Obsługa maszyn i urządzeń rolniczych 613[01].Z1.04

Transkrypt

1 MINISTERSTWO EDUKACJI NARODOWEJ Andrzej Kulka Obsługa maszyn i urządzeń rolniczych 613[01].Z1.04 Poradnik dla ucznia Wydawca Instytut Technologii Eksploatacji Państwowy Instytut Badawczy Radom 2007

2 Recenzenci: mgr inż. Daniel Grzesiak mgr inż. Zbigniew Żywień Opracowanie redakcyjne: mgr inż. Andrzej Kulka Konsultacja: mgr Rafał Rzepkowski Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 613[01].Z1.04 Obsługa maszyn i urządzeń rolniczych, zawartego w modułowym programie nauczania dla zawodu rolnik. Wydawca Instytut Technologii Eksploatacji Państwowy Instytut Badawczy, Radom

3 SPIS TREŚCI 1. Wprowadzenie 3 2. Wymagania wstępne 4 3. Cele kształcenia 5 4. Materiał nauczania Podstawy techniki w rolnictwie Materiał nauczania Pytania sprawdzające Ćwiczenia Sprawdzian postępów Maszyny i urządzenia do produkcji roślinnej Materiał nauczania Pytania sprawdzające Ćwiczenia Sprawdzian postępów Pomieszczenia, maszyny i urządzenia do produkcji zwierzęcej Materiał nauczania Pytania sprawdzające Ćwiczenia Sprawdzian postępów Zaopatrzenie gospodarstw w wodę i prąd elektryczny, niekonwencjonalne źródła energii Materiał nauczania Pytania sprawdzające Ćwiczenia Sprawdzian postępów Transport w gospodarstwie rolniczym Materiał nauczania Pytania sprawdzające Ćwiczenia Sprawdzian postępów Gospodarka sprzętem rolniczym Materiał nauczania Pytania sprawdzające Ćwiczenia Sprawdzian postępów Sprawdzian osiągnięć Literatura 70 2

4 1. WPROWADZENIE Poradnik będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy z zakresu obsługi maszyn i urządzeń rolniczych. W poradniku opisano materiały konstrukcyjne, połączenia, części maszyn. Maszyny stosowane do produkcji roślinnej i zwierzęcej. Instalacje elektryczne i wodociągowe niekonwencjonalne źródła energii, urządzenia do doju mechanicznego, środki transportu i zasady gospodarowania sprzętem rolniczym. W poradniku zamieszczono: wymagania wstępne, wykaz niezbędnych umiejętności i wiedzy, jakie powinieneś posiadać, aby przystąpić do realizacji tej jednostki modułowej, cele kształcenia, wykaz umiejętności jakie ukształtujesz podczas pracy z poradnikiem, materiał nauczania, zawiera niezbędne wiadomości teoretyczne, które ułatwią Ci przygotowanie się do ćwiczeń, pytania sprawdzające wiedzę, którą zdobyłeś przed przystąpieniem do ćwiczeń, ćwiczenia, umożliwią Ci zweryfikować wiadomości teoretyczne oraz ukształtować umiejętności praktyczne, sprawdziany postępów, sprawdzian osiągnięć, czyli przykładowy zestaw pytań, sprawdzający stan Twojego opanowania wiedzy i umiejętności z zakresu całej jednostki modułowej, wykaz literatury uzupełniającej. 613[01].Z1 Podstawy techniki rolniczej 613[01].Z1.01 Posługiwanie się dokumentacją techniczną 613[01].Z1.02 Stosowanie przepisów ruchu drogowego 613[01].Z1.03 Stosowanie technik kierowania ciągnikiem rolniczym i wykonywanie czynności kontrolno-obsługowych 613[01].Z1.04 Obsługa maszyn i urządzeń rolniczych Schemat układu jednostek modułowych 3

5 2. WYMAGANIA WSTĘPNE Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć: korzystać z różnych źródeł informacji, określać podstawowe wielkości i jednostki układu SI określać podstawowe pojęcia fizyczne ze statyki, kinematyki, dynamiki, określać i stosować podstawowe zasady elektrotechniki i termodynamiki, interpretować i stosować przepisy ruchu drogowego, stosować technikę kierowania ciągnikiem rolniczym wykonywać czynności kontrolno-obsługowe ciągnika rolniczego. przewidywać i wskazywać zagrożenia dla zdrowia i życia ludzkiego oraz środowiska przyrodniczego, udzielać pierwszej pomocy poszkodowanym w wypadkach przy pracy, współpracować w grupie. 4

6 3. CELE KSZTAŁCENIA W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć: scharakteryzować części maszyn i urządzeń rolniczych, określić rodzaje połączeń i ich zastosowanie w konstrukcji narzędzi i maszyn rolniczych, scharakteryzować budowę oraz wyjaśnić zasadę działania, obsługi i konserwacji silników elektrycznych stosowanych w rolnictwie, określić niekonwencjonalne źródła energii wykorzystywane w rolnictwie, sklasyfikować maszyny i urządzenia stosowane w produkcji rolniczej, scharakteryzować budowę oraz wyjaśnić zasady działania i obsługi maszyn i urządzeń stosowanych w produkcji roślinnej, dobrać narzędzia i maszyny do uprawy roślin w zależności od warunków glebowych, organizacyjnych i ekonomicznych, przygotować do pracy, obsłużyć i dokonać konserwacji maszyn i urządzeń do uprawy gleby, przygotować do pracy, obsłużyć i przeprowadzić konserwację maszyn i urządzeń do mineralnego i organicznego nawożenia roślin uprawnych, przygotować do pracy, obsłużyć i przeprowadzić konserwację maszyn i urządzeń do siewu i sadzenia roślin uprawnych, przygotować do pracy, obsłużyć i przeprowadzić konserwację maszyn i urządzeń do ochrony roślin uprawnych, przygotować do pracy, obsłużyć i przeprowadzić konserwację maszyn i urządzeń do zbioru roślin uprawnych, określić zasady agregatowania maszyn i narzędzi z ciągnikiem rolniczym, scharakteryzować budynki i pomieszczenia inwentarskie przeznaczone dla poszczególnych gatunków zwierząt gospodarskich, scharakteryzować wyposażenie pomieszczeń inwentarskich w maszyny i urządzenia w zależności od konstrukcji budynku, wielkości produkcji i kierunku użytkowania zwierząt, scharakteryzować instalację elektryczną stosowaną w budynkach inwentarskich oraz określić sposoby jej zabezpieczania, scharakteryzować budowę oraz wyjaśnić zasady działania i obsługi maszyn i urządzeń stosowanych w produkcji zwierzęcej, przygotować do pracy, obsłużyć i przeprowadzić konserwację maszyn i urządzeń do zaopatrywania gospodarstwa w wodę, przygotować do pracy, obsłużyć i przeprowadzić konserwację maszyn i urządzeń do zadawania pasz, przygotować do pracy, obsłużyć i przeprowadzić konserwację maszyn i urządzeń do doju i przechowywania mleka, dobrać sposób i środki do transportu różnych materiałów, przygotować do pracy, obsłużyć i wykonać konserwację środków transportu stosowanych w gospodarstwie rolnym, wykonać prace związane z transportem różnych materiałów, przygotować do pracy, obsłużyć i wykonać konserwację urządzeń do usuwania odchodów zwierzęcych, sporządzić projekt kompleksowej mechanizacji prac dla określonego gospodarstwa rolnego z uwzględnieniem czynników przyrodniczych, organizacyjnych i ekonomicznych. zaplanować gospodarkę maszynami, częściami maszyn i energią, 5

7 dokonać podziału materiałów konstrukcyjnych stosowanych w technice rolniczej, rozpoznać materiały stosowane w konstrukcjach maszyn i urządzeń rolniczych, określić właściwości i zastosowanie materiałów, rozpoznać zjawiska korozyjne oraz określić ich skutki, określić sposoby zapobiegania korozji, scharakteryzować materiały stosowane w konstrukcjach maszyn i urządzeń rolniczych, zastosować przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy, ochrony przeciwpożarowej oraz ochrony środowiska. 6

8 4. MATERIAŁ NAUCZANIA 4.1. Podstawy techniki w rolnictwie Materiał nauczania W technice rolniczej stosuje się wiele narzędzi, maszyn i urządzeń, w których zastosowano szereg elementów znormalizowanych. Normalizacja to ujednolicenie nazw, kształtów, wymiarów, stosowanych materiałów części, zespołów maszyn lub urządzeń. Materiały konstrukcyjne Do budowy narzędzi i maszyn rolniczych stosuje się wiele materiałów konstrukcyjnych charakteryzujących się różnymi własnościami. Największą rolę odgrywają metale i ich stopy, ale stosuje się również tworzywa sztuczne i materiały niemetalowe. Metale i ich stopy mają określone właściwości: fizyczne: barwa, połysk, chemiczne: odporność na korozję, mechaniczne: wytrzymałość na obciążenia, twardość, technologiczne: plastyczność, spawalność. Metale w zależności od składu chemicznego można podzielić na: metale żelazne, które mają w swoim składzie żelazo, metale nieżelazne, które nie mają w swoim składzie żelaza. Żelazo w przyrodzie występuje w postaci rud, czyli tlenków żelaza. W czystej postaci nie występuje i nie jest stosowane. W przemyśle stosuje się metale żelazne w postaci stopów żelaza z węglem o różnej jego zawartości lub stopów z innymi metalami. Określona zawartość składników stopowych pozwala uzyskać pożądane właściwości stopów. Właściwości te uzyskuje się dzięki odpowiedniej proporcji składników stopowych lub odpowiednim zabiegom technologicznym podczas wytwarzania różnych materiałów konstrukcyjnych. W wyniku procesów metalurgicznych w wielkim piecu z rudy żelaza otrzymujemy tzw. surówkę. Stop ten, bardzo zanieczyszczony różnymi domieszkami (np.: siarką). Przeznaczony jest on do dalszej przeróbki na żeliwo lub stal. W wyniku przetopu surówki i złomu z dodatkiem topników, w piecach zwanych żeliwiakami, otrzymuje się żeliwo o zawartości węgla powyżej 2%. Ze względu na dobre wypełnianie form odlewniczych, żeliwo stosowane jest do wykonywania odlewów korpusów silników i skrzyń przekładniowych. Ponieważ jest twarde, ale jednocześnie kruche, nie nadaje się na elementy konstrukcyjne obciążone zmiennymi siłami. W wyniku wyeliminowania zanieczyszczeń i obniżenia zawartości węgla w dalszej obróbce surówki otrzymuje się stal o zawartości węgla od 0,12%. Wytwarzanie stali odbywa się w piecach konwertorowych, martenowskich lub elektrycznych. Dla uzyskania materiału konstrukcyjnego o dobrych właściwościach plastycznych, sprężystych i wytrzymałościowych wprowadza się celowo składniki stopowe w zależności od zastosowanej technologii wytwarzania stali (pieca), można uzyskać stale o różnych własnościach mechanicznych i technologicznych lub różnym składzie chemicznym. Twardość stali zmienia się wraz z zawartością węgla: stal miękka zawiera do 0,25% węgla, stal twarda zawiera 0,250,6% węgla, stal bardzo twarda zawiera 0,61,75% węgla. 7

9 Stale w swoim składzie mogą zawierać różne składniki stopowe, jakie zostały użyte do wytopu stali w celu poprawienia ich właściwości: stale niestopowe węglowe, stale stopowe chrom, wolfram, mangan, krzem. Stale mają szerokie zastosowanie w rolnictwie, w zależności od przeznaczenia stale dzieli się na: konstrukcyjne stosowane do wyrobu kształtowników, blach, narzędziowe stosowane do wyrobu pilników, wierteł, specjalne stosowane do wyrobu elementów kwasoodpornych. W celu poprawienia lub uzyskania innych własności stali, stosuje się obróbkę cieplną. Zabiegi obróbki cieplnej, którym poddawane są elementy robocze maszyn rolniczych to: hartowanie, odpuszczanie, nawęglanie, wyżarzanie. Metale nie zawierające w swoim składzie żelaza nazywane są metalami nieżelaznymi lub kolorowymi. Są to materiały konstrukcyjne, które charakteryzują się różnymi specjalnymi własnościami. Znajdują zastosowanie jako uzupełnienie konstrukcji stalowych lub jako składnik stopowy. Metale nieżelazne najczęściej stosowane w technice rolniczej to: miedź metal o barwie czerwonozłocistej. Jest bardzo dobrym przewodnikiem prądu i ciepła, bardzo plastyczna i ciągliwa. Z miedzi wyrabia się przewody elektryczne, wymienniki ciepła, elementy uszczelniające, podkładki, glin (aluminium) metal o barwie srebrzystobiałej. Dzięki bardzo małej gęstości (jest bardzo lekki), znalazł szerokie zastosowanie w lotnictwie. Z aluminium wyrabia się przewody elektryczne, części silników spalinowych głowice, tłoki, wymienniki ciepła, cyna metal o barwie srebrzystobiałej. Jest odporna na warunki atmosferyczne, odporna na działanie kwasów organicznych, poddaje się obróbce plastycznej. Z cyny wyrabia się ogniwa galwaniczne, cienkie blachy do pakowania produktów spożywczych, stosowana jest do powlekania naczyń warstwą ochronną, wykorzystywana jest też w stopach łożyskowych i do wyrobu lutów, cynk metal o barwie niebiesko-białej. Jest metalem łatwo topliwym, kruchym. Jest odporny na warunki atmosferyczne i korozję. Nie jest odporny na działanie kwasów. Stosowany jest do powlekania blach stalowych, do wyrobu ogniw galwanicznych oraz jako składnik wielu stopów, ołów metal o barwie szarej, bardzo ciężki. Jest bardzo plastyczny, nadaje się do odlewania, kwasoodporny. Stosowany do wyrobu akumulatorów, uszczelnień, izolacji, powłok kabli elektrycznych, używany jako składnik stopowy stopów łożyskowych i drukarskich. Często spotykane w technice są również stopy metali nieżelaznych. Najpopularniejsze z nich to: brąz jest to stop miedzi z cyną (620% Sn). Odporny na korozję, o dużej twardości, odporności na ścieranie. Stosuje się go do wyrobu panewek i łożysk, armatury hydraulicznej; mosiądz jest to stop miedzi z cynkiem (3040% Zn). Stop ten ma bardzo dobre własności odlewnicze i nadaje się do obróbki plastycznej. Stosuje się go do odlewania armatury hydraulicznej, w przemyśle elektromaszynowym. Wytwarza się też z niego elementy ozdobne. W technice rolniczej wykorzystywane są również metale nieżelazne, rzadko występujące i drogie, ale wykazujące pożądane właściwości i w związku z tym stosowane do ulepszania innych materiałów lub jako składniki stopowe. Są to np.: wolfram, chrom, kobalt, molibden, mangan, krzem, rtęć. Najcenniejszą grupę metali kolorowych stosowaną w technice stanowią metale szlachetne: złoto, srebro i platyna. 8

10 Tworzywa sztuczne Tworzywa sztuczne to wielocząsteczkowe związki organiczne. Powstają one w wyniku łączenia związków organicznych: ropy naftowej, gazu ziemnego, węgla, wapnia, powietrza i wody. Charakteryzują się specyficznymi właściwościami. Są lekkie, odporne na kwasy i zasady, nie przewodzą prądu elektrycznego, mają mały współczynnik tarcia, słabo przewodzą ciepło, są łatwe do obróbki i barwienia, są odporne na korozję. Tworzywa sztuczne dzieli się na trzy grupy: termoplastyczne w czasie ogrzewania stają się miękkie, po podgrzaniu dają się kształtować, po ostygnięciu zachowują nadany kształt, termoutwardzalne pod wpływem działania temperatury twardnieją i zachowują nadany im kształt w trwały sposób. Materiały naturalne Oddzielną grupę materiałów konstrukcyjnych charakteryzujących się specyficznymi właściwościami stanowią materiały naturalne: guma otrzymywana jest z kauczuku w wyniku wulkanizacji z siarką, nie przewodzi prądu elektrycznego i ciepła, jest elastyczna i sprężysta, a także odporna na wodę. Stosuje się ją do wyrobu opon, dętek, uszczelek, węży i izolacji przewodów elektrycznych; drewno jest łatwe w obróbce, odporne na korozję, stosunkowo trwałe, nie przewodzi prądu elektrycznego i ciepła. Z drewna wykonuje się różne elementy maszyn i narzędzi rolniczych, np.: trzonki, rękojeści, elementy sprężyste, ramy maszyn, okna i ramy okienne; skóra to materiał konstrukcyjny pochodzenia zwierzęcego. Skóra jest miękka, elastyczna i wytrzymała. Stosuje się do wyrobu rękawic i fartuchów ochronnych, pasów transmisyjnych, uszczelek, uprzęży dla zwierząt; tkaniny i włókna są elastyczne odporne na rozciąganie. Stosuje się do wyrobu sznurów, lin, powrozów, worków, przenośników, pasów napędowych, płacht ochronnych; szkło otrzymywane jest z białego piasku kwarcowego z dodatkiem wapnia i innych składników. Odporne na działanie czynników atmosferycznych, związków chemicznych, nie przewodzi prądu elektrycznego i ciepła, przezroczyste. Stosuje się do wyrobu szkła okiennego lub budowy szklarni, pojemników szklanych tj. butelki, słoje, wykorzystywane jest też w elektryczności do wyrobu oświetlenia żarówki, świetlówki, klosze ochronne i izolatory. Części maszyn W technice rolniczej stosuje się proste narzędzia jednoczęściowe lub wieloczęściowe, a także bardzo skomplikowaną aparaturę kontrolno-pomiarową lub zautomatyzowane maszyny i urządzenia. Każde narzędzie, maszyna lub urządzenie składa się z różnych części charakterystycznych dla danej maszyny lub o charakterze uniwersalnym spotykanym w różnych maszynach. Części te można podzielić na następujące grupy: części proste wykonane z jednego kawałka metalu, np.: tulejka, wkręt, części złożone składające się z kilku części prostych, np.: łożysko toczne, szczęka hamulcowa, mechanizmy kilka części prostych lub złożonych celowo połączonych ze sobą tak, że po poruszeniu jednej z nich pozostałe wykonują ściśle określone ruchy, np. mechanizm korbowy, podzespoły stanowiące jedną całość konstrukcyjną, np. gaźnik w silniku spalinowym, zespoły grupa części maszyn spełniających określone zadanie, np. silnik w ciągniku rolniczym. 9

