Rekomendacje dla systemu penitencjarnego i polityki społecznej w zakresie przeciwdziałania bezdomności oraz łagodzenia jej skutków

Transkrypt

1 Sylwiusz Retowski 327 Maciej Dębski, Robert Witkowski Rekomendacje dla systemu penitencjarnego i polityki społecznej w zakresie przeciwdziałania bezdomności oraz łagodzenia jej skutków Prowadzone przez PFWB oraz OISW Gdańsk badania dają naukową podstawę do zaplanowania zmian, których głównym celem będzie przybliżenie działań szeroko rozumianego systemu penitencjarnego oraz organizacji i instytucji wchodzących w skład polityki społecznej. Mowa tutaj o ośrodkach pomocy społecznej, organizacjach pozarządowych, instytucjach rynku pracy oraz podmiotach odpowiedzialnych za mieszkalnictwo. Niżej spisane rekomendacje zapewne nie wyczerpują wachlarza możliwości, jednak na pewno odnoszą się do zebranych wyników badań prowadzonych w roku 2012 na terenie OISW Gdańsk. Warto zaznaczyć, że poniżej spisane treści są również pochodną wieloletnich doświadczeń pracy z osobami bezdomnymi i zagrożonymi bezdomnością, które jak pokazuje praktyka, bardzo często wchodzą w poważne konflikty z prawem. 1. Cykliczne diagnozowanie problemu osób bezdomnych i zagrożonych bezdomnością wchodzących w konflikt z prawem Przeprowadzone przez PFWB i OISW Gdańsk badania są pierwszymi, które w pełni zostały wypracowane i przeprowadzone w ścisłej współpracy międzyinstytucjonalnej. Dbając o ciągły dostęp do aktualnej wiedzy, postuluje się na najbliższą przyszłość rozpisać cykl kolejnych badań bardziej szczegółowych nakierowanych na diagnozowanie życia osób bezdomnych i zagrożonych bezdomnością, przebywających w warunkach osadzenia oraz w warunkach wolnościowych. Zebrane wyniki badań stanowiłyby podstawę do udzielania niezbędnego wsparcia osobom skazanym oraz osobom opuszczającym zakłady karne/areszty śledcze w oparciu o rzetelną wiedzę, a nie domysły. Wspólne projektowanie czynności badawczych pomogłoby również w transferze najnowszej wiedzy o dynamice i zmianie zjawiska bezdomności, zagrożenia bezdomnością oraz przestępczości, jak również w sposób pozytywny wpłynęłoby na współpracę między zainteresowanymi stronami. Realizacja badań naukowych w oparciu o wcześniej ustalony plan pozwoliłaby zniwelować braki wiedzy, z którymi dziś niewątpliwie mamy do czynienia.

2 328 Rekomendacje dla systemu penitencjarnego i polityki społecznej w zakresie przeciwdziałania Rozwój współpracy pomiędzy Służbą Więzienną a instytucjami oraz organizacjami działającymi na rzecz reintegracji społecznej osób bezdomnych i zagrożonych bezdomnością Służbie Więziennej, która z mocy prawa realizuje postanowienia sądów dotyczące tymczasowego aresztowania i wykonywania kary pozbawienia wolności, zależy na współpracy z instytucjami i organizacjami, które mogłyby wspomóc realizowane w zakładach karnych i aresztach śledczych projekty socjalizujące i resocjalizujące. Wynika to z przekonania, że jeżeli wobec osadzonego podejmuje się szereg działań (możliwość uczestnictwa w terapii dla uzależnionych i sprawców przemocy, kursy zawodowe i do zatrudnienia, uzupełnienie wykształcenia, wspieranie rozwoju osobistego), to warto, aby te działania nie ustały z chwilą zakończenia odbywania kary. Zakłady karne i areszty śledcze są więc otwarte na realizację z osadzonymi przez stowarzyszenia grupowych i indywidualnych spotkań profesjonalistów w dziedzinie polityki społecznej. Przedstawiciele tych stowarzyszeń i instytucji mogą wspomagać rozpoczęte w zakładzie karnym działania. Mogą pomagać osadzonym zajmować się ważnym dla nich problemem, od którego często zależeć będzie to, czy powrócą do popełniania przestępstw czy nie w przyszłości. 3. Traktowanie systemu penitencjarnego oraz polityki społecznej jako obszarów przenikających się, a nie odrębnych płaszczyzn działania Kolejna rekomendacja również zasadza się na współpracy międzysektorowej, jednakże odnosi się do zasadniczego zbliżenia systemu penitencjarnego do jednostek i organizacji pomocy i integracji społecznej. W tym kontekście chodzi o wyłonienie tych działań, które są wspólne dla obu systemów w zakresie prewencji, interwencji i integracji osób bezdomnych i zagrożonych bezdomnością. Praktyka bowiem wskazuje, że bardzo często działania podejmowane przez Służbę Więzienną oraz na przykład ośrodek pomocy społecznej są działaniami kierowanymi do tych samych osób, które raz przebywają na wolności, raz w warunkach osadzenia. Istotne zbliżenie do siebie systemu penitencjarnego oraz polityki społecznej z jednej strony daje szanse liczebnego ograniczenia osób skazywanych, z drugiej zaś może zwiększyć odsetek osób nie posiadających większych problemów z procesem reintegracji społecznej i zawodowej po opuszczeniu murów zakładu karnego. 