GEOFIZYKA GÓRNICZA JAKO PODSTAWOWE NARZÊDZIE POMIAROWE WSPÓ CZESNEGO GÓRNICTWA SUROWCÓW MINERALNYCH

Transkrypt

1 GEOLOGIA 2009 Tom 35 Zeszyt 2/ GEOFIZYKA GÓRNICZA JAKO PODSTAWOWE NARZÊDZIE POMIAROWE WSPÓ CZESNEGO GÓRNICTWA SUROWCÓW MINERALNYCH Mining geophysics as a basic surveying tool in modern mining of mineral resources Józef DUBIÑSKI G³ówny Instytut Górnictwa; pl. Gwarków 1, Katowice; jdubinski@gig.eu Abstract: Mining geophysics is classified as a branch of modern applied geophysics, which is being developed rapidly both in Polish and world mining of mineral resources. This is mainly due to the development of mining but also as a result of conducting the mining operations in more and more difficult conditions. Limiting scope of deployment of mining geophysics to the following significant domains work safety geological dislocations of the coal seams preservation of mining areas essential problems and geophysical methods used when solving them were discussed. Key words: mining geophysics, work safety, natural hazards, fault, mining area S³owa kluczowe: geofizyka górnicza, bezpieczeñstwo pracy, zagro enia naturalne, uskok, teren górniczy WPROWADZENIE Wspó³czesne górnictwo surowców mineralnych jest coraz wiêkszym u ytkownikiem metod geofizycznych. Trend ten obserwuje siê praktycznie we wszystkich rozwiniêtych górniczych krajach œwiata. Wynika on przede wszystkim z faktu, e nowoczesne górnictwo w coraz szerszym zakresie realizuje swoj¹ dzia³alnoœæ zgodnie z zasadami strategii zrównowa onego rozwoju. Narzuca ona przedsiêbiorcom górniczym d¹ enie do konkurencyjnoœci poprzez racjonalizacjê kosztów produkcji. Wskazuje tak e na dba³oœæ o œrodowisko naturalne na terenach górniczych wraz z efektywnym wykorzystaniem z³o a oraz o spo³eczny wizerunek górnictwa, a w tym, przede wszystkim troskê o pracowników i ich bezpieczeñstwo pracy. Metody geofizyczne jako najczêœciej bezinwazyjny sposób uzyskiwania szybkiej i efektywnej informacji o z³o u, w którym prowadzona jest dzia³alnoœæ górnicza i o jego otoczeniu oraz o zachodz¹cych w nich zjawiskach, dostarczaj¹ tak e informacji o powierzchni terenu poddawanej wp³ywom dzia³alnoœci górniczej. St¹d metody te s¹ szczególnie u ytecznym narzêdziem

2 498 J. Dubiñski pomiarowym nowoczesnego górnictwa. Polskie górnictwo, przede wszystkim górnictwo podziemne, jest tego bardzo dobrym przyk³adem. W drugiej po³owie lat 90. XX wieku, a szczególnie w ostatnich trzech dekadach, mia³ miejsce dynamiczny rozwój polskiej geofizyki górniczej. Dotyczy to zarówno sfery badawczej i edukacyjnej jak równie wykorzystywania metod geofizycznych w kopalniach. Mo na z przekonaniem stwierdziæ, e adna inna specjalnoœæ w obrêbie nauk górniczych i nauk o Ziemi nie zanotowa³a tak szybkiego i dynamicznego rozwoju jak geofizyka górnicza. Bez w¹tpienia wynika to z wysokiej u ytecznoœci rozwijanych i wdra anych metod geofizycznych oraz zapotrzebowania ze strony ich odbiorców. CHARAKTERYSTYKA POLSKIEGO GÓRNICTWA SUROWCÓW MINERALNYCH Nale y zauwa yæ, e polskie górnictwo surowców mineralnych podlega³o w okresie ostatnich 20 lat g³êbokim zmianom wynikaj¹cym z procesów restrukturyzacyjnych, które mia³y dostosowaæ ten wa ny sektor polskiej gospodarki do warunków gospodarki rynkowej. Zmiany te mia³y miejsce we wszystkich sferach dzia³alnoœci, pocz¹wszy od technicznej, poprzez ekonomiczn¹ a do spo³ecznej i ukszta³towa³y one nowy obraz polskiego przemys³u