11 Części maszyn o charakterze ogólnym można podzielić na dwie grupy: części złączne służące do łączenia różnych elementów, napędy służące do przekazywania napędu w maszynie. Części proste tworzące zespoły, mechanizmy, napędy są ze sobą połączone tworząc połączenia. Połączenia te mogą być spoczynkowe lub ruchowe. Rys. 1. Klasyfikacja części maszyn [1, s. 38] Połączenia spoczynkowe nierozłączne Połączeń spoczynkowych nierozłącznych nie można zdemontować bez uszkodzenia elementów łączonych lub łączących albo spoiny. Do takich połączeń zalicza się połączenia: spawane, nitowane, zgrzewane, lutowane, klejone, wtłaczane. Spawanie polega na łączeniu części metalowych przez ich miejscowe stopienie za pomocą łuku elektrycznego lub płomienia gazowego. Nitowanie polega na łączeniu elementów za pomocą nitów. Może być ono wykonywane na zimno lub gorąco. Połączenia nitowane wykorzystuje się w budowie mostów, zbiorników na ciecze lub ciała sypkie, do łączenia ogniw łańcuchów, noży w listwach do kosiarek. Zgrzewanie metali lub tworzyw sztucznych polega na miejscowym ogrzewania łączonych części do stanu plastyczności i mocnym dociśnięciu ich do siebie. W zależności od źródła i sposobu dostarczania ciepła rozróżnia się: zgrzewanie elektryczne punktowe do łączenia elementów blach, karoserii samochodowych i ciągnikowych, elektryczne liniowe, gdy wymagana jest szczelność połączenia np. zbiorniki paliwowe ciągników i samochodów, Lutowanie polega na połączeniu elementów metalowych za pomocą lutu. Lutowanie nie deformuje części łączonych. Lut ma niższą temperaturę topnienia niż metale elementów łączonych. Wyróżniamy następujące rodzaje lutowania: lutowanie miękkie, które odbywa się przy pomocy lutownicy w temperaturze poniżej 450 C, jako lut wykorzystuje się cynę lub jej stopy, tym sposobem wykonuje się złącza mało obciążone głównie blacharskie mało wytrzymałe ale szczelne oraz połączenia elektrotechniczne 10

12 lutowanie twarde, które odbywa się za pomocą palnika acetylenowotlenowego w temperaturze powyżej 450 C, jako lut wykorzystuje się miedź lub jej stopy, srebro i jego stopy. Tym sposobem wykonuje się złącza mocne np. połączenie węglików spiekanych z nożem tokarskim lub ostrzy wierteł (widii) Klejenie polega na wprowadzeniu między powierzchnie łączonych elementów kleju, który po stwardnieniu tworzy spoinę klejową. Połączenie powstaje dzięki przyczepność między klejem a elementami łączonymi i działaniem sił spójności wewnętrznej kleju. Połączenia te znajdują coraz szersze zastosowanie ze względu na wiele zalet można łączyć różne materiały ze sobą np.: metali z metalami i niemetalami (gumą, szkłem, tworzywami sztucznymi), charakteryzują się dużą wytrzymałością, odpornością na korozję, możliwością szybkiego i łatwego wykonania, łączenia bardzo cienkich elementów, których nie można połączyć innymi metodami. Połączenie wciskowe otrzymuje się po wciśnięciu jednego elementu w drugi tak, aby powstałe w wyniku odkształceń sprężystych między powierzchniami elementów łączonych siły tarcia zapewniały trwałe połączenie wtłaczane wykonywane na zimno przy użyciu prasy, Osadzane na gorąco skurczowe uzyskiwane poprzez ogrzewanie części zewnętrznej i nałożenie jej na część wewnętrzną, po ostygnięciu nagrzanej części nastąpi jej skurczenie się i zaciśnięcie na nałożonej części rozprężne lub uzyskiwane poprzez oziębianie części wewnętrznej i umieszczenie jej w części zewnętrznej, po wyrównaniu się temperatur łączonych części zacisną się one na sobie. Połączenia spoczynkowe rozłączne Połączenia spoczynkowe rozłączne łączą w sposób rozbieralny części maszyn, można je demontować bez uszkodzenia elementów łączonych lub łączących i powtórnie wykorzystać do montażu połączenia. Połączenie gwintowe powstaje poprzez złączenie elementów łącznikiem na którym jest nacięty gwint (śruba lub wkręt). Gwint tworzą regularne bruzdy i grzbiety nacięte wzdłuż linii śrubowej. Elementy połączenia są znormalizowane: kształty i wymiary gwintów, śrub, nakrętek wkrętów i podkładek ale i narzędzia służące do wykonywania tych połączeń. Najpowszechniej są stosowane gwinty metryczne oznaczane np. M10 z liczbą określającą średnicę nominalną gwintu. Jeśli gwint ma nietypowy skok, to podaje się jego wielkość np. M 14x1,25. W połączeniach śrubowych może nastąpić na poluzowanie lub odkręcenie się nakrętki. Dlatego należy stosować zabezpieczenia przed samoodkręceniem. W połączeniach szczególnie narażonych na wstrząsy stosuje się gwinty o małym skoku, tzw. gwinty samohamowne. Zabezpieczenia takie stosowane są np: w śrubach mocujących koła samochodów, świece zapłonowe. Inne sposoby zabezpieczania połączeń śrubowych to podkładki sprężynowe, zaginane, nakrętki koronowe z zawleczkami, itp. Połączenia klinowe (stożkowe) stosuje się głównie do połączenia wału z piastą w celu przeniesienia momentu obrotowego z jednego elementu na drugi. Połączenie klinowe polega na wzajemnym dociśnięciu łączonych części za pomocą klina i może być stosowane do przenoszenia niewielkiego momentu obrotowego, ponieważ na skutek wciskania klina mogą powstawać bicia promieniowe takiego połączenia. Piastę z wałem można łączyć również przy pomocy połączenia stożkowego. Połączenie wpustowe polega na umieszczeniu wpustu (podobnego do klina, lecz bez powierzchni pochyłych) w rowku tak, aby część była umieszczona w wałku a część w piaście. Wpusty mogą mieć kształt czółenkowy szczególnie przy stożkowych zakończeniach wału. Połączenia wielowypustowe (kształtowe), wieloboczne, wielokarbowe polegające na zastąpieniu pojedynczego wpustu wieloma występami na wale, które mają wzajemnie dopasowane kształty powierzchni współpracujących. 11

13 Połączenia sworzniowe polegają na połączeniu dwóch lub więcej elementów za pomocą sworznia, krótkiego wałka pełnego lub drążonego, w sposób umożliwiający wzajemny ruch tych elementów w osi sworznia. Połączenie sworzniowe może przenosić obciążenia stałe i zmienne. Jest ono wykorzystywane do łączenia wszelkiego rodzaju przegubów, np. tłoka z korbowodem, elementów trzypunktowego układu zawieszenia (TUZ) ciągnika rolniczego, ogniwa łańcucha rolkowego. Połączenia kołkowe wykorzystywane są do zabezpieczenia za pomocą kołka (nieobciążonego sworznia) przed wzdłużnym przesunięciem się części lub obrotem względem siebie. Połączenia te stosuje się również jako ustalające położenie dwóch części względem siebie, np. mocowanie koła zamachowego na kołnierzu wału korbowego, zabezpieczenie klamki w drzwiach. Połączenia te mogą przenosić niewielkie momenty obrotowe i obciążenia. Do połączeń kołkowych wykorzystywane są także kołki sprężyste. Połączenia sprężyste zapewniają znaczną swobodę ruchów łączonych części ze względu na zastosowanie podatnych łączników sprężyn, mieszków, elementów gumowych lub wykonanych z tworzyw sztucznych. Połączenia te spotyka się w różnych zespołach maszyn i pojazdów wykonujących określone zadania w różnych położeniach, np. sprężyny płaskie (z drewna jesionowego) jako elementy zawieszenia podsiewaczy w młocarniach, sprężyny wielopłytowe resory, sprężyny śrubowe w układach rozrządu silników spalinowych, sprężyny spiralne do napędu mechanizmów zegarowych, sprężyny talerzowe w sprzęgłach samochodów, elementy gumowe stosowane do maszyn wywołujących drgania czyszczalnie do nasion. Połączenia rurowe to połączenia elementów rur w rurociągi przeznaczone do transportu cieczy, gazów, ciał sypkich i ich mieszanin, a także wentylacji i ogrzewania mogą być nierozłączne i rozłączne: nierozłączne lutowane, spawane, nitowane, a rury z tworzyw sztucznych mogą być klejone, spawane lub zgrzewane, rozłączne gwintowe, kielichowe, kołnierzowe, i taśmowe, są one częściej stosowane tam gdzie rurociągi są narażone na uszkodzenie lub wymagają zmian technologicznych, np. skrócenia lub przedłużenia. Połączenia ruchowe Maszyny rolnicze zbudowane są z elementów wykonujących ruchy obrotowe lub wahadłowe w ściśle ustalonym położeniu, są to wały i osie. Wały są ruchome i wykonują ruch obrotowy wokół swej osi wzdłużnej i służą do przenoszenia momentu obrotowego między osadzonymi na nich częściami maszyn np. koła pasowe, zębate itp. są więc narażone na działanie sił skręcających i zginających. Wały mogą mieć różne kształty. Osie nie przenoszą momentu obrotowego mogą być jednak ruchome, gdzie obracają się wraz osadzonymi elementami (oś wagonu kolejowego) lub nieruchome, stanowiąc podporę elementów obracających się np. koła jezdne przyczepy. Osie przenoszą na łożyska siły działające na osadzone części siły zginające. Czopy to odcinki wałów lub osi służące do ich mocowania poprzez łożyska lub osadzania na nich elementów wykonujących ruch obrotowy. Czopy ze względu na kształt mogą być walcowe, stożkowe, kulowe, kołnierzowe. 12

14 Połączenia ruchowe łożyskowe Elementy maszyn służące do podparcia lub ustalania położenia względem nieruchomego korpusu wałów i osi to łożyska, które przejmują i przenoszą obciążenia na elementy mocowania i służą do zmniejszania tarcia podczas ruchu. Ze względu na charakter tarcia można je podzielić na dwie grupy: łożyska ślizgowe, gdzie czop wału lub osi ślizga się po powierzchni otworu łożyska panewki, która może być dzielona lub tworzyć tzw. panewkę tulejową. W celu zmniejszenia tarcia między współpracującymi częściami stosuje się odpowiednie ukształtowanie powierzchni czopów i panewek, dobór materiałów i dokładność wykonania tych elementów, pomiędzy powierzchniami czopa i panewki jest tzw. luz konstrukcyjny, który zapewnia swobodny ruch części względem siebie. Łożyska ślizgowe dobrze przenoszą zmienne, duże i dynamiczne obciążenia promieniowe i dlatego stosowane są do łożyskowania wałów korbowych silników spalinowych, wymagają jednak skomplikowanych układów smarujących. łożyska toczne, gdzie czop wału lub osi styka się z powierzchnią otworu za pomocą elementów tocznych zastępując tarcie ślizgowe (w łożyskach ślizgowych) tarciem tocznym. Elementy toczne mogą mieć różne kształty (kulki, wałki, baryłki, igiełki), które osadzone są w koszyczku pomiędzy pierścieniami wewnętrznym i zewnętrznym. Łożyska toczne stosowane w maszynach rolniczych przenoszą stałe obciążenia i różne prędkości obrotowe w zależności od tych parametrów dobiera się rodzaj łożyska tocznego, nie wymagają intensywnego smarowania (zwykle smarami ŁT) natomiast muszą być chronione przed kurzem i wodą oraz zabezpieczone przed wyciekiem smaru. Toczne łożyska stosuje się do montowania piast kół pojazdów, przyczep, wałów skrzyń przekładniowych, łożyskowania wałków pomp, kosiarek, kombajnów, itp. W zależności od możliwości przenoszenia sił z różnych kierunków łożyska dzieli się na: poprzeczne przenoszące siły skierowane wzdłuż promienia, wzdłużne przenoszące siły skierowane osiowo, poprzeczno-wzdłużne przenoszące siły promieniowe i osiowe. Główne wymiary łożysk są znormalizowane, co zapewnia całkowitą zamienność tych części w pojazdach i maszynach rolniczych, dobiera się je z katalogu łożysk, gdzie podana jest pełna nazwa łożyska, numer i ewentualne dodatkowe oznaczenie (symbol na pierścieniu). Połączenia ruchowe napędowe sprzęgła Sprzęgła łączą wały przenosząc moment obrotowy z wału napędzającego na wał napędzany bez zmiany kierunku ruchu obrotowego. Sprzęgła mogą spełniać różne zadania: łagodzić drgania i uderzenia, łączyć i rozłączać wały w czasie ruchu, łączyć wały ułożone nie współosiowo i przenosić napęd pod kątem, zabezpieczać wały przed przeciążeniem. W zależności od przeznaczenia oraz zadania do wykonania możemy je podzielić na mechaniczne, hydrauliczne i elektromechaniczne. W technice rolniczej największe zastosowanie mają sprzęgła mechaniczne, ale coraz częściej stosowane są mechanizmy sprzęgłowe skomplikowane, nasycone elektroniką. Sprzęgła mechaniczne dzieli się na trzy grupy: 1) nierozłączne elementy są połączone trwale, w celu naprawy lub wymiany elementów należy sprzęgło zdemontować. W grupie tych sprzęgieł można wyróżnić: a) sztywne tulejowe, tarczowe sprzęgła te łączą współosiowe wały w sposób stały w celu ich przedłużenia, uniemożliwiają wzajemne przemieszczanie się łączonych wałów w osi obrotu, 13

15 b) podatne tarczowe z elementem elastycznym łączą wały poprzez sprężysty lub elastyczny łącznik umożliwiając im niewielkie przesunięcie współosiowe lub odchylenie kątowe, c) przegubowe Cardana łączą wały, których osie obrotu ulegają znacznym odchyleniom w czasie pracy 40º do + 40º, jest to sprzęgło asynchroniczne, tzn. że przy stałej prędkości kątowej wału napędzającego oraz ze wzrostem kąta odchylenia wałów zmienia się okresowo prędkość kątowa wału napędzającego, jest to zjawisko niepożądane w napędach maszyn rolniczych, aby temu zapobiec stosuje się sprzęgła z wałem pośrednim wał teleskopowo przegubowy (wał przekaźnika mocy). 2) rozłączne posiadające mechanizm sterowniczy umożliwiający połączenie lub rozłączenie współpracujących wałów w czasie pracy bez konieczności zatrzymywania agregatu lub wyłączania silnika. Najczęściej stosowane w rolnictwie to: a) kłowe zbudowane z jednej tarczy stałej i drugiej przesuwnej dociskanej zwykle sprężyną, tarcze wyposażone są w występy kły w kształcie kwadratów (blokady mechanizmów różnicowych ciągnika rolniczego). W zależności od kształtu: trójkątów lub trapezów i budowy występów (symetryczne lub niesymetryczne) sprzęgła te mogą pracować jako jednokierunkowe lub dwukierunkowe (napęd przenośnika pochyłego kombajnu zbożowego, napęd przenośnika w rozrzutniku obornika); b) zapadkowe jednokierunkowe stosowane zwykle w konnych maszynach rolniczych napędzanych od koła jezdnego przy jeździe do przodu; podczas zmiany kierunku ruchu zapadki nie przenoszą momentu obrotowego na elementy robocze (kosiarki, kopaczki); c) cierne (asynchroniczne) umożliwiają łatwe i płynne łączenie i rozłączanie wałów bez drgań i uderzeń mocy przy różnych prędkościach obrotowych wałów łączonych; napęd przenoszony jest dzięki sile docisku do siebie powierzchni współpracujących i sile tarcia powstającej między powierzchniami ciernymi. 3) samoczynne sprzęgła bezpieczeństwa zwane przeciążeniowymi stosowane w celu zabezpieczenia zespołów maszyny przed zniszczeniem. W sprzęgłach tych można w prosty sposób regulować przenoszony moment obrotowy poprzez odpowiednie dociśnięcie elementów ciernych do siebie nakrętka przy pomocy sprężyn, by zwiększać lub zmniejszać uzyskiwaną siłę tarcia, a tym samym wielkość przenoszonego momentu obrotowego. Jako sprzęgła bezpieczeństwa mogą pracować sprzęgła: kłowe dwukierunkowe i cierne. Połączenia ruchowe napędowe przekładnie Przekładnie stanowią ruchowe połączenia do przeniesienia napędu z wału napędzającego (czynnego) na wał napędzany (bierny) zwykle ze zmianą prędkości i przenoszonego momentu obrotowego. W zależności od sposobu przenoszenia energii mechanicznej w postaci ruchu obrotowego przekładnie można wyróżnić na: mechaniczne, elektryczne, pneumatyczne i hydrauliczne. Przekładnia zbudowana z dwóch wałów jest przekładnią prostą jednostopniową, jeżeli tych wałów jest więcej niż dwa jest to przekładnia złożona wielostopniowa. W rozwiązaniach konstrukcyjnych napędów najczęściej stosuje się przekładnie mechaniczne kołowe i w zależności od sposobu przenoszenia ruchu obrotowego można je podzielić na: 1) cierne (bezpośrednie) przenoszenie ruchu następuje dzięki siłom tarcia występującym między kołami ciernymi w wyniku docisku ich do siebie: 2) zębate (bezpośrednie) przenoszenie ruchu następuje dzięki zazębianiu się zębów naciętych na obwodach współpracujących kół, w wyniku obrotu przenoszone są siły z zęba koła napędzającego na ząb koła napędzanego. Znajdują duże zastosowanie 14

