I M P E R I U M R O M A N U M. S t a r o ż y t n y R z y m

Transkrypt

1 I M P E R I U M R O M A N U M S t a r o ż y t n y R z y m

2 CO JUŻ UMIEMY? 1. charakteryzować osiągnięcia Rzymu, używając pojęć i terminów: prawo rzymskie, drogi, wodociągi 2. opisać narodziny chrześcijaństwa i jego rozpowszechnianie w czasach starożytnych

3 CELE LEKCJI 1. umiejscowienie w czasie i charakterystyka systemu sprawowania władzy oraz organizacji społeczeństwa w Rzymie republikańskim i cesarskim 2. wyjaśnienie przyczyn i wskazanie skutków ekspansji Rzymu, opisanie postawy Rzymian wobec niewolników i ludów podbitych 3. podanie przykładów wpływu kultury greckiej na kulturę rzymską 4. rozróżnienie wewnętrzne i zewnętrzne przyczyn upadku starożytnego państwa rzymskiego 5. umiejscowienie w czasie i przestrzeni narodzin i rozprzestrzeniania się chrześcijaństwa 6. wskazanie przyczyn i przykładów prześladowania chrześcijan 7. charakterystyka najważniejszych osiągnięć kultury materialnej i duchowej antycznego Rzymu w różnych dziedzinach: filozofii, nauce, architekturze, sztuce i literaturze 8. podanie przykładów osiągnięć antycznej cywilizacji rzymskiej, które mają wpływ na cywilizację współczesną

4 ITALIA Miejscem narodzin cywilizacji starożytnego Rzymu był położony nad Morzem Śródziemnym Półwysep Apeniński, zwany także Italią. W starożytności uprawiano tu pszenicę, proso, bób oraz warzywa, winorośl, oliwki i owoce, hodowano świnie, krowy, woły i owce. Italia była uboga w surowce mineralne, które sprowadzano z innych części Europy, a wybrzeże z niewielką ilością zatok nie sprzyjało żegludze. Warunki uprawy gleb i łagodny klimat sprzyjały osiedleniu się na półwyspie. Na północy półwyspu mieszkali Etruskowie, a na południu wybrzeża opanowali kolonizatorzy greccy.

5 POWSTANIE KRÓLESTWA RZYMU Krainę w centrum półwyspu zajmowali Latynowie, którzy według legendy założyli nad rzeką Tyber na wzgórzu osadę Rzym (ostatecznie Rzym powstał na siedmiu wzgórzach). Biegł tamtędy ważny szlak handlowy, łączący część północną z południową. Według legendy Rzym powstał w 753 p.n.e. na siedmiu wzgórzach. Pierwszym legendarnym władcą Rzymu, królem założycielem osady był Romulus, a siódmym, ostatnim królem Tarkwiniusz Pyszny, który źle rządził i w 509 p.n.e. został wygnany, a władzę przejęli obywatele, tworząc republikę. Przyjmuje się, że czterej pierwsi królowie (Romulus, Numa, Tullus, Ankus) byli postaciami legendarnymi, natomiast trzej ostatni (Tarkwiniusz Stary, Serwiusz Tuliusz, Tarkwiniusz Pyszny) byli Etruskami. Rzymianie bardzo źle wspominali okres królewski, który kojarzył im się z niewolą.

6 LEGENDA O ZAŁOŻENIU RZYMU Według opowieści Rzym założyli wnukowie króla Lacjum bliźniacy Romulus i Remus. Gdy byli niemowlętami, ich dziadek utracił koronę Lacjum, a nowy władca postanowił pozbyć się rywali. Dzieci wrzucono w koszu do Tybru, jednak cudem udało im się uniknąć śmierci. Na brzegu rzeki chłopców odnalazła wilczyca, która ich karmiła i opiekowała się nimi, dopóki nie zostali przygarnięci przez jednego z pasterzy. Gdy bliźniacy dorośli, pokonali złego króla i przywrócili tron dziadkowi. Według starożytnych historyków w 753 p.n.e. bracia postanowili założyć miasto. Podczas wytyczania granic doszło między nimi do sporu, w wyniku którego Romulus zabił Remusa i sam został władcą miasta, które na jego cześć otrzymało nazwę Roma. Wilczyca kapitolińska to rzeźba z brązu przedstawiająca wilczycę karmiącą bliźnięta Remusa i Romulusa. Do końca XX wieku sądzono, że posąg powstał w V wieku p.n.e. Niektórzy uczeni uznają go za dzieło średniowiecza.

7 SPOŁECZEŃSTWO RZYMU W starożytnym Rzymie surowo przestrzegano obowiązującej hierarchii społecznej. Początkowo prawo zabraniało nawet zawierania małżeństw pomiędzy patrycjuszami i plebejuszami. Statua Barberini w Palazzo dei Conservatori Posąg patrycjusza trzymającego w dłoniach rzeźbione popiersia przodków świadczy o tym, jak duże znaczenie dla Rzymian miał kult zmarłych.

8 PATRYCJUSZE Patrycjusze tworzyli grupę społeczną, do której należeli przedstawiciele najznamienitszych rzymskich rodów. Po upadku królewskich rządów objęli władzę w Rzymie posiadali większość ziemi, pełnię praw politycznych, sprawowali najważniejsze urzędy oraz pełnili funkcję kapłanów, a przywileje dziedziczyli z pokolenia na pokolenie.

9 PLEBEJUSZE Pozostałą część społeczeństwa rzymskiego stanowili plebejusze, którzy byli wolnymi obywatelami. Tworzyli armię rzymską. Zaliczano do nich zarówno zamożnych obywateli, jak i miejską biedotę. Nie przysługiwały im prawa obywatelskie ani żadne przywileje patrycjatu.

10 NIEWOLNICY Niewolnicy stanowili najniższą grupę społeczną. Nie posiadali żadnych praw, a o ich losie decydował właściciel.

11 PODBÓJ ITALII Do początku V p.n.e. Rzym był jednym z kilku niewielkich państw w Italii. W wyniku wzrastającej liczby ludności Rzymianom zaczęło brakować ziemi uprawnej chcąc zdobyć nowe obszary wyruszali na podbój terytoriów sąsiadów. Dzięki dobrze zorganizowanej armii i umiejętnie zawieranym sojuszom Rzymianie zajęli większość Półwyspu podporządkowali sobie Samnitów i Etrusków, a z czasem inne ludy. Podboje Rzymian na pewien czas zostały powstrzymane przez najazd Galów z terenów obecnej Francji w 389 p.n.e. ponieśli oni wówczas najbardziej upokarzającą klęskę w swoich dziejach, a najeźdźcy spustoszyli Rzym i Lacjum. Ostatnim wrogiem w Italii była Wielka Grecja (południe Italii), którą Rzymianie w końcu pokonali, opanowując tym samym cały Półwysep Apeniński. Rzymianie nie niszczyli podbitych terenów, tylko zawierali z nimi sojusze, tworząc federację, w której sprawowali hegemonię (przywództwo).

12 CIEKAWOSTKA PYRRUSOWE ZWYCIĘSTWO W obliczu zagrożenia ze strony Rzymu, ludność Tarentu poprosiła o pomoc władcę Epiru Pyrrusa. Przybył do Italii na czele potężnej armii i stoczył kilka zwycięskich bitew. W kolejnych starciach wojska Pyrrusa również pokonały Rzymian, ale poniosły przy tym tak wielkie straty, że nie mogły kontynuować walki. Stąd wzięło się powiedzenie pyrrusowe zwycięstwo, oznaczające wygraną osiągniętą zbyt wysokim kosztem.

13 USTRÓJ PAŃSTWA RZYMSKIEGO Po obaleniu królestwa w 509 p.n.e. rządy w Rzymie przejął lud. Władza w państwie należała odtąd do całego społeczeństwa. Nowy ustrój polityczny został nazwany republiką, od łacińskiego wyrażenia res publica oznaczającego rzecz publiczną. O najważniejszych dla państwa sprawach decydowało zgromadzenie ludowe, w którym brali udział wszyscy obywatele, czyli wolni, dorośli mężczyźni. Ustrój rzymski znacznie jednak różnił się od demokracji ateńskiej. Zgromadzenie zbierało się sporadycznie, podczas zebrań głosowano nad przygotowanymi ustawami głosowano za lub je odrzucano, obywatele nie mogli zgłaszać poprawek. Na zebraniach dokonywano wyboru na najważniejsze stanowiska państwowe. W rzeczywistości główną rolę w kierowaniu republiką odgrywał senat trzystuosobowa rada, w której dożywotnio zasiadali najbardziej wpływowi i szanowani obywatele to oni decydowali o wypowiedzeniu wojny, o sprawach międzynarodowych i finansach senatorowie nosili togi z szerokim purpurowym pasem.

14 TRYBUNI LUDOWI W początkowym okresie istnienia republiki najwyższe urzędy w państwie mogli sprawować tylko patrycjusze, co w końcu doprowadziło do konfliktu. Plebejusze, będący podstawę armii rzymskiej, kilkakrotnie odmówili udziału w obronie kraju w ten sposób zmusili patrycjuszy do pierwszego znacznego ustępstwa powołania trybuna ludowego. Odtąd dwaj trybuni reprezentowali tę grupę w sporach z patrycjatem mieli prawo sprzeciwu wobec niekorzystnych dla nich postanowień senatu lub urzędników, wypowiadając słowo veto ( nie zgadzam się ), uniemożliwiali uchwalenie nowej ustawy. Z czasem przedstawicieli plebejuszy dopuszczono do sprawowania innych urzędów, a nawet otrzymali prawo do zajmowania najwyższych stanowisk państwowych. Jeden z dwóch konsulów był przedstawicielem plebejuszy.

15 URZĘDNICY RZYMSCY Rzymianie obawiali się powrotu silnej władzy królewskiej i utraty wolności, dlatego większość urzędów obejmowano tylko na jeden rok (zasada jednoroczności), a urzędników pełniących tę samą funkcję było co najmniej dwóch (zasada kolegialności). Osoby zajmujące stanowiska państwowe nie dostawały wynagrodzenia. Najważniejsze funkcje w państwie pełnili konsulowie ( premierzy ); podczas nieobecności konsulów władzę sprawowali pretorzy (przestrzeganie prawa), byli też kwestorzy (podatki i łupy wojenne), cenzorzy (stan majątkowy, listy senatorów), edylowie (porządek w mieście, nadzór nad budynkami publicznymi i dostawami zboża) oraz liktorzy (pomoc przy ceremoniach). Na czas wojny powoływano jednoosobowo urząd dyktatora, który otrzymywał wtedy pełnię władzy na okres sześciu miesięcy.