górniczego (Bradecki & Dubiñski 2005). Lp Tabela (Table) 1 Parametry polskiego przemys³u wydobywczego sta³ych kopalin podstawowych Parameters of Polish mining industry of basic fossil minerals Rodzaj zak³adu, Type of plant Liczba Number Zatrudnienie Employment Wydobycie Output [tys. ton] Podziemne zak³ady górnicze Underground mining plants: wêgla kamiennego, hard coal wêgla kamiennego w likwidacji hard coal under liquidation 1 30 rud miedzi, copper ore rud cynku i o³owiu, zinc and lead ores soli, salt glin ceramicznych, ceramic clays gipsu i anhydrytu, gypsum and anhydride Odkrywkowe zak³ady górnicze Open pit plants: wêgla brunatnego, lignite surowców skalnych, ilastych, piasków formierskich i szklarskich rock and loamy materials, molding and quartz sands siarki (w likwidacji) sulfur (under liquidation) ok Razem, Total:

3 Geofizyka górnicza jako podstawowe narzêdzie pomiarowe wspó³czesnego górnictwa surowców mineralnych 499 Aktualnie, do podstawowych filarów polskiego górnictwa nale y górnictwo wêgla kamiennego i brunatnego, górnictwo rud metali oraz surowców skalnych. W tabeli 1 przedstawiono wybrane parametry charakteryzuj¹ce ten przemys³, ograniczaj¹c siê do grupy sta³ych kopalin podstawowych, a wiêc z pominiêciem górnictwa otworowego oraz wydobywania kopalin pospolitych (Raport WUG 2008). Wielkoœci przedstawione w tabeli 1 pokazuj¹, e polski przemys³ wydobywczy surowców mineralnych jest wa ny nie tylko ze wzglêdów gospodarczych, w tym bezpieczeñstwa energetycznego, ale tak e spo³ecznych. Nale y podkreœliæ, e dzia³alnoœæ górnicza, szczególnie w kopalniach podziemnych, odbywa siê w coraz trudniejszych warunkach geologiczno-górniczych, które generuj¹ ró ne zagro enia naturalne, bêd¹ce przyczyn¹ zdarzeñ wypadkowych i katastrof górniczych (Dubiñski et al. 1999). Równie istotnym i coraz ostrzej postrzeganym problemem staje siê oddzia³ywanie eksploatacji górniczej na powierzchniê terenów górniczych (Kwiatek 1998). W tych w³aœnie obszarach niezwykle pomocnym narzêdziem pomiarowym dla górnictwa okaza³a siê geofizyka górnicza, ze swoj¹ ró norodnoœci¹ metod pomiarowych oraz coraz wy sz¹ ich efektywnoœci¹. METODY GEOFIZYCZNE STOSOWANE W OBSZARZE BEZPIECZEÑSTWA PRACY Bezpieczeñstwo pracy jest niezwykle wra liw¹ sfer¹ dzia³alnoœci górniczej, bowiem zaistnia- ³e wypadki oraz katastrofy kreuj¹ niekorzystny wizerunek tego przemys³u w opinii spo³ecznej. Jednak prawd¹ jest to, e podziemne œrodowisko pracy górniczej jest bez w¹tpienia œrodowiskiem o bardzo wysokim potencjalnym ryzyku zaistnienia tych zdarzeñ. Na figurze 1 przedstawiono liczbê wypadków ogó³em i wypadków œmiertelnych jakie w latach zaistnia³y w ca³ym polskim górnictwie surowców mineralnych. Zdecydowana wiêkszoœæ tych wypadków jest zwi¹zana z kopalniami wêgla kamiennego, przy czym nale y zauwa yæ, e s¹ to wielkoœci znacz¹co mniejsze od tych, jakie mia³y miejsce w pierwszych dekadach po 1945 roku. W kopalniach tych wystêpuj¹ praktycznie wszystkie znane zagro enia górnicze, w tym szczególnie niebezpieczne, o charakterze katastrofogennym, takie jak t¹pania, zapalenia i wybuchy metanu, wybuchy py³u wêglowego, po ary endogeniczne (Dubiñski et al. 1999). Metody geofizyczne, ze wzglêdu na swoje potencjalne mo liwoœci pozyskiwania informacji o procesach zachodz¹cych w obrêbie oœrodków skalnych, znalaz³y swoje szczególne zastosowanie w odniesieniu do sejsmicznoœci indukowanej przez roboty górnicze i powi¹zanego