16 w konstrukcjach ciągników rolniczych, maszyn i samochodów. Ze względu na sposób ułożenia wałów i kształtu zębów przekładnie zębate mogą być: 3) pasowe (pośrednie) do przeniesienia napędu z jednego wału na drugi konieczne jest element pośredniczący cięgno. Przekładnie te przenoszą napęd dzięki tarciu między odpowiednim kształtem koła pasowego i cięgnem, które zależy od kąta opasania i naciągu cięgna. Przekładnia pasowa może przenosić napęd w tym samym kierunku otwarta, koła mogą obracać się w przeciwnych kierunkach skrzyżowana. Ze względu na rodzaj pasa przekładnie można podzielić na: a) z pasem płaskim pas przenosi moment obrotowy płaskimi powierzchniami. Należy dbać o jego dobrą przyczepność do koła, (chronić przed wilgocią), Przekładnie te umożliwiają przeniesienie napędu na duże odległości, zabezpieczają napędzane urządzenia przed przeciążeniami (poślizg pasa) stosowane do napędu np: pił tarczowych, młocarni i pras stacjonarnych, b) z pasem klinowym pas klinowy przenosi moment obrotowy bocznymi powierzchniami, przekrój pasa stanowi trapez i powinien być umieszczony w kole tak, aby nie przylegał do wewnętrznej średnicy koła, paski klinowe są znormalizowane i muszą być dopasowane do kół pasowych stosowane do napędu kosiarek, przetrząsaczy, zespołów roboczych kombajnu zbożowego. c) z pasem zębatym pas ma niskie, poprzecznie ułożone grube zęby w kształcie trapezu, które są dopasowane do odpowiednich wrębów w kole pasowym. Przekładnie te znajdują coraz większe zastosowanie w samochodach i ciągnikach np.: do napędu układów rozrządu, 4) łańcuchowe (pośrednie) w tej przekładni rolę cięgna spełnia giętki łańcuch, który posiada ogniwa połączone przegubowo. Ogniwa te dopasowują się do uzębionych kół i przenoszą napęd, w przekładniach tych nie występuje poślizg zapewniają dokładne przełożenie, istnieje możliwość napędu kilku wałków jednocześnie, są dość drogie i wymagają smarowania. 5) hydrokinetyczne znajdują zastosowanie w nowoczesnych pojazdach ze względu na wygodę obsługi możliwość łatwego dostosowania prędkości. Stosowane z układami hydraulicznymi Pytania sprawdzające Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń. 1. Jakie materiały konstrukcyjne stosuje się w budowie maszyn? 2. Jakimi właściwościami charakteryzują się metale? 3. Co to jest stal? 4. Jak otrzymujemy żeliwo? 5. Jak dzielimy stale? 6. Jakie metale nieżelazne stosuje się jako materiały konstrukcyjne? 7. Jakie są tworzywa sztuczne? 8. Jakie materiały naturalne stosuje się w budowie maszyn? 9. Jak dzielimy części maszyn? 10. Jakie występują połączenia spoczynkowe nierozłączne? 11. Jakie występują połączenia spoczynkowe rozłączne? 12. Jak wykonuje się połączenia gwintowe? 13. Jakie występują elementy w połączeniach ruchowych? 14. Do czego służą łożyska? 15. W jakim celu stosuje się sprzęgła? 16. Jak dzielą się przekładnie? 15

17 Ćwiczenia Ćwiczenie 1 Zgromadzone próbki materiałów konstrukcyjnych podziel na metalowe i niemetalowe. Rozpoznaj, z jakich materiałów są zbudowane, opisz właściwości i możliwości zastosowania. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: 1) przygotować próbki materiałów konstrukcyjnych, 2) podzielić próbki na metalowe i niemetalowe, 3) rozpoznać, z jakich materiałów są zbudowane, 4) opisać ich właściwości i możliwości zastosowania w tabeli wg wzoru. Lp Nazwa materiału konstrukcyjnego Wyposażenie stanowiska pracy: próbki materiałów konstrukcyjnych, podręcznik, poradnik mechanika, zeszyt i przybory do pisania, poradnik. Właściwości Możliwość zastosowania Uwagi Ćwiczenie 2 Na podstawie części maszyn lub próbek materiałów konstrukcyjnych, określ i uzasadnij ich zastosowanie, określ właściwości i jakość. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: 1) przygotować próbki materiałów konstrukcyjnych lub części maszyn, 2) określić ich zastosowanie, 3) określić właściwości i jakość, 4) rozpoznać, z jakich materiałów są zbudowane, 5) zapisać wyniki obserwacji w tabeli wg wzoru: Lp. 1 Zastosowanie materiału konstrukcyjnego Właściwości i jakość Nazwa materiału konstrukcyjnego Uwagi

18 Wyposażenie stanowiska pracy: próbki materiałów konstrukcyjnych, części maszyn, podręcznik, poradnik mechanika, zeszyt i przybory do pisania, poradnik. Ćwiczenie 3 Mając do dyspozycji połączenia śrubowe, zaproponuj różne zabezpieczenia przed samoodkręceniem się. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: 1) przeanalizować sposób połączenia części przy pomocy śrub, 2) określić ich zastosowanie, 3) określić właściwości i jakość, 4) zaproponować sposoby zabezpieczenia przed samoodkręceniem się. Wyposażenie stanowiska pracy: połączenie śrubowe, przykłady zabezpieczeń podkładki, nakrętki, drut, zeszyt i przybory do pisania, poradnik dla ucznia Sprawdzian postępów Czy potrafisz: Tak Nie 1) wymienić materiały konstrukcyjne stosowane w budowie maszyn? 2) rozpoznać materiały konstrukcyjne? 3) omówić właściwości materiałów konstrukcyjnych? 4) scharakteryzować stal i żeliwo? 5) sklasyfikować stale i opisać ich właściwości? 6) scharakteryzować metale kolorowe? 7) sklasyfikować i opisać tworzywa sztuczne? 8) scharakteryzować materiały naturalne stosowane do budowy maszyn? 9) sklasyfikować i wymienić połączenia spoczynkowe nierozłączne? 10) sklasyfikować i wymienić połączenia spoczynkowe rozłączne? 11) sklasyfikować i opisać łożyska? 12) sklasyfikować i opisać sprzęgła? 13) sklasyfikować i opisać przekładnie? 17

19 4.2. Maszyny i urządzenia do produkcji roślinnej Materiał nauczania Maszyny i narzędzia do uprawy roli Uprawa gleby to zespół zabiegów uprawowych i doprawiających, które przeprowadzane są w celu stworzenia warunków do siewu nasion, wzrostu i rozwoju roślin uprawnych. W uprawie stosuje się zabiegi tzw. płużne i uprawę popłużną, zwaną doprawianiem gleby. W uproszczonej uprawie gleby stosuje się także bezpośrednią uprawę bezpłużną. Podstawowym zabiegiem uprawy roli jest orka wykonywana pługiem. Ma ona na celu: przykrycie resztek pożniwnych, nawozów zielonych, obornika. wymieszanie nawozów z glebą, pokruszenie i spulchnienie wierzchniej warstwy gleby, przywrócenie struktury gruzełkowatej, Po orce gleba jest zbyt pulchna, ma nierówną powierzchnię, zdarzają się zbyt duże bryły gleby. Bezpośrednio po orce, gleba nie jest przygotowana do siewu nasion. Aby ją właściwie przygotować, należy wykonać zabiegi doprawiające, uzupełniające, nazywane uprawkami. Uprawki doprawiające glebę to: włókowanie, bronowanie, wałowanie, kultywatorowanie, spulchnianie, itp. Narzędziem do wykonania podstawowej uprawy gleby orki są pługi. Podziału pługów można dokonać w oparciu o wiele kryteriów: ze względu na: rodzaj elementów roboczych: pługi lemieszowe i talerzowe, ze względu na sposób poruszania się po polu: pługi zagonowe, bezzagonowe i specjalne, ze względu na sposób agregatowania pługa z ciągnikiem: pługi zawieszane, półzawieszane i przyczepiane, ze względu na rodzaj zadania, jakie ma pług wykonać: pługi łąkowe i agromelioracyjne. W Polsce powszechnie stosuje się pługi lemieszowe. Pługi te przystosowane konstrukcyjnie spełniają postawione cele uprawy gleby. Pługami wykonuje się podorywki, orki średnie, głębokie, przykrywające obornik i nawozy zielone, siewne, zimowe, itd. Podstawowym źródłem siły uciągu dla pługa pozostaje ciągnik rolniczy. W praktyce można jeszcze zauważyć pługi konne, które użytkują hobbyści, działkowicze, a także w gospodarstwach położonych na terenach górskich. Pługi ciągnikowe o mniejszej liczbie korpusów są zawieszane na trzypunktowym układzie zawieszenia (TUZ). Pługi o większej liczbie korpusów są półzawieszane przednia część zawieszona na TUZ, tył pługa spoczywa na kole podporowym. Pługi ciężkie są przyczepiane, posiadają własny układ jezdny, ale wymagają ciągników o bardzo dużej sile uciągu. Pługi ze względu na sposób poruszania się po polu budowane są jako pługi zagonowe, które mogą pracować na wyznaczonych zagonach, którymi rozpoczyna się pracę od środka zagonu w skład lub od brzegów zagonu w rozorywkę. Pługami bezzagonowymi pracę można rozpocząć od jednego brzegu a zakończyć na drugim pracować sposobem czółenkowym. Podstawowym elementem roboczym pługa jest korpus płużny, który stanowi lemiesz i odkładnica. Lemiesz odcina skibę o określonej grubości i szerokości i podaje ją na odkładnicę, która odwraca ją i kruszy. Inne istotne elementy korpusa płużnego, to płoz utrzymujący pług w bruździe i piętka na płozie ostatniego korpusa utrzymująca głębokość pracy pługa. 18

20 Rys. 2. Pług ciągnikowy zawieszany: a) budowa pługa, b) urządzenia regulacyjne pługa: 1) korpus płucny, 2) rama pługa, 3) wspornik pługa, 4) oś wykorbiona, 5) pokrętło do obracania osi wykorbionej, 6) pokrętło do przesuwania ramy pługa wraz z korpusami, 7) łącznik ruchomy, 8) odejmowana obsada koła kopiującego, 9) pokrętło do regulacji koła kopiującego, 10) koło kopiujące, 11) krój tarczowy, 12) cięgła dolne układu trzypunktowego, 13) łącznik górny, 14) wieszak prawy układu trzypunktowego A regulacja szerokości orki, B regulacja nacisku na ściankę bruzdową. B 1 nacisk mniejszy, B 2 nacisk większy [1, s. 83] Do wykonywania orek w szczególnych warunkach stosuje się dodatkowe jego wyposażenie: krój, który odcina skibę od nie zaoranej części pola przy orce ugorów, łąk, przedpłużek, który przed głównym korpusem płużnym, ścina górną warstwę gleby i zrzuca na dno bruzdy ułatwiając dokładne przyorywanie obornika czy nawozów zielonych, ścinacz listwowy, który ścina róg odwracanej skiby wcześniej zrzuca ją do bruzdy, pogłębiacz, który służy do spulchniania dna bruzdy likwidowania podeszwy płużnej, która powstaje po kilkakrotnym wykonywaniu orki na tą samą głębokość, listwa dokładająca, jest to listwowe przedłużenie odkładnicy ułatwiające odwracanie skiby. Oprócz orek uprawowych wykonywane są orki specjalne, do wykonania których stosuje się pługi specjalnej konstrukcji: do wykonywania orek na glebach bardzo zakamienionych z zabezpieczeniami korpusów, łąkowe do zaorywania użytków zielonych, leśne do wykonywania bruzd podczas sadzenia lasów, w szkółkach sadowniczych, agromelioracyjne na terenach podmokłych do wykonywania orek melioracyjnych, talerzowe do orki karczowisk. Prawidłowe wykonanie orki zależy od właściwego doboru pługa, który spełni stawiane zadanie przed orką. Aby dobrać pług do pracy należy wziąć pod uwagę rodzaj wykonywanej orki i cel, jaki ma spełnić, siłę uciągu ciągnika, sposób agregatowania pługa z ciągnikiem oraz dodatkowe wyposażenie pługa. Głębosze Osobną grupę narzędzi uprawowych tworzą głębosze. Służą one do głębokiego (do 90 cm) spulchniania gleby, bez wyciągania na wierzch jej głębszych warstw. Głęboszowanie gleby poprawia właściwości fizyczne i biologiczne gleby oraz stosunki wodno-powietrzne. Zabiegi te wykonuje się co kilka lat na glebach zwięzłych. W zależności od wielkości głębosz posiada od jednego do kilku zębów. 19

21 Rys. 3. Głębosz zawieszany U435: 1) stojak zawieszenia, 2) rama, 3) ząb, 4) koło kopiujące, 5) podpórka, 6) mechanizm regulacji koła kopiującego [2, s. 17] Maszyny do doprawiania gleby Po wykonaniu orki, gleba nie jest dostatecznie przygotowana do przeprowadzenia siewu lub sadzenia. Na powierzchni zaoranego pola znajdują się bryły, wierzchnia warstwa jest nierówna z wgłębieniami i bruzdami. Wzruszona gleba jest spulchniona i wymaga często zagęszczenia, aby stworzyć dobre warunki do kiełkowania i wzrostu roślin. Do uzyskania optymalnych warunków siewu nasion należy wykonać zabiegi doprawiające rolę. Zabiegi te polegają one na wyrównaniu powierzchni roli, rozbiciu istniejących brył gleby, zniszczeniu kiełkujących chwastów, zatrzymaniu parowania wody z gleby, zagęszczeniu podłoża pod siew nasion. Do tego celu używa się narzędzi i agregatów do doprawiania gleby. NARZĘDZIA i MASZYNY DO DOPRAWIANIA GLEBY Włóki Brony Kultywatory Wały zębowe siatkowe sprężynowe talerzowe o zębach sztywnych o zębach sprężynowych o zębach półsprężynowych gładkie prętowe pierścieniowe aktywne Rys. 4. Podział narzędzi i maszyn do doprawiania roli [opracowanie własne] Zabiegi doprawiające glebę można wykonywać pojedynczymi narzędziami, ale w celu zmniejszenia ilości przejazdów po polu, narzędzia te łączymy w agregaty. Agregaty bierne złożone z kilku narzędzi prostych lub agregaty złożone czynne, w skład których wchodzi maszyna aktywna i inne narzędzie doprawiające. 20

22 Włóki Włókowanie jest zabiegiem doprawiającym, stosowanym wczesną wiosną w celu wyrównania powierzchni roli, zniszczenia pozimowej skorupy gleby. Włókowanie zaleca się szczególnie na zwięzłych glebach gliniasto-piaszczystych i na glebach ciężkich. Włókowanie wczesnowiosenne, gdy wierzchołki skib bieleją, zmniejsza intensywne parowanie wody z gleby. Włóki często występują jako element agregatów uprawowych lub uprawowosiewnych, montowany przed kultywatorem w postaci prostego kształtownika. Włóka w tym zestawie ma za zadanie zgarniać wierzchołki skib w bruzdy i wyrównać powierzchnię pola przed następnymi narzędziami. Brony Bronowanie jest zabiegiem doprawiającym, płytko spulchniającym glebę, rozbijającym bryły, wyrównującym powierzchnię pola. Ponadto w wyniku bronowania można, zniszczyć skorupę powstałą na glebie i w ten sposób ograniczyć parowanie wody. Zabieg ten pozwala zniszczyć wschodzące chwasty, przykryć nasiona po siewie, wykonać zabiegi pielęgnacyjne w uprawach przerzedzanie i odchwaszczanie, czy przygotować pole do orki talerzowanie. Istnieje wiele różnych rodzajów bron spełniających określone zadania. Są to brony: zębowe, siatkowe chwastowniki, sprężynowe, talerzowe i aktywne. Brony zębowe ciężkie, średnie lub aktywne stosuje się do spulchnienia i wyrównania powierzchni pól w celu przygotowania ich do siewu. Po siewie, stosuje się brony zębowe lekkie w celu lepszego przykrycia nasion. Przygotowanie bron zębowych do pracy polega na zapewnieniu jednakowej głębokości pracy poszczególnych zębów. Pola bron powinny być tak ustawione, by ślady zębów nie pokrywały się. W uprawach redlinowych stosuje się brony siatkowe chwastowniki, które dopasowują się do kształtu redlin i służą do niszczenia wschodzących chwastów. Chwastowniki palcowe wykorzystywane są do odchwaszczania i przerzedzania upraw zbożowych, wiosennego bronowania upraw w celu usunięcia zastoisk pośniegowych. Podobnie, ale na większą głębokość, działają brony sprężynowe, które są zalecane do niszczenia chwastów i wydobywania rozłogów perzu na nie obsianych polach. Rys. 5. Brona talerzowa zawieszana U240: 1) rama, 2) stojak zawieszenia, 3) sekcja przednia brony (talerze zębate), 4) sekcja tylna brony (talerze gładkie), 5) belka wspornikowa sekcji, 6) korba regulacyjna przedniej sekcji, 7) zastrzał, 8) korba regulacji przesuwu wspornika [2, s. 22] Brona talerzowa znacznie różni się od pozostałych typów bron. Zbudowana z talerzy zamontowanych na wspólnej osi, umożliwia spulchnianie gleby i cięcie pozostałości po plonie głównym, nawozów zielonych i darni. Stosuje się ją po żniwach na ścierniska, jako zabieg zastępujący podorywkę. Brony talerzowe są wykorzystywane w budowie agregatów uprawowych lub agregatów uprawowo-siewnych, szczególnie przy bezorkowym siewie nasion. 21

23 Kultywatory Do głębszego spulchnienia gleby, ale bez jej odwracania, stosowane są kultywatory. Spulchniają glebę do głębokości 15 cm. Oprócz spulchnienia mają one również za zadanie zniszczenie skorupy na glebach zwięzłych, wymieszanie nawozów mineralnych z glebą, zniszczenie chwastów. O klasyfikacji kultywatorów decyduje rodzaj zastosowanych zębów. Kultywatory o zębach sztywnych służą do głębszego spulchniania i przewietrzania gleb zwięzłych, szczególnie przydatne wiosną na glebach wilgotnych. Kultywatory o zębach półsztywnych mniej rozpylają glebę, dobrze kruszą bryły i utrzymują jednakową głębokość pracy. Kultywatory o zębach sprężynowych stosuje się do wyciągania rozłogów perzu z gleby, nie należy ich stosować na glebach zbyt wilgotnych, ponieważ powodują zlepianie się gleby w bryły. Rys. 6. Zęby kultywatora [2, s. 23] a) sprężysty z redliczką, b) sprężysty z gęsiostopką, c) półsztywny z gesiostopką. Wały Wały spełniają różne zadania w doprawianiu gleby. Wały mogą kruszyć bryły ziemi na polu lub wgniatać je w glebę, zagęszczać i wyrównywać jej wierzchnią warstwę, zagęszczać warstwę siewną lub zagęszczać wgłębnie warstwę gleby (przyspieszyć osiadanie) zostawiając jej wierzchnią warstwę pulchną, zwiększyć podsiąkanie wody. Rys. 7. Zespoły robocze wałów i ich działanie: a) wał gładki, b) wał pierścieniowy, c) wał pierścieniowy wgłębny (Campbella), d) wał kruszący (Cambridge-Croscill), e) wał strunowy [2, s. 25] Wałami gładkimi przygotowuje się glebę do siewu drobnych nasion wyrównuje i zagęszcza jej wierzchnią warstwę. Powierzchniowe ugniatanie gleby zwiększa podsiąkanie wody pod powierzchnię gleby. Wały pierścieniowe stanowią największą grupę wałów spełniających różne zadania w zależności od ich konstrukcji. Wał pierścieniowy o gładkich pierścieniach wykorzystywany może być jako kruszący, ale i do wałowania nawozów zielonych przed ich przyoraniem. Wały wgłębne (Campbella) zbudowane z wąskich klinowych pierścieni gładkich lub uzębionych stosowane są do przyspieszenia osiadania gleby, często znajdują zastosowanie w agregacie z pługami. Inne wały pierścieniowe to wały 22

