. Bank ten jest kontrolowany przez państwo, a większościowy pakiet udziałów naleŝy do Banku Rosji. Kapitał własny Sbierbanku we wrześniu 2006 roku wynosił ponad 322,5 mld rubli (11,9 mld USD) i stanowił około 25 % kapitalizacji całego systemu bankowego. Jeszcze większy jest udział tego banku w łącznych aktywach sektora. W lipcu 2006 roku suma bilansowa Sbierbanku wyniosła 2933,5 mld rubli (ponad 108,6 mld USD), czyli prawie 30 % aktywów wszystkich rosyjskich banków. Sbierbank posiada potęŝną sieć 940 oddziałów (stan z czerwca 2006) i pomimo, Ŝe ich liczba spada (rok wcześniej było o 71 placówek Sbierbanku więcej), to nadal prawie 30 % oddziałów wszystkich funkcjonujących w Rosji banków, naleŝy do tego potentata. Dzięki temu jest on równieŝ niekwestionowanym liderem w zakresie pozyskiwania depozytów od ludności. We wrześniu 2006 roku na rachunkach Sbierbanku zdeponowane były oszczędności społeczeństwa o wartości ponad 1768,8 mld rubli. Szczególnie dominująca jest pozycja Sbierbanku w zakresie depozytów rublowych, gdzie posiada on 57,2 % rynku, natomiast w obszarze oszczędności walutowych jego udział sięga 41,7 %. Bank ten zajmuje takŝe pierwsze miejsce, jeśli chodzi o wartość udzielonych kredytów. Wartość jego portfela kredytowego we wrześniu 2006 roku wynosiła 2268,7 mld rubli, co stanowiło prawie 30 % wszystkich udzielonych przez rosyjskie banki poŝyczek komercyjnych. Zysk Sbierbanku po pierwszych 8 miesiącach 2006 roku wyniósł ponad 76,4 mld rubli, czyli około 2,83 mld USD. W lipcu 2006 roku funkcjonowało w Rosji jeszcze sześć banków o wartości aktywów przekraczającej kwotę 200 mld rubli. Były to Wniesztorgbank (755,2 mld rubli; bank z większościowym udziałem naleŝącym do państwa, w czasach radzieckich zajmujący się finansową obsługą handlu zagranicznego), Gazprombank (517,8 mld rubli), Bank Moskwy (301,7 mld rubli), Alfa-bank, Bank Uralsib i Rosbank. Za nimi plasowała się grupa kolejnych ośmiu podmiotów o aktywach przekraczających 100 mld rubli. Tym samym w Rosji funkcjonuje juŝ 15 banków, których aktywa przekroczyły barierę 100 mld rubli, podczas gdy w 2004 roku takich banków było jedynie 7. Nadal duŝą rolę w sektorze bankowym odgrywa państwo, głównie ze względu na większościowy udział w dwóch największych rosyjskich instytucjach kredytowych, Sbierbanku i Wniesztorgbanku 29. W efekcie, na banki państwowe przypada ponad ⅓ kapitalizacji całego sektora, ponad 40 % jego aktywów i udzielonych kredytów oraz 29 Ponad 60 % udziałów w Sbierbanku posiada Bank Centralny FR, natomiast właścicielem 99,9 % akcji Wniesztorgbanku jest Rząd FR (skarb państwa).