16 ARMIA RZYMSKA Najważniejszym obowiązkiem rzymskich obywateli była służba wojskowa. W razie trudnej sytuacji w państwie musieli się stawić do walki z pełnym wyposażeniem. Od żołnierzy wymagano przede wszystkim odwagi podczas bitwy i przestrzegania dyscypliny każde wykroczenie karano chłostą, a przewinienia oddziałów dziesiątkowaniem (zabijano co dziesiątego żołnierza). Najdzielniejsi mieli zapewnione stałe utrzymanie, a ponadto otrzymywali nagrody oraz wyróżnienia. Większość Rzymian służyła w ciężkozbrojnej piechocie podzielonej na kilkutysięczne jednostki zwane legionami. Armia rzymska rozwijana była nieustannie, tworząc ciężkozbrojną i lekkozbrojną piechotę, jazdę, wojska pomocnicze i inżynieryjne.

17 TESTUDO (ŻÓŁW) Żółw to nazwa szyku bojowego stosowanego przez rzymskie legiony. Jego głównym zadaniem była ochrona przed ostrzałem łuczników nieprzyjacielskich wojsk. W tym celu tworzono prostokątną formację, w której żołnierze z pierwszego szeregu i boków trzymali tarcze pionowo, natomiast wojownicy znajdujący się w centrum poziomo. Poruszający się w taki sposób legioniści przypominali żółwia.

18 WOJNY Z KARTAGINĄ Po opanowaniu całej Italii Rzymianie nie zakończyli podbojów za kolejny cel wyznaczyli sobie Sycylię. Znaczna część wyspy należała do Punijczyków z Kartaginy założonej przez Fenicjan na wybrzeżu północnej Afryki. Kartagińczycy byli doskonałymi żeglarzami.

19 WOJNY PUNICKIE I wojna punicka ( p.n.e.) po początkowych klęskach Rzymianie przystąpili do rozbudowy floty i szybko dorównali potędze morskiej Kartagińczyków, którzy zostali zmuszeni do zawarcia pokoju na bardzo niekorzystnych warunkach opuścili wówczas Sycylię, Korsykę oraz Sardynię. II wojna punicka ( p.n.e.) po przegranej Kartagińczycy rozpoczęli podbój południowo-wschodniej części Półwyspu Iberyjskiego (obecna Hiszpania). Wódz kartagiński Hannibal Barkas przeprowadził wojsko i słonie bojowe przez Alpy i z zaskoczenia zaatakował Italię od północy. Największą klęskę rzymskie legiony poniosły w 216 p.n.e. w bitwie pod Kannami. Wzmocnione wojska rzymskie rozpoczęły podbój posiadłości kartagińskich w Hiszpanii. Po opanowaniu tych terenów młody rzymski wódz Scypion przeprawił się z wojskami do Afryki. W tej sytuacji Hannibal musiał wycofać się z Italii i spieszyć na ratunek stolicy w 202 p.n.e. został pokonany w bitwie pod Zamą, poddał się i oddał Rzymowi prawo do ziem na Półwyspie Iberyjskim. III wojna punicka ( p.n.e.) mimo że Kartagina została osłabiona, nadal jednak wzbudzała w Rzymianach strach. Dlatego Rzymianie postanowili raz na zawsze zlikwidować Kartaginę. W 146 p.n.e. zdobyli bezbronne miasto i zrównali je z ziemią, przeorali i obsypali solą, by nic już tam nie urosło. Większość mieszkańców Kartaginy zginęła podczas oblężenia, a resztę sprzedano w niewolę. Wszystkie ziemie Kartaginy przeszły w posiadanie rzymskie.

20 DALSZE PODBOJE RZYMSKIE Po zajęciu Kartaginy, Półwyspu Iberyjskiego i północnej Afryki, Rzymianie ruszyli na podbój świata hellenistycznego i w wyniku wojen z Macedończykami zajęli całą Grecję (146 p.n.e.). W tym samym czasie zajęli ziemie Azji Mniejszej większość państw sama uznawała zwierzchność Rzymu. Równocześnie Rzym kontynuował podbój Europy Zachodniej. Zdobycie Galii (obecnie Francja) powierzono wyjątkowo zdolnemu wodzowi Juliuszowi Cezarowi, dzięki któremu po długiej wojnie włączono Galię do Rzymu. Germania (obecnie Niemcy) nigdy nie została zdobyta. W wyniku wojen powstało wielkie państwo nazywane Imperium Romanum jego granice sięgały od Atlantyku aż po Morze Czarne.

21 SKUTKI RZYMSKICH PODBOJÓW Opanowane przez Rzym terytoria leżące poza Italią zostały podzielone na prowincje, gdzie najwyższą władzę pełnili namiestnicy, którzy losowali prowincję, w której mieli rządzić. Dzięki zdobyczom wojennym i dochodom z prowincji część Rzymian szybko się wzbogaciła. Powodziło się kupcom, ponieważ do Rzymu trafiały produkty z całego ówczesnego świata. Drobne gospodarstwa chłopskie popadały w ruinę, ponieważ ich właściciele latami musieli służyć w legionach. W związku ze zmniejszeniem liczby chłopów, legiony przekształcono w armię zawodową (reforma konsula Mariusza), która otrzymywała żołd (wynagrodzenie) oraz część łupów wojennych, w związku z czym byli bardzo posłuszni dowódcom, którzy z kolei nie chcieli po zakończeniu wojen rezygnować z przywilejów dyktatorów i podporządkować się prawom republiki, czyli senatowi.

22 TRIUMFY Rzymscy wodzowie, którzy odnieśli zwycięstwo nad wrogiem, mogli za zgodą senatu odbyć triumf. Był to uroczysty przemarsz dowódcy z wojskiem przez główne ulice Rzymu. Prezentowano wówczas łupy zdobyte w trakcie wyprawy oraz najznakomitszych jeńców wziętych do niewoli. Najważniejszą część pochodu stanowiło przejście pod łukiem triumfalnym. Pochód triumfalny odbywał się zawsze według ściśle określonego porządku: najpierw wprowadzano białe woły na ofiarę, potem prezentowano najcenniejsze łupy wojenne, następnie odbywał się pochód skutych łańcuchami jeńców, później przemarsz legionistów śpiewających pieśni chwalące bogów, a na końcu wjeżdżał zwycięski wódz na rydwanie zaprzężonym w cztery białe konie. Łuk triumfalny to rodzaj bramy wznoszonej dla upamiętnienia wybitnej osoby lub ważnego wydarzenia. Budowla zaprezentowana na fotografii znajduje się we francuskim mieście Orange i powstała z okazji zwycięstw Rzymian odniesionych nad Galami. Zwyczaj stawiania łuków triumfalnych starożytni Rzymianie przejęli od Etrusków.

23 SPQR SPQR oznacza Senatus Populusque Romanus (Senat i Lud Rzymski). Litery te, umieszczane też na monetach i budowlach, symbolizowały państwo rzymskie.

24 CZEGO SIĘ NAUCZYLIŚMY? Gdzie, kiedy i przez kogo według legendy został założony Rzym? Kto był pierwszym, a kto ostatnim królem rzymskim? Z jakich warstw składała się hierarchia społeczeństwa rzymskiego? Co oznacza wyrażenie pyrrusowe zwycięstwo? Na czym polegała zasada jednoroczności i kolegialności? Jakie urzędy piastowano w starożytnym Rzymie?

25 PODSUMOWANIE 1. Miasto Rzym leży na Półwyspie Apenińskim, nad rzeką Tyber. Legenda głosi, że założył je Romulus w 753 p.n.e. Według archeologów najstarsza osada rzymska istniała prawdopodobnie w X p.n.e. 2. Rzym, z początku rządzony przez królów, około 500 p.n.e. stał się republiką. Jej ustrój kształtował się przez prawie 200 lat. W tym czasie plebejusze walczyli przeciwko patrycjuszom o prawa polityczne oraz o dostęp do ziemi. W III wieku p.n.e. powstała nowa arystokracja rzymska, złożona z patrycjuszy i bogatych plebejuszy. 3. Teoretycznie republiką rządził lud rzymski, praktycznie najbogatsi obywatele. Mieli oni przewagę w zgromadzeniach ludowych, które decydowały o wojnie lub pokoju, ustanawiały nowe prawa i wybierały urzędników państwowych. 4. Na czele republiki stali dwaj konsulowie, którzy wraz z innymi urzędnikami stanowili jej rząd. Projekty nowych praw przygotowywał senat. Interesów plebejuszy bronili trybuni ludowi, którym przysługiwało prawo weta. 5. Większość urzędów obejmowano tylko na jeden rok (zasada jednoroczności), a urzędników było co najmniej dwóch (zasada kolegialności). Wyjątek od obu zasad stanowił urząd dyktatora jedna osoba miała nieograniczoną władzę przez pół roku.

26 KRYZYS REPUBLIKI RZYMSKIEJ W miarę jak Rzym zaczął przekształcać się w rozległe imperium, sytuacja wymknęła się spod kontroli władz republikańskich. Coraz wyraźniej uwidaczniały się różnice pomiędzy arystokracją a plebejuszami pierwsi popierali dalsze podboje (zyski), drudzy walczący nie odnosili z nich żadnych korzyści. Wykorzystali to dowódcy, którzy nie liczyli się ze zdaniem władz republiki, co doprowadziło do konfliktu o władzę i licznych wojen domowych armie przeciwników i zwolenników republiki na przemian pustoszyły kraj, przyczyniając się do pogłębiającego się kryzysu.