24 typowo kruszące, zbudowane z żeliwnych pierścieni osadzonych nieruchomo na wspólnej osi. Pomiędzy tymi pierścieniami umieszczone są pierścienie luźno osadzone. Są to wały ciężkie, intensywnie i bardzo dobrze kruszące bryły, samooczyszczające się z przyklejającej się gleby. Wały prętowe ze względu na swój niewielki ciężar nieznacznie ugniatają glebę, natomiast gęsto ustawione, obracające się elementy robocze dobrze kruszą i rozdrabniają wierzchnią jej warstwę. Aktywne maszyny uprawowe Aktywne maszyny uprawowe to brony wahadłowe i wirnikowe. Są to maszyny, w których aktywny ruch roboczy jest wymuszony przez napęd od wału przekaźnika mocy ciągnika. Brony te zalecane są do stosowania na glebach ciężkich zlewnych, wszędzie tam gdzie efekt działania narzędzi biernych jest niewystarczający. Zastosowanie takich bron na glebach lekkich grozi ich rozpyleniem i zniszczeniem struktury gruzełkowatej. Brony te bardzo dobrze przygotowują glebę za jednym przejazdem maszyny. Rozdrabniają i wyrównują powierzchnię gleby, wymagają jednak ciągników większej mocy. Wykorzystywane są często do budowy czynnych agregatów uprawowych jak: rototiler, multitiler czy cyklototiler. Innymi aktywnymi maszynami uprawowymi są glebogryzarki i motyki rotacyjne. Rys. 8. Glebogryzarka: 1) wirnik roboczy, 2) rama, 3) skrzynia przekładniowa, 4) sworznie zawieszenia, 5) koła podporowe, 6) osłona, 7) cięgło regulacyjne osłony, 8 )wał napędowy [1, s. 91] Elementami roboczymi glebogryzarek lub motyk są noże lub haki zamontowane na obrotowym wale ułożonym poprzecznie do kierunku jazdy. Maszyny te stosowane są do spulchniania i mieszania gleby, rozdrabniania darni na łąkach pod późniejszą orkę. Znalazły szerokie zastosowanie w ogrodnictwie jako agregaty do przygotowania gleby (przygotowywania i formowania redlin) pod siew warzyw marchwi, pietruszki, pasternaku itp. Nowe rozwiązania konstrukcyjne pozwalają na zastosowanie glebogryzarek do międzyrzędowego niszczenia chwastów w uprawach rzędowych. Intensywność pracy glebogryzarek można regulować przez zmianę kierunku obrotów, prędkości obrotowej bębna i prędkości jazdy agregatu. Maszyny do nawożenia Nawożenie jest stosowane w celu uzupełnienia składników pokarmowych w glebie, przywrócenia właściwości sorpcyjnych gleby, regulacji odczynu gleby. Stosowane nawozy, można podzielić na dwie grupy: organiczne w formie stałej lub płynnej, mineralne pyliste, krystaliczne, granulowane. Ważna jest też ilość dostarczanego nawozu do gleby np. 40 t/ha dla obornika, lub 50kg/ha nawozu sztucznego przy nawożeniu pogłównym. Czynnikami decydującymi o jakości działania nawozu są odpowiedni, krótki termin stosowania, oraz równomierne rozłożenie nawozu na powierzchni pola. Rodzaj stosowanego nawozu i jego właściwości fizyko- -chemiczne wymuszają różnorodną konstrukcję maszyn. Nawożenie organiczne obornikiem wykonuje się roztrząsaczami obornika. Są to przyczepy wyposażone w adapter roztrząsający, 23

25 który stanowi zespół walców roboczych z ostrogami. Obornik w skrzyni nawozowej przesuwany jest do tyłu przenośnikiem łańcuchowo-listwowym, który znajduje się na dnie skrzyni. Rys. 9. Roztrząsacz obornika: 1) osłona siatkowa, 2) skrzynia, 3) walce roztrząsające pionowe, 4) wał napędowy, 5) osłona napędu, 6) koło jezdne [1, s. 97] Do rozlewania ciekłych nawozów organicznych stosuje się przyczepy asenizacyjne. Przyczepy te wyposażane są w urządzenia do napełniania i opróżniania. Równomierne rozlanie gnojowicy lub gnojówki po polu zapewnia łyżka rozbryzgowa. Coraz częściej do rozlewania stosuje się poprzeczną rurę z odgałęzieniami zakończonymi końcówkami rozlewającymi nawóz w międzyrzędzia. W celu uniknięcia strat azotu wprowadza się do gleby montowane. za beczkowozem redlice z końcówkami rozlewającymi. Rys. 10. Ładowacz czołowy [2, s. 45] 1) wysięgnik, 2) siłownik hydrauliczny, 3) rama, 4) widły, 5) osłona przednia, 6) przeciwciężar Do załadunku nawozów stosuje się ładowacze czołowe lub chwytakowe. Ładowacze mogą być wyposażane w wymienne elementy robocze, co zwiększa ich uniwersalność. Przykładowe elementy robocze to: spychacz i czerpak do materiałów sypkich, widły, ażurowy czerpak wieloczynnościowy np. do obornika. Można nimi ładować na środki transportowe i rozładowywać różne materiały, np. siano lub słomę, obornik, nawozy sztuczne lub inne materiały sypkie. Wykorzystać je można także do formowania pryzm z buraków lub stert ze słomą. Nawozy mineralne występują w postaci pylistej, krystalicznej, granulowanej lub ciekłej. Do rozsiewania nawozów mineralnych stosuje się siewniki nawozowe i rozsiewacze. Wykorzystuje się również opryskiwacze do nawożenia pogłównego lub aplikatory nawozu dostarczające indywidualną dawkę startową roślinie w czasie sadzenia. Najczęściej stosowane to rozsiewacze tarczowe, gdzie nawóz rozrzucany jest siłą odśrodkową z obracającej się tarczy. Niewielkie ilości nawozu w czasie nawożenia pogłównego rozsiewa się rozsiewaczami zawieszanymi. Natomiast nawożenie wykonywane przedsiewnie nawozami o dużych dawkach przeprowadza się rozsiewaczami przyczepianymi o większej ładowności. 24

26 Rys. 11. Rozsiewacz nawozów i wapna przyczepiany [2, s. 37] 1) zbiornik nawozu, 2) przenośnik taśmowy, 3) zasuwa regulacyjna, 4) wał napędowy, 5) pokrętło regulacyjne zasuwy, 6) koło jezdne, 7) tarcza rozsiewająca, 8) zaczep, 9) podpora przednia. Dawka wysiewanego nawozu może być regulowana w zakresie kg/ha. Ilość wysiewanego nawozu na powierzchnię pola regulowana jest zasuwą, która ustala wielkość szczeliny dawkującej nawóz, przesuwany przenośnikiem taśmowym na tarcze rozsiewające. Obsługę maszyn do nawożenia powinny wykonywać osoby odpowiednio przeszkolone, które zapoznały się z instrukcjami obsługi tych maszyn. Przed przystąpieniem do pracy należy sprawdzić stan elementów roboczych i osłon, odpowiednio nastawić elementy dozujące. W czasie pracy ładowaczy trzeba zadbać o zachowanie równowagi pracy agregatu. W czasie pracy z nawozami mineralnymi należy zabezpieczyć drogi oddechowe operatora przed działaniem pyłu nawozowego, nie spożywać posiłków, nie pić napojów i nie palić papierosów. Uważać na osoby postronne szczególnie dzieci w strefie działania pracujących maszyn. W skrzyni roboczej nie zostawiać żadnych przedmiotów, nie przewozić ludzi. Podczas regulacji czy obsługi maszyny wyłączyć napęd od ciągnika i unieruchomić silnik cięgnika. Po zakończonym sezonie pracy narzędzia należy oczyścić z resztek nawozu, umyć, zakonserwować elementy robocze olejem lub smarem konserwacyjnym i przechowywać w miejscach do tego przeznaczonych. Unikać skaleczeń. Zranienia natychmiast umyć i zdezynfekować. Maszyny do siewu i sadzenia Siew lub sadzenie to umieszczenie nasion i sadzonek w glebie w taki sposób, aby spełnić wymagania roślin do prawidłowego rozwoju i wysokiego plonowania. Przygotowanie gleby i jakość siewu decyduje o stworzonych warunkach do rozwoju roślin. Po wykonaniu siewu zmiana warunków jest niemożliwa, można jedynie poprawiać skutki źle wykonanej pracy. Siew wykonany siewnikami zapewnia równomierne rozmieszczenie nasion na polu z zachowaniem normy wysiewu, uzyskanie równomiernej głębokości. Zapewnia szybkie i terminowe wykonanie zabiegów. Duża różnorodność uprawianych roślin, różne wymagania, zmienna wielkość, kształt i ciężar nasion wymaga stosowania różnych sposobów siewu rzutowo i rzędowo. Siew rzutowy charakteryzuje się losowym rozmieszczeniem nasion po polu wykorzystywany do siewu roślin motylkowych, traw i poplonów. Siew rzędowy wykorzystywany jest do wysiewu zbóż, pasowy 2, 3 rzędy obok siebie w odstępach ok. 2 cm ze ścieżkami technologicznymi, wykorzystywany do siewu warzyw marchwi; siew punktowy równomierne rozmieszczenie nasion w rzędach jak i między rzędami, wykorzystywany przy uprawie warzyw, buraka cukrowego i kukurydzy. Te wymagania spełniają różne konstrukcje siewników. Do wykonywania siewu rzędowego stosuje się siewniki uniwersalne, które zachowują jednakową szerokość międzyrzędzi. Nasiona w rzędzie rozmieszczane są nieprecyzyjnie. 25

27 Rys. 12. Siewnik uniwersalny: 1) skrzynia nasienna, 2) znacznik, 3) dźwignia regulacji położenia denek, 4) przewód nasienny, 5) redlica, 6) koło napędowe [2, s. 50] Ilość wysiewu nasion na jednostkę powierzchni reguluje się przez zmianę prędkości obrotowej przyrządów wysiewających. Siewniki te mają duże możliwości regulacji ilości wysiewanych nasion przez bezstopniową skrzynię przekładniową pozwalającą dokładnie dostosować ilość wysiewu do zaleceń lub norm wysiewu. By siewnik wysiewał precyzyjną ilość, należy przed wysiewem wykonać tzw. próbę kręconą. Przyrządy wysiewające siewników otrzymują napęd od własnego koła napędowego. Głębokość siewu nasion regulowana jest dociskiem redlicy do podłoża, sprężyną lub obciążnikiem. Siewniki punktowe dzieli się na: mechaniczne, pneumatyczne podciśnieniowe lub nadciśnieniowe. Warunkiem wykonania precyzyjnego siewu nasion jest dobra ich jakość. Precyzja ta możliwa jest pod warunkiem przygotowania nasion do wysiewu siewnikami punktowymi. Konieczne są jednakowe wymiary pojedynczych nasion, co uzyskuje się przez kalibrowanie lub otoczkowanie. Zespoły wysiewające wymienia się w zależności od rodzaju i wielkości nasion. Odległość między nasionami w rzędzie regulowana jest przez szybkość obrotową tarczy wysiewającej lub szybkości przesuwania się taśmy. Siewniki te wyposażane są w układy sygnalizujące obracanie zespołów wysiewających, poziomu nasion w skrzyni nasiennej oraz licznika obsianej powierzchni. Często siewniki te mogą wykonywać nawożenie mineralne i opryskiwanie chwastobójcze powierzchni obsianej. Rys. 13. Siewnik punktowy: 1) rama główna, 2) koło podporowe sekcji, 3) redlica, 4) koło ugniatające sekcji, 5) koło jezdne siewnika, 6) wentylator, 7) zbiornik nasion, 8 )znacznik [2, s. 65] 26

28 Sadzarki Do sadzenia ziemniaków stosuje się sadzarki automatyczne lub półautomatyczne. W rolnictwie stosuje się również sadzarki do ziemniaków podkiełkowanych wczesnych odmian. Ziemniaki ze skrzynek podawane są ręcznie do zespołów wysadzających, dzięki czemu nie następuje obrywanie kiełków na bulwach. Zespołem wysadzającym sadzarki może być tarcza z kielichami. Do podkiełkowanych ziemniaków stosuje się adaptowane sadzarki automatyczne przenośnikowo-czerpakowe. Do sadzarki montuje się pomost na skrzynki z ziemniakami i siedzisko dla osób obsługujących. Sadzarki do rozsady dzielą się na dwie grupy: do sadzenia roślin z odkrytym systemem korzeniowym, do sadzenia roślin z zakrytym systemem korzeniowym. Sadzarki do sadzenia roślin z odkrytym systemem korzeniowym posiadają tarczowe lub tarczowo-chwytakowe zespoły wysadzające. Są to maszyny półautomatyczne, sekcyjne. Każda sekcja posiada redlicę, tarczę wysadzającą, koła ugniatające glebę po posadzeniu roślin oraz siedziska dla obsługi. Przemysłowa metoda produkowania rozsady z osłoniętym systemem korzeniowym w postaci torfowych bryłek korzeniowych spowodowała konieczność zastosowania takich sadzarek. Sadzarki takie mogą sadzić rozsadę na polach okrytych folią. Często wyposażone są w automatyczne podlewanie i nawożenie posadzonych roślin. Osoby obsługujące sadzarkę pobierają sadzonki z tacy wielodoniczkowej umieszczonej na podeście i wkładają je do obracających się kubków w dozowniku. Dozownik przenosi sadzonkę nad wlot do kanału transportowego. Mechanizm krzywkowy otwiera kubek i sadzonka spada do bruzdy, gdzie jest obsypana ziemią przez koła ugniatające. Sadzarki te przeznaczone są do sadzenia rozsady kapusty, pomidorów, papryki, sałaty, mogą być przystosowane do sadzenia podkładek w szkółkach, cebul, a nawet ziemniaków. Wydajność jednej sekcji roboczej wynosi około 3 tysiące sadzonek na godzinę. Rys. 14. Sadzarka półautomatyczna do rozsady do rozsady ze stożkową bryłką korzeniową: 1) podest na tace, 2) sadzonki, 3) czterogniazdowy dozownik, 4) koło ugniatające, 5) redlica, 6) siedzisko dla obsługującego, 7) rama [2, s. 79] Przygotowanie do pracy sadzarki polega na: sprawdzeniu stanu technicznego zespołów roboczych, ustawieniu sekcji roboczych do szerokości międzyrzędzi, ustawieniu ilości rozsady na jednostkę powierzchni, ustawieniu znaczników. Maszyny do ochrony roślin Warunkiem uzyskania wysokiego plonu warzyw jest wykonywanie zabiegów pielęgnacyjnych w celu zapewnienia roślinom optymalnych warunków do wzrostu i rozwoju. Zabiegi pielęgnacyjne w uprawach ogrodniczych to pielenie, spulchnianie międzyrzędzi oraz 27

29 obsypywanie roślin. Mają one na celu niszczenie chwastów i skorupy na powierzchni pola, ograniczanie chorób i szkodników. Zabiegi pielęgnacyjne w uprawach są efektywne, jeżeli wykonywane są w optymalnych warunkach, dokładnie i szybko. W podstawowych pracach pielęgnacyjnych stosuje się narzędzia ręczne jak: łopaty, widły, motyki, grabie, grace, spulchniacze, areatory. Powszechnie stosowane na małych plantacjach wydajne i wygodne w użyciu to taczkowe pielniki ogrodowe. Rys. 15. Ręczny pielnik ogrodowy [2, s. 93] Pielniki te posiadają wymienne elementy robocze mocowane na ramie podpartej kołem. Przeznaczone są do pielenia, spulchniania gleby w międzyrzędziach i obsypywania roślin. Pielniki ciągnikowe zawieszane na trzypunktowym układzie zawieszenia ciągnika rolniczego uniwersalnego lub przeznaczonego do upraw ogrodniczych. Pielniki te budowane są jako narzędzia uniwersalne wyposażone w ramę główną i wymienną ramę narzędziową. Rama narzędziowa jest kierowana odpowiednim układem sterującym przez osobę obsługującą pielnik. Ramy narzędziowe występują jako pielęgnacyjne lub obsypniki. Elementy robocze pielnika są wymienne i stanowią je noże kątowe, gęsiostopki i dłuta. Rys. 16. Pielnik ciągnikowy z układem sterowania: 1) rama główna, 2) rama narzędziowa, 3) koła podporowe, 4) sekcja pielnika, 5) rolki prowadzące, 6) drążek steru, 7) przekładnia zębata steru, 8) siedzisko operatora [2, s. 97] Coraz większe zastosowanie w uprawach polowych i ogrodniczych mają maszyny silnikowe lub maszyny współpracujące z ciągnikami rolniczymi, co umożliwia pracę w międzyrzędziach. Stosowane są także aktywne maszyny pielęgnacyjne, które zwiększają wydajność i dokładność wykonywanej pracy. Przykładem może być sekcyjna glebogryzarka zawieszana. 28

