Geneza i wiek wydmy w Dąbrówkach ( Kotlina Sandomierska, dolina Wisłoka ) w świetle analiz litologicznych osadów i datowań o sl

Transkrypt

1 Geneza i wiek wydmy w Dąbrówkach ( Kotlina Sandomierska, dolina Wisłoka ) w świetle analiz litologicznych osadów i datowań o sl Piotr Gębica, Andrzej Bluszcz, Barbara Woronko Origin and age of dune in the Dąbrówki village( Sandomierz Basin, Wisłok valley ) in the light of lithological analysis of sediments and OS L dating Abstract : The article presents the results of lithological and O S L dating of sediments forming the hillock, 4 meters high, situated on the Vistulian terrace which is standing m high above the present river bed in Dąbrówki village, north of Łańcut ( Sandomierz Basin ). The small dimension of the hillock and his structure, as well as grain size indices, may indicate aeolian origin of sediments. The results of rounding and frosting of sand quartz grains analysis showed the complete lack of grains reflecting the features of the transport in the aeolian environment. Such features of quartz grains may suggest the short time of staying in the aeolian environment, and indicate that the source of sediments was the alluvia of the Vistulian terrace. The results of OSL dating indicate the sedimentation of alluvia in the top of Vistulian terrace took place in the Younger Dryas and the deposition of aeolian sands in the Younger Dryas and Preboreal. Keywords : aeolian sediments, grain size, rounding of quartz grains, O S L dating, Vistulian terrace, Wisłok valley

2 306 Piotr Gębica, Andrzej Bluszcz, Barbara Woronko Wstęp W budowie plejstoceńskich poziomów terasowych obszarów, które w okresie czwartorzędu znajdowały się w strefie peryglacjalnej, często biorą udział monotonne serie piaszczyste. W ich stropie występują ciągnące się równolegle do krawędzi dolin podłużne wały oraz niewielkich rozmiarów pagórki, których wysokość dochodzi do kilku metrów. Tym ostatnim przypisuje się genezę eoliczną ( Friedberg 1903 ). Na obszarze Europy NW i Polski najczęściej towarzyszą one piaskom pokrywowym ( ang. coversand ) ( Nowaczyk 1976, 1986 ; Koster 1982 ; Vandenberghe 1983 ; Kozarski, Nowaczyk 1991 ). Osady te były datowane w wielu stanowiskach metodami luminescencyjnymi ( Kolstrup 1982 ; Rendell i in ; Bateman, Van Huissteden 1999 ). Uzyskane daty w większości przypadków wskazują na ich późnovistuliańską chronologię. Ze względu na nietypowy kształt takiej formy ( wydłużenie ) i budowę ( wkładki warstw żwirowych ) mogą być uważane za ostańce starszych pokryw terasowych. Jednocześnie odróżniają się one kształtem i wielkością od typowych wałów wydmowych w tym rejonie, które osiągają do 15 m wysokości ( Gębica 2004 ). Pierwsza wzmianka o występowaniu wydm w Kotlinie Sandomierskiej pochodzi z Atlasu geologicznego Galicji ( Friedberg 1903 ). W. Friedberg ( 1903 ) opisuje, że rejon ten budują piaski lodowcowe przewiane w przesypy ( diuny ), które na północ od Dąbrówek osiągają wysokość m. Ich typologia i budowa były przedmiotem kilku opracowań ( Wojtanowicz 1971, 1972 ; Izmaiłow 1975, 2001 ; Buraczyński 1994 ; Zieliński i in ).W 2001 r. przeprowadzono wstępne badanie jednej z takich form na stanowisku Dąbrówki w dolinie Wisłoka koło Łańcuta. Datowana wówczas metodą O S L jedna próbka piasków dała wynik 11,1 ± 0,9 ka ( GdTL-262 ) ( Gębica i in ), wskazując, że akumulacja tych osadów nastąpiła u schyłku późnego vistulianu. Uzyskana data O S L zaintrygowała autorów, dlatego też postanowiono podjąć dalsze badanie formy we wsi Dąbrówki w celu ( 1 ) określenia jej genezy, ( 2 ) intensywności i charakteru procesów odpowiedzialnych za jej powstanie oraz ( 3 ) wieku akumulacji osadów.