114 114 V. Finanse blisko ¾ wartości zgromadzonych depozytów osób fizycznych. Grupa banków, w których państwo posiada ponad 50 % akcji liczyła pod koniec 2005 roku 32 podmioty. Z kolei znaczenie kapitału zagranicznego w rosyjskim sektorze bankowym jest w dalszym ciągu stosunkowo niewielkie. W połowie 2006 roku działało w Rosji 140 podmiotów z udziałem kapitału zagranicznego, w tym 45 banków ze 100 % udziałem zagranicznym oraz 13 banków z większościowym udziałem zagranicznym. Banki kontrolowane przez zagraniczny kapitał posiadały na koniec 2005 roku 8,3 % udziału w łącznych aktywach rosyjskiego sektora bankowego (w 2004 roku 7,6 %) oraz 9,2 % udziału w jego łącznej kapitalizacji (w 2004 roku 7,8 %). Banki te koncentrują się przede wszystkim na obsłudze kredytowo-rozliczeniowej klientów oraz świadczeniu usług bankowych, głównie klientom indywidualnym. Ich udział w sumie kredytów udzielonych instytucjom niefinansowym wyniósł w grudniu 2005 roku 7,4 % (6,2 % w 2004 roku). Z kolei udział banków z kapitałem zagranicznym w łącznej wartości depozytów indywidualnych rosyjskiego społeczeństwa pozostawał stosunkowo niewielki i wynosił 3,4 %, choć zwiększył się w stosunku do 2004 roku o 0,6 punktu procentowego. Banki zagraniczne wykorzystują w walce konkurencyjnej z bankami rosyjskim następujące czynniki: niską kapitalizację banków rosyjskich, nowocześniejsze produkty bankowe, lepszą znajomość światowego systemu bankowego, nowoczesne metody zarządzania i marketingu, umoŝliwiające obniŝenie kosztów działalności, elastyczną politykę wobec klienta. Interesujący jest równieŝ regionalny aspekt funkcjonowania sektora bankowego. Podobnie jak ma to miejsce w wielu innych obszarach Ŝycia gospodarczego, dominującą pozycję w sektorze bankowym zajmuje Moskwa oraz obwód moskiewski, gdzie zarejestrowanych jest ponad połowa wszystkich rosyjskich instytucji kredytowych. Ponadto, wśród 50 największych pod względem aktywów banków Rosji, jedynie 11 ma swoje siedziby poza Moskwą, w tym 5 w Sankt Petersburgu. W efekcie, udział banków regionalnych w łącznych aktywach sektora wynosi jedynie 15 %. Sytuacja ta powoduje powaŝne dysproporcje w dostępie do usług bankowych. W przypadku większości podmiotów federalnych jest on oceniany jako niewystarczający. Najlepsza sytuacja w tym względzie, poza Moskwą i Obwodem Moskiewskim, jest w Sankt Petersburgu oraz w Obwodach Magadańskim, Kaliningradzkim i NiŜegorodzkim. Rosyjski system bankowy czeka z pewnością w najbliŝszych latach proces dalszej konsolidacji oraz ograniczenia liczby funkcjonujących w jego ramach podmiotów. Podniesienie wartości minimalnego kapitału własnego do poziomu równowartości 5 mln EUR, w ocenie ekspertów spowoduje docelowo zmniejszenie liczby banków o połowę.