27 POWSTANIE SPARTAKUSA Wojny prowadzone przez Rzym od III p.n.e. spowodowały napływ do Italii setek tysięcy niewolników. Większość trafiała do pracy w kopalniach i latyfundiach (majątkach bogatych rodów). Niektórzy, młodzi i silni, byli szkoleni do pokazowych walk na arenie nazwano ich gladiatorami (walczący mieczem). W I p.n.e. w jednej ze szkół gladiatorów zawiązał się spisek, który zapoczątkował najgroźniejsze w historii Rzymu powstanie niewolników, którym dowodził Spartakus, który w 71 p.n.e. zginął w walce z legionami, co oznaczało koniec powstania. Tysiące powstańców pojmano, a następnie ukrzyżowano wzdłuż drogi prowadzącej z Kapui do Rzymu widok ten miał być ostrzeżeniem dla innych. Rzymianie długo pamiętali uczucie trwogi, które ogarnęło ich na wieść o żądnych krwi powstańcach zbliżających się do stolicy. Zmagania gladiatorów wywodziły się z tradycji Etrusków. Od nich zwyczaj ten przejęli Rzymianie. Początkowo widowiska miały charakter religijny, jednak z czasem stały się wyłącznie rozrywką. Oglądane przez tysiące widzów starcia gladiatorów często kończyły się śmiercią. Publiczność mogła darować pokonanym życie, ale czyniła to bardzo rzadko. Pokazy organizowali bogaci obywatele, którym zależało na zdobyciu popularności wśród ludu. Z całego imperium sprowadzano zawodników posługujących się różnymi sposobami walki i rodzajami broni.

28 PIERWSZY TRIUMWIRAT Triumwirat to zgromadzenie złożone z trzech osób (trium viri trzech mężów). Był szczególnym przypadkiem dyktatury. W Rzymie dwukrotnie zawiązywano triumwirat. I triumwirat został powołany w 60 p.n.e. przez Pompejusza, Cezara i Krassusa Krassus zginął, a pozostali triumwirowie stoczyli ze sobą wojnę, która zakończyła się klęską Pompejusza i zdobyciem pełni władzy przez Cezara.

29 RZĄDY JULIUSZA CEZARA W I p.n.e. wielką władzę w republice zdobyli dowódcy armii rzymskiej. W 60 p.n.e. najwybitniejszy z nich Gajusz Juliusz Cezar, dzięki I triumwiratowi został konsulem. W kolejnych latach z powodzeniem prowadził podbój Galii, ale jego sukcesy niepokoiły dotychczasowych sojuszników. Wkrótce doszło do wojny domowej między Cezarem i senatem, gdy przekroczył on granicę przez Rubikon (mówiąc Alea iacta est!), którą Cezar wygrał. Od 45 p.n.e. Cezar przystąpił do przebudowy państwa jako dyktator, którym został dożywotnio, wbrew prawu republiki. Cieszył się ogromnym poparciem plebejuszy, ale z niechęcią odnosili się do niego senatorowie, ponieważ zostali pozbawieni realnej władzy i bali się o swoje majątki. Obrońcy republiki i konkurenci pragnący za wszelką cenę zająć jego miejsce zawiązali spisek i w 44 p.n.e. zamordowali go podczas obrad senatu. Był wybitnym rzymskim wodzem, politykiem i pisarzem. Wprowadził również zmiany w sposobie liczenia dni i miesięcy (kalendarz juliański). Pozostawił po sobie dzieła literackie: O wojnie galijskiej i O wojnie domowej. Spadkobiercą dyktatora został jego adoptowany testamentem syn Oktawian.

30 ŚMIERĆ JULIUSZA CEZARA W wyniku spisku senatorów Cezar został zamordowany w gmachu senatu 15 marca 44 p.n.e. podczas idów marcowych. Idus Martii to w kalendarzu rzymskim piętnasty dzień marca i było to święto poświęcone rzymskiemu bogowi wojny Marsowi. Podczas święta odbywał się przegląd wojsk. Cezar został zamordowany, otrzymując 23 pchnięcia sztyletem, zadanych przez grupę ok. 60 zamachowców, w tym swojego przyjaciela, Brutusa, do którego prawdopodobnie były skierowane ostatnie słowa Cezara "I ty Brutusie, przeciwko mnie" (Et tu Brute, contra me).

31 DRUGI TRIUMWIRAT I UPADEK REPUBLIKI Zabójcy dyktatora próbowali przywrócić w państwie ustrój republikański. Sprzeciwili się temu dotychczasowi zwolennicy Cezara, na których czele stanęli Oktawian, Marek Antoniusz i Marek Lepidus, tworząc II triumwirat, powołany w 43 p.n.e. Pokonali oni wojska senatu i krwawo rozprawili się z uczestnikami spisku. Następnie Oktawian pozbawił władzy Lepidusa. Wkrótce Marek Antoniusz i Oktawian zaczęli rywalizować o rządy w państwie wybuchła wtedy bardzo długa wojna domowa, którą zakończyła się zwycięstwem Oktawiana nad połączonymi wojskami Marka Antoniusza i jego kochanki Kleopatry VII, królowej Egiptu, którzy wkrótce popełnili samobójstwo. Od tej chwili państwo rzymskie miało jednego władcę Oktawiana, a Egipt został na stałe wcielony do Rzymu.

32 PRACA Z TEKSTEM ŹRÓDŁOWYM Ostatnia władczyni Egiptu, słynąca z urody Kleopatra VII, przez długi czas starała się zachować niezależność swojego państwa, wiążąc się z kolejnymi wodzami rzymskimi najpierw z Juliuszem Cezarem, a następnie z Markiem Antoniuszem. Po zwycięstwie Oktawiana Augusta popełniła samobójstwo. W Żywotach sławnych mężów Plutarch z Cheronei opisał okoliczności śmierci królowej. Wskaż w tekście źródłowym fragmenty, w których przedstawione wydarzenia opierają się jedynie na plotkach.

33 ŚMIERĆ KLEOPATRY Po tym narzekaniu Kleopatra kazała przygotować sobie kąpiel. Po kąpieli zasiadała do stołu i zjadła wspaniały posiłek. Potem przybył ktoś z pola niosący jakąś skrzynkę. Straż pytała, co tam niesie. Ten otworzył ją, odgarnął liście i pokazał naczynie pełne fig. Kleopatra zaś po posiłku posłała do Oktawiana zapisaną tabliczkę opieczętowaną jej sygnetem, potem odsunęła od siebie wszystkich ludzi, oprócz owych dwóch kobiet i zamknęła drzwi. Oktawian przeczytawszy tabliczkę, na niej prośby i błagania, by ją pochować przy Antoniuszu, rychło zrozumiał, co się stało. Najpierw nawet sam chciał pędzić tam na ratunek, potem wysłał tam ludzi dla zbadania sprawy. Ale nieszczęście dokonało się szybko. Zastano Kleopatrę nieżywą na złotym łożu przyozdobionym po królewsku. Opowiadają też, że z tymi figami przykrytymi zewnątrz liśćmi przyniesiono jej żmiję. Tak bowiem kazała to zrobić sama Kleopatra. Stąd żmija dopadła ciała bez jej oporu, gdyż Kleopatra sama podała jej swe ramię do ukąszenia. Inni twierdzą, że żmija była zamknięta w dzbanku na wodę i kiedy Kleopatra dobywała ją stamtąd jakąś szpilką złotą, ta, podrażniona, wyskoczyła i ukąsiła ją w ramię. Prawdy tu nikt nie zna. Bo mówi się także, że Kleopatra nosiła ze sobą truciznę w wydrążonej szpilce do włosów ukrywanej właśnie we włosach. Zresztą na ciele nie pojawiły się żadne plamy zapalne ani inne objawy trucizny. Inni twierdzą, że widziano ramię Kleopatry z dwoma śladami ukąszeń, delikatnymi i słabo rozpoznawalnymi. I to, zdaje się, przyjmował Oktawian, który w triumfie wiózł obraz Kleopatry z przyczepioną do niej żmiją. Co do tego, takie są więc przekazy.

34 POCZĄTKI CESARSTWA Oktawian, któremu senat w 27 p.n.e. nadał tytuł August (boski), stał się pierwszym imperatorem rzymskim, przy zachowaniu wszelkich pozorów ciągłości republiki. Samodzielnie sprawował bezpośredni nadzór nad armią, mianował urzędników i zarządzał częścią prowincji. Nie miał żadnego rywala, który mógłby podważyć jego pozycję ogłosił więc pax romana (pokój w części świata opanowanej przez Rzymian). Oktawian nie przyjął godności królewskiej używał tytułu princeps (pierwszy wśród senatorów, pierwszy obywatel Rzymu), a nowy ustrój nazwano pryncypatem, tak więc nowe państwo przypominało monarchię, ale formalnie nią nie było. Oktawian znał niechęć Rzymian do silnej władzy jednostki i monarchii, dlatego oficjalnie zwracał się do senatorów o poparcie i rady, a nieoficjalnie sam o wszystkim decydował. Na cześć swojego przybranego ojca Juliusza Cezara Oktawian używał przydomka cezar, skąd wzięła się nazwa cesarz (władca) i cesarstwo (państwo rządzone przez cesarza). Od czasów Oktawiana Augusta Imperium Romanum zaczęto określać mianem Cesarstwa Rzymskiego.

35 POCZET CESARZY RZYMSKICH P R Y N C Y P A T (primus inter pares pierwszy wśród równych) Dynastia julijsko-klaudyjska: Oktawian August, Tyberiusz, Kaligula, Klaudiusz, Neron Rok 69 rok czterech cesarzy: Galba, Oton, Witeliusz, Wespazjan Dynastia Flawiuszów: Wespazjan, Tytus, Dominicjan Dynastia Antoninów: Nerwa, Trajan, Hadrian, Antoninus Pius, Marek Aureliusz, Lucjusz Werus, Kommodus Bez dynastii: Pertynaks, Dydiusz Julian Dynastia Sewerów: Septymiusz Sewer, Geta, Karakalla, Makrynus, Diadumenian, Heliogabal, Aleksander Sewer Cesarze z okresu kryzysu: Maksym Trak, Gordion I, Gordion II, Balbin, Pupien, Gordion III, Filip I Arab, Filip II, Decjusz, Herenniusz, Hostylian, Trebonian Gallus, Woluzjan, Emilian, Walerian I, Galien, Walerian II, Salonin Cesarze iliryjscy: Klaudiusz II Gocki, Kwintyllus, Aurelian, Tacyt, Florian, Probus, Karus, Numerian, Karynus D O M I N A T (dominus et deus pan i bóg) Tetrarchia i dynastia konstantyjska: Dioklecjan, Maksymian, Konstancjusz I Chlorus, Galeriusz, Flawiusz Sewer, Maksencjusz, Konstantyn I Wielki (jako pierwszy przyjął chrzest), Licyniusz, Maksymin Daja, Licyniusz II, Martynian, Konstantyn II, Konstans I, Konstancjusz II, Julian Apostata, Jowian Dynastia walentyniańska: Walentynian I, Walens, Gracjan, Walentynian II Dynastia teodozyjska: Teodozjusz I Wielki (rozpad cesarstwa) Cesarstwo Zachodniorzymskie: Honoriusz, Konstancjusz III, Walentynian III, Petroniusz Maksymus, Awitus, Majorian, Libiusz Sewer, Antemiusz, Olibriusz, Gliceriusz, Juliusz Nepos, Romulus Augustulus (ostatni cesarz na Zachodzie)

36 PRYNCYPAT I DOMINAT Od około 27 p.n.e. władza skupiona była w rękach jednostki przy zachowaniu pozorów instytucji republiki. Cesarz był princepsem, pierwszym obywatelem republiki, piastującym jednocześnie funkcje imperatora, przywódcy senatu, prokonsula zarządzającego osiemnastoma prowincjami, najwyższego kapłana, trybuna ludowego i cenzora ustalającego listy senatorów. Pryncypat nie był dziedziczny, ale władca miał możliwość wyznaczenia swego następcy. Pryncypat trwał w Rzymie aż do rządów Dioklecjana, który w 284 roku wprowadzi dominat, czyli władzę absolutną cesarzy.