4. Proces pracy z osadzonym bezdomnym lub zagrożonym bezdomnością, prowadzony przez pracownika socjalnego lub przedstawiciela innej organizacji na terenie jednostki penitencjarnej Służba Więzienna nie ma prawnych możliwości realizowania działań wobec osób, które opuściły jednostki penitencjarne i znajdują się poza nimi. Warto jednak wskazać, że praca z osobami osadzonymi na terenie jednostki penitencjarnej może być podejmowana przez instytucje i organizacje zewnętrzne wobec Służby Więziennej, takie jak stowarzyszenia, fundacje, organizacje pozarządowe czy instytucje, których głównym celem jest uczestnictwo w społecznej readaptacji skazanych. W tym kontekście podkreślić należy zasadność podejmo-

3 Maciej Dębski, Robert Witkowski 329 wania pracy z bezdomnym więźniem już podczas jego izolacji. Warto postulować, aby w pracę tę był włączony pracownik socjalny, który po opuszczeniu zakładu karnego/aresztu tymczasowego przez osobę skazaną w sposób płynny przejmie dalsze obowiązki wynikające z procesu reintegracji społecznej i zawodowej. Warto w tym miejscu wskazać, że ustawa o pomocy społecznej daje możliwość zatrudniania przez zakłady karne pracowników socjalnych. Zgodnie z art pracowników socjalnych mogą również zatrudniać inne instytucje, a w szczególności jednostki organizacyjne właściwe w sprawach zatrudnienia i przeciwdziałania bezrobociu, szpitale, zakłady karne, do wykonywania zadań tych jednostek w zakresie pomocy społecznej Wypracowanie skutecznego przepływu informacji pomiędzy zakładem karnym/ aresztem śledczym a pozostałymi instytucjami wsparcia osoby bezdomnej Okres izolacji więziennej to czas realizacji wielu indywidualnych diagnoz osoby osadzonej. Wszelkie informacje zebrane o osobie skazanej są wewnętrznymi materiałami Służby Więziennej i jako takie bardzo rzadko są wykorzystywane przez pracowników socjalnych w dalszym etapie procesu reintegracji społecznej i zawodowej. Postuluje się, aby w ramach zbliżania systemów polityki społecznej i penitencjarnego istniała możliwość przepływu najważniejszych dokumentów pomiędzy systemami. Z jednej strony pracownik socjalny powinien mieć swobodny dostęp do całej historii byłej osoby skazanej, z drugiej zaś przedstawiciele Służby Więziennej powinni mieć wgląd w historię osoby skazanej, która była klientem pomocy społecznej. Taki przepływ dokumentów nie zwalnia obu stron z wykonywania nowych diagnoz indywidualnych oraz uaktualniania starych. Swobodny przepływ informacji stwarzałby możliwość oferowania skutecznej pomocy postpenitencjarnej, dawałby możliwość projektowania skutecznych programów readaptacyjnych, reintegracyjnych oraz indywidualnych programów wychodzenia z bezdomności. Warunkiem podstawowym przepływu dokumentów byłaby zgoda samej osoby skazanej na udostępnienie tych danych w celu aktywnego uczestnictwa w programie zgodnie z zapisami ustawy o ochronie danych osobowych. 6. Zapoznawanie pracowników socjalnych oraz przedstawicieli organizacji i stowarzyszeń pomagających bezdomnym i zagrożonym bezdomnością skazanym z podejmowanymi wobec nich formami oddziaływań resocjalizacyjnych w okresie izolacji penitencjarnej Kolejną rekomendacją odnoszącą się do kwestii komunikacji między Służbą Więzienną a przedstawicielami organizacji oraz instytucji pomocy i integracji społecznej jest doprowadzenie do sytuacji, w której już podjęte wobec konkretnej osoby działania realizowane przez instytucje pozawięzienne mogłyby być uzupełnieniem i pogłębieniem działań podjętych z osobą jeszcze w trakcie osadzenia. Wypełnienie tego postulatu stworzyłoby z jednej strony możliwość zapewnienia kontynuacji wsparcia wobec osób bezdomnych i zagrożonych bezdomnością wchodzących w konflikt z prawem, z drugiej zaś uniemożliwiłoby powielanie niektórych działań pomocowych. Przepływ informacji w tym zakresie przygotowałby różnego rodzaju 1 Ustawa o pomocy społecznej z dnia r.