z ni¹ zjawiska t¹pañ. Szczególn¹ u ytecznoœæ uzyska³y tutaj nastêpuj¹ce metody: sejsmologiczna, sejsmoakustyczna i sejsmiczna, które osi¹gnê³y poziom podstawowych metod ruchowych (Dubiñski & Konopko 2000, Marcak 2008). Odbiorcami wyników badañ geofizycznych w ró nym zakresie s¹ prawie wszystkie kopalnie wêgla kamiennego i rud miedzi oraz Kopalnia Wêgla Brunatnego Be³chatów. Zasady stosowania tych metod oraz interpretacji i wykorzystywania uzyskiwanych wyników zosta³y ujête w jednolitych instrukcjach zaleconych do stosowania we wszystkich kopalniach uznanych za zagro one sejsmicznie i t¹paniami (Dubiñski & Konopko 2000). Dzisiaj trudno sobie wyobraziæ funkcjonowanie kopalni eksploatuj¹cej z³o e zagro one t¹paniami bez codziennych informacji o zaistnia³ych wstrz¹sach, w tym o ich lokalizacji, energii sejsmicznej oraz trendach w przemieszczaniu siê ich ognisk.

4 500 J. Dubiñski Tak wiêc, metody geofizyczne s³u ¹ tutaj do bie ¹cej oraz wyprzedzaj¹cej oceny zagro- enia sejsmicznego w okreœlonych partiach z³o a, która jest podstaw¹ do podejmowania operacyjnych decyzji w zakresie stosowania aktywnych dzia³añ profilaktycznych, a tak e w zakresie doboru oraz korekty technicznych parametrów eksploatacji (Dubiñski & Konopko 2000). Dostarczaj¹ tak e informacji o skutecznoœci powy szych dzia³añ technicznych. Równie, bardzo czêsto decyzje o kontynuowaniu lub zaniechaniu eksploatacji, po zaistnieniu zdarzeñ œwiadcz¹cych o wysokim poziomie ryzyka wyst¹pienia t¹pniêcia, s¹ oparte g³ównie na informacjach uzyskiwanych metodami geofizycznymi. Fig. 1. Liczba wypadków ogó³em (A) i œmiertelnych (B) w polskim górnictwie w latach Fig. 1. Number of accidents total (A) and fatal (B) in Polish mining in the years Na figurze 2 przedstawiono przyk³ad wyprzedzaj¹cej oceny zagro enia t¹paniami uzyskany w wyniku pomiarów realizowanych technik¹ tomografii sejsmicznej (Dubiñski 2003, Lurka 2008). Mo na zauwa yæ, e wstrz¹sy zaistnia³e po wykonaniu obliczeñ tomograficznych lokalizowa³y siê w obrêbie trzech wyznaczonych stref podwy szonych prêdkoœci, tj. strefy I oraz III i IV. Zdecydowanie najwiêcej wstrz¹sów wyst¹pi³o w strefie I, która jest stref¹ zlokalizowan¹ bezpoœrednio przed frontem eksploatacji, co potwierdza prawid³owoœæ wyprzedzaj¹cej prognozy tomograficznej. Szczególnie dobrze jest to widoczne na stereograficznym obrazie rozk³adu prêdkoœci w prawej czêœci figury 2. Nale y podkreœliæ, e powy sza technika tomografii sejsmicznej sta³a siê niezwykle efektywnym narzêdziem pomiarowym, które stosuj¹ w Polsce kopalnie wêgla kamiennego i rud miedzi, a tak e kopalnie zagraniczne, np. w RPA czy te w Australii. Wymienione metody geofizyczne nie wyczerpuj¹ zakresu zastosowañ geofizyki górniczej w problematyce sejsmicznoœci i t¹pañ. Z powodzeniem s¹ tak e stosowane metoda mikrograwimetryczna oraz elektrooporowa, które jednak nie posiadaj¹ statusu metod ruchowych (Fajklewicz 2008, Kotyrba 1996). Poza niekwestionowanymi walorami u ytkowymi dla praktyki górniczej, przedmiotowe metody geofizyczne wnios³y wiele nowych informacji w zakresie badañ podstawowych dotycz¹cych samego zjawiska wstrz¹su górniczego, a wiêc odnoœnie mechanizmu jego tworzenia siê, modelu ogniska oraz jego parametrów fizycznych. Te wszystkie dane przyczyniaj¹ siê do lepszego poznania tych zjawisk i doskonalenia metodologii ich badania i prognozowania (Dubiñski & Konopko 2000, Lasocki & Orlecka-Sikora 2007, Marcak 2008).