37 DYNASTIA JULIJSKO-KLAUDYJSKA Pierwszą dynastią cesarzy rzymskich była dynastia julijsko-klaudyjska, z której wywodzili się najbardziej charakterystyczni i najbardziej znani cesarze. Pierwszym z nich był Oktawian August, który nie doczekał się męskiego potomka, władzę przekazał swojemu pasierbowi niepopularnemu Tyberiuszowi. Antyczni pisarze twierdzą, że Kaligula i dowódca pretorianów przyspieszyli jego śmierć dusząc cesarza poduszką. Przed śmiercią wyznaczył na swoich spadkobierców Kaligulę i Gemellusa. Wkrótce jednak Kaligula przejął pełnię władzy, a Gemellus został stracony. Początki panowania Kaliguli zapowiadały się wspaniale, jednakże wkrótce cesarz zapadł na poważną chorobę, prawdopodobnie mózgu. Zaczął wysyłać żołnierzy z rozkazami zgładzenia ewentualnych kandydatów do tronu, zmusił swojego teścia do samobójstwa. Jako świadek ślubu upodobał sobie pannę młodą i zabrał ją podczas ceremonii jako swoją żonę, potem ją porzucił. Kaligula był powszechnie oskarżany o rozwiązłość, podobno sypiał ze swoją siostrą. Za jego krótkich rządów znacznie pogorszyły się finanse państwa, ponieważ lekkomyślnie trwonił pieniądze, więc rozpoczął szeroko zakrojoną akcję konfiskat majątków. Dalsze rządy cesarza polegały na ciągłym ucztowaniu i organizacji igrzysk dla ludu. Spiskowcy zamordowali go w czasie spaceru. Zabito również jego żonę wraz z córką. W zamieszaniu żołnierze gwardii pretoriańskiej zdecydowali się na obwołanie cesarzem Klaudiusza, jedynego dorosłego przedstawiciela dynastii. Tradycja mówi, że został znaleziony, gdy ukrywał się za kotarą, wbrew swej woli zaniesiony do obozu pretorianów i obwołany imperatorem. Pomimo początkowego sprzeciwu senat, świadom swojej bezsilności wobec żołnierzy, zatwierdził jego wybór. Po raz pierwszy tak jawnie unaocznił się prawdziwy charakter pryncypatu władza cesarzy opierała się na sile militarnej. Jego żona Mesalina przedstawiana jest jako żądna krwi nimfomanka, zabita za zdradzanie męża. Drugą żoną Klaudiusza była jego bratanica Agrypina. Jej silna osobowość zdominowała cesarza, doprowadziła do zajęcia przez jej syna Nerona pierwszeństwa w sukcesji tronu. Neron został adoptowany i poślubił córkę swojego nowego ojca. Chcąc wykorzystać sytuację, Agrypina otruła męża, który był wyśmiewany z powodu swych licznych ułomności fizycznych i psychicznych. Neron odsunął później matkę od wpływów, a później zlecił jej zamordowanie. Jego żona zmarła w wyniku kopnięcia zadanego przez niego, gdy była w ciąży. Żądny władzy Neron nieustannie rywalizował z senatem o wpływy, w końcowym okresie panowania poddał się nawet deifikacji. Postępowanie to sprawiło, iż postrzegany był wśród arystokracji rzymskiej jako tyran. W 64 spłonął Rzym. Neron wykorzystał fakt, że spora powierzchnia miasta się zwolniła i rozkazał wybudować duży pałac. Wywołało to podejrzenia, jakoby to Neron rozkazał podpalić miasto, co nie jest potwierdzone. Jego niezaprzeczalną zasługą było zaprojektowanie nowego planu miasta z szerokimi ulicami, dużymi odstępami między budynkami i obowiązkiem posiadania sprzętu do gaszenia pożaru w każdej kamienicy. Ostatecznie opuszczony nawet przez swą gwardię, zdradzony przez najbliższych, Neron popełnił samobójstwo. Jego ostatnie słowa brzmiały Qualis artifex pereo! (Jakiż artysta ginie!).

38 CZEGO SIĘ NAUCZYLIŚMY? Z czego składała się armia rzymska? Z kim prowadzono wojny punickie? Przez jakie współczesne państwa prowadziła trasa wyprawy Hannibala? Jakie ziemie podbili Rzymianie w wyniku wojen punickich? Co oznacza skrót SPQR? Czym były triumwiraty i kiedy je zawiązywano? Jacy władcy tworzyli pierwszą dynastię cesarską?

39 PODSUMOWANIE 1. W III i II p.n.e. Rzymianie wygrali trzy wojny punickie z Kartaginą o dominację w basenie Morza Śródziemnego. 2. Od powstania republiki armia rzymska składała się głównie z poborowych plebejuszy. Reforma Mariusza u schyłku II p.n.e. doprowadziła do utworzenia armii zawodowej. 3. Armia rzymska przewyższała przeciwników organizacją oraz wyposażeniem w machiny oblężnicze i katapulty. Jej podstawową jednostką był legion. 4. Dzięki znakomitej armii Rzymianie stworzyli Imperium. Mieszkańcy wielu prowincji romanizowali się, to znaczy przyjmowali kulturę rzymską. 5. W 49 p.n.e. rzymski wódz Juliusz Cezar samowolnie wkroczył z wojskiem do Italii. Rozpoczął w ten sposób wojnę domową, która położyła kres istnieniu republiki. 6. Pokonawszy przeciwników, Cezar przyjmował najważniejsze godności państwowe wśród nich tytuł dyktatora. Zreformował kalendarz, który od jego imienia nazwano kalendarzem juliańskim. 7. Lekceważenie Cezara dla instytucji republikańskich doprowadziło do spisku na jego życie, zawiązanego przez senatorów. W 44 p.n.e. Cezar został przez nich zasztyletowany. 8. Po śmierci Cezara wybuchła w państwie rzymskim kolejna wojna domowa, zakończona po kilkunastu latach zwycięstwem Oktawiana Augusta. Formalnie przywrócił republikę, faktycznie skupił w swym ręku całkowitą władzę nad wojskiem, administracją i skarbem. 9. Rządy Oktawiana Augusta były początkiem nowego ustroju cesarstwa. W państwie zapanował długotrwały pokój pax romana.

40 PIERWSZE WIEKI CESARSTWA Oktawian podzielił prowincje na senackie (zarządzane przez senat dawno zdobyte, spokojne) i cesarskie (zarządzane przez cesarza, wymagające nieustannej interwencji armii). Namiestnicy byli zobowiązani do poszanowania praw i zwyczajów podbitych terenów, dlatego starali się nie ingerować w sprawy mieszkańców prowincji. Ogłoszenie pax romana nie oznaczało utrzymania pokoju w całym imperium Rzymianie nadal prowadzili działania wojenne i podboje, ale w znacznie mniejszym stopniu niż za czasów republiki. W roku 9 Rzymianie ponieśli druzgocącą klęskę w trwającej kilka dni i nocy bitwie w Lesie Teutoburskim z wojskami germańskimi ostatecznie plany podbicia Germanii zostały przez Rzymian porzucone. W 43 rozpoczęto podbój Brytanii i opanowano większą część wyspy. Na początku II wieku, po ciężkich walkach Rzym zajął Dację (obecna Rumunia) i część Mezopotamii odtąd Rzym skoncentrował się na obronie swojego terytorium i nie prowadził już ekspansji terytorialnej.

41 WSZYSTKIE DROGI PROWADZĄ DO RZYMU W II wieku cesarstwo rzymskie obejmowało teren od wybrzeży Atlantyku do Mezopotamii, od Brytanii do Sahary. Mieszkańców odległych prowincji łączyły kontakty handlowe szlakami handlowymi przewożono różnorodne towary, a długie lata pokoju sprzyjały rozwojowi handlu. Głównym odbiorcą było największe miasto starożytnego świata, wielosettysięczny Rzym część towarów (np. zboże z Afryki) dostarczano portem w Ostii. Bezpieczeństwa na Morzu Śródziemnym strzegła potężna flota rzymska. Znaczna część towarów przewożona była lądem, dlatego Rzymianie budowali drogi początkowo w Italii, później w całym imperium (korzystały z nich także legiony). Kontakty metropolii z odległymi regionami przyczyniły się do tego, że ludność wielu prowincji ulegała romanizacji (przejmowanie kultury rzymskiej i języka łacińskiego) wpłynęło to na kształtowanie się cywilizacji zachodniej Europy do dziś.

42 RZYMSKIE DROGI Rzymska sieć dróg była jednym z największych osiągnięć starożytnych inżynierów. Przyczyniła się do rozwoju handlu oraz poczty cesarskiej, która zapewniała łączność między podbitymi ziemiami i państwem rzymskim. Ponadto sprzyjała szybkiemu przemieszczaniu się armii. Technikę budowy dróg Rzymianie przejęli od Etrusków, jednak przez stulecia znacznie ją udoskonalili. Zastosowali tunele i kamienne mosty umożliwiające poprowadzenie dróg nawet przez pasma górskie i nad rzekami. Rzymskie drogi odznaczały się trwałością, dzięki której wiele ich odcinków przetrwało do dzisiaj w Europie Zachodniej. Droga rzymska składała się z kilku warstw. Najpierw układano połączone zaprawą duże kamienie, a następnie sypano żwir, odłamki kamieni i żużel oraz piasek ze żwirem. Ostatnim etapem prac było umieszczenie płyt kamiennych o grubości 5 cm. Nawierzchnia, obniżająca się po bokach, umożliwiała spływanie wody. Szerokość drogi wynosiła od 3,5 do 5 m, pozwalało to na wyminięcie się dwóch wozów. Kamienie milowe wskazywały podróżnym odległość, dzielącą ich od miast położonych na szlaku. Rowy gromadziły wodę spływającą z drogi.