4 330 Rekomendacje dla systemu penitencjarnego i polityki społecznej w zakresie przeciwdziałania... organizacje i instytucje do oferowania osobom bezdomnym i zagrożonym bezdomnością wchodzącym w konflikt z prawem bardziej zindywidualizowanych form pomocy. 7. Zmiany prawne w ustawie o pomocy społecznej Artykuł 13 ustawy o pomocy społecznej wskazuje, że osobie odbywającej karę pozbawienia wolności nie przysługuje prawo do świadczeń z pomocy społecznej, zaś osobie tymczasowo aresztowanej zawiesza się prawo do świadczeń z pomocy społecznej. Za okres tymczasowego aresztowania nie udziela się świadczeń. Przepis ten jest jednym z dowodów na rozłączność systemu pomocy społecznej i systemu penitencjarnego i jako taki zasadniczo utrudnia realizację pomocy społecznej w warunkach osadzenia. Mając na uwadze fakt, iż termin świadczenie pomocy społecznej jest z natury swojej bardzo szeroki, postuluje się, aby ograniczyć osobom skazanym bądź tymczasowo aresztowanym jedynie te świadczenia, które mają charakter finansowy. Takie rozwiązanie stworzyłoby możliwość świadczenia chociażby pracy socjalnej (wchodzącej w skład świadczeń z pomocy społecznej), która przy aktualnie brzmiących zapisach prawnych nie jest możliwa do wykonywania. 8. Zapoznawanie funkcjonariuszy i pracowników Służby Więziennej z zakresem działania systemu wsparcia dla osób bezdomnych, z procedurami uzyskiwania wsparcia oraz z istniejącymi placówkami dla osób bezdomnych i ich kompetencjami Aby zbliżyć system penitencjarny do systemu polityki społecznej, należy najpierw w sposób odpowiedni zagwarantować dostęp do wiedzy z zakresu funkcjonowania obu systemów. W tym zakresie postuluje się o prowadzenie wszelkiego rodzaju działań zmierzających do jak najbardziej pełnego poznania zasad funkcjonowania systemu penitencjarnego oraz pomocy społecznej w zakresie wspierania osób osadzonych oraz osób bezdomnych i zagrożonych bezdomnością. Wzrost wiedzy o funkcjonujących systemach może być zapewniony dzięki cyklicznym spotkaniom, konferencjom, wizytom studyjnym odbywanym w zakładach karnych oraz placówkach dla osób bezdomnych. W tym celu postuluje się wspólne przygotowanie cyklu takich działań zmierzających do lepszego poznania najważniejszych wad funkcjonujących systemów, określenia problemów zbieżnych, ustalenia zasobów i wizji rozwoju w najbliższej przyszłości. 9. Zbieranie danych o osobach osadzonych w jednostkach penitencjarnych zagrożonych bezdomnością Wychodząc z założenia, że aby móc świadczyć pomoc profesjonalną należy najpierw dokonać pełnej diagnozy występujących problemów postuluje się, aby przedstawiciele Służby Więziennej prowadzili bardziej rozbudowane statystyki dotyczące osób osadzonych w jednostkach penitencjarnych zagrożonych bezdomnością. Dane zebrane o takich osobach pozwoliłyby prognozować potencjalną skalę bezdomności. Po wtóre zbieranie takich informacji w sposób systematyczny i ciągły, w oparciu o przygotowane wcześniej narzędzia badawcze