115 FEDERACJA ROSYJSKA Przewodnik dla przedsiębiorców 115 Obecnie wymóg ten spełnia około 600 podmiotów, czyli mniej niŝ połowa wszystkich działających w Rosji instytucji bankowych. Rynek kart płatniczych 30 Głównym wydawcą kart w Rosji jest Sbierbank. Bank ten posiada około 35 % rosyjskiego rynku kart płatniczych. Większość wydawanych przez Sbierbank kart to karty wydawane w ramach tzw. projektów przelewu wynagrodzeń. Bank podpisuje umowę z pracodawcą o otwarciu rachunków wszystkim jego pracownikom i automatycznym przelewaniu na ten rachunek wynagrodzenia za pracę. W tej sytuacji pracownik nie ma moŝliwości wyboru banku, lecz zostaje przez pracodawcę postawiony przed faktem dokonanym. Do otwartego w ten sposób rachunku jest dołączona elektroniczna karta płatnicza. Zaletą tego rozwiania dla banku, jest brak konieczności rozwijania sieci punktów handlowych akceptujących karty, bowiem większość klientów, którzy otrzymują karty w ramach takich projektów, pobiera od razu całą swoja pensję w postaci jednorazowej wypłaty z bankomatu. Jak się ocenia w ramach tzw. projektów przelewu wynagrodzeń zostało wydanych % wszystkich międzynarodowych kart płatniczych w Rosji. Wartym odnotowania projektem na rynku kart płatniczych jest Moskiewska Karta Socjalna. Jest to wspólne przedsięwzięcie władz Moskwy, moskiewskiego metra i kolei oraz Banku Moskwy. Realizacji projektu dokonała firma Rosan. Karta ma charakter wielofunkcyjny, jest w pierwszej kolejności kartą identyfikacyjną, z zakodowanym numerem ubezpieczenia społecznego swojego posiadacza. Jest wyposaŝona w pasek magnetyczny oraz wtopiony w nią, bezstykowy chip. Jako karta bezstykowa jest ona wykorzystywana przy korzystaniu z ubezpieczenia społecznego, w czasie wizyt u lekarza itp. W ten sam sposób jest takŝe wykorzystywana w moskiewskim metrze i kolei podmiejskiej jako karta, na której został zakodowany bilet miesięczny (działa podobnie jak Warszawska Karta Miejska). 30

116 116 V. Finanse Od czerwca 2002 karta jest takŝe międzynarodową kartą płatniczą Visa Electron wydawaną przez Bank Moskwy i jest połączoną z odpowiednim rachunkiem bankowym w tym banku. Projekt Moskiewskiej Karty Socjalnej został bardzo wysoko oceniony na świecie, uzyskując liczne nagrody. Między innymi karta została nagrodzona tytułem Najbardziej innowacyjnego produktu roku na Advanced Card Award 2002 w Londynie. Rosja jest krajem o ogromnym potencjale, równieŝ w zakresie rozwoju rynku kart płatniczych. W przyszłości rynek rosyjski, moŝe stać się dla organizacji płatniczych jednym z najwaŝniejszych rynków w Europie i na świecie. Na razie jednak dystans, jaki dzieli Rosję od innych krajów Europy Środkowo-Wschodniej jest znaczący. Zdecydowana większość wydawanych w Rosji kart, to ze względu na niski poziom zamoŝności społeczeństwa, karty debetowe. Karty obciąŝeniowe i kredytowe zarezerwowane są jedynie dla najbogatszych Rosjan, a ich uzyskanie obwarowane jest wieloma warunkami. Te same czynniki powodują, Ŝe duŝą popularnością cieszą się krajowe marki kart, które są jednak stopniowo wypierane przez posiadające większą funkcjonalność międzynarodowe karty debetowe. W Moskwie i Sankt Petersburgu płacenie kartą oraz korzystanie z bankomatów jest popularne i łatwo dostępne. Podobnie jest w innych większych rosyjskich miastach. W mniejszych miejscowościach usługi związane z wykorzystaniem kart płatniczych są mało rozpowszechnione, a liczba bankomatów jest niewielka. Leasing Podstawowymi aktami prawa rosyjskiego, które regulują funkcjonowanie leasingu są: 1. Federalna Ustawa O leasingu z 29 października 1998 roku ze zmianami i uzupełnieniami z 26 grudnia 2001 roku. 2. Kodeks Cywilny Federacji Rosyjskiej, rozdział 34 DzierŜawa finansowa (leasing). 3. Federalna Ustawa O przystąpieniu Federacji Rosyjskiej do Konwencji Ottawskiej Unidroit O międzynarodowym leasingu kapitałowym z 8 lutego1998 roku. 4. Kodeks Podatkowy Federacji Rosyjskiej, część II, rozdział 25. W ustawie tej leasing zdefiniowany jest jako całokształt ekonomicznych i prawnych stosunków wynikłych z zawarcia i realizacji umowy leasingu oraz z nabycia przedmiotu leasingu. Umowa leasingu definiowana jest z kolei jako porozumienie na podstawie, którego podmiot leasingujący jest zobowiązany do zakupu określonej rzeczy od sprzedawcy wskazanego przez leasingobiorcę i dostarczenia jej leasingobiorcy do czasowego uŝywania w zamian za opłatę. Umowa leasingu moŝe przewidywać, Ŝe leasingujący moŝe dokonać wyboru sprzedawcy oraz leasingowanych urządzeń.