43 VIA APPIA ANTICA Via Appia to najstarsza droga rzymska, zwana przez Rzymian regina viarum, czyli królową dróg. Rozpoczyna się w Rzymie przy Circo Massimo i biegnie na południe aż w okolice Kapui pod Neapolem, gdzie skręca na wschód i ciągnie się aż do miasta Brindisi na wybrzeżu Adriatyku, łącząc się tam z Via Adriatica. Na przedmieściach Rzymu droga przebiega przez Parco dell'appia Antica, w którym zlokalizowane są ruiny starożytnych willi, a także rzymskie katakumby.

44 BARBARZYŃCY Za północną granicą Imperium Rzymskiego rozciągały się ziemie zamieszkane przez barbarzyńców tak Rzymianie określali Sarmatów, Germanów i inne ludy, które nie uległy hellenizacji i romanizacji. Barbarzyńcy żyli w małych osadach, a ich kultura była znacznie uboższa od dokonań ludów śródziemnomorskich nie wznosili miast, potężnych budowli, a często nie tworzyli państw. Barbarzyńcy byli znakomitymi żołnierzami, walczyli pieszo lub konno, atakowali z zaskoczenia, napadali często na rzymskie osady na obrzeżach imperium. Zmusiło to Rzymian do rozmieszczenia wojsk wzdłuż linii granicznej imperium i budowy systemu umocnień, nazwanego limes (granica) przez kilkaset lat fortyfikacje skutecznie powstrzymywały obce plemiona przed atakami. Z czasem barbarzyńcy i Rzymianie nawiązali kontakty handlowe, tworząc między innymi szlak bursztynowy (od Dunaju do Morza Bałtyckiego, przez tereny dzisiejszej Polski), gdyż bursztyn był jednym z najcenniejszych towarów.

45 LIMES Rzymskie fortyfikacje graniczne limes składały się z warowni oraz wałów umocnionych fosami, wieżami strażniczymi i palisadami. Z czasem część warownych obozów legionów przekształciła się w osady. Dały one początek miastom takim jak Wiedeń (Austria), Moguncja (Niemcy), Budapeszt (Węgry), Kolonia (Niemcy). Najważniejsze limites antyczne: limes Germaniae i limes Raetiae, Wał Hadriana i Wał Antonina.

46 WAŁ HADRIANA I WAŁ ANTONINA Wał Hadriana i Wał Antonina powstały w Brytanii i chroniły posiadłości rzymskie przed atakami wojowniczych plemion szkockich.

47 WIECZNE MIASTO W okresie cesarstwa Rzym liczył ponad milion mieszkańców. Potęgę stolicy imperium podkreślały piękne świątynie, gmachy głównych urzędów, łuki triumfalne, biblioteki, bazyliki, termy, teatry, amfiteatry, cyrki, fora, pomniki i mosty nad rzeką Tyber. Wiele z tych budowli wzniesiono wokół Forum Romanum placu, który stanowił centrum Rzymu, gdzie odbywały się ważne uroczystości państwowe i religijne. Niedaleko Forum znajdowały się dzielnice mieszkalne przy wąskich i najczęściej zaśmieconych ulicach stały wysokie, wielopiętrowe kamienice na parterze mieściły się sklepy, a powyżej małe i niewygodne, duszne i zadymione mieszkania, bez toalet i bieżącej wody. Źle zaprojektowane i pospiesznie wznoszone budynki często się zawalały, płonęły od wybuchu pieca grzewczego. Czynsz za mieszkanie w stolicy był wysoki, więc jedno mieszkanie zamieszkiwało wiele osób. Zupełnie inaczej wyglądały domy bogatych Rzymian wspaniałe wille, w których mieszkali, rzadko miały okna od strony ulicy, pokoje były przestronne, na ścianach i podłogach znajdowały się mozaiki.

48 FORUM ROMANUM Życie polityczne i towarzyskie Rzymu toczyło się przede wszystkim na Forum Romanum. Znajdowały się tam świątynie, miejsce obrad senatu oraz budynek, w którym odbywały się posiedzenia sądu. Na Forum znajdowały się świątynia Westy, Boskiego Juliusza, Zgody, Basilica Julia (miejsce posiedzeń sądu), Rostra (mównica) i Kuria (miejsce obrad senatu).

49 FORUM ROMANUM DZIŚ

50 DOM BOGATEGO RZYMIANINA Siedziby zamożnych Rzymian były budowane na planie prostokąta. Niektóre miały tylko parter. Najważniejszym pomieszczeniem w domu rzymskim było atrium. Pokrywał je dach, w którego środkowej części znajdował się otwór. Stamtąd woda deszczowa spływała do basenu, a następnie trafiała do podziemnej cysterny. Zebraną wodę wykorzystywano do kąpieli. Sypialnie i pokoje do pracy umieszczano wokół atrium. Perystyl był wewnętrznym dziedzińcem, otoczonym kolumnami podtrzymującymi dach. Centralną część perystylu zajmował ogród. Ustawiano w nim małe posągi, meble, a także budowano fontanny i sadzawki. W miejscu tym toczyło się życie rodzinne Rzymian.

51 W RZYMSKIM SPA Epidemie chorób stanowiły w starożytności jedno z największych zagrożeń dla tak wielkiego miasta jak Rzym, dlatego zachowanie higieny przez ludność stolicy było dla władz bardzo ważne. Łaźnie we własnych domach posiadali tylko najbogatsi Rzymianie. Pozostali mieszkańcy metropolii korzystali z term (łaźni publicznych sanus per aquam) budowano je na koszt państwa, a wstęp był bezpłatny. Oprócz basenów z ciepłą i zimną wodą znajdowały się tam również sale gimnastyczne, pomieszczenia do masażu, a nawet biblioteki. Termy odwiedzano także w celach towarzyskich. Pierwsze publiczne termy w Rzymie wybudowano z rozkazu przyjaciela Oktawiana Augusta. Najokazalsze i najsłynniejsze zostały ufundowane w III i IV przez cesarzy Karakallę i Dioklecjana. Największe łaźnie mogły pomieścić jednocześnie nawet trzy tysiące osób. Termy w Bath, mieście w Anglii, zbudowano w I wieku. Zostały ozdobione licznymi mozaikami i rzeźbami. W miejscu powstania łaźni istniały jedyne w kraju źródła gorącej wody.

52 AMFITEATR Do ulubionych rozrywek Rzymian należało oglądanie różnego rodzaju widowisk. Szczególną popularnością cieszyły się wyścigi rydwanów, walki gladiatorów, dzikich zwierząt, niewolników. Amfiteatr (podwójna widownia) to odkryta arena w kształcie elipsy lub koła, jakby połączenie dwóch teatrów półkolistych w jeden. Ostatecznie amfiteatr stał się wielkim kompleksem rozrywkowym z widownią mieszczącą często dziesiątki tysięcy widzów, z wieloma pomieszczeniami pomocniczymi, masztami do rozpinania nad nim osłony i wieloma innymi udogodnieniami. W czasach imperium rzymskiego zbudowano setki amfiteatrów, głównie w Italii i na Zachodzie. Zdecydowanie mniejsza liczba amfiteatrów we wschodnich prowincjach imperium była efektem niechęci ich mieszkańców do krwawych rozrywek, w których gustowali Rzymianie. Najsłynniejszym amfiteatrem jest rzymskie Koloseum.

53 AMFITEATR FLAWIUSZÓW (KOLOSEUM) Budynek wzniesiono w latach przez cesarzy Wespazjana i Tytusa. Mimo wielu zniszczeń amfiteatr przetrwał do naszych czasów i jest obecnie największym zachowanym zabytkiem architektury starożytnego Rzymu. Nazwy Koloseum zaczęto powszechnie używać dopiero w średniowieczu pochodzi ona od słowa kolos, którym określano znajdujący się obok amfiteatru olbrzymi posąg cesarza Nerona. Czteropiętrowa widownia Koloseum mogła pomieścić 50 tysięcy widzów. Do Koloseum prowadziło 80 wejść, dzięki którym widzowie mogli szybko zajmować miejsca, a po skończonym widowisku bez pośpiechu opuścić amfiteatr. Na olbrzymiej arenie odbywały się walki dzikich zwierząt, gladiatorów, niewolników ze zwierzętami, a nawet widowiska przedstawiające bitwy morskie. Pod drewnianą, przysypaną piaskiem areną znajdowały się korytarze przygotowywano się tam do walk, a także umieszczano klatki ze zwierzętami oraz urządzenia wykorzystywane podczas spektakli.

54 AMFITEATR W PULI (CHORWACJA)

55 JEAN-LÉON GÉRÔME AVE CÆSAR MORITURI TE SALUTANT (1859) Witaj Cezarze, idący na śmierć Cię pozdrawiają!

56 NAUMACHIA Naumachia (wojna morska) to widowisko przedstawiające bitwę morską organizowane w amfiteatrze w starożytnym Rzymie, po wypełnieniu areny wodą. Najczęściej prawie wszyscy uczestnicy takiej bitwy ginęli, a ewentualnych uciekinierów dobijały kohorty pretoriańskie pilnujące jej przebiegu. W czasach nowożytnych naumachiae miały miejsce kilkakrotnie, między innymi na cześć cesarza Napoleona I w 1806 w Mediolanie.

57 CIRCUS MAXIMUS W RZYMIE Cyrk był budowlą (hipodromem) przeznaczoną do wyścigów kwadryg, stanowiącą jeden z najbardziej charakterystycznych obiektów monumentalnej architektury starożytnego Rzymu. Arena cyrku oddzielona była od amfiteatralnej widowni rowem w celu zapewnienia widzom bezpieczeństwa. Największy cyrk Circus Maximus miał długość 650 m i w swej ostatecznej formie mieścił 250 tysięcy widzów oraz posiadał bardzo bogate ukształtowanie architektoniczne i oprawę ornamentową.