30 Fot. 1. Glebogryzarka sekcyjna zawieszana [opracowanie własne] Podczas prac pielęgnacyjnych i regulowania rozstawu, należy zwrócić uwagę na ostrza elementów pielników. W czasie transportu nie należy przewozić ludzi na miejscach przeznaczonych do sterowania wielorakami. Zabiegi powinno się wykonywać precyzyjnie, co wymaga doświadczenia w takiej pracy. Wzrastające zagrożenie upraw ogrodniczych ze strony chorób i szkodników, wymaga zastosowania nowoczesnej agrotechniki i chemicznej ochrony roślin. Zastosowanie metody chemicznej zapewniająca dużą skuteczność zabiegu i niezawodność ale i wywołuje skutki niepożądane takie jak: niekorzystne działanie środków chemicznych na producentów i konsumentów, niszczenie naturalnych wrogów szkodników, degradacja środowiska naturalnego. Nowoczesne sposoby produkcji zalecają ograniczenia tych skutków proponując integrowane metody produkcji. Metody te zalecają stosowanie środków chemicznych w sytuacjach koniecznych, związanych z zagrożeniem plantacji. Przy zastosowaniu tej metody należy prowadzić obserwację plantacji, monitorować pojawienia się szkodników lub chorób i przestrzegać terminów zwalczania. Środki chemiczne mogą być stosowane w postaci proszków, granulatów, past i w postaci ciekłej. W produkcji polowej środki ciekłe stosuje się w formie roztworów, emulsji lub zawiesin do nanoszenia w postaci kropel na rośliny lub glebę. W szklarniach wykorzystuje się środki do zamgławiania lub gazowania pomieszczeń zamkniętych. Najbardziej rozpowszechnionym sposobem nanoszenia środków ciekłych jest pryskanie wykonywane opryskiwaczami, które przystosowane są do wykonywania bardzo specjalistycznych prac i zapewnienia zgodności zabiegu z wymaganiami producenta. Opryskiwacze wykorzystywane są do przeprowadzenia oprysków upraw sadowniczych i polowych. Wymagania stawiane opryskiwaczom podczas wykonywania oprysku to: rozpryskiwany środek musi być równomiernie naniesiony na chronione rośliny, naniesienie na rośliny odpowiedniej ilości środka chemicznego, nanoszony środek musi być w odpowiedniej postaci. Wśród opryskiwacze stosowanych do zabiegów ochrony roślin można wyróżnić: ręczne, plecakowe, taczkowe, ciągnikowe, samojezdne, samolotowe. Napęd mogą one uzyskiwać od silników spalinowych, elektrycznych, ciągników lub mogą być napędzane ręcznie. Ze względu na przeznaczenie można je podzielić na: opryskiwacze do upraw polowych, sadownicze lub specjalne: szkolarskie, szklarniowe, do ochrony truskawek. Opryskiwacze posiadają różną konstrukcję w zależności od zastosowania i przeznaczenia. Opryskiwacze sadownicze posiadają wysokowydajne wentylatory przenoszące ciecz roboczą na drzewa. Opryskiwacze do ochrony truskawek posiadają odpowiednie przystawki kierujące strumień powietrza z cieczą roboczą na rośliny w rzędzie nanosząc ją równomiernie i zapobiegając skapywaniu nadmiaru cieczy z roślin na glebę. Każdy opryskiwacz wyposażony jest w podstawowe zespoły robocze wspólne dla wszystkich konstrukcji. 29

31 Fot. 2. opryskiwacz [7] Ważnym elementem roboczym opryskiwacza są końcówki rozpylające, które można wymieniać, dostosowywać do odpowiedniego rodzaju oprysku. Rozpylacze można podzielić ze względu na sposób wytwarzania kropli na: ciśnieniowe, wirujące, pneumatyczne. Najczęściej stosowane są rozpylacze ciśnieniowe, a te można podzielić na: wirowe, szczelinowe i uderzeniowe. Rozpylacze szczelinowe są stosowane do opryskiwaczy niskociśnieniowych, średnio i grubokroplistych. Dysze te wytwarzają strumień cieczy w postaci płaskiego wachlarza symetrycznego lub niesymetrycznego. Są stosowane do zabiegów grzybobójczych, owadobójczych i chwastobójczych. Opryskiwacze, na podstawie Rozporządzenia Ministra Rolnictwa podlegają okresowym badaniom przez upoważnioną jednostkę. Badanie opryskiwaczy polega na ocenie ich sprawności technicznej i obejmuje badanie ogólne oraz badanie stanu technicznego następujących urządzeń opryskiwacza: pompy, mieszadła, zbiornika, urządzeń pomiarowo- -sterujących, układu cieczowego, filtrów, belki polowej, rozpylaczy, wentylatora. Opryskiwacz dostarczony do badania powinien być umyty z zewnątrz i wewnątrz, wyposażony w osłony zabezpieczające wirujące elementy, a jego zbiornik wypełniony w 2/3 czystą wodą, która po zakończeniu badania jest wlewana z powrotem do zbiornika opryskiwacza. Opryskiwacz, który jest sprawny technicznie jednostka oznacza znakiem kontrolnym, który zawiera: 1) rok przeprowadzenia badania, 2) numer znaku kontrolnego, 3) nazwę Inspekcja Ochrony Roślin oraz napis opryskiwacz dopuszczony do użytku. Przed przystąpieniem do pracy należy sprawdzić stan techniczny opryskiwacza. Sprawdza się zespoły rozpylające, szczelność połączeń przewodów, jakość zbiornika, stan zespołów napędowych, poprawność pracy zaworów i manometrów. Wstępnego uruchomienia i oceny stanu technicznego dokonuje się po napełnieniu opryskiwacza wodą. W czasie prac podczas chemicznej ochrony roślin środkami chemicznymi klasy I i II obsługujący powinien być ubrany w kombinezon, okulary, maskę i rękawice ochronne. Nie wolno jeść posiłków, pić napojów i palić papierosów. Po skończonej pracy umyć się ciepłą wodą z mydłem, a usta wypłukać czystą wodą. Kombinezon spłukać wodą z mydłem, wysuszyć i przechowywać czysty. Do wykonywania zabiegów ochrony roślin stosować tylko sprzęt sprawny technicznie ze znakiem kontrolnym, a osoba wykonująca zabiegi chemiczne powinna ukończyć odpowiednie szkolenie. Zabiegi chemiczne wykonywać tylko w dni bezwietrzne, dopuszczalna prędkość wiatru do 3 m/s, napełnianie opryskiwaczy i przygotowywanie cieczy roboczej wykonywać z największą ostrożnością, z dala od zbiorników wodnych, rzek, rowów, studni, punktów poboru wody spożywczej. Niewykorzystaną ciecz rozpryskać po polu lub ugorze nie wolno wylewać w jedno miejsce ani do rowów melioracyjnych. Osoby nabywające i stosujące środki ochrony roślin I i II klasy 30

32 toksyczności podlegają ewidencji sprzedaży i muszą okazać świadectwo odpowiedniego szkolenia. Rolnik obowiązany jest do prowadzenia ewidencji wykonanych zabiegów ochrony roślin przez okres co najmniej 2 lat. Aparaturę do chemicznej ochrony roślin po skończonym sezonie dokładnie umyć, spuścić dokładnie wodę z instalacji i przechowywać w zamkniętych pomieszczeniach niedostępnych dla zwierząt, osób postronnych i dzieci. Maszyny do zbioru zielonek Zbioru zielonek dokonujemy na siano, kiszonkę, do bezpośredniego skarmiania lub przeznaczonych na susz. Zbiór siana może przebiegać w sposób: tradycyjny, który polega na suszeniu siana na polu, z dosuszaniem nie ogrzewanym lub ogrzewanym powietrzem w stogach, stodołach. Zbioru zielonek na kiszonki lub sianokiszonki dokonuje się jako: zbiór jednoetapowy polegający na koszeniu i rozdrabnianiu zielonej masy zwożeniu na pryzmę, ugnieceniu jej w celu stworzenia beztlenowych warunków dla fermentacji mlekowej, tak zbiera się kukurydzę, słonecznik lub trawy, zbiór dwuetapowy polegający na skoszeniu roślin, podsuszeniu na polu, transportowaniu na pryzmę i jej uformowaniu, tak przygotowuje się sianokiszonki. Coraz powszechniejszą metodą przygotowania sianokiszonek jest zbiór podsuszonej zielonki prasami rolującymi, owinięcie balotów folią i odstawienie do miejsca przechowywania. Sianokiszonki przygotowuje się głównie z traw i roślin motylkowych. Zbiór zielonek do bezpośredniego skarmiania nie wymaga stosowania specjalnych maszyn, zielonkę należy skosić, rozdrobnić i przetransportować do miejsc skarmiania. Zbiór zielonek na susz przeprowadza się podobnie jak na sianokiszonki, ale suszenie odbywa się w specjalnych suszarniach do zielonek. W temperaturze C zielonka jest wysuszona na susz, następnie należy ją rozdrobnić i poddać granulowaniu lub brykietowaniu. Podstawowymi maszynami do zbioru zielonek są kosiarki z różnymi zespołami tnącymi listwowymi, rotacyjnymi, bębnowymi i bijakowymi. Ze względu na rodzaj napędu kosiarki można podzielić na: ręczne (bez silnika, z silnikiem elektrycznym lub spalinowym), ciągnikowe zawieszane i przyczepiane, samojezdne. Kosiarki rotacyjne są bardziej wydajne, nie ulegają zapychaniu, pracują z większą prędkością. Mogą być wyposażane w bijakowe spulchniacze pokosów i ekrany ograniczające szerokość pokosu pozostawionego za kosiarką. Fot. 3. Kosiarka rotacyjna dolnonapędowa [opracowanie własne] Przetrząsanie i zgrabianie zielonki i siana w wały wykonuje się przetrząsaczo-zgrabiarkami widłowymi, karuzelowymi, kołowymi lub pasowymi. 31

33 Fot. 4. Przetrząsaczo-zgrabiarka pasowa [opr. własne] Fot. 5. Zbieracz pokosów z rozdrabniaczem [opr. własne] Zbieranie skoszonej trawy z wałów na polu lub pokosów zapewniają zbieracze pokosów. Umożliwiają one zbiór, a wyposażone w mechanizmy do cięcia zbieranej masy, rozdrabniają przed załadunkiem do skrzyni. Służą również jako środki transportowe. Praca kosiarek, przetrząsaczy, pras jest bardzo niebezpieczna ze względu na możliwość wyrzucenia kamieni znajdujących się na łące. Należy zwracać uwagę na osoby postronne przebywające w czasie wykonywania tych prac, zakładać obowiązkowo niezbędne osłony na elementy robocze, pracować sprawnymi maszynami. Zbioru zielonek na sianokiszonki dokonuje się prasami zwijającymi stałokomorowymi, a owijanie folią wykonuje się owijarkami bel. Fot. 6. Prasa zwijająca stałokomorowa [opr. własne] Fot. 7. Owijarka do sianokiszonek [opr. własne] Zbiór zbóż wykonuje się trzema metodami: zbiór wieloetapowy, stosowany w małych gospodarstwach koszenie, zestawianie w sztygi, zwożenie do stodół, omłot maszynami stacjonarnymi, zbiór dwuetapowy, stosowany przy użyciu kosiarek pokosowych i kombajnu zbożowego, zbiór jednoetapowy, najbardziej rozpowszechniony i stanowi podstawową technologię zbioru zbóż z zastosowaniem kombajnu zbożowego. Kombajn zbożowy to maszyna samojezdna wyposażona w zespoły żniwne, młócąco-czyszczące, zbiornika ziarna, silnika napędowego, układów hydraulicznych i elektrycznych, pomostu z kabiną operatora wyposażoną w szereg przyrządów kontrolno-sterujących. Nowoczesne kombajny zbożowe zapewniają komfort pracy operatora (np. klimatyzacja), nasycone elektroniką informują operatora o warunkach pracy kombajnu lub same dostosowują parametry pracy do zadanych warunków przez prowadzącego. 32

34 Fot. 8. Nowoczesny kombajn zbożowy przystosowany do zbioru kukurydzy [opracowanie własne] Zbiór roślin okopowych jest pracą bardzo uciążliwą, ponieważ trzeba przekopać około 50 razy ziemi (wagowo) niż ziemniaków. Ponadto bulwy ziemniaków są wrażliwe na uszkodzenia mechaniczne, dodatkowy problem stanowią kamienie zbierane z ziemniakami. Do zbioru ziemniaków stosuje się: kopaczki gwiazdowe, wymagające ręcznego zbierania rozrzuconych ziemniaków po polu, kopaczki wibracyjne i przenośnikowe, wymagające ręcznego zbierania ziemniaków ułożonych w wał na polu, kombajny ziemniaczane, wymagające 2 3 pracowników do obsługi kombajnu. Do mechanicznego zbioru plonów plantacja powinna być przygotowana. Na około 2 tygodnie przed planowanym zbiorem niszczy się łęciny przy pomocy rozdrabniaczy. Kombajn ziemniaczany wykopuje ziemniaki z redlin, oddziela bulwy ziemniaka od łęcin, ziemi i kamieni, zbiera ziemniaki w zbiorniku lub umożliwia ładowanie na przyczepę. Kombajny ziemniaczane budowane są jako maszyny przyczepiane do ciągnika rolniczego. Większość prac wykonują automatycznie, wyposażone są jednak w pomosty do ręcznego oddzielania kamieni i zepsutych ziemniaków. Kombajn wyposażony jest w zespół wyorujący, odsiewacz przenośnikowy, przenośnik bębnowy, przenośnik taśmowo-palcowy, stół przebierczy i zbiornik ziemniaków, Fot. 9. Kombajn ziemniaczany [7] Fot. 10. Samobieżny kombajn do buraków [opr. własne] Zbiór buraków przebiega jednoetapowo, dwuetapowo lub wieloetapowo. Maszyny najpierw ogławiają korzenie, zbierają liście na paszę dla zwierząt lub rozdrabniają i rozrzucają po polu w celu przyorania. Korzenie natomiast są wyorywane, otrząsane i zbierane do zbiornika lub na przejeżdżającą obok przyczepę. Zespół ogławiający pracuje przed zespołem wyorującym, liście i korzenie zbierane są jednocześnie. Wysokość ogławiania regulowana jest czujnikiem tarczowym, naprowadzanie zespołów ogławiająco-wyorujących następuje za pomocą rozdzielacz elektrohydraulicznego. Nowoczesne samojezdne kombajny buraczane wykonują te czynności za jednym przejazdem. Są to maszyny o dużych wydajnościach zbierające plon z sześciu rzędów. 33

35 Pytania sprawdzające Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń. 1. Jakie narzędzia i maszyny stosujemy do uprawy roli? 2. Jak klasyfikujemy pługi? 3. Z jakich elementów roboczych zbudowany jest pług? 4. Do czego można wykorzystać wały? 5. Jak pracują aktywne maszyny uprawowe? 6. Jak wykonujemy nawożenie? 7. Do czego służą rozsiewacze? 8. Jakimi maszynami można wykonać siew zbóż? 9. Jakie zadania muszą spełniać siewniki punktowe? 10. Jakimi maszynami można sadzić rozsadę? 11. W jakie elementy robocze powinny być wyposażone pielniki? 12. Na czym polega chemiczna ochrona roślin? 13. Jakim badaniom podlegają opryskiwacze? 14. Jak można zbierać zielonki? 15. Jakich maszyn należy użyć przy zbiorze siana? 16. Jakimi maszynami zbieramy sianokiszonki? 17. Jakie czynności wykonuje kombajn zbożowy? 18. Jak zbieramy ziemniaki? 19. Jakie maszyny są niezbędne do zbioru buraków? Ćwiczenia Ćwiczenie 1 Zagregatuj dwuskibowy pług zawieszany z ciągnikiem, dokonaj jego obsługi technicznej, a następnie dokonaj wstępnego poziomowania pługa, przy założeniu, że będzie on wykorzystany do orki na głębokość 20 cm. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: 1) określić zasady bezpiecznej pracy, 2) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia, 3) ocenić jego stan techniczny, 4) wykonać obsługę techniczną pługa, 5) zagregatować pług z ciągnikiem, 6) przeprowadzić poziomowanie wzdłużne i poprzeczne, 7) ocenić prawidłowość wykonanych regulacji. Wyposażenie stanowiska pracy: ciągnik rolniczy, dwuskibowy pług zawieszany, łącznik górny, sworznie i zawleczki, części wymienne: lemiesz, pierś odkładnicy, piętka, śruby do mocowania odkładnicy i lemiesza, zestaw kluczy monterskich i podstawowe narzędzia ślusarskie, taśma miernicza, instrukcje obsługi: ciągnika i pługa. 34

36 Ćwiczenie 2 Zaplanuj i wykonaj orkę zagonową w skład, pługiem zawieszanym, dwuskibowym na polu o określonych wymiarach. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: 1) określić zasady bezpiecznej pracy, 2) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia, 3) przygotować pług do pracy. 4) zagregatować pług z ciągnikiem, 5) rozplanować pole, 6) wyznaczyć uwrocia, linię pierwszej bruzdy, 7) wykonać orkę zagonową w skład, 8) zaorać uwrocia, 9) oczyścić pług po pracy i odstawić w miejsce przechowywania, 10) ocenić jakość wykonanej pracy. Wyposażenie stanowiska pracy: ciągnik rolniczy, dwuskibowy pług zawieszany, łącznik górny, sworznie i zawleczki, zestaw kluczy monterskich i podstawowe narzędzia ślusarskie, tyczki, bruzdomierz, taśma miernicza, urządzenia do mycia i materiały do konserwacji pługa, instrukcje obsługi: ciągnika i pługa. Ćwiczenie 3 Przygotuj roztrząsacz obornika do wykonania zabiegu nawożenia organicznego i wykonaj ten zabieg. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: 1) określić zasady bezpiecznej pracy, 2) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia, 3) przeczytać instrukcję wykonania ćwiczenia, 4) wykonać obsługę techniczną roztrząsacza i wykonać niezbędne regulacje. 5) wykonać załadunek obornika na roztrząsacz, 6) wykonać zabieg nawożenia organicznego, 7) ocenić jakość wykonanej regulacji i pracy. Wyposażenie stanowiska pracy: ciągnik rolniczy, roztrząsacz obornika, ładowacz chwytakowy, wał teleskopowy WOM, zestaw kluczy monterskich i podstawowe narzędzia ślusarskie, instrukcja do przeprowadzenia ćwiczenia, instrukcje obsługi: ciągnika, roztrząsacza obornika i ładowacza chwytakowego. 35