117 FEDERACJA ROSYJSKA Przewodnik dla przedsiębiorców 117 Ustawa O leasingu w odróŝnieniu do rozwiązań polskich definiuje rzeczy, które mogą stanowić przedmiot leasingu. W art. 3. ustawy wskazane jest, Ŝe leasingowane mogą być wszystkie niekonsumpcyjne dobra, budynki, zabudowania, sprzęt, środki transportu i inne ruchome i nieruchome środki trwałe, które moŝna wykorzystać w działalności gospodarczej. Z moŝliwości leasingu wyłączone są działki gruntowe i inne naturalne obiekty, a takŝe środki trwałe, którymi swobodny obrót jest zakazany federalnymi aktami prawnymi lub dla których ustanowiono szczególny porządek obrotu. Postanowienia zawarte w rosyjskiej ustawie o leasingu, definiują równieŝ strony umowy leasingu, a takŝe określają szczegółowo ich prawa i obowiązki. Inaczej jak w przypadku regulacji polskich, do strony umowy leasingowej zaliczany jest podmiot dostarczający przedmiot leasingu. Definiowany jest on jako podmiot prywatny albo prawny, który na podstawie umowy sprzedaŝy zawartej z leasingodawcą, sprzedaje na określony czas przedmiot leasingu. Przepisy ustawy przewidują, Ŝe strony umowy leasingu mogą, ale nie muszą być podmiotami zarejestrowanymi w Rosji. Wynika to z dąŝenia ustawodawcy do wykorzystania tego instrumentu do finansowania działalności inwestycyjnej rosyjskich przedsiębiorstw w ramach kooperacji z podmiotami zagranicznymi. W odróŝnieniu od regulacji polskich, ustawodawca rosyjski dość szczegółowo uregulował kwestię praw i obowiązków stron umowy leasingu. Powszechnymi źródłami prawa są w tym przypadku przepisy prawa cywilnego, ustawa o leasingu oraz postanowienia umowne. Ustawa przyznaje korzystającemu prawo do występowania bezpośrednio przeciwko dostawcy przedmiotu leasingu z roszczeniami dotyczącymi jakości i kompletności dostarczonej rzeczy oraz terminowości jej dostawy. Jest to rozwiązanie podobne do regulacji przyjętych w polskim Kodeksie Cywilnym, na podstawie których z chwilą zawarcia przez finansującego umowy ze zbywcą z mocy ustawy przechodzą na korzystającego uprawnienia z tytułu wad rzeczy przysługujące finansującemu względem zbywcy. Postanowienia rosyjskiej ustawy zapewniają leasingodawcy silną ochronę w sytuacji, kiedy leasingobiorca zalega z zapłatą więcej niŝ dwóch rat leasingowych. Istnieje wtedy moŝliwość skierowania do instytucji finansowej Ŝądania pobrania kwoty odpowiadającej zaległym ratom. Polskie rozwiązania nie przewidują tego rodzaju moŝliwości. Podobnie jak w rozwiązaniach polskich warunkiem zawarcia umowy leasingu jest forma pisemna. W celu zawarcia dodatkowych warunków określających prawa i obowiązki stron kontraktu, naleŝy zawrzeć porozumienia uzupełniające, odnoszące się np. do zabezpieczeń. DuŜy nacisk połoŝony jest na precyzyjne zdefiniowanie przedmiotu leasingu pod warunkiem niewaŝności. Ma to na celu zagwarantowanie pewności obrotu gospodarczego realizowanego z wykorzystaniem leasingu. Polskie rozwiązania nie wprowadzają takiego warunku. Wynika to przede wszystkim z mniej stabilnego otoczenia gospodarczego w Rosji aniŝeli w Polsce.