5 Maciej Dębski, Robert Witkowski 331 pozwoliłoby na stworzenie elektronicznej bazy danych o najważniejszych problemach osób, które po opuszczeniu zakładu karnego mogą stać się osobami bezdomnymi. Narzędzia pomiarowe zawierające określony katalog informacji powinny powstać na styku Służby Więziennej, placówek naukowych oraz organizacji i instytucji pomocy i integracji społecznej, i jako takie powinny uwzględniać pytania zawarte w już istniejących bazach danych, które są w posiadaniu tychże instytucji. Taka sytuacja zapewniłaby możliwość porównywania wyników gromadzonych przez różne podmioty. Tworzone przez Służbę Więzienną bazy danych, jak również uzyskane wyniki powinny być udostępniane ośrodkom pomocy społecznej, pracownikom socjalnym, kuratorom, organizacjom pozarządowych, instytucjom rynku pracy oraz innym organizacjom/instytucjom/podmiotom pracującym z osobami opuszczającymi zakłady karne. Należy pamiętać o zachowaniu szczególnej ostrożności w przetwarzaniu i przechowywaniu tych danych zgodnie z wytycznymi prawnymi w tym zakresie. 10. Tworzenie trójstronnych indywidualnych programów wychodzenia z bezdomności Jednym z narzędzi wykorzystywanych w pracy z osobami bezdomnymi jest Indywidualny Program Wychodzenia z Bezdomności. W myśl zapisów ustawy o pomocy społecznej 2, program ten jest zbiorem działań zmierzających do pełnego usamodzielnienia się osoby bezdomnej, ma zapewnić wsparcie w rozwiązywaniu problemów życiowych, w szczególności rodzinnych i mieszkaniowych, oraz pomocy w uzyskaniu zatrudnienia 3, a więc skierowany jest do osób aktywnie uczestniczących w wychodzeniu z bezdomności. Program (IPWzB) jest planem na etapie integracji. Zakłada on systematyczność rozumianą jako proces osiągania przez klienta kolejno wyznaczonych celów, przy współpracy z pracownikiem socjalnym. Program zapewnia wsparcie w procesie wychodzenia z bezdomności. Ośrodek Pomocy Społecznej podpisuje z osobą objętą programem umowę, która zawiera m.in. zobowiązania stron, informację o dacie objęcia bezdomnego ubezpieczeniem zdrowotnym, oznaczenie okresu obowiązywania umowy. IPWzB opracowuje pracownik socjalny ośrodka pomocy społecznej właściwego ze względu na miejsce pobytu osoby bezdomnej lub miejsce pochodzenia, przy udziale osoby zainteresowanej, a także innych zainteresowanych podmiotów. Mając na uwadze uzyskane wyniki badań postuluje się, aby w procesie tworzenia indywidualnych programów wychodzenia z bezdomności tam, gdzie jest to merytorycznie uzasadnione brali udział przedstawiciele Służby Więziennej. Taki program powinien być podpisywany jeszcze w trakcie pobytu osoby bezdomnej w jednostce penitencjarnej, za zgodą osoby zainteresowanej oraz po jej uprzednim przygotowaniu. IPWzB nawiązywać powinien do działań podejmowanych w jednostce penitencjarnej, ale również (a może nawet przede wszystkim) po jej opuszczeniu. Trójstronne porozumienie pomiędzy pomocą społeczną, osobą bezdomną a Służbą Więzienną powinno w sposób dokładny określać role i zadania poszczególnych instytucji wsparcia, i jako dokument będący podstawą realnych działań powinien być dostosowany do prawdziwych możliwości życiowych osób bezdomnych. 2 3 Ustawa o pomocy społecznej z dnia r. (tekst jednolity z 2009 roku, Dz.U. nr 175, poz z późn. zm.). Por. ustawa o pomocy społecznej, art. 49.