5 Geofizyka górnicza jako podstawowe narzêdzie pomiarowe wspó³czesnego górnictwa surowców mineralnych 501 Fig. 2. Rozk³ad prêdkoœci fali P obliczony metod¹ tomografii pasywnej na podstawie zbioru wstrz¹sów zarejestrowanych od sierpnia do grudnia 2007 roku w rejonie œciany 2Jd w kopalni Wujek Œl¹sk (czerwone gwiazdki oznaczaj¹ wstrz¹sy które wyst¹pi³y w okresie 3 miesiêcy po wykonaniu rozk³adów prêdkoœci od 1 stycznia do 31 marca 2008 roku) Fig. 2. Distribution of the P wave velocity obtained by using passive tomography technique based on tremors recorded between August and December 2007 for 2Jd longwall panel in Wujek Œl¹sk mine (red stars indicate tremors that occurred during the next 3 months between January 1 st and March 31 st 2008) METODY GEOFIZYCZNE STOSOWANE W GEOLOGII KOPALNIANEJ Efektywne prowadzenie dzia³alnoœci górniczej wymaga utrzymywania przez firmy górnicze konkurencyjnego w skali globalnej poziomu kosztów. Jednym z czynników, które kszta³tuj¹ ten poziom jest ci¹g³oœæ produkcji, czyli maksymalne wykorzystanie czasu pracy maszyn iurz¹dzeñ produkcyjnego ci¹gu technologicznego. St¹d tak wa nym, szczególnie w przypadku wysokiej koncentracji produkcji, jest posiadanie wyprzedzaj¹cej informacji o ci¹g³oœci z³o a i wszelkich zmianach w jego strukturze, które mog¹ zak³óciæ cykl produkcyjny. Problem jest szczególnie istotny w przypadku pok³adów wêgla kamiennego (Dubiñski et al. 1999, Dubiñski & Siata 2000). Przyk³adowo, nierozpoznane zaburzenia uskokowe, czy te wyraÿne obni enie mi¹ szoœci pok³adu (wymycie) powoduj¹ koniecznoœæ zatrzymania œcian produkcyjnych. Wywo³uje to straty zwi¹zane ze spadkiem produkcji oraz czêsto znacz¹ce koszty zwi¹zane z koniecznoœci¹ przemieszczenia frontu œcianowego do strefy niezaburzonej geologicznie. Rozpoznanie w tym zakresie prowadzone wy³¹cznie z wykorzystaniem techniki wiertniczej jest ma³o efektywne z racji wystêpuj¹cych licznych ograniczeñ. St¹d rozpoznanie geofizyczne z wykorzystaniem metody sejsmicznej, które pozwala uzyskiwaæ wg³êbny obraz struktury pok³adu wêglowego na wybiegu frontu œcianowego jest w tym zakresie najbardziej

6 502 J. Dubiñski efektywn¹ technik¹ rozpoznania (Dubiñski & Siata 2000). Stosowane s¹ tutaj, w zale noœci od sytuacji pomiarowej, dwa warianty prowadzenia do³owych pomiarów sejsmicznych: przeœwietlanie pomiêdzy równoleg³ymi wyrobiskami chodnikowymi, które okonturowuj¹ pole œcianowe, w tym z wykorzystaniem przechodz¹cych fal kana³owych, metoda refleksyjna w sytuacji istnienia tylko jednego wyrobiska przyœcianowego. Fig. 3. Przyk³adowy wynik pomiarów sejsmicznych zastosowanych dla lokalizacji uskoku: A) przypuszczalny przebieg strefy uskokowej; B) przebieg uskoku potwierdzony robotami górniczymi Fig. 3. Exemplification of seismic measurement results for location of a fault zone: A) expected course of fault zone; B) fault course confirmed by mining workings Wspó³czesna aparatura sejsmiczna stosowana w tego typu pomiarach musi spe³niaæ wymagania iskrobezpieczeñstwa zgodne z dyrektyw¹ ATEX oraz byæ przystosowan¹ pod wzglêdem funkcjonalnym do pracy w ciê kich warunkach do³owych. W procesie interpretacyjnym wykorzystywane s¹ szeroko mo liwoœci cyfrowego przetwarzania zarejestrowanych sygna³ów sejsmicznych oraz obrazowania wyników badañ sejsmicznych. Uwarunkowania te