58 RZYMSKIE ŚWIĄTYNIE Rzymianie uważali, że bóstwa są potężniejsze od człowieka i rozgniewane mogą okazać się niebezpieczne. Za najważniejszego rzymskiego boga uważano Jowisza, który podobnie jak Zeus sprawował władzę nad bogami i ludźmi. Rzymska boska dwunastka: Jowisz, Junona, Neptun, Minerwa, Mars, Wenus, Apollo, Diana, Wulkan, Westa, Merkury, Ceres. Wielką czcią otaczano również boga wojny Marsa, uznawanego za ojca Romulusa. Ważną rolę odgrywała Westa w rzymskiej świątyni bogini nieustannie płonął ogień symbol pomyślności Rzymu cały czas ogień był pilnowany przez kapłanki (westalki), które pochodziły z najznamienitszych rodów rzymskich i cieszyły się ogromnym szacunkiem. Religia rzymska zawierała bardzo wiele motywów zaczerpniętych z wierzeń Etrusków i Greków. Rzymianie nie ingerowali w wierzenia ludów podbitych, wręcz chcieli sobie zdobyć przychylność owych obcych bóstw, wznosząc nawet w stolicy im poświęcone świątynie (bogom z Egiptu, Syrii i Persji), ponieważ to nowe bóstwa miały się zajmować troskami ludzi oraz oferowały szczęśliwe życie wieczne. Świątynia w Nimes we Francji (po lewej) jest jedną z najlepiej zachowanych budowli rzymskich. Świątynia Westy (po prawej) znajdowała się w Rzymie, na Forum Romanum.

59 RZYMIANIE I GRECY Mimo podboju Grecji, Rzymianie uważali Hellenów za niedościgniony wzór w dziedzinie nauki i sztuki. Każdy Rzymianin, który chciał uchodzić za człowieka wykształconego, uczył się greki, chętnie podróżował do Grecji, aby podziwiać tamtejszą kulturę, a zainteresowani filozofią Rzymianie udawali się do Aten, ponieważ nadal funkcjonowały tam najsłynniejsze szkoły greckich myślicieli. Wykształceni niewolnicy z Hellady byli traktowani w sposób wyjątkowy często stawali się nauczycielami dzieci zamożnych Rzymian lub zarządcami ich majątków. Jako łupy wojenne do Rzymu przywożono posągi dłuta sławnych greckich rzeźbiarzy zdobiły one domy i ogrody bogatych obywateli. Wiele dzieł greckich masowo kopiowano i dzięki temu są znane do dziś, wyłącznie dzięki kopiom rzymskim.

60 SZTUKA RZYMSKA Artyści rzymscy często czerpali wzory ze starożytnej sztuki greckiej. W krótkim czasie zasłynęli jako twórcy pięknych rzeźb, malarstwa ściennego oraz mozaik. Dzieła te powstawały zarówno w stolicy, jak i w prowincjach całego rozległego imperium. Popiersie cesarza Hadriana pochodzi z II wieku. Rzeźby tego rodzaju były charakterystyczne dla sztuki rzymskiej. Ustawiano je w miejscach publicznych lub w domach.

61 MOZAIKI Mozaiki tworzono z różnokolorowych drobnych kamieni, kawałków szkła lub ceramiki. Zazwyczaj przedstawiały zwierzęta, sceny z życia mieszkańców Imperium Rzymskiego oraz ważne wydarzenia. historyczne.

62 WAZY ETRUSKIE

63 ARA PACIS Ara Pacis (Ołtarz Pokoju) został wzniesiony na Polu Marsowym jako wyraz wdzięczności po zakończeniu długotrwałych działań wojennych. Najwyższa część muru ozdobiona jest płaskorzeźbami przedstawiającymi cesarza Augusta w otoczeniu rodziny, dostojników państwowych podczas procesji z okazji konsekracji ołtarza oraz sceny mitologiczne. W 1939 ołtarz został zrekonstruowany w pobliżu miejsca pierwotnej lokalizacji.

64 KOLUMNA TRAJANA W RZYMIE

65 GRUPA TETRARCHÓW Grupa tetrarchów rzeźba z początku IV wieku, przywieziona w XIII z pałacu cesarskiego w Konstantynopolu i wmurowana w narożnik fasady Bazyliki świętego Marka w Wenecji. Przedstawia dwie pary władców rzymskich (augustów i cezarów) splecionych w uścisku, prawie identycznych, wspólnie zarządzających imperium (kwadrumwirat).

66 MALARSTWO POMPEJAŃSKIE Iluzoryczne freski fantazyjna architektura przedstawiona na fresku odkrytym w Pompejach.

67 POMPEJE Wulkan w tle to Wezuwiusz, który wciąż jest aktywny i zagraża miastu Neapol. Po raz pierwszy Pompeje zostały zniszczone przez silne trzęsienie ziemi w I wieku. Później niespodziewany wybuch wulkanu przysypał je kilkumetrową warstwą popiołu, grzebiąc miasto i mieszkańców, którzy nie zdążyli się ewakuować. Trzy dni trwała nieprzerwana erupcja, w wyniku której miasto pokryła warstwa popiołów o grubości 6 m.

68 PORTRET DZIEWCZYNY Panna z bogatego, pompejańskiego domu. Jej staranne wykształcenie symbolizują przybory do pisania: rysik i tabliczka.

69 PARA MŁODYCH MAŁŻONKÓW Portret pary małżeńskiej z drugiej połowy I wieku.

70 AKWEDUKTY Doświadczenie zdobyte przy budowie licznych drewnianych i kamiennych mostów, rzymscy inżynierowie wykorzystali projektowaniu akweduktów, czyli wodociągów, które doprowadzały wodę do miast ciągnęły się one czasami przez dziesiątki kilometrów, pokonując zarówno wysokie wzniesienia, jak i głębokie doliny. Pierwsze akwedukty zostały wzniesione na Bliskim Wschodzie przez Asyryjczyków. Wodociągi tego typu stały się jednak najbardziej popularne w czasach rzymskich. Rzym zaopatrywało w wodę kilka akweduktów o łącznej długości ponad 400 km, z czego tylko nieco ponad 40 km przebiegało nad powierzchnią ziemi. Przy budowie wodociągu wykorzystywano naturalne ukształtowanie terenu. Wysokie arkadowe wiadukty umożliwiały pokonywanie wąwozów i rzek. Rury doprowadzające wodę były wykonane z terakoty lub marmuru. Akwedukt w Pont du Gard we Francji i akwedukt w Segowii w Hiszpanii.

71 ARCHITEKCI I INŻYNIEROWIE Rzymianie stosowali różne techniki budowlane i materiały. Z czerwonej oraz żółtej cegły wznoszono kilkupiętrowe kamienice, koszary dla wojska i magazyny. Najbardziej reprezentacyjne gmachy tworzono z dużych kamiennych bloków połączonych zaprawą cementową. Ściany tych budowli okładano płytami z oszlifowanego piaskowca lub marmuru. Z różnokolorowych polerowanych marmurów sporządzano także trzony kolumn. Rzymscy inżynierowie potrafili również konstruować ogromne kopuły, którymi przykrywano niektóre gmachy najsłynniejszą z nich jest zachowana do dzisiaj kopuła rzymskiego Panteonu. Do jej wykonania po raz pierwszy użyto betonu.

72 PANTEON W RZYMIE Panteon w Rzymie (miejsce poświęcone wszystkim bogom) to okrągła świątynia na Polu Marsowym, ufundowana przez cesarza Hadriana. Od VII wieku Panteon jest użytkowany jako kościół katolicki. Jest jedną z najlepiej zachowanych budowli z czasów starożytnego Rzymu. Panteon jest rotundą o średnicy ponad 42 m i takiej samej wysokości. Na tympanonie widnieje inskrypcja: M AGRIPPA L F COS TERTIVM FECIT czyli M(arcus) Agrippa L(ucii)F(ilius) CO(n)S(ul) TERTIVM FECIT, którą można przetłumaczyć jako: Wzniesiony przez Marka Agryppę, syna Lucjusza, kiedy był po raz trzeci konsulem. Kopuła budowli odlana jest z niezbrojonego, monolitycznego betonu z centralnym otworem (oculusem) o średnicy około 8 m, jedynym otworem w kopule oświetlającym wnętrze. Ponieważ otwór nie ma przykrycia, posadzka na środku jest lekko wypukła z odpływem na zewnątrz do odprowadzania wód opadowych.

73 TERMY KARAKALLI

74 FORA TRAJANA, CEZARA I AUGUSTA

75 PAŁAC DIOKLECJANA W SPLICIE (CHORWACJA)

76 ŁUK TYTUSA

77 ZAMEK ŚWIĘTEGO ANIOŁA (MAUZOLEUM HADRIANA)

78 LITERATURA Pierwszymi utworami, które powstały w języku łacińskim, były przekłady znanych dzieł greckich. Z greckich wzorów korzystali tacy poeci jak Wergiliusz, Horacy i Owidiusz. Dorobek Rzymian nie ustępował twórczości Greków najwybitniejszym osiągnięciem literatury rzymskiej była Eneida autorstwa Wergiliusza poemat przedstawia wędrówkę Eneasza, uciekiniera spod Troi, zakończoną osiedleniem się bohatera w Italii. Najsłynniejszymi filozofami rzymskimi byli Cyceron, Seneka i Seneka Młodszy. Starożytni pisarze często korzystali z pomocy finansowej rzymskich arystokratów będących miłośnikami sztuki najsłynniejszym z nich był doradca Oktawiana Augusta Mecenas. Horacy był synem wyzwolonego niewolnika. Dzięki pomocy finansowej Mecenasa mógł poświęcić się tworzeniu poezji. Głosił zasadę carpe diem, co dosłownie oznacza chwytaj dzień. Zachęcał w ten sposób do cieszenia się każdym momentem w życiu.