118 118 V. Finanse Rozwiązania rosyjskie precyzyjnie określają prawa stron umowy leasingu w odniesieniu do przedmiotu leasingu po zakończeniu okresu obowiązywania umowy. Wynika z nich, Ŝe obowiązkiem korzystającego jest zwrócenie przedmiotu leasingu podmiotowi finansującemu. Ustawa przewiduje takŝe, Ŝe w umowie moŝna zawrzeć rozwiązania dotyczące warunków zakupu przedmiotu leasingu przez korzystającego. Odpowiada to ogólnie funkcjonującym w polskiej praktyce gospodarczej rozwiązaniom w zakresie leasingu operacyjnego oraz finansowego. Istotnymi postanowieniami z punktu widzenia praktycznego funkcjonowania leasingu w Ŝyciu gospodarczym są zapisy określające prawa i obowiązki stron umowy w zakresie serwisowania oraz napraw gwarancyjnych. Obowiązki te podobnie jak w rozwiązaniach polskich spoczywają na korzystającym. Rozwiązaniem przyczyniającym się do zagwarantowania pewności obrotu realizowanego z wykorzystaniem leasingu jest wymóg krajowej rejestracji rzeczy stanowiących przedmiot umów leasingu. Ustawa precyzyjnie reguluje kwestię odpowiedzialności z tytułu m.in. zniszczenia, kradzieŝy przedmiotu leasingu. Wynika z nich, Ŝe ryzyko związane z wystąpieniem tego rodzaju zdarzeń spoczywa na korzystającym od momentu akceptacji przez niego przekazanego przedmiotu. Postanowienia ustawy przewidują, Ŝe płatności leasigowe zgodnie z ustawą o podatkach i opłatach, są w całości zaliczane do kosztów związanych z produkcją lub jej realizacją. Odnosi się to zarówno do części odsetkowej raty oraz jej części kapitałowej. Z przepisów ustawy wynika, Ŝe przedmiot leasingu oddany leasingobiorcy zgodnie z umową leasingu jest zaliczany do składników majątku leasingobiorcy lub leasingodawcy, w zaleŝności od postanowień stron umowy. Strony umowy leasingowej mają prawo, zgodnie ze wzajemnym porozumieniem, zastosować przyspieszoną amortyzację przedmiotu leasingu. Odpisy amortyzacyjne są dokonywane przez stronę umowy leasingu, do składników majątku której zaliczany jest przedmiot leasingu. Poprzez zastosowanie przyspieszonej amortyzacji znacznie szybciej zmniejsza się bilansowa wartość środka trwałego w skutek czego podatek jest niŝszy. Jest to przejaw dąŝenia ustawodawcy do zapewnienia warunków do jak najszerszego wykorzystywania tego instrumentu w Ŝyciu gospodarczym. Z uwagi na ograniczenia w zakresie podaŝy średnio i długoterminowych środków finansowych, rosyjski ustawodawca określił warunki umoŝliwiające leasingodawcy pozyskiwanie środków finansowych przeznaczonych na finansowanie prowadzonej działalności leasingowej z zagranicy.