37 Ćwiczenie 4 Przygotuj siewnik uniwersalny do wykonania siewu zbóż i wykonaj siew zbóż. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: 1) określić zasady bezpiecznej pracy, 2) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia, 3) przeczytać instrukcję wykonania ćwiczenia, 4) wykonać obsługę techniczną siewnika i wykonać niezbędne regulacje, 5) wykonać próbę kręconą siewnika, 6) ustawić znaczniki, 7) przygotować pole pod zasiew (wyznaczyć uwrocia), 8) wykonać siew zboża, 9) ocenić jakość przygotowania siewnika do pracy. Wyposażenie stanowiska pracy: ciągnik rolniczy, siewnik uniwersalny, zestaw kluczy monterskich i podstawowe narzędzia ślusarskie, zboże do przeprowadzenia próby i siewu, instrukcja do przeprowadzenia ćwiczenia, instrukcje obsługi: ciągnika i siewnika punktowego. Ćwiczenie 5 Przygotuj opryskiwacz i operatora do wykonywania zabiegu ochrony roślin środkami chemicznymi klasy II. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: 1) określić zasady bezpiecznej pracy, 2) określić warunki pracy opryskiwaczy ze środkami chemicznymi klasy II, 3) określić warunki pracy osób obsługujących opryskiwacze ze środkami chemicznymi klasy II, 4) przeczytać instrukcję wykonania ćwiczenia, 5) przygotować zestaw ochrony osobistej, 6) przygotować opryskiwacz do pracy, 7) przygotować się do wykonania zabiegu (ubrać w kombinezon ochronny), 8) ocenić jakość zabezpieczenia człowieka przy pracy ze środkami chemicznymi. Wyposażenie stanowiska pracy: ciągnik rolniczy, opryskiwacz ciągnikowy, zestaw kluczy monterskich i podstawowe narzędzia ślusarskie, instrukcja do przeprowadzenia ćwiczenia, przepisy bhp przy wykonywaniu oprysku środkami chemicznymi, kombinezon ochronny i środki ochrony indywidualnej operatora opryskiwacza. 36

38 Ćwiczenie 6 Przeprowadź obsługę codzienną kombajnu zbożowego i wykonaj zbiór zbóż. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: 1) określić zasady bezpiecznej pracy, 2) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia, 3) przeczytać instrukcję wykonania ćwiczenia, 4) sprawdzić stan techniczny kombajnu, 5) wykonać obsługę codzienną kombajnu zbożowego, 6) wykonać niezbędnych regulacji do zbioru zboża, 7) wykonać zbiór zbóż, 8) ocenić jakość przygotowania kombajnu i wykonanej pracy. Wyposażenie stanowiska pracy: kombajn zbożowy, instrukcja do przeprowadzenia ćwiczenia, instrukcja obsługi kombajnu zbożowego, zestaw kluczy monterskich i podstawowe narzędzia ślusarskie, smarownica i smar stały, poradnik dla ucznia, podręcznik, zeszyt Sprawdzian postępów Czy potrafisz: Tak Nie 1) sklasyfikować narzędzia i maszyny do uprawy roli? 2) dobrać narzędzia do zabiegów uprawowych? 3) przygotować do pracy narzędzia i wykonać zabiegi uprawowe? 4) przygotować do pracy maszyny i wykonać zabiegi nawożenia? 5) przygotować do pracy maszyny i wykonać zabiegi pielęgnacji? 6) przygotować do pracy aparaturę i wykonać zabiegi ochrony roślin? 7) scharakteryzować maszyny stosowane do produkcji roślinnej? 8) opisać metody zbioru zielonek na sianokiszonki? 9) zaproponować maszyny do zbioru ziemniaków? 37

39 4.3. Pomieszczenia, maszyny i urządzenia do produkcji zwierzęcej Materiał nauczania Chów i hodowla różnych gatunków zwierząt gospodarskich wymaga przygotowania odpowiednich budynków inwentarskich przystosowanych do różnych warunków atmosferycznych oraz być łatwe w czyszczeniu i dezynfekcji. Budynki inwentarskie tworzą dla zwierząt środowisko wywierające bardzo istotny wpływ na zdrowie i produkcyjność. Budynki przeznaczone do utrzymywania różnych gatunków zwierząt gospodarskich powinny spełniać wymagania technologiczne produkcji zwierzęcej, muszą być lokalizowane zgodnie z prawem budowlanym. Budynki inwentarskie nie mogą sąsiadować bezpośrednio z budynkami mieszkalnymi lub obiektami użyteczności publicznej. Przy lokalizacji budynków inwentarskich należy brać pod uwagę takie elementy jak: ukształtowanie terenu budynek powinien być lekko wzniesiony, tak aby wody opadowe mogły swobodnie spływać i nie podmywały budynku i wybiegów, poziom wód gruntowych nie powinny dochodzić wyżej niż 1m od fundamentów. W przeciwnym wypadku dochodzi do zawilgocenia budynku i pękania fundamentów w czasie mrozów, kierunki najczęściej wiejących w danym terenie wiatrów budynki inwentarskie powinny być lokalizowane w stosunku do budynków mieszkalnych w taki sposób, aby znajdowały się od strony przeciwnej do najczęściej wiejących wiatrów, usytuowanie osi długiej budynku w stosunku do stron świata powinno przebiegać po linii północ południe z odchyleniem do 30, co zapewnia dobre oświetlenie przez okna w ścianach od strony wschodniej i zachodniej. Dla zapewnienia dobrostanu zwierząt warto zadbać o wykonanie budynków inwentarskich z właściwych materiałów budowlanych. Materiały, których używa się do budowy pomieszczeń inwentarskich powinny być ciepłochronne i trwałe oraz tanie i łatwo dostępne. Podłoga na stanowiskach dla zwierząt musi być ciepła, sucha, nieprzepuszczalna dla wody i płynnych odchodów zwierzęcych, elastyczna, równa, ale nie śliska oraz łatwa do utrzymania w czystości. Pomieszczenia dla zwierząt powinny być: suche, ciepłe, jasne i zapewniać dostateczna wymianę powietrza powinny tworzyć mikroklimat pomieszczenia, na który składają się: temperatura, wilgotność, szybkość przepływu powietrza, oświetlenie, stężenie gazów szkodliwych. Poszczególne gatunki zwierząt gospodarskich wymagają innych warunków ich utrzymywania a więc i budynków spełniających te warunki. Szczegółowe wymagania pomieszczeń inwentarskich określają zoohigieniczne warunki utrzymania zwierząt gospodarskich. Maszyny i urządzenia do przygotowania pasz Nie wszystkie gatunki zwierząt gospodarskich lub zwierzęta młode mogą przyswajać pasze podawane w całości. Zielonka nie wymaga specjalnego przygotowania do karmienia, ale można ja pociąć na sieczkę. Słomę podaje się zwierzętom w postaci sieczki, którą przygotowuje się sieczkarniami. Sieczkę podawaną zwierzętom często miesza się z innymi paszami wzbogacając jej wartość pokarmową. Sieczkę przygotowuje się sieczkarniami bębnowymi lub toporowymi Sieczkarnia bębnowa posiada zespół podający umieszczony w korycie, zespół wciągająco-zgniatający tworzą dwa walce (górny ruchomy) dociskane do 38

40 siebie sprężyną. Zespół zapewnia odpowiednie zgniecenie warstwy zielonki lub słomy. Sprasowana masa trafia do zespoły rozdrabniającego w postaci bębna z zamocowanymi na obwodzie nożami (jak w sieczkarni polowej). Długość sieczki może być regulowana szybkością podawania materiału lub zmianę ilości noży na bębnie rozdrabniającym. Skarmiane rośliny okopowe ziemniaki, buraki pastewne, marchew czy rzepę należy przygotować do skarmiania. Przygotowanie okopowych do skarmiania polega na oczyszczeniu z resztek ziemi, odpowiednim rozdrobnieniu (uparowaniu) dostosowanym do gatunku i wieku zwierząt. Przygotowane pasze podaje się zwykle jako mieszanki z koncentratami i paszami objętościowymi, nie nadają się one w takim stanie do przechowywania. Dlatego wydajności maszyn powinny być dostosowane do wielkości produkcji zwierzęcej, gatunku i wieku zwierząt. Do oczyszczania okopowych stosuje się płuczki bębnowe lub otrząsaczo-siekacze, który oczyszcza okopowe transportując je przenośnikiem ślimakowym do zespołu rozdrabniającego. Prętowa obudowa przenośnika zapewnia wypadanie zanieczyszczeń i umożliwia spłukiwanie korzeni wodą. Rys. 17. Otrząsaczo siekacz: otrząsanie, siekanie: 1) wsyp, 2) ślimak przenośnika, 3) siekacz, 4) zastawka gardzieli siekacza [6, s. 224] Do przygotowania ziemniaków na paszę dla zwierząt w tradycyjnie prowadzonej produkcji zwierzęcej, stosuje się parowanie w parnikach. elektrycznych i gniotownikach. Przygotowanie ziemniaków do zakiszania i przechowywania w silosach wymaga ich przygotowania- oczyszczenia, uparowania i rozdrobnienia ugniecenia. Wykonuje się to przewoźnymi kolumnami parnikowymi, które pracują w sposób ciągły transportując ziemniaki przenośnikami napędzanymi silnikami elektrycznymi. Przygotowanie do skarmiania pasz treściwych pochodzenia gospodarskiego polega na rozdrobnieniu nasion zbóż i innych roślin pastewnych na śrutę lub płatki. Rozdrabnianie, mielenie lub gniecenie ma na celu ułatwienie przyswajania przez zwierzęta i umożliwienie wymieszania z innymi paszami. Do wykonania śruty służą śrutowniki tarczowe lub walcowe. Śrutownik walcowy rozrywa nasiona między walcami z rowkami, które obracają się z różną prędkością obrotową. Grubość śruty reguluje się szczeliną między tarczami lub walcami. Pasza wykonana zgniataczem charakteryzuje się dobrymi właściwościami, zawiera niewiele mąki, co ujemnie wpływa na zdrowie zwierząt. Rozdrabniacze stosowane do przygotowania pasz nie tylko z nasion, ale i inne materiały (siano, słoma, okopowe, itp.) są bardziej uniwersalne w zastosowaniu, osiągają większe wydajności. Rozdrabniacz bijakowy rozdrabnia ziarno rozbijając je obrotowym bijakiem. Nasiona z kosza zasypowego podawane jest do komory rozdrabniającej, która zamknięta jest sitem. Wewnątrz komory umieszczony jest wirnik z ruchomymi bijakami. Pod wpływem obrotów (siła odśrodkowa) bijaki ustawiają się promieniowo, wsypywane ziarno trafia na bijaki, jest rozbijane i odrzucane na sita. Gdy śruta osiągnie wielkość oczek w sicie przelatuje przez nie i wpada do workownika. Grubość otrzymanej śruty zależna jest od zastosowanego sita. Rozdrabniacz uniwersalny posiada poziomo ustawiony talerz z nożami, który wprawiany jest w szybki ruch obrotowy. Nad talerzem znajduje się kosz zasypowy, z którego podaje się pasze do rozdrobnienia (nasiona), 39

41 przecierania (zielonka, siano) lub siekania (okopowe). Rozdrobniona pasza wygarniana jest przez wyrzutnik na sito i po osiągnięciu odpowiednich rozmiarów wyrzucana do pojemników lub worków. Rys. 18. Rozdrabniacz bijakowy: 1) kosz zasypowy, 2) zasuwa regulacyjna, 3) tarcza bębna, 4) bijaki, 5) obudowa, 6) wymienne sito, 7) wyłącznik [6, s. 228] Ważnym elementem przygotowania pasz do skarmiania jest sporządzanie mieszanek paszowych składających się z pasz suchych lub przygotowanie półpłynnych pasz złożonych z różnych składników. Przygotowanie mieszanek pasz treściwych suchych wykonuje się mieszalnikami. Przygotowanie pasz płynnych i półpłynnych przeznaczonych do żywienia trzody chlewnej polega na rozdrobnieniu przez głowicę nożową znajdującą się wewnątrz zbiornika, stałych składników paszowych jak: buraki, ziemniaki parowane lub świeże, marchew, liście buraczane lub inne zielonki świeże z równoczesnym mieszaniem ich ze składnikami ciekłymi (wodą, serwatką). Zależnie od skali produkcji tuczu trzody chlewnej urządzenie to może być stosowane w małych lub średnich gospodarstwach rolnych. Zadawanie pasz zwierzętom mechanizuje się w zależności od sposobu utrzymania i gatunku zwierząt. W budynkach przystosowanych do chowu zwierząt urządzenia do zadawania pasz stanowią jego wyposażenie. W budynkach nie mających takiego wyposażenia pasze dowozi się środkami transportowymi wózkami, taczkami, kolejkami szynowymi, wozami paszowymi. Do przygotowania i zadawania kiszonek budowane są wozy paszowe ze ślimakowymi mieszadłami, które rozdrabniają i mieszają przygotowywaną paszę. Rozładunek następuje poprzecznym przenośnikiem do żłobów. Fot. 11. Wóz paszowy dla bydła [opracowanie własne] Obecnie do żywienia krów mlecznych w systemie wolnostanowiskowym stosuje się automaty paszowe z komputerowym sterowaniem i identyfikacją każdej krowy. Silosy na paszę treściwa umieszczane na zewnątrz obory, skąd pasza przenośnikiem transportowana jest do karmika. Po indywidualnej identyfikacji krowy dozowana jest pasza w ilości zaprogramowanej dla danej sztuki w zależności od obliczonego zapotrzebowania. 40

42 Indywidualne zadawanie pasz treściwych stosuje się podczas doju krów mlecznych. Może ono byś automatyczne w halach udojowych lub dozowanie paszy ręczne w mniejszych dojarniach. Maszyny do przygotowania pasz wyposażone są w ostre zespoły rozdrabniające obracające się noże, które stanowię zagrożenie okaleczeniem. Przygotowanie pasz w śrutownikach, rozdrabniaczach mieszalnikach wykonywać po zamknięciu wsypów. Sprawdzić stan i zabezpieczenie osłon na przekładniach napędowych. Zabezpieczyć urządzenia przed dostępem zwierząt do elementów roboczych. Urządzenia te należy systematycznie oczyścić z resztek paszy po zakończonej pracy pozostawione pasze szczególnie latem szybko fermentują i mogą być przyczyną wielu chorób zwierząt. Konserwować i przechowywać urządzenia zgodnie z instrukcjami obsługi producenta. Maszyny i urządzenia do pozyskiwania mleka Pozyskiwanie mleka jest czynnością bardzo pracochłonną przy obsłudze krów mlecznych. Dój można zmechanizować praca ręczna to czynności przygotowania wymienia do doju i czynności poudojowe. Stosując dój mechaniczny należy dobrze poznać mechanizm wydzielania mleka u krowy w celu dostosowania wszystkich czynności do tego mechanizmu. Dój mechaniczny można wykonywać na stanowisku krowy dojarkami konwiowymi (do około 25 krów) lub rurociągowymi (przewodowymi) w oborach o obsadzie krów. W bezuwięziowym (wolnostanowiskowym) systemie chowu krów stosuje się hale udojowe (dojarnie), gdzie krowa przechodzi na stanowisko do doju. Dojarki konwiowe stanowią dwa zespoły robocze z osprzętem umożliwiającym współpracę. Agregat pompowy silnik elektryczny z pompą próżniową i zbiornikiem wyrównawczym stabilizującym podciśnienie w układzie roboczym, które powinno wynosić kpa. Drugi podstawowy zespół roboczy to aparat udojowy z bańką. Elementami łączącymi te zespoły to rurociąg doprowadzający podciśnienie z zaworem regulacyjnym i wakuometrem do pomiaru podciśnienia, zaworem stanowiskowym służącym do podłączenia aparatu udojowego oraz zaworem odwadniającym (umieszczonym w najniższym punkcie rurociągu). Aparat udojowy składa się z bańki, kolektora, pulsatora i czterech kubków udojowych elementy te połączone są elastycznymi przewodami. Kubki udojowe tworzą metalowe cylindry z umieszczonymi w nich gumami strzykowymi. Kubki przewodami elastycznymi połączone są z kolektorem, który tworzy komorę mleczną i powietrzną z króćcami do połączenia z kubkami i pulsatorem. Pulsator steruje pracą dojarki doprowadzając poprzez kolektor podciśnienie (takt ssania) i ciśnienie atmosferyczne (takt masażu). Optymalna częstotliwość pracy pulsatora to 60 pulsów (cykli roboczych) na minutę. Dojarki rurociągowe (przewodowe) posiadają wbudowany rurociąg mleczny obok rurociągu podciśnieniowego. Pozyskiwane mleko nie ma kontaktu z atmosferą obory i transportowane jest z aparatu udojowego bezpośrednio do schładzalnika. Wyposażenie dojarki przewodowej jest podobne jak konwiowej, w inny sposób odprowadzane jest pozyskane mleko. Z kolektora rurociągiem mlecznym odprowadzanie jest do jednostki końcowej, która wyposażona jest w szklany zbiornik odbierający mleko z rurociągu. W zbiorniku umieszczone są elektrody do pomiaru poziomu mleka. Pod zbiornikiem umieszczona jest pompa uruchamiana przez elektrody wówczas, gdy mleko je połączy. Pompowanie mleka do schładzalnika jest przerywane w momencie odsłonięcia wszystkich elektrod. Opróżnianie zbiornika do końca następuje przez ręczne włączenia silnika napędzającego pompę. Jednostka ta posiada filtr mleka na drodze przepompowywania do zbiornika w zlewni. Dojarki te posiadają programowaną myjnię automatyczną, która wykonuje kilka czynności. Wstępne płukanie układu mlecznego, mycie właściwe ze środkiem myjącym, przedmuchanie układu powietrzem, płukanie i dezynfekcja układu mlecznego. Przy chowie wolnostanowiskowym krów mlecznych wydziela się pomieszczenia do dojenia są to hale udojowe wyposażone w dojarki przewodowe, często posiadające komputerowy system 41