7 Geofizyka górnicza jako podstawowe narzêdzie pomiarowe wspó³czesnego górnictwa surowców mineralnych 503 powoduj¹, e metoda sejsmicznego rozpoznania ci¹g³oœci i zmian w obrêbie pok³adów wêgla jest aktualnie jedynym nowoczesnym narzêdziem pomiarowym w tym zakresie. Na figurze 3 przedstawione zosta³y wyniki przyk³adowych pomiarów sejsmicznych wykonanych w celu wyprzedzaj¹cego rozpoznania prawdopodobnego uskoku w pok³adzie wêgla. METODY GEOFIZYCZNE STOSOWANE W OCHRONIE POWIERZCHNI TERENÓW GÓRNICZYCH Specyfik¹ polskiego górnictwa jest w odniesieniu do powierzchni terenów górniczych, miêdzy innymi (Dubiñski et al. 1999, Kwiatek 1998): prowadzenie eksploatacji pod obszarami zabudowanymi, czêsto w obrêbie filarów ochronnych, wystêpowanie w przypadku Górnoœl¹skiego Zag³êbia Wêglowego p³ytkiej, zazwyczaj starej eksploatacji. Powoduje to, e problematyka ochrony powierzchni terenów górniczych posiada istotne znaczenie nie tylko z punktu widzenia ochrony œrodowiska naturalnego, ale jest tak e niezwykle istotna w kszta³towaniu relacji kopalnia mieszkañcy oraz z punktu widzenia bezpieczeñstwa powszechnego na powierzchni (Kwiatek 1998). Spoœród licznych zagadnieñ w tym zakresie do najwa niejszych nale y zaliczyæ: wystêpowanie deformacji powierzchni oraz górniczych zjawisk sejsmicznych (wstrz¹sów), które s¹ lub mog¹ byæ przyczyn¹ uszkodzeñ obiektów budowlanych, infrastruktury technicznej, dyskomfortu zwi¹zanego z odczuwaniem drgañ przez ludzi, powstawanie deformacji nieci¹g³ych na powierzchni w postaci lejów, zapadlisk, itp. Dla oceny oddzia³ywañ sejsmicznych zwi¹zanych z wystêpowaniem wstrz¹sów górniczych metoda sejsmometryczna oparta na ci¹g³ej rejestracji przez powierzchniowe stanowiska trzech sk³adowych drgañ jest podstawow¹ metod¹ pomiarow¹ (Dubiñski et al. 2006, Dubiñski & Mutke 2007). Opracowane zosta³y dla g³ównych rejonów sejsmicznych (LGOM i GZW) oryginalne rozwi¹zania metodologiczne w postaci dwuparametrycznej skali GSI (górnicza skala intensywnoœci), umo liwiaj¹cej wiarygodn¹ ocenê intensywnoœci i ewentualnej szkodliwoœci wstrz¹sów górniczych. Przyk³ad zastosowania tej skali pokazano na figurze 4. Przedmiotem analizy jest tutaj bardzo silny wstrz¹s, o energii sejsmicznej E= J, który wyst¹pi³ w kopalni Bobrek-Centrum w dniu 9 lutego 2007 roku o godzinie 14:46. Wstrz¹s ten spowodowa³ lekkie szkody w ma³ej populacji budynków, znajduj¹cych siê na obszarze miasta Bytom, przy czym dotyczy³y one g³ównie poluzowania siê lub obsuniêcia pojedynczych dachówek, uszkodzenia kominów w starej zabudowie