119 FEDERACJA ROSYJSKA Przewodnik dla przedsiębiorców 119 Dostrzegając duŝe moŝliwości związane z tą formą finansowania inwestycji rosyjskich przedsiębiorstw, przepisy ustawy O leasingu dają przepustkę rządowi Federacji Rosyjskiej oraz władzom regionalnym do wspierania działalności firm leasingowych. Pomoc ta występuje w następujących formach: Realizacji programów leasingowych jako części średnio i długoterminowych programów socjalno-ekonomicznego rozwoju Federacji Rosyjskiej lub poszczególnych regionów. Tworzeniu funduszy zabezpieczających inwestycje bankowe w projekty leasingowe, których przedmiotem jest własność państwowa. Udziału państwowego kapitału w tworzeniu infrastruktury działalności leasingowej w określonych projektach inwestycyjno-leasingowych. Składaniu zamówień państwowych na towary niezbędne dla potrzeb państwowych, w firmach prowadzących działalność leasingową. Protekcjonizmie państwowym w sferze opracowywania, produkcji i uŝytkowania wyposaŝenia z zastosowaniem wysokich technologii. Finansowaniu z budŝetu federalnego i udzielaniu gwarancji państwowych dla realizacji projektów leasingowych (budŝet rozwoju Federacji Rosyjskiej) w tym równieŝ z udziałem firm - nierezydentów. Udzielaniu kredytów inwestycyjnych pod realizację projektów leasingowych. Udzielaniu bankom i innym organizacjom kredytowym, zwolnień z podatku dochodowego od zysków od kredytów udzielanych podmiotom leasingu, na czas nie krótszy niŝ trzyletni okres realizacji leasingu. Udzielaniu ulg podatkowych i kredytowych firmom leasingowym w celu stworzenia korzystnych warunków dla ich funkcjonowania. Tworzeniu i doskonaleniu bazy prawnej zabezpieczającej ochronę prawnych i własnościowych interesów uczestników transakcji leasingowych. Udzieleniu leasingodawcom, w celu stymulowania procesu odnawiania parku maszynowego, prawa stosowania przyspieszonej amortyzacji oraz prawa do 35 % odpisu amortyzacyjnego w pierwszym roku eksploatacji przedmiotu leasingu, jeśli całkowity okres jego eksploatacji wynosi ponad trzy lata. UmoŜliwieniu leasingobiorcom zajmującym się przetwórstwem rolno-spoŝywczym, realizacji płatności z tytułu leasingu poprzez dostawy swojej produkcji. MoŜliwości traktowania zwierząt rasowych jako przedmiotu leasingu w operacjach w kompleksie rolno-przemysłowym. Tworzeniu funduszu państwowych gwarancji eksportowych w przypadku międzynarodowego leasingu, którego przedmiotem są rosyjskie maszyny i urządzenia.

120 120 V. Finanse Mechanizm funkcjonowania leasingu w rosyjskiej działalności gospodarczej Z ekonomicznego punktu widzenia leasing umoŝliwia przedsiębiorstwu pozyskiwanie urządzeń o charakterze inwestycyjnym w zamian za przekazywane podmiotowi finansującemu opłat leasingowych. Z podobnych przyczyn jak w Polsce, leasing staje się coraz bardziej popularną formą finansowania działalności inwestycyjnej rosyjskich przedsiębiorstw. Wynika to z ekonomicznej efektywności oraz duŝej elastyczności tego instrumentu. Olbrzymi wpływ na popularność leasingu wywiera równieŝ niska dostępność kredytów średnio i długoterminowych na rynku rosyjskim. Obecnie większość transakcji leasingowych w Rosji zawierana jest na okres 3-letni. W przypadku kredytów inwestycyjnych tak długi okres spłaty kredytu naleŝy do rzadkości. Jako przykład moŝna wskazać kryzys rosyjskiego sektora bankowego z roku 1998 i ograniczenie akcji kredytowej rosyjskich banków. Przyczyniło się to do tego, Ŝe w okresie od 1998 roku do stycznia 2000 roku liczba firm leasingowych wzrosła w Rosji z 550 do ok W 2002 i 2003 roku czynnikami powodującymi