43 pomiaru ilości i jakości wydojonego mleka od krowy. Wydajność skorelowana z ilością zadawanej paszy, co kontroluje komputer informując dojarza informacją świetlną na sterowniku aparatu udojowego lub ekranie monitora (lub wydruku na papierze). Fot. 12. Dojarka przewodowa [opracowanie własne] Osoby pracujące przy udoju mleka muszą posiadać aktualne badania lekarskie. Powinni posiadać odpowiednie kwalifikacje i umiejętność kontaktu ze zwierzętami. Przed dojem należy przygotować stanowisko do doju (usunąć zanieczyszczenia i odchody). Pracownik powinien mieć czyste ubranie ochronne z nakryciem głowy (np. biały fartuch). Przed dojem należy oznaczyć krowy chore, których nie należy doić mechanicznie. Sprawdzać stan i szczelność instalacji powietrznej i mlecznej, smarowanie pompy próżniowej. W czasie pracy kontrolować parametry pracy dojarki wartość podciśnienia i pracę pulsatorów. Po zakończeniu doju dokładnie umyć i zdezynfekować dojarkę. Maszyny i urządzenia do usuwania odchodów Odchody zwierzęce mają postać płynną i stałą, właściwości fizykomechaniczne zależą od gatunku utrzymywanych zwierząt. Systematyczne usuwanie obornika lub gnojowicy poprawia warunki higieniczno-sanitarne w oborze. Ze względu na ochronę środowiska wymagane są również odpowiednie urządzenia i sposobów przechowywania odchodów z przeznaczeniem do nawożenia organicznego upraw polowych. Jednym ze sposobów utrzymywania zwierząt gospodarskich owiec, bydła jest obora głęboka. Zwierzęta przebywają w oborze na wyznaczonym boksie bez stanowisk i określonego miejsca do leżenia. Nie usuwa się na bieżąco odchodów z tej przestrzeni, ale wymaga ona obfitego ścielenia. Krowy (owce przebywają tam cały sezon, po którym usuwa się obornik na pole lub płyty obornikowe. Konstrukcja obory powinna umożliwić wjazd rozrzutników i manewrowanie ładowaczami. Dno obory powinno być wybetonowane i nieprzepuszczalne. Ponadto powinny znajdować się zbiorniki na gnojówkę, które również opróżnia się co sezon. Obornik w oborach uwięziowych, gdzie zwierzęta mają wydzielone stanowiska, usuwa się ze stanowisk na kanał gnojowy ręcznie. Z kanału gnojowego można go usuwać spychaczami lub ładowaczami czołowymi zamontowanymi na ciągniku kołowym. Z kanałów gnojowych o długości do 25m obornik usuwać można szuflą mechaniczną, która przemieszcza się w kanale i zgarnia obornik. Szufla ciągniona jest przez linę nawijającą się na bęben silnika. Po opuszczeniu obory nad płytą obornikową szufla nie mając oparcia o podłoże obraca się na skutek ciężaru obornika, który spada na płytę. Obory mogą być wyposażane są w przenośniki zgarniakowe o ruchu ciągłym. Przenośnik tworzy łańcuch bez końca ze zgarniakami, 42

44 usytuowany jest wzdłuż stanowisk w kanale gnojowym obory. Przenośnik przesuwając się przenosi obornik w kanale gnojowym, aż znajdą się na wyrzutni poza oborą. Rys. 19. Schemat przenośnika zgarniakowego w oborze: 1) łańcuch, 2) listwy zgarniające, 3) koła narożnikowe, 4) koło poziome, 5) koło pionowe, 6) wyrzutnia [6, s. 265] Usuwanie gnojowicy w oborach, gdzie kanał gnojowy zakryty jest rusztem lub przy chowie trzody chlewnej całą podłogę stanowi ruszt, przez który odchody przedostają się do kanałów gnojowych. W kanałach tych stosowane są przenośniki typu Delta o ruchu postępowo-zwrotnym. Zgarniaki pracują na zmianę w dwóch sąsiednich kanałach, jeden wykonuje ruch roboczy z otwartymi ramionami, drugi ruch jałowy z zamkniętymi ramionami. Ramiona zgarniaków poruszane są liną, która tworzy pętlę a napęd otrzymuje od silnika elektrycznego. Do hydraulicznych metod usuwania gnojowicy stosuje się samospływ okresowy lub samospływ ciągły. Podczas usuwania obornika z obór głębokich zwierzęta nie mogą przebywać w oborze (owczarni). Należy zwrócić uwagę na możliwość manewrowania ładowaczami wewnątrz budynku. Włączając przenośniki odkryte (zgarniaki) zgarnianie obornika na przenośnik wykonywać bardzo ostrożnie, nie należy przeciążać przenośnika i szufli mechanicznej. Systematycznie usuwać obornik z obory, aby zapobiec nawarstwianiu się odchodów. Przy kanałach gnojowych z rusztami należy dbać o ich czystość spłukiwać strumieniem wody szczeliny między prętami, aby umożliwić spływ odchodów. Nie stosować ściółki na ruszty pod zwierzęta uniemożliwi to prawidłową pracę samospływów Pytania sprawdzające Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń. 1. Jakie wymagania powinny spełniać budynki inwentarskie? 2. Jakie urządzenia są stosowane do przygotowania pasz objętościowych? 3. Jakie urządzenia są stosowane do przygotowania pasz treściwych? 4. Jak można zadawać pasze dla bydła? 5. Jak pozyskuje się mleko od krów mlecznych? 6. Jak pracują dojarki? 7. Jak usuwa się obornik z obór głębokich? 8. Jak usuwa się obornik z obór płytkich? 43

45 4.3.3.Ćwiczenia Ćwiczenie 1 Określ przeznaczenie budynku inwentarskiego, jego pojemność i wyposażenie w urządzenia do zadawania pasz i usuwania obornika. Oceń stan techniczny. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: 1) określić przeznaczenie budynku inwentarskiego, 2) określić zakres użytkowania, 3) określić wyposażenie budynku w urządzenia do zadawania pasz, 4) określić wyposażeniem budynku w urządzenia do usuwania obornika, 5) ocenić stan techniczny stanowisk dla zwierząt, 6) ocenić wyposażenie w maszyny i urządzenia. Wyposażenie stanowiska pracy: dostępny budynek inwentarski, poradnik dla ucznia, katalog pomieszczeń inwentarskich, katalog wyposażenia pomieszczeń, wymagania zootechniczne dla poszczególnych gatunków zwierząt, zeszyt, podręcznik. Ćwiczenie 2 Przygotuj urządzenia i stanowiska do zadawania pasz w oborze, przygotuj paszę, wykonaj zadawanie pasz dla bydła. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: 1) określić sposób zadawania pasz w oborze, 2) określić wyposażenie budynku w urządzenia do przygotowania i zadawania pasz, 3) przygotować paszę objętościową dla zwierząt, 4) przygotować paszę treściwą dla zwierząt, 5) oczyścić koryta dla zwierząt z odpadków i zanieczyszczeń, 6) zadać paszę treściwą i objętościową. Wyposażenie stanowiska pracy: dostępny budynek inwentarski, poradnik dla ucznia, pasze treściwe i objętościowe, urządzenia do przygotowania pasz treściwych i objętościowych, zeszyt. 44

46 Ćwiczenie 3 Przygotuj zwierzęta i stanowiska do usuwania obornika w oborze, przygotuj urządzenia, wykonaj usuwanie obornika od bydła w oborze z krowami mlecznymi. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: 1) określić sposób usuwania obornika w oborze, 2) określić wyposażeniem budynku w urządzenia do usuwania obornika, 3) oczyścić zwierzęta i stanowiska z odchodów, 4) przygotować urządzenia do usuwania obornika, 5) usunąć obornik z obory. Wyposażenie stanowiska pracy: dostępny budynek inwentarski ze zwierzętami, poradnik dla ucznia, urządzenia do usuwania odchodów w oborze, zeszyt. Ćwiczenie 4 Przygotuj urządzenia, zwierzęta i stanowiska do doju mechanicznego, wykonaj czynności wstępne, dój właściwy, i czynności poudojowe. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: 1) określić sposób udoju stosowanym w oborze, 2) określić wyposażenie do doju w budynku inwentarskim, 3) przygotować urządzenia do doju, 4) przygotować stanowiska i krowy do doju, 5) wykonać masaż przedudojowy wymienia, 6) wykonać dój właściwy dostępną dojarką, 7) wykonać czynności poudojowe na stanowisku, 8) wykonać mycie i dezynfekcję dojarki, 9) zabezpieczyć schłodzenie pozyskanego mleka. Wyposażenie stanowiska pracy: dostępny budynek inwentarski z krowami dojnymi, poradnik dla ucznia, urządzenia do doju, mycia i przechowywania mleka, zeszyt. 45

47 Sprawdzian postępów Czy potrafisz: 1) zlokalizować budynki inwentarskie? 2) określić mikroklimat w budynkach inwentarskich? 3) scharakteryzować maszyny do przygotowania pasz? 4) przygotować i pasze objętościowe? 5) przygotować i pasze treściwe? 6) zadać pasze zwierzętom? 7) scharakteryzować urządzenia do usuwania odchodów stałych? 8) zastosować urządzenia do usuwania odchodów zwierzęcych? 9) usunąć obornik z obory? 10) scharakteryzować urządzenia do pozyskiwania mleka? 11) przygotować zwierzęta i stanowiska do doju mechanicznego? 12) przeprowadzić dój mechaniczny? Tak Nie 46

48 4.4. Zaopatrzenie gospodarstw w wodę i prąd elektryczny, niekonwencjonalne źródła energii Materiał nauczania Instalacje wodno kanalizacyjne Woda jest podstawowym czynnikiem warunkującym życie człowieka, jego potrzeby i działalność gospodarczą. W wyniku rozwoju produkcji ogrodniczej, wprowadzaniu nowoczesnych technologii produkcji, woda jest kluczowym czynnikiem tego rozwoju. Woda jest niezbędna do wzrostu i rozwoju roślin, nawożenia i ochrony, jest wykorzystywana do utrzymywania zwierząt i produkcji zwierzęcej, utrzymania parku maszynowego w dobrym stanie technicznym. Woda dostarczana do gospodarstw rolniczych przeznaczona do picia, nawadniania roślin, pojenia zwierząt i pozyskiwania mleka powinna być czysta, bezbarwna i bez zapachu. W gospodarstwie rolniczym zapotrzebowanie na wodę zależy od jego wielkości, stosowanych technologii i wyposażenia technicznego. Przykładowe zużycie wody w gospodarstwie przedstawia tabela 1. Tabela. 1. Średnie wartości zużycia wody w gospodarstwie rolnym [2, s. 220] Coraz większe zużycie wody do celów konsumpcyjnych, bytowych i przemysłowych powoduje ograniczenie jej zasobów.. Wodą należy więc gospodarować oszczędnie i racjonalnie, dbać o stan instalacji wodociągowych i stosować technologie wodooszczędne. Źródła zaopatrzenia gospodarstw w wodę stanowią wody powierzchniowe lub wody podziemne. Wody powierzchniowe stanowią stawy, jeziora, rzeki, sztuczne zbiorniki. Są one łatwo dostępne mają jednak kilka wad: woda często jest zanieczyszczona, posiada zmienny poziom i temperaturę. Wody podziemne pobierane są ze studni kopanych lub wierconych. Dostarczanie wody do gospodarstwa rolniczego następuje przy pomocy instalacji wodociągowej, która powinna zapewnić jej ciągły pobór. Instalację wodociągowa tworzą następujące urządzenia: ujęcie wody, pompy i filtry, zbiorniki lub hydrofory, rurociągi rozprowadzające, urządzenia do odbioru wody. Woda wykorzystywana do celów produkcyjnych w rolnictwie nawadnianie, zraszanie, nawożenie lub ochrona nie wymaga instalacji zbiorczych bo jest bezpośrednio zużywana przez rośliny. Woda wykorzystywana do celów bytowych, produkcji zwierzęcej lub celów 47

49 gospodarczych nie może być odprowadzana do środowiska, ponieważ jest zanieczyszczona. Gospodarstwa wyposażone w sieć wodociągową powinny być wyposażone w sieć kanalizacyjną, która służy do odprowadzania ścieków do oczyszczalni. W gospodarstwach nie posiadających sieci kanalizacyjnej ścieki powinny być odprowadzane do własnej przyzagrodowej oczyszczalni. Rys. 20. Schemat instalacji wodno-kanalizacyjnej gospodarstwa ogrodniczego: 1) studnia, 2) kosz ssawny, 3) przewód ssawny, 4) pompa wirowa, 5) silnik elektryczny, 6) urządzenie hydroforowe, 7) sieć wodociągowa, 8) hydrant, 9) zawór sterowania urządzeniem nawadniającym, 10) rurociąg instalacji kanalizacyjnej. Urządzeniem służącym do czerpania i podnoszenia wody ze studni jest pompa odśrodkowa. Powszechnie stosowane pompy wirowe mają niewielkie wymiary, dużą wydajność, są proste w obsłudze i niezawodne w działaniu. Pompy wodne napędzane są silnikami elektrycznymi. Istotnym elementem sieci wodociągowej jest urządzenie zapewniające ciągłość dopływu wody, które mogą tworzyć zbiorniki lub hydrofory. Urządzenia hydroforowe odpowiadają w sieci wodociągowej za wytwarzanie i utrzymywanie odpowiedniego ciśnienia. Instalacje z hydroforem w gospodarstwach lokalizowane są w piwnicach lub tworzą obiekty wolnostojące obok źródeł wody. Stanowi je zbiornik wodno- -powietrzny, z którego woda pod wpływem ciśnienia powietrza jest wtłaczana do instalacji. Urządzenie takie działa automatycznie po ustaleniu maksymalnego i minimalnego ciśnienia roboczego. Rurociągi zewnętrznej sieci wodociągowej i kanalizacyjnej powinny być umieszczone w ziemi na głębokości uniemożliwiającej zamarzanie wody w rurach. W miejscach wejść rur do budynków, rozgałęzieniach rurociągów buduje się studzienki z zaworami umożliwiającymi ich odcięcie w razie awarii. Przed punktami odbioru wody również powinny być montowane zawory umożliwiające ich wymianę lub naprawę bez konieczności wyłączania całej sieci z użytkowania. Obsługa i konserwacja instalacji wodno- -kanalizacyjnej polega na: dbaniu o czystość ujęcia wody i jego otoczenia, okresowym sprawdzaniu stanu ujęcia wody, okresowym badaniu bakteriologicznym wody, zapewnieniu szczelności połączeń instalacji, zabezpieczeniu elementów instalacji przed przemarzaniem, uzupełnianiu zapasu powietrza w urządzeniu hydroforowym, zapewnieniu przepływu instalacji kanalizacyjnej. 48

50 Instalacje elektryczne Energia elektryczna jest medium bardzo przydatnym również w rolnictwie. Wykorzystanie tej energii jest możliwe dzięki rozsyłaniu jej do użytkowników przesyłowymi liniami energetycznymi. Sieć energetyczna składa się z linii napowietrznych, stacji transformatorowych i stacji rozdzielczych. Stosowane odbiorniki prądu wymagają zastosowanie różnych instalacji elektrycznych. Należą do nich: jednofazowe, służące do zasilania urządzeń elektrycznych małej mocy oświetlenie, silniki elektryczne jednofazowe, grzałki, itp. o napięciu 230V. trójfazowe, nazywane siłowymi, służące do zasilania silników trójfazowych, urządzeń grzejnych o dużej mocy i innych urządzeń o dużym zapotrzebowaniu na prąd, o napięciu międzyfazowym 400V. Instalacje ze względu na warunki pracy powinny być odporne na szkodliwe oddziaływanie środowiska. Rozróżnia się instalacje w pomieszczeniach: suchych, np.: biura, mieszkania, przejściowo wilgotnych, np.: piwnice, wilgotnych, np.: szklarnie, z wyziewami żrącymi, np.: magazyny nawozów, niebezpiecznych pod względem pożarowym, np.: magazyny nasion. Instalacje elektryczne powinny być wykonane zgodnie z zaleceniami polskiej normy. Określają one zasady wykonania tych instalacji, urządzenia zabezpieczające i ochronne samoczynne wyłączniki instalacyjne i przeciwporażeniowe. Rys. 21. Połączenia sieci z budynkiem: 1) sieć niskiego napięcia, 2) przyłącze, 3) złącze, 4) pion, 5) rozdzielnica główna [3, s. 14] Przepalonych bezpieczników nie wolno naprawiać. Po usunięciu przyczyny zadziałania bezpiecznika, należy wymieniać go na nowy. Bezpieczniki zabezpieczają instalację przed przeciążeniem lub zwarciem. Zabezpieczenie człowieka przed porażeniem prądem elektrycznym polega na: zasilaniu urządzeń napięciem bezpiecznym, ochronie przed bezpośrednim dotknięciem urządzeń lub przewodów izolacje, dodatkowej ochronie przeciwporażeniowej wyłączniki różnicowoprądowe. W przypadku porażenia człowieka prądem elektrycznym należy szybko udzielić następującej pomocy: szybko odłączyć napięcie lub odsunąć porażonego jednocześnie uważając na własne bezpieczeństwo, porażonemu udzielić pierwszej pomocy poprzez sprawdzenie czynności życiowych, wezwać lekarza pogotowie ratunkowe, jeżeli osoba porażona nie oddycha prowadzić sztuczne oddychanie. Instalacje elektryczne służą do zasilania urządzeń oświetleniowych i grzejnych. Do elektrycznego oświetlenia pomieszczeń mieszkalnych i pomieszczeń pomocniczych stosowane są żarówki i świetlówki. Lampy rtęciowe wykorzystywane są do oświetlenia placów, magazynów, doświetlania roślin i jako promienniki nadfioletu. Natomiast lampy 49

51 sodowe o znacznie większej wydajności świetlnej służą do oświetlania otwartych placów, stanowisk do sortowania i kontroli, doświetlania roślin. Źródła światła stosowane są w pomieszczeniach inwentarskich. Energię elektryczną przetwarzają w ciepło urządzenia grzejne. Zaletami elektrycznych urządzeń grzejnych są: szybkość nagrzewania, łatwość regulacji, czystość, możliwość uzyskania wysokich temperatur. Do ogrzewania mieszkań i pomieszczeń pomocniczych stosuje się piece akumulacyjne, grzejniki konwekcyjne, termowentylatory. Elektryczne nagrzewnice stałe lub przenośne stosowane są do podgrzewania powietrza w aktywnych wentylacjach przechowalni, urządzeniach do suszenia nasion, ogrzewania stanowisk dla zwierząt, szczególnie młodych i tuż po urodzeniu. Urządzenia przenośne wykorzystuje się okresowo w obiektach inwentarskich jako ogrzewanie pomocnicze (maty grzejne) ze względu na duży koszt energii elektrycznej. Do przetwarzania energii elektrycznej na pracę mechaniczną wykorzystywane są silniki elektryczne. Do prac domowych, warsztatowych w pomieszczeniach inwentarskich do obsługi przenośnych nagrzewnic i systemów wentylacji wykorzystywane są silniki jednofazowe małej mocy, zasilane napięciem 230V. Do napędu maszyn i urządzeń rolniczych powszechnie wykorzystywane są silniki trójfazowe indukcyjne. Silniki te są proste w budowie, łatwe w obsłudze i niezawodne w działaniu. Silnik elektryczny zbudowany jest z nieruchomego stojana i umieszczonego wewnątrz ruchomego wirnika. Po włączeniu prądu w uzwojeniach stojana wiruje pole magnetyczne, które przecinane jest przez klatki wirnika indukując w nich siły elektromotoryczne i przepływ prądu. Pod wpływem tych prądów i pola magnetycznego powstaje siła mechaniczna obracająca wirnik. Wirnik obraca się zgodnie z obrotami pola magnetycznego lecz z niewielkim poślizgiem i dlatego silniki te nazywane są asynchronicznymi. Obsługa silnika elektrycznego polega na odpowiednim połączeniu go na tabliczce znamionowej z siecią zgodnie z instrukcją obsługi. Rys. 22. Schemat podłączenia silnika do sieci: a) uziemienie, b) zerowanie. PE przewód ochronny, L1,L2,L3 przewody fazowe [1, s. 159] Trójfazowe silniki elektryczne mogą być podłączane do sieci o napięciu fazowym 230V lub międzyfazowym 400V. Do rozruchu tych silników stosowane są włączniki, które podczas rozruchu silnika zasilają go napięciem 230V oznaczenie Y, a podczas pełnej pracy włącznik ustawia się na oznaczenie, a silnik zasilany jest większym napięciem 400V osiągając pełną swoją moc. Jeżeli jest potrzebna zmiana kierunku obrotów silnika, uzyskuje się ją przez zamianę miejscami dwóch dowolnych przewodów zasilających. Niekonwencjonalne źródła energii Podstawowym źródłem energii na ziemi jest energia słońca emitowana w postaci fal elektromagnetycznych lub energia skumulowana w paliwach kopalnych. Energia wykorzystywana do produkcji na ziemi pochodzi z docierającego promieniowania wywołującego reakcję fotosyntezy w roślinach zielonych lub z paliw kopalnych nazywanych 50