miasta, powstania rys w tynkach oraz powiêkszenia siê starych rys i szczelin. Uszkodzenia te wyst¹pi³y w promieniu 2 km od epicentrum wstrz¹su, gdzie skala GSI wskazywa³a na II stopieñ intensywnoœci. Osobliwoœci¹ tego wstrz¹su by³ fakt, e odczuto go na du ym obszarze GZW, nawet w Katowicach, Rudzie Œl¹skiej i Gliwicach (w promieniu ponad 15 km). W rejonie epicentrum, znajduj¹cym siê w Bytomiu, odczuto go wyj¹tkowo silnie ludzie byli mocno wystraszeni. Towarzyszy³o temu przesuwanie siê mebli, pobrzêkiwanie naczyñ i zastaw. Pomierzone przyspieszenia drgañ w rejonie epicentralnym na poziomie 570 mm/s 2 (w paœmie do 10Hz) nie nale a³o do najwiêkszych, jakie rejestrowano w tym rejonie GZW. Cech¹, która ró ni ten wstrz¹s od innych

8 504 J. Dubiñski silnych wstrz¹sów górniczych z rejonu Bytomia, jest d³ugi czas trwania (3 7 s), oraz wysoka wartoœæ amplitudy prêdkoœci drgañ na powierzchni (w rejonie epicentralnym rzêdu prawie 30 mm/s). Fig. 4. Sejsmogram prêdkoœciowy wstrz¹su z dnia godz. 14 :46, o energii J z KWK Bobrek-Centrum (stanowisko Karb, odleg³oœæ epicentralna 400 m) (A). Analiza wstrz¹su w oparciu o skalê GSI-GZW-V zg³oszone uszkodzenia i silne odczucie wstrz¹su (B) Fig. 4. Velocity sejsmogram of the tremor occurred , 2:46 pm with energy J in Bobrek-Centrum mine (stand Karb, epicentral distance 400 m) (A). Analysis of the tremor based on GSI-GZW-V scale reported damages and strong fillings of the tremor (B) Z kolei dla wyprzedzaj¹cej identyfikacji miejsc o wysokim ryzyku zaistnienia deformacji nieci¹g³ych, powszechne zastosowanie znalaz³y takie metody geofizyczne jak: grawimetryczna, elektrooporowa i elektromagnetyczna, radarowa, sejsmiczna (Pilecki 2005, Fajklewicz 2008). W bardzo wielu przypadkach ich wyniki pozwoli³y na odpowiednie podjêcie dzia³añ

9 Geofizyka górnicza jako podstawowe narzêdzie pomiarowe wspó³czesnego górnictwa surowców mineralnych 505 zapobiegawczych i unikniêcie katastrofy. Nale y nadmieniæ, e powy sze metody geofizyczne spe³niaj¹ tak e niezwykle istotn¹ rolê w geotechnicznym rozpoznaniu terenów pogórniczych w zakresie oceny ich przydatnoœci do gospodarczego wykorzystania i zabudowy. WNIOSKI 1. Doœwiadczenia ostatnich dziesiêcioleci i liczne przyk³ady praktyczne pokazuj¹ bardzo wyraÿnie, e metody geofizyki górniczej staj¹ siê niekwestionowanym, podstawowym narzêdziem pomiarowym wspó³czesnego górnictwa. 2. Zakres zastosowania tych metod jest szeroki i wykazuje systematyczny wzrost, o czym decyduj¹ coraz nowoczeœniejsze rozwi¹zania aparaturowe i, przede wszystkim, nowe mo liwoœci cyfrowego przetwarzania wejœciowych danych geofizycznych. 3. Zasadnicz¹ spraw¹ w dalszej poprawie efektywnoœci metod geofizyki górniczej jest rozwój modeli opisuj¹cych badane zjawiska i procesy fizyczne zachodz¹ce w górotworze kopalnianym, na podstawie których mo e byæ realizowana transformacja danych geofizycznych na wielkoœci oczekiwane przez u ytkowników (górników, geologów, itp.), w celu podejmowania przez nich racjonalnych decyzji operacyjnych. 