dalszy wzrost popytu na tą formę finansowania inwestycji był bardzo szybki wzrost gospodarczy oraz korzystne zmiany w systemie podatkowym. Pomimo, Ŝe leasing jest w Rosji bardzo dynamicznie rozwijającą się formą finansowania inwestycji, znaczenie jego w Ŝyciu gospodarczym jest mniejsze aniŝeli w wysoko rozwiniętych krajach świata. Według informacji z połowy roku 2003 tylko ok. 4,3 % inwestycji przeprowadzanych przez rosyjskie przedsiębiorstwa finansowane było w formie leasingu. W gospodarkach wysoko rozwiniętych udział ten wynosi ok %. W związku z liberalizacją międzynarodowych przepływów finansowych, poprawą zdolności rosyjskiego systemu bankowego do dostarczania środków finansujących zakup leasingowanych maszyn i urządzeń, rola leasingu w rozwoju gospodarczym Rosji będzie bez wątpienia wzrastać. Według standardowych kalkulacji opłacalności wykorzystania leasingu w porównaniu do kredytu przyjmuje się, Ŝe oszczędności wynoszą ok %. Pomimo bardzo dobrych perspektyw rozwoju rosyjskiego rynku usług leasingowych, istnieją czynniki ograniczające ten rozwój. Nieprzewidywalność rosyjskiej gospodarki powoduje, Ŝe podmioty prowadzące działalność w zakresie usług finansowych funkcjonują w warunkach zwiększonego ryzyka. Konieczność uwzględniania premii za ryzyko powoduje, Ŝe usługa leasingowa jest stosunkowo droga. Relatywnie wysoki koszt leasingu, podobnie zresztą jak innych instrumentów finansowych, wynika z wysokich kosztów po stronie pasywów bilansowych instytucji finansowych. Prowadzenie działalności w warunkach zwiększonego ryzyka powoduje, Ŝe firmy leasingowe spotykają się często z problemami określenia moŝliwości płatniczych klienta. Wynika to z tego, Ŝe sytuacja finansowa duŝej liczby firm rosyjskich nie jest odzwierciedlona w prowadzonych przez nie sprawozdaniach finansowych. Bardzo często doskonale prosperująca firma ze względów podatkowych wykazuje złe wskaźniki ekonomiczne.

121 FEDERACJA ROSYJSKA Przewodnik dla przedsiębiorców 121 Istotnym czynnikiem ograniczającym rozwój rynku usług leasingowych w Rosji jest nieznajomość tego instrumentu oraz niedoinformowanie przedsiębiorców i to nie tylko przedstawicieli małego i średniego biznesu, ale takŝe menadŝerów zarządzających duŝymi firmami. Wynika to z obawy przed tą relatywnie nową formą finansowania i strachem przed wpadnięciem w pułapkę finansową. Wysokość transakcji leasingowych zawartych w Rosji w roku 2005 jest oceniana na 5 mld USD 31, a w Europie na 93,5 mld USD. W Rosji udział leasingu w finansowaniu wkładów kapitałowych nie przekracza 5 %. Według róŝnych źródeł, w Rosji działa około 300 towarzystw leasingowych, z których najlepiej prosperują firmy usługowe z udziałem kapitału zagranicznego. Konkurencja znacznie rozszerzyła moŝliwości wyboru dla leasingobiorców. Jednak warunki transakcji leasingowych są w dalszym ciągu skomplikowane; obowiązują terminy od 3 do 5 lat, płatności z góry, z zasady %, a stawki procentowe wahają się od 11 % do 17 % w walucie i od 15 % do 22 % w rublach. Procedura rozpatrywania wniosku jest dość długa, najczęściej trwa od 2-3 tygodni do miesiąca w zaleŝności od kwoty projektu, jego złoŝoności i rodzajów zabezpieczenia. Nadal niewielkie znaczenie ma leasing nieruchomości. Jego udział w roku 2004 wyniósł 1 % wartości finansowej transakcji leasingowych (w Europie 18 %). Mało zagospodarowana jest równieŝ nisza usług dla małych i średnich przedsiębiorstw. Rys. 17. Przedmioty leasingu w Rosji w 2005 roku. Źródło: Ekonomika i śyzń, 2005 r. 31 CIRHZ Warszawa, na podst. Ekonomika i śyzń, 2005 r.