79 RZYMSKA EDUKACJA Po kilku latach, najczęściej około 7 roku życia, dziecko rozpoczynało edukację - edukowano zarówno chłopców, jak i dziewczęta - zróżnicowany był jedynie czas trwania edukacji. Obywatele mniej zamożni (plebejusze) posyłali dzieci do szkół publicznych, a bogaci przyjmowali nauczycieli w domach. Nauczyciele rekrutowali się głównie z niewolników greckich za naukę płacili sami rodzice, co nierzadko wiązało się z uzyskiwaniem przez pedagogów pensji wręcz głodowej. Rok szkolny rozpoczynał się 23 marca, a zajęcia rozpoczynały się przed wschodem słońca, gdy cały Rzym budził się do życia uczniowie chadzali do szkoły, zaopatrzeni w świeczki, które służyły im w czasie pierwszych godzin pobytu w szkole. Podstawowa nauka obejmowała czytanie, pisanie i elementy rachunkowości oraz retorykę. Zwieńczeniem edukacji były studia filozoficzne w Atenach, nie bez przesady zwanym uniwersytetem dla Rzymian. W wieku 18 lat rozpoczynała się również służba wojskowa, co podobno dotknąć miało jedynie tych bardziej ograniczonych intelektualnie, a ci bardziej uzdolnieni odbywali praktyki z prawa, administracji czy dyplomacji. Ważnym aspektem rozwoju młodzieńca było także uznanie go za mężczyznę początkowo pełnoletniość uzyskiwał on z woli ojca dopiero w okresie cesarstwa wiek pełnoletniości określono na 16 lat. W imperium istniały również różne organizacje młodzieżowe - w Italii nazywały się one iuvenes, a na prowincji iuventus, na których czele stał praefectus lub curator.

80 PRAWO RZYMSKIE Rzymianie znacznie przewyższali Greków w dziedzinie prawodawstwa. Pierwszy zbiór praw, nazywany Prawem XII tablic, powstał w Rzymie w połowie V p.n.e. Tekst został wyryty na 12 tablicach z brązu, które wystawiono na widok publiczny uważano bowiem, że prawo może być skuteczne tylko wtedy, gdy jest znane każdemu. Na początku VI wieku cesarz wschodniorzymski Justynian nakazał spisać wszystkie dawne i nowe rzymskie prawa wraz z komentarzami tak powstał Kodeks Justyniana. Prawo rzymskie jest podstawą współczesnych kodeksów prawnych. To Rzymianie jako pierwsi przyjęli zasadę dotyczącą rozstrzygania wszelkich niejasności na korzyść oskarżonego nie można nikogo skazać bez dowodów winy. Rzymianie uznali też, że prawo nie może działać wstecz (lex retro non agit) nie wolno nikogo sądzić za czyny, które w momencie popełnienia, nie były zabronione.

81

82 CZEGO SIĘ NAUCZYLIŚMY? Co oznacza pax romana? Jakie ludy Rzymianie nazywali barbarzyńcami? Co oznacza wyrażenie wszystkie drogi prowadzą do Rzymu? Gdzie znajdują się ruiny wałów Hadriana i Antonina? Dlaczego Koloseum nazywamy Amfiteatrem Flawiuszów? Kim były westalki i czym się zajmowały? Jaki wulkan zniszczył Pompeje? Jaki wpływ na kulturę Rzymu mieli antyczni Grecy?

83 PODSUMOWANIE 1. Oktawian August przeprowadził reformę prowincji oraz wojska. Granic imperium strzegła zawodowa armia. Wspierały ją oddziały pomocnicze złożone z mieszkańców prowincji. 2. Plemiona, które mieszkały poza granicami imperium, Rzymianie nazywali barbarzyńcami. Prowadzili z nimi liczne wojny, lecz z czasem zaczęli także handlować. Szczególnym powodzeniem wśród kupców cieszył się wydobywany nad Bałtykiem bursztyn. 3. W I wieku miasto Rzym liczyło ponad milion mieszkańców. Większość żyła stłoczona w lichych kamienicach czynszowych. Biedakom rozdawano żywność i organizowano dla nich igrzyska (walki gladiatorów oraz dzikich zwierząt), a także wyścigi zaprzęgów. 4. Zamożni Rzymianie mieszkali w dużych willach, a latem wyjeżdżali do posiadłości wiejskich. 5. Miejscem codziennego relaksu Rzymian były termy z basenami i bufetami. 6. Głową rodziny rzymskiej był ojciec rodziny, który sprawował dożywotnią władzę nad jej członkami. Zarówno dziewczynki, jak i chłopcy chodzili do szkoły. 7. Gospodarka Rzymu, szczególnie rolnictwo, opierała się na pracy niewolników, całkowicie zależnych od swych panów. 8. Najważniejszym bogiem Rzymian był Jowisz. Dużą czcią otaczano Marsa i Westę. 9. W dziedzinie kultury Rzymianie uważali Greków za niedościgły wzór. Uczyli się ich języka, sprowadzali z Grecji dzieła sztuki lub wykonywali ich kopie. Na utworach greckich pisarzy wzorowali się między innymi Wergiliusz, Horacy i Owidiusz. 10. Dziedziną, w której Rzymianie przewyższali osiągnięcia Greków, było prawo. Rzymskie przepisy są do dziś podstawą wielu systemów prawnych. 11. Rzymscy inżynierowie budowali mosty nad szerokimi rzekami oraz wielokilometrowe akwedukty. Rzymskie drogi zachowały się do naszych czasów w Europie Zachodniej.

84 POCZĄTKI CHRZEŚCIJAŃSTWA Początkowo wiara chrześcijańska rozpowszechniła się przede wszystkim wśród najbiedniejszych oraz niewolników, którzy uwierzyli, że dzięki dobrym uczynkom czeka ich życie wieczne. Z czasem zaczęła zyskiwać poparcie bogatych. Dzięki działalności misyjnej na nową wiarę nawróciło się wielu Greków i Rzymian oraz mieszkańców Wschodu. Z czasem grupy chrześcijan stawały się coraz liczniejsze i organizowały się we wspólnoty zwane Kościołami. Na ich czele stanęli przywódcy duchowni, następcy apostołów biskupi.

85 PRZEŚLADOWANIA CHRZEŚCIJAN Wkrótce po założeniu Kościoła władze rzymskie zaczęły prześladować chrześcijan. Narazili się oni tym, że odmówili składania ofiar bogom oraz unikali pełnienia urzędów państwowych, bo wiązały się z tym obowiązki religijne, a także unikali służby wojskowej. Wielu Rzymian uważało chrześcijan za bezbożników i ludożerców (Bierzcie i jedzcie, to jest ciało moje), więc się ich bali. Wbrew powszechnemu przekonaniu nabożeństwa chrześcijan nie odbywały się w katakumbach (podziemne grobowce), ale w prywatnych domach. Pierwsze prześladowania miały miejsce w 64 roku, po wielkim pożarze Rzymu cesarz Neron, który podczas tej katastrofy zachwycał się pięknym widokiem płonącego miasta, oskarżył chrześcijan o jego podpalenie schwytanych chrześcijan rozszarpywały psy, byli przybijani do krzyży lub byli paleni żywcem, służąc jako nocne pochodnie. Od połowy III wieku prześladowania chrześcijan stały się masowe w całym imperium największe prześladowania przypadają na sam początek IV wieku, czyli okres rządów cesarza Dioklecjana. Obraz Henryka Semiradzkiego Pochodnie Nerona, 1876

86 CRZEŚCIJAŃSTWO RELIGIĄ PAŃSTWOWĄ Zwycięstwo chrześcijaństwa nastąpiło w roku 313, kiedy cesarz Konstantyn Wielki (wspólnie z cesarzem Licyniuszem) przyznał chrześcijanom takie same prawa, jak wyznawcom innych bogów (edykt mediolański). Konstantyn stopniowo rozszerzał przywileje Kościoła, uznał niedzielę za święto państwowe, zakazał walk gladiatorów, egzekucji przez ukrzyżowanie, a sam na łożu śmierci przyjął chrzest. Pod koniec IV wieku cesarz Teodozjusz Wielki nakazał wszystkim poddanym nawrócić się na chrześcijaństwo, które stało się od tego momentu religią państwową zakazano czczenia bogów rzymskich, organizacji igrzysk olimpijskich, a część chrześcijan zaczęła krwawo prześladować politeistów.

87 KRYZYS IMPERIUM RZYMSKIEGO Cesarze panowali w Rzymie ponad 500 lat. Rządy te nie zawsze były pomyślne dla kraju, gdyż rzadko władcy mieli wystarczające zdolności, aby kierować tak ogromnym imperium często zdarzało się, że władza trafiała w ręce ludzi szalonych i okrutnych w wyniku konfliktów i spisków władcy panowali krótko, a wielu z nich przejmowało rządy, obalając lub mordując swoich poprzedników. Aż do II wieku udało się utrzymać pokój wewnętrzny i skutecznie odpierać najazdy barbarzyńców. Lata dobrobytu sprawiły jednak, że obywatele niechętnie zaciągali się do armii i nie byli tak waleczni, jak ich przodkowie zaczęto rekrutować żołnierzy z zewnątrz wśród plemion germańskich, aż w końcu w V wieku zdecydowaną większość armii rzymskiej stanowili Germanie.

88 GOCI W III wieku przybyłe znad Bałtyku germańskie plemiona Gotów rozpoczęły wędrówkę w stronę Morza Czarnego. Inne ludy zamieszkujące te ziemie przeniosły się wówczas bliżej granic cesarstwa i wkrótce, za zgodą Rzymian, osiedliły się na terenie imperium od tej pory barbarzyńcy pomagali armii rzymskiej w obronie kraju przed atakami najeźdźców. Goci przedarli się jednak przez limes i spustoszyli Półwysep Apeniński i Rzym. Skutkiem najazdów były ogromne zniszczenia i kryzys wewnętrzny imperium oraz ogromne podatki na armię.

89 MURY AURELIANA Mury cesarza Aureliana w Rzymie. Wzniesiono je w latach dla obrony przed najazdami plemion germańskich.

90 PODZIAŁ CESARSTWA Spokój w Rzymie został przywrócony dopiero na początku IV wieku. Cesarz Dioklecjan ustanowił nowe zasady pobierania podatków, wzmocnił władzę centralną, zreformował wojsko i utworzył armię rezerwową, zlikwidował instytucje republikańskie, wprowadził (krótkotrwałą) tetrarchię (rządy dwóch cesarzy i dwóch zastępców), wprowadził rządy absolutne (dominat). Następca Dioklecjana Konstantyn Wielki przeniósł stolicę państwa z Rzymu do nowo wybudowanego Konstantynopola (obecny Istambuł). W wyniku narastających konfliktów coraz wyraźniej uwidaczniały się różnice między łacińskim Zachodem i greckim Wschodem imperium, a walki wojskowych, którzy wybierali sobie cesarzy, osłabiły państwo i przyczyniły się do jego rozpadu. W roku 395 po śmierci cesarza Teodozjusza Wielkiego dokonano ostatecznego podziału imperium pomiędzy jego dwóch synów na zachodnie cesarstwo rzymskie ze stolicą w Rzymie i cesarzem Honoriuszem oraz na wschodnie cesarstwo rzymskie ze stolicą w Konstantynopolu i cesarzem Arkadiuszem.