4. Istnieje jeszcze szereg problemów technicznych w obszarze górnictwa, które wymagaj¹ efektywnego rozwi¹zania i nie ulega w¹tpliwoœci, e jest to pole dla dalszego rozwoju geofizyki górniczej. Praca by³a prezentowana na VII Konferencji Naukowo-Technicznej pt. Geofizyka w geologii, górnictwie i ochronie œrodowiska organizowanej z okazji jubileuszu 90-lecia AGH na WGGiOŒ. LITERATURA Bradecki W. & Dubiñski J., Effect of the restructuring of the Polish coal-mining industry on the level of natural hazards. Archives of Mining Sciences, Kraków, 50, 1, Dubiñski J., Charakterystyka podstawowych zagro eñ górniczych w polskich kopalniach wêgla kamiennego. W: Koncentracja Wydobycia a Zagro enia Górnicze, Wydawnictwo GIG, Katowice, Dubiñski J., Development of Seismogenic Zones in Underground Mines in the Light of Results of the Passive Tomography. W: Mining in the 21 st Century Quo Vadis? Proc. of the 19 th World Mining Congress, New Dehli, 2, Dubiñski J. & Konopko W., T¹pania Ocena Prognoza Zwalczanie. Wydawnictwo GIG, Katowice. Dubiñski J. & Mutke G., Górnicza skala intensywnoœci GSI-GZW do oceny skutków oddzia³ywania wstrz¹sów górniczych w Górnoœl¹skim Zag³êbiu Wêglowym na obiekty budowlane i ludzi. Prace Naukowe GIG Górnictwo i œrodowisko, Katowice, Wydanie specjalne III/2007, Dubiñski J. & Siata R., Analiza mo liwoœci techniki sejsmicznej w rozpoznaniu zaburzeñ ci¹g³oœci pok³adów wêgla. Materia³y VIII Konferencji Problemy geologii w ekologii i górnictwie podziemnym, Prace Naukowe GIG, seria konf., Szczyrk, 35,

10 506 J. Dubiñski Dubiñski J., Stec K. & Lurka A., Oddzia³ywanie wstrz¹sów sejsmicznych na powierzchniê w zale noœci od ich parametrów fizycznych. Wydawnictwo GIG, Katowice. Fajklewicz Z., Grawimetria Stosowana. UWND AGH, Kraków. Kotyrba A., Badania geoelektryczne w kopalniach. Poradnik Geofizyka Górniczego, Tom 3. Wydawnictwo Biblioteka Szko³y Eksploatacji Podziemnej, Kraków, Kwiatek J. (red.), Ochrona obiektów budowlanych na terenach górniczych. Wydawnictwo GIG, Katowice. Lasocki S. & Orlecka-Sikora B., A study of the origin seismic events in Upper Silesian Coal Basin in Poland. Proc. XXIV IUGG General Assembly, Perugia. Lurka A., Location of high seismic activity zones and seismic hazard assessment in Bielszowice coal mine using passive tomography. Journal of China University of Mining &Technology, 18, 2, Marcak H., Fizyczne podstawy u ycia metod geofizycznych w badaniach naprê eñ w ska³ach. Gospodarka Surowcami Mineralnymi, Kraków, 24, 2/3, Pilecki Z., Rozpoznanie zagro enia deformacjami nieci¹g³ymi na terenach pogórniczych za pomoc¹ metod geofizycznych. Mat. XII Miêdzynarodowej Konferencji Naukowo- -technicznej: Górnicze zagro enia naturalne, Wydawnictwo GIG, Katowice, Stan bezpieczeñstwa i higieny pracy w górnictwie w 2007 roku. Raport WUG, marzec 2008, Katowice.