52 pierwotnymi nośnikami energii, do których zaliczamy węgiel, ropę naftową i gaz ziemny. Nośniki te mogą być przetwarzane na wtórne nośniki energii tworząc inny rodzaj paliwa (benzyna) lub energii (elektryczna). Energia pochodząca z tych nośników pochodzi z tzw. źródeł nieodnawialnych a zasoby ich zmniejszają się na ziemi. W celu uzupełnienia wzrastającego zapotrzebowania na energię pozyskuje się ją z niekonwencjonalnych źródeł energii np. ciepło odzyskane w wyniku schładzania mleka. Niedobory energii uzupełnia się również ze źródeł odnawialnych. W rolnictwie możliwe do wykorzystania są następujące odnawialne źródła energii: 1) energia słoneczna (termiczna, fotoelektryczna), 2) energia wiatru (kinetyczna), 3) energia geotermalna, 4) energia wody (kinetyczna i potencjalna), 5) energia z biomasy: drewna opałowego (wierzba energetyczna), słomy z upraw rolniczych, biopaliwa (oleje roślinne, etanol), biogaz (odchodów zwierzęcych lub z odpadów organicznych). Rolnictwo korzysta bezpośrednio z energii słonecznej, która jest niezbędnym warunkiem życia roślin zielonych. Przemiana energii słonecznej w związki chemiczne zachodzi w wyniku fotosyntezy łączenia składników w zielonych barwnikach przy udziale światła. Produktem fotosyntezy są: nasiona roślin, masa roślin lub np. celuloza jako główny składnik drewna. Energię słoneczną w gospodarstwie rolniczym można wykorzystać do podgrzewania wody lub powietrza za pomocą kolektorów płaskich Rys. 23. Schemat kolekrora słonecznego płaskiego: 1) kolektor słoneczny, 2) kanał zbiorczy, 3) kanał pionowy, 4) wentylator osiowy 5) suszarka podłogowa [3, s.57] Ważnym elementem budowy kolektora jest absorber, który pochłania energię słoneczną i przekazuje ją czynnikowi ogrzewanemu np. woda do celów gospodarczych ogrzewanie pomieszczeń, szklarni lub powietrze w procesach suszarniczych nasion roślin, dosuszania siana itp. Energia słoneczna może być zamieniana w energię elektryczną za pomocą fotoogniw i wykorzystywana lub gromadzona w akumulatorach i wykorzystana nocą Fot. 13. Elektrownia wiatrowa [opracowanie własne] 51

53 W połowie Polski są korzystne warunki do wykorzystania energii wiatru szczególnie na otwartych terenach. Średnia prędkość wiatru co najmniej 4m/s (15km/h) zapewnia dobrą wydajność energetyczną elektrowni wiatrowej. Elektrownie takie włączane są do sieci energetycznej kraju i warunki ich budowy określa prawo energetyczne. Energia geotermalna wykorzystywana w większych obiektach (osiedlach) do ogrzewania mieszkań. Energia ciepła ziemi polega na wykonaniu odwiertu i wykorzystaniu ciepłej wody poprzez wymienniki do ogrzewania basenów kąpielowych, mieszkań, szklarni. W małych obiektach gospodarczych można wykorzystywać ciepło z ziemi stosując odpowiednie pompy ciepła, które potrafią wykorzystać nawet niedużą różnicę temperatur, skumulować i dostarczyć ciepło do wyznaczonego obiektu. Takie wykorzystywanie ciepła wymaga dostarczenia energii np. elektrycznej w celu uruchomienia i napędzania urządzeń. Podobne urządzenia stosuje się w gospodarstwie do odzyskania ciepła z chłodzenia mleka, wietrzenia pomieszczeń inwentarskich suszarni itp. Energię wody wykorzystuje się do poruszania młynów lub elektrowni wodnych. Spiętrzona woda przepływając przez turbinę porusza ją obracając prądnicę wytwarzającą prąd elektryczny lub porusza urządzenia wykonujące prace młynarskie. Turbiny takie mogą wykorzystywać ruch wody energię kinetyczną lub energię potencjalną energię spadku wody wyniku zmiany jej poziomu z wyższego na niższy. Dużo miejsca poświęca się uzyskiwaniu energii z odnawialnych źródeł rolniczych (biomasy) w wyniku produkcji lub wykorzystania odpadów. Sposoby produkcji energii z surowców roślinnych przedstawia poniższy schemat. Rys. 24. Sposoby produkcji energii z surowców roślinnych [3, s. 59] Surowce roślinne w postaci drewna wykorzystywanego do ogrzewania pomieszczeń, podgrzewania wody itp. Uprawiając na gruntach rolniczych rośliny dające duży przyrost biomasy np wierzba energetyczna, topola, róża i inne rośliny. Do wykorzystania energetycznego nadaje się słoma niewykorzystywana rolniczo z upraw zbożowych lub rzepaku. Niskie ceny na produkty rolnicze i bezpieczeństwo produkcji żywności (wspólna polityka rolna w UE) zmusza do poszukiwania zastosowania produktów pochodzenia rolniczego do celów energetycznych. Kolejnym produktem rolniczym mającym zastosowanie do produkcji energii to rośliny o dużej zawartości cukru lub skrobi służące do wytwarzania alkoholu jako dodatku do paliw. Z roślin oleistych w wyniku tłoczenia lub procesów estryfikacji uzyskuje się olej roślinny stosowany do napędu silników Diesla. Do napędu silników lub celów grzewczych wykorzystuje się gazy biologiczne zwane biogazem uzyskiwane z odchodów zwierzęcych w gospodarstwach o dużej obsadzie zwierząt lub odpadów zawierających substancje organiczne pochodzenia roślinnego i zwierzęcego, w wyniku fermentacji metanowej. Specjalne linie technologiczne odzyskują gaz z odchodów zwierzęcych w gospodarstwach rolniczych lub odpadów organicznych na wysypiskach śmieci. Uzyskany gaz wykorzystuje się do ogrzewania pomieszczeń lub napędu silników spalinowych. 52

54 Pytania sprawdzające Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń. 1. Jakie instalacje elektryczne stosuje się w różnych rodzajach pomieszczeń? 2. Jak należy zabezpieczać człowieka i instalacje elektryczne? 3. Jak udzielić pomocy porażonemu prądem elektrycznym? 4. Gdzie stosuje się instalacje oświetleniowe? 5. Gdzie stosuje się instalacje grzejne? 6. Jak pracuje silnik asynchroniczny? 7. W jaki sposób podłączyć silnik do sieci? 8. Jakie zasady bhp podczas obsługi instalacji elektrycznych? 9. Jakie są rodzaje wykorzystywanej energii w gospodarstwie rolniczym? 10. Jakimi cechami charakteryzuje energia ze źródeł odnawialnych? 11. Jakie są odnawialne źródła energii? 12. Jak pracuje kolektor słoneczny? 13. Jakimi cechami charakteryzuje siłownia wiatrowa? 14. Jakie są sposoby produkcji energii z surowców roślinnych? Ćwiczenia Ćwiczenie 1 Przeanalizuj schemat instalacji elektrycznej budynku inwentarskiego, określ jej rodzaj, rozpoznaj zastosowane sposoby zabezpieczeń i zastosowane urządzenia. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: 1) określić zasady bezpiecznej pracy, 2) przeanalizuj schemat instalacji elektrycznej budynku, 3) określ rodzaj przyłącza sieci elektrycznej, 4) określić rodzaj sieci, 5) rozpoznać zastosowane zabezpieczenia sieci i człowieka przed porażeniem, 6) sprawdzić prawidłowość zastosowanych bezpieczników, 7) wypisać zastosowane urządzenia elektryczne, 8) ocenić prawidłowość działania instalacji elektrycznej. Wyposażenie stanowiska pracy: budynek inwentarski z instalacją elektryczną, przyłączem i urządzeniami elektrycznymi, skrzynka bezpieczników, plan instalacji elektrycznej budynku, zeszyt i przybory do pisania. Ćwiczenie 2 Wykonaj obsługę i konserwację silnika elektrycznego trójfazowego będącego na wyposażeniu gospodarstwa. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: 1) określić zasady bezpiecznej pracy, 53

55 2) przeczytaj instrukcję obsługi silników elektrycznych, 3) przygotować do pracy silnika elektrycznego, 4) dostosować kierunek obrotów do napędu maszyn, 5) przeprowadzić konserwację silnika elektrycznego, 6) ocenić prawidłowość działania instalacji elektrycznej. Wyposażenie stanowiska pracy: silnik elektryczny trójfazowy, instrukcja obsługi silnika elektrycznego, zeszyt i przybory do pisania. Ćwiczenie 3 Przeanalizuj schemat instalacją wodno-kanalizacyjną budynku inwentarskiego, określ jej rodzaj, rozpoznaj zastosowane sposoby oczyszczania ścieków i przechowywania odchodów zwierzęcych. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: 1) określić zasady bezpiecznej pracy, 2) przeanalizować schemat instalacji wodno-kanalizacyjnej, 3) określić rodzaj sieci wodociągowej, 4) rozpoznać zastosowaną oczyszczalnię ścieków, 5) ocenić prawidłowość przechowywania odchodów zwierzęcych. Wyposażenie stanowiska pracy: budynek inwentarski z instalacją wodną, kanalizacyjną, płyta obornikowa, zbiorniki na gnojówkę, plan instalacji wodno-kanalizacyjnej, zeszyt i przybory do pisania. Ćwiczenie 4 Określ sposoby lub możliwości wykorzystywania odnawialnych źródeł energii w gospodarstwie szkolnym lub gospodarstwach w Twojej okolicy. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: 1) określić zapotrzebowanie na energię gospodarstwa rolnego, 2) przeanalizować możliwości wykorzystania odnawialnych źródeł energii w gospodarstwie, 3) przeanalizować zasoby odnawialnych źródeł energii, 4) przeanalizować możliwość wytwarzania energii z niekonwencjonalnych źródeł, 5) zaproponować wprowadzenie odnawialnych źródeł energii do gospodarstwa. Wyposażenie stanowiska pracy: gospodarstwo rolnicze prowadzące produkcję towarową, poradnik i literatura dotycząca odnawialnych źródeł energii, zeszyt, kalkulator. 54

56 Sprawdzian postępów Czy potrafisz: Tak Nie 1) opisać instalacje elektryczne? 2) podać przykłady instalacji w pomieszczeniach? 3) scharakteryzować zabezpieczenia instalacji elektrycznych? 4) scharakteryzować zabezpieczenia człowieka przed porażeniem? 5) zaproponować sposób udzielania pomocy osobie porażonej prądem? 6) wskazać przykłady zastosowania instalacji oświetleniowej? 7) podać przykłady zastosowania instalacji do ogrzewania? 8) omówić zasadę działania silnika indukcyjnego? 9) podłączyć silnik elektryczny do sieci? 10) wymienić rodzaje energii stosowanej do produkcji? 11) scharakteryzować źródła energii nieodnawialnej? 12) scharakteryzować źródła energii odnawialnej? 13) wymienić źródła energii odnawialnej? 14) zaproponować możliwość wykorzystania energii ze źródeł odnawialnych w gospodarstwie? 15) zaproponować wykorzystanie energii słońca? 16) zaproponować wykorzystanie energii wiatru? 17) przedstawić sposoby produkcji energii z surowców roślinnych? 18) przedstawić sposoby wykorzystania roślin energetycznych w gospodarstwie rolniczym? 55

57 4.5. Transport w gospodarstwie rolniczym Materiał nauczania Wszelkie czynności związane z przemieszczaniem różnych ładunków i osób niezbędnych do prowadzenia działalności produkcyjnej nazywamy transportem. Dostarczanie do gospodarstwa środków do produkcji oraz wywóz na rynek z gospodarstwa jego produktów określa się jako transport zewnętrzny. Transport wewnętrzny obejmuje swoim zasięgiem obręb gospodarstwa, pomiędzy budynkami i transport polowy. Obejmuje on 70% prac transportowych gospodarstwa. Niektóre towary wymagają szczególnej ostrożności podczas transportu, np. świeże owoce, kwiaty, środki ochrony roślin, dlatego niezbędny jest dobór właściwych środków transportu spełniających różnorakie wymagania. Proces transportu obejmuje załadunek, przewóz i rozładunek. Może on być realizowany dwoma metodami: 1) tradycyjną, którą stosują gospodarstwa o niskim poziomie mechanizacji, załadunek i rozładunek towarów, zwykle luzem, wykonywany jest ręcznie, 2) paletyzacji, którą stosują specjalistyczne gospodarstwa rolnicze, towary transportowane są na paletach lub skrzyniopaletach, a załadunek i rozładunek wykonywany jest mechanicznie. Transport zewnętrzny realizowany jest samochodami ciężarowymi, samochodami dostawczymi, koleją, samolotami. Na niewielką odległość realizowany może być ciągnikami rolniczymi z przyczepami. Środki transportu wewnątrz obiektów produkcyjnych obejmują 3 grupy: 1) kołowe środki przewozowe taczki, wózki gospodarcze, magazynowe, wózki akumulatorowe i wózki unoszące, Rys. 25. Wózek unoszący akumulatorowy: 1) wysięgniki widłowe, 2) podwozie, 3) rolki toczne, 4) koło napędowe, 5) dyszel z głowicą sterującą, 6) hamulec elektromagnetyczny [3, s. 244] 2) kołowe środki do przewozu i pionowego przemieszczania ładunków układarki widłowe ręczne i akumulatorowe, widłowe wózki akumulatorowe lub z napędem spalinowym. Wózki widłowe stanowią uniwersalny środek transportowy stosowany do wewnętrznego transportu towarów spaletyzowanych na odległość do 200 m. Udźwig tych wózków wynosi ok ) kg, a wysokość podnoszenia 3,5 5 m. Mogą one być wyposażone o wywrotnice umożliwiające opróżnianie skrzyniopalet na różnych wysokościach, 4) umiejscowione środki transportowe przenośniki. Służą najczęściej do poziomego lub ukośnego transportu towarów na odległość kilku do kilkunastu metrów, załadunku środków transportowych, formowania pryzm w miejscach składowania. Mogą one pracować jako pojedyncze urządzenia lub jako element linii technologicznej. Przenośniki dzieli się w zależności od konstrukcji i zasady działania na: 56

58 cięgnowe taśmowe, zgarniakowe, kubełkowe i łańcuchowo-wałkowe. Przenośniki te przemieszczają materiał wraz z poruszającym się cięgnem, bezcięgnowe ślizgowe, wałkowe, rolkowe i ślimakowe. Materiał przemieszczany jest w wyniku ruchu rolek lub ślimaka. Fot. 14. Przenośnik ślimakowy [opracowanie własne] przenośniki pneumatyczne, które przemieszczają materiał w strumieniu powietrza. Można nimi transportować materiały sypkie, suche, nie zlepiające się, np. nasiona, słomę, siano. Wewnętrzny transport polowy realizowany jest za pomocą przyczep jednoosiowych o dużej zwrotności. Przyczepy platformowe niskopodwoziowe służą do przewozu skrzynek, są łatwe do ręcznego załadunku. Przyczepy skrzyniowe służą do transportu roślin okopowych, korzeniowych, środków do produkcji nawozów, materiału siewnego, itp. Przyczepy skrzyniowe często budowane są jako przyczepy objętościowe w celu przewożenia materiałów lekkich ale wymagających dużo przestrzeni, np. słoma, siano, pocięta zielonka. Fot. 15. Przyczepa skrzyniowa z nadstawkami [opracowanie własne] Przy wyposażaniu gospodarstwa rolniczego w środki transportowe należy tak je dobierać, aby tworzyły ciąg technologiczny załadunku i przemieszczania. Dobór środków transportowych uzależniony będzie od jego specjalizacji, wielkości i możliwości ekonomicznych. Gospodarstwa o małej produkcji wyposażane powinny być w urządzenia uniwersalne, tanie o mniejszej wydajności, łatwe i proste w obsłudze. Natomiast specjalistyczne gospodarstwa rolnicze powinny być wyposażane w wysokowydajne urządzenia do załadunku, przewozu i rozładunku, umożliwiające tworzenie linii technologicznych w zależności od chwilowych potrzeb gospodarstwa. Wydajność urządzeń powinna być zbliżona do siebie i dostosowane do przemieszczanych materiałów. W czasie prowadzenia prac transportowych należy stosować zasady bezpiecznej eksploatacji i obsługi środków transportowych. Środki te należy stosować zgodnie z ich przeznaczeniem. Dokonywać niezbędnych przeglądów technicznych, czynności obsługowych i konserwacyjnych. Należy szczególnie dbać o sprawność układów hamulcowych, świateł, zabezpieczeń. Nie powinno się przekraczać dopuszczalnej ładowności i udźwigu urządzeń. Trzeba zabezpieczać ładunek przed przemieszczaniem i równomiernie rozmieszczać na powierzchni ładunkowej. Elementy stacjonarne zabezpieczyć przed samoczynnym 57