91 WIELKA WĘDRÓWKA LUDÓW Reformy Dioklecjana zatrzymały na pewien czas kryzys w państwie, ale wkrótce cesarstwu zagroziła wielka wędrówka ludów ze stepów azjatyckich do Europy zaczęły od IV wieku przybywać plemiona koczownicze, które rozpoczęły atak na cesarstwo zachodniorzymskie. W połowie V wieku Germanie i Rzymianie na Zachodzie na krótko zjednoczyli się w walce przeciwko plemionom Wandalów i Hunów.

92 WANDALOWIE Plemiona Wandalów w okresie wędrówek ludów przemierzyły całą Europę i dotarły aż do Afryki Północnej, gdzie założyły własne państwo. Wandalowie żyli z łupów wojennych i piractwa. W 455 zdobyli Rzym i wywieźli z miasta ogromne bogactwa. Dokonali wówczas ogromnego spustoszenia. Obecnie słowo wandal oznacza człowieka celowo niszczącego czyjąś własność. Wandalowie ograbili Rzym i jako łup zabrali wiele cennych przedmiotów zgromadzonych w świątyniach i pałacach.

93 ATTYLA (OJCZULEK) Attyla był władcą państwa Hunów, które powstało w Europie Środkowej w V wieku. Początkowo rządził razem ze swoim bratem, jednak zamordował go podczas polowania. Attyla zorganizował liczne najazdy na tereny Imperium Rzymskiego, aby wymusić od cesarzy wysokie okupy. Budził tak duże przerażenie, że w Europie nazywano go Biczem Bożym. Napadł na Galię, a następnie ją spustoszył. Wojska Hunów zostały ostatecznie pokonane przez Rzymian. Attylę udusiła jedna z jego żon. Po śmierci władcy królestwo Hunów się rozpadło.

94 PRACA Z TEKSTEM ŹRÓDŁOWYM Pojawienie się w Europie koczowniczych plemion Hunów wywołało strach i panikę. Okrucieństwo przybyszów z azjatyckich stepów sprawiło, że uważano ich za wysłanników piekieł. Opis zwyczajów barbarzyńców pozostawił jeden z historyków rzymskich. Przedstaw ich zwyczaje.

95 HUNOWIE Oto plemię Hunów wyróżniało się dzikością przekraczającą wszelką miarę. Ich nowo narodzonym dzieciom żłobi się nożem głębokie bruzdy w policzkach. Starzeją się bez brody i bez wdzięku. Wszyscy mają silne i masywne kończyny oraz tęgie karki. Są niesamowicie szpetni i pochyleni, iż można ich uważać za dwunożne zwierzęta lub jakieś kloce. W kwestii jedzenia są do tego stopnia prymitywni, że gdy przygotowują pokarm, nie korzystają ani z ognia, ani z przypraw. Żywią się surowym mięsem. Raz założywszy na grzbiet tunikę, nie zdejmą jej ani nie zmienią wcześniej, dopóki nie porwie się na strzępy od długotrwałego brudu i gnicia. Są przyrośnięci do swych koni, wytrzymałych wprawdzie, ale brzydkich. Na tych koniach też śpią. Wniwecz obracają wszystko, co stanie im na drodze. Z uwagi na prędkość działania są lekko wyposażeni i pojawiają się znienacka, tak też umieją nagle i umyślnie się rozpraszać w luźne gromady, a potem z jeszcze większą siłą uderzają w nieuporządkowanym szyku i w różnych miejscach, dokonując ogromnej rzezi. Można więc powiedzieć, że są najgroźniejszymi wojownikami, jakich znamy.

96 ZMIERZCH I UPADEK CESARSTWA ZACHODNIORZYMSKIEGO Wpływy osiadłych w imperium Germanów były w V wieku ogromne, a kolejni cesarze byli od nich w pełni zależni. W roku 476 germański wódz armii rzymskiej Odoaker dokonał przewrotu pałacowego i obalił ostatniego cesarza zachodniego Imperium Rzymskiego małoletniego Romulusa Augustulusa i odesłał insygnia cesarskie do Konstantynopola, uznając zwierzchnictwo cesarza wschodniorzymskiego (wschodnie cesarstwo rzymskie istniało jeszcze prawie 1000 lat jako Bizancjum). Rok 476 uznaje się za datę upadku Cesarstwa Rzymskiego na Zachodzie oraz symboliczny i umowny KONIEC STAROŻYTNOŚCI.

97 ODOAKER U ŚWIĘTEGO SEWERYNA Odoaker, jeszcze przed służbą w armii rzymskiej, udał się do pustelnika, który podobno doradził mu, by jechał do Italii, gdzie zdobędzie bogactwo. Został władcą Italii w 476 roku.

98 CIEKAWOSTKA Zadziwiający zbieg okoliczności sprawił, że ostatni cesarz zachodniorzymski Romulus Augustulus nosił imiona założyciela Rzymu - Romulusa oraz pierwszego cesarza rzymskiego - Oktawiana Augusta. Podobna sytuacja miała miejsce niemal 1000 lat później w momencie upadku cesarstwa wschodniorzymskiego ostatni cesarz bizantyjski Konstantyn XI nosił imię tego, który uczynił Bizancjum jedną ze stolic cesarstwa - Konstantyna I.

99 PRZYCZYNY I SKUTKI ZMIERZCHU I UPADKU CESARSTWA ZACHODNIORZYMSKIEGO Przyczyny upadku: 1. niestabilność władzy cesarskiej wynoszenie cesarzy na tron i obalanie przez wojsko, w latach obwołano aż 64 cesarzy 2. upadek znaczenia Rzymu Rzym przestał być centrum państwa, rozwijały się prowincje imperium 3. kryzys gospodarczy zahamowanie rozwoju terytorialnego i napływu taniej siły roboczej, inflacja, psucie monety tworzenie monety z tańszego kruszcu 4. grabieżcze najazdy barbarzyńców przez granice na Renie i Dunaju nakładanie ogromnych podatków na utrzymanie wojska, przyjmowanie barbarzyńców do armii rzymskiej 5. wielka wędrówka ludów w IV i V wieku łupieżcze najazdy plemion na cesarstwo Skutki upadku: 1. koniec epoki starożytnej i początek epoki średniowiecznej 2. powstanie państw barbarzyńskich na gruzach imperium, np. Państwa Franków, Rzeszy Ottonów 3. czerpanie podstaw religii, kultury i organizacji państwa z dorobku antycznego przez młode państwa średniowieczne 4. próby przywrócenia idei cesarstwa w wiekach późniejszych (Karol Wielki, Otton I, Otton III)

100 CZEGO SIĘ NAUCZYLIŚMY? Dlaczego pierwsi chrześcijanie byli w Rzymie prześladowani? O czym mówił edykt mediolański? Które cechy chrześcijaństwa zadecydowały o jego popularności? Czym spowodowany był kryzys Imperium Romanum? Czym spowodowany był podział Imperium? Wyjaśnij, w jaki sposób barbarzyńcy przyczynili się do upadku cesarstwa zachodniorzymskiego?

101 PODSUMOWANIE 1. Rzymianie wyznawali politeizm. W państwie istniał boski kult cesarza, ale poza tym panowała tolerancja religijna. 2. Od I do początków IV wieku powtarzały się prześladowania chrześcijan przez władze rzymskie. 3. W 313 Konstantyn Wielki wraz ze współcesarzem ogłosili edykt mediolański, w którym dopuścili swobodne wyznawanie chrześcijaństwa. W 380 stało się ono religią państwową cesarstwa. 4. Za północno-wschodnią granicą państwa rzymskiego mieszkały liczne ludy germańskie, raz po raz atakujące Imperium. Od połowy III wieku ich napór przybrał na sile. 5. W III wieku rozpoczął się kryzys cesarstwa rzymskiego. Do kasy państwa wpływało mniej pieniędzy z podatków, ustał też dopływ niewolników, na których opierała się gospodarka. Trzeba było powiększyć armię, aby powstrzymać Germanów i Persów. 6. Wielki ruch plemion w drugiej połowie IV i w V wieku, spowodowany marszem Hunów na zachód, nazywamy wędrówką ludów. 7. W V wieku Rzym został dwukrotnie złupiony przez plemiona germańskie. W 476 roku cesarskie insygnia odesłano do Konstantynopola, który był stolica wschodniej części Imperium. Większość historyków określa ten moment jako upadek zachodniego cesarstwa rzymskiego i koniec starożytności. 8. W 395 roku utrwalił się podział cesarstwa rzymskiego na wschodnią i zachodnią część. Wschodnia przetrwała jako odrębne państwo cesarstwo bizantyjskie do 1453 roku.

102 O kim mowa? wzgórza rzymskie wilczyca kapitolińska król 753 p.n.e. brat Remusa

103 R o m u l u s

104 O kim mowa? Kartagina Alpy wódz III p.n.e. bitwa pod Kannami

105 H a n n i b a l

106 O kim mowa? Galia Rubikon dyktator I p.n.e. idy marcowe

107 G a j u s z J u l i u s z C e z a r

108 O kim mowa? Imperium Romanum pax romana cesarz I n.e. primus inter pares

109 O k t a w i a n A u g u s t

110 O kim mowa? Konstantynopol chrzest cesarz IV wiek edykt mediolański

111 K o n s t a n t y n W i e l k i

112 CZY CELE LEKCJI ZOSTAŁY ZREALIZOWANE? umiejscowienie w czasie i charakterystyka systemu sprawowania władzy oraz organizacji społeczeństwa w Rzymie republikańskim i cesarskim wyjaśnienie przyczyn i wskazanie skutków ekspansji Rzymu, opisanie postawy Rzymian wobec niewolników i ludów podbitych podanie przykładów wpływu kultury greckiej na kulturę rzymską rozróżnienie wewnętrzne i zewnętrzne przyczyn upadku starożytnego państwa rzymskiego umiejscowienie w czasie i przestrzeni narodzin i rozprzestrzeniania się chrześcijaństwa wskazanie przyczyn i przykładów prześladowania chrześcijan charakterystyka najważniejszych osiągnięć kultury materialnej i duchowej antycznego Rzymu w różnych dziedzinach: filozofii, nauce, architekturze, sztuce i literaturze podane przykładów osiągnięć antycznej cywilizacji rzymskiej, które mają wpływ na cywilizację współczesną

113 ZAGADNIENIA NA SPRAWDZIAN