6 332 Rekomendacje dla systemu penitencjarnego i polityki społecznej w zakresie przeciwdziałania... Szczegółową koncepcję związaną z trójstronnym podpisywaniem IPWzB opracowała Grupa ds. Polityki Społecznej działająca przy PFWB. Grupa stawia zasadnicze pytanie: dlaczego warto realizować trójstronne IPWzB (pomiędzy osobą bezdomną, ośrodkiem pomocy społecznej i jednostkami Służby Więziennej)? Do najważniejszych argumentów przemawiających za wspólną realizacją IPWzB należą poniżej sformułowane: a. znaczna część osób bezdomnych ma doświadczenie pobytu w placówce penitencjarnej. Około połowa osób bezdomnych miała w swoim życiorysie epizod pobytu w zakładzie karnym lub areszcie śledczym, b. część osadzonych w placówkach penitencjarnych na 6 miesięcy przed opuszczeniem placówki zagrożona jest bezpośrednio bezdomnością, c. część osób opuszczających placówki penitencjarne trafia bezpośrednio do placówek dla ludzi bezdomnych, d. Służba Więzienna i Pomoc Społeczna najczęściej realizują podobne działania, ale brakuje wymiany informacji i doświadczeń pomiędzy niniejszymi podmiotami, e. działania skierowane do osób zagrożonych bezdomnością, a także doświadczających bezdomności realizowane przez Służbę Więzienną i Pomoc Społeczną powinny być skoordynowane, tzn. wspólnie planowane, wdrażane i monitorowane. Jak mogłaby wyglądać realizacja trójstronnego Indywidualnego Programu Wychodzenia z Bezdomności (pomiędzy osobą bezdomną, ośrodkiem pomocy społecznej i jednostkami Służby Więziennej)? Oto kilka wytycznych opracowanych przez grupę: a. IPWzB podpisywany byłby z osobami bezdomnymi przebywającymi w pomorskich placówkach penitencjarnych na 6 miesięcy przed planowanym opuszczeniem zakładu karnego lub aresztu śledczego, b. podpisanie programu musiałoby być poprzedzone wolą osoby bezdomnej, a także rzeczywistą motywacją do podjęcia starań zmierzających do wyjścia z bezdomności, c. wstępnie do podpisania IPWzB kwalifikowałby personel Służby Więziennej, w oparciu m.in. o opinię wychowawcy, wychowawcy ds. pomocy postpenitencjarnej, kuratora sądowego, psychologa, d. Służba Więzienna kontaktowałaby się z odpowiednim ośrodkiem pomocy społecznej (ostatnia gmina stałego pobytu) celem ustalenia na ile możliwe byłoby zawiązanie IPWzB na 6 miesięcy przed planowanym opuszczeniem jednostki, e. w sytuacji, gdy ośrodek pomocy społecznej wstępnie wyrazi zgodę na podjęcie działań zmierzających do zawarcia IPWzB, odpowiedni pracownik socjalny ośrodka pomocy społecznej w placówce penitencjarnej zrealizowałby wywiad środowiskowy lub diagnozę, która pozwoliłaby określić zasoby i możliwości osadzonej osoby bezdomnej, a także określić wstępny plan działań, f. w sytuacji wspólnej trójstronnej decyzji osadzonej osoby bezdomnej, Służby Więziennej oraz ośrodka pomocy społecznej IPWzB jest opracowywany przez pracownika socjalnego ośrodka pomocy społecznej oraz wyznaczonego pracownika Służby Więziennej wraz z osobą bezdomną i podlega zatwierdzeniu przez kierownika ośrodka pomocy społecznej,

7 Maciej Dębski, Robert Witkowski 333 g. w sytuacji, kiedy placówka penitencjarna byłaby usytuowana daleko od gminy, w której planowany jest stały pobyt skazanego (siedziba ośrodka pomocy społecznej) można byłoby wnioskować o to, by skazany w miarę możliwości odbywał karę we właściwym zakładzie karnym położonym najbliżej przyszłego miejsca stałego pobytu, h. na potrzeby zintensyfikowania kontaktu z pracownikiem socjalnym ośrodka pomocy społecznej skazanemu można byłoby zezwolić na opuszczenie zakładu karnego na łączny okres do 14 dni, zwłaszcza w celu podejmowania starań o uzyskanie mieszkania i pracy po zwolnieniu z zakładu karnego. Zezwolenie na opuszczenie zakładu można byłoby przyznać skazanemu, którego postawa w czasie odbywania kary uzasadnia przypuszczenie, że w czasie pobytu poza zakładem karnym będzie przestrzegał porządku prawnego. Zezwolenia takiego udzielałby dyrektor zakładu karnego, i. IPWzB zawierałby zadania i obowiązki każdej ze stron umowy. W programie wskazuje się podmioty odpowiedzialne za realizację poszczególnych postanowień programu, j. program zakłada, że działania pracownika socjalnego ośrodka pomocy społecznej i pracownika Służby Więziennej w ramach indywidualnego programu polegają na udzielaniu pomocy m.in. w: wyrobieniu lub odtworzeniu niezbędnych dokumentów, uzyskaniu należnych świadczeń, kierowaniu na leczenie uzależnień oraz w trakcie trwania leczenia, kierowaniu i wspieraniu podjęcia leczenia zdrowotnego, uzyskaniu zatrudnienia, uzyskaniu kwalifikacji lub wykształcenia, uzyskaniu konsultacji prawnej i psychologicznej, rozwiązywaniu problemów rodzinnych i społecznych, rozwiązywaniu problemów mieszkaniowych, k. w przypadku Służby Więziennej w czasie pobytu osadzonej osoby bezdomnej w zakładzie karnym mogłoby to być m.in.: udział w różnego rodzaju programach readaptacji, np. przeciwdziałania agresji i przemocy (ART, Duluth), przeciwdziałania uzależnieniom, przeciwdziałania postawom prokryminalnym, kształtowania umiejętności społecznych i poznawczych, w zakresie integracji rodzin, zatrudnienie na terenie oraz poza terenem ZK (uczenie się roli pracownika, zdobycie środków pieniężnych, obniżenie społecznych kosztów wykonania kary), udział w programach aktywizacji zawodowej podczas realizacji kursów zawodowych bądź udział w klubach pracy, udział w kursach zawodowych (Program Operacyjny Kapitał Ludzki, współfinansowany ze środków Unijnych w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego), umożliwienie uzyskania wykształcenia, zdobycia zawodu, pomoc informacyjna, prawna, terapeutyczna, psychologiczna, celowa pomoc materialna (odzież, bony żywnościowe, pieniądze), pomoc w wyrobieniu dowodu osobistego i innych niezbędnych dokumentów, interwencje dotyczące różnego rodzaju problemów mieszkaniowych (dopłaty do czynszu, starania o lokal socjalny, przepisanie tytułu prawnego, wypełnianie niezbędnej dokumentacji, itp.), pomoc w sprawach meldunkowych,

8 334 Rekomendacje dla systemu penitencjarnego i polityki społecznej w zakresie przeciwdziałania... nawiązywanie kontaktu z MOPS oraz GOPS, wyznaczanie, za zgodą skazanego, przez komisję penitencjarną ZK bądź sąd penitencjarny okresu, o którym mowa w art kkw, l. w przypadku Służby Więziennej po czasie pobytu osadzonej osoby bezdomnej w zakładzie karnym mogłoby to być przede wszystkim: monitorowanie realizacji indywidualnego programu, współpraca i wymiana informacji z ośrodkiem pomocy społecznej, wsparcie postpenitencjarne, m. w przypadku ośrodka pomocy społecznej w czasie pobytu osadzonej osoby bezdomnej w zakładzie karnym mogłoby to być m.in.: monitorowanie realizacji indywidualnego programu, współpraca i wymiana informacji ze służbą więzienną, praca socjalna, n. w przypadku ośrodka pomocy społecznej już podczas pobytu na wolności mogłoby to być przede wszystkim: zapewnienie zakwaterowania w placówkach dla ludzi bezdomnych lub w mieszkaniu wspieranym (treningowym, chronionym, readaptacyjnym), dążenie do rozwiązania problemów mieszkaniowych, udział w różnego rodzaju programach reintegracji społecznej i zawodowej, w tym udział w projektach systemowych realizowanych w ramach POKL, wykorzystujących narzędzia i instrumenty aktywnej integracji, zapewnienie udziału w Centrum Integracji Społecznej lub Klubie Integracji Społecznej, kierowanie i wspieranie procesu leczenia uzależnień, wsparcie procesu szkolenia, nabywania kwalifikacji i wykształcenia, uzyskanie należnych świadczeń, umożliwienie zdobycia zawodu, pomoc informacyjna, prawna, terapeutyczna, psychologiczna, wsparcie finansowe z pomocy społecznej, pomoc w wyrobieniu dowodu osobistego i innych niezbędnych dokumentów, interwencje dotyczące różnego rodzaju problemów mieszkaniowych (dopłata do czynszu, starania o lokal socjalny, przepisanie tytułu prawnego, wypełnianie niezbędnej dokumentacji, itp.), pomoc w sprawach meldunkowych, kontakt ze Służbą Więzienną i innymi wspierającymi podmiotami, o. osoba bezdomna powinna aktywnie uczestniczyć w realizacji Indywidualnego Programu Wychodzenia z Bezdomności, w innym wypadku możliwe jest jego rozwiązanie, p. IPWzB może być zawarty zarówno na krótki okres, np. 3 miesięcy w przypadku realizacji małych celów lub długi okres, np. 12 miesięcy w przypadku realizacji szerszych i długofalowych celów, q. IPWzB powinien uwzględniać sytuację osoby bezdomnej oraz zapewniać szczególne wsparcie osobie aktywnie uczestniczącej w wychodzeniu z bezdomności, może również uwzględniać wszelkie środki pomocy, jakimi dysponuje ośrodek pomocy społecznej realizujący program.