3 Geneza i wiek wydmy w Dąbrówkach 307 Obszar badań Forma objęta badaniami położona jest w dolinie Wisłoka, na skraju powierzchni terasy vistuliańskiej rozciągającej się na wysokości 8 10 m nad współczesnym korytem rzeki, we wsi Dąbrówki zlokalizowanej na północ od Łańcuta. Dolina Wisłoka wykorzystuje równoleżnikowo biegnące obniżenie zwane Rynną Podkarpacką ( Starkel 1972 ). Jest ona ograniczona od południa i północy krawędziami płaskowyżów ( ryc. 1A ), które budują iły mioceńskie nadbudowane preglacjalnymi aluwiami i utworami lodowcowymi pozostawionymi przez lądolód zlodowacenia Sanu 2 ( elsterian ), a w południowej części lessami vistuliańskimi ( Laskowska-Wysoczańska 1971 ; Malata 1999 ; Zimnal 1999 ). Dno doliny Wisłoka wycięte w iłach mioceńskich wypełniają aluwia o miąższości kilkunastu metrów. Budują one system kilku teras rzecznych ( Wójcik i in ; Gębica 2004 ). Terasa I, wznosząca się na wysokość metrów ponad poziom Wisłoka, pochodzi prawdopodobnie ze zlodowacenia Warty. Monotonną powierzchnię tej terasy urozmaicają kilkunastometrowej wysokości wydmy paraboliczne ( Gębica 2004 ). Wydmy maskują również krawędź tej terasy ( ryc. 1B ). Terasa vistuliańska o wysokości od 8 do kilkunastu metrów nad poziom rzeki, rozwinięta na lewym ( północnym ) brzegu rzeki, tworzy szeroką na 1 2 km, łagodnie nachyloną, miejscami zwydmioną równinę ( fot. 1 ). Współczesne dno Fot. 1. Profil wału wydmowego w Smolarzynach na terasie vistuliańskiej na wschód od stanowiska Dąbrówki (fot. P. Gębica) ; lokalizacja wydmy na ryc. 1A Photo 1. Profile of dune ridge in the Smolarzyny village on the vistulian terrace east of Dąbrówki site (photo by P. Gębica) ; location of dune on the fig. 1A

4 308 Piotr Gębica, Andrzej Bluszcz, Barbara Woronko Ryc. 1A. Położenie terenu badań na tle obszaru Polski i Rynny Podkarpackiej (według Gębica 2004, zmienione) 1 Płaskowyż Kolbuszowski, 2 Wysoczyzna Kańczucka z pokrywą lessów, 3 równina fluwioglacjalna z okresu zlodowacenia Sanu 2/elsterian 4 terasa lessowa vistuliańska,

5 Geneza i wiek wydmy w Dąbrówkach 309 doliny z licznymi starorzeczami ( paleokorytami ) o szerokości 3 5 km tworzy holoceńska równina zalewowa, której wyższy stopień wznosi się 7 8 m, a niższy 4 5 m nad koryto Wisłoka ( Gębica 2004 ) ( ryc. 1B ). Pagórek w miejscowości Dąbrówki ma łagodnie nachylone stoki i jest lekko wydłużony w kierunku N E E S W W. Jego wysokość względna wynosi 4 m ( 13,5 m nad poziom koryta Wisłoka ), a maksymalna szerokość w części środkowej około 150 m ( ryc. 2 ). W bezpośrednim sąsiedztwie pagóra stwierdzono kilka mniejszych podobnych form. W tym rejonie nagromadzenie większej ilości form wydmowych, spotyka się dopiero na poziomie terasy II rozciągającej się od wysokości 195 m n.p.m. ( ryc. 1B ). 5 terasa piaszczysta vistuliańska i starsze poziomy terasowe, 6 stożki napływowe, 7 doliny erozyjno-denudacyjne, 8 równina zalewowa ze starorzeczami, 9 obszar badań ; Sm Smolarzyny, Cz.P Czarna-Podbór. Fig. 1A. Location of research area on the background of the territory of Poland and Subcarpathian Trough (after Gębica 2004, changed) 1 Kolbuszowski Plateau, 2 Kańczucka Plateau with loess cover, 3 fluvioglacial plain from the Sanian 2/Elsterian Glaciation, 4 Vistulian loess terrace, 5 Vistulian sandy terrace and older terraces, 6 alluvial cones, 7 erosional-denudational valleys, 8 floodplain with paleochannels, 9 research area ; Sm Smolarzyny, Cz.P Czarna-Podbór. Ryc. 1B. Mapa geomorfologiczna doliny Wisłoka, z lokalizacją badanego pagóra w rejonie Dąbrówek (według P. Gębicy) 1 skłon Płaskowyżu Kolbuszowskiego, 2 terasa I o wysokości m n.p.rz., 3 terasa II o wysokości m n.p.rz., 4 terasa III o wysokości 8 12 m n.p.rz., 5 wydmy, 6 wał brzegowy zwydmiony, 7 misa deflacyjna, 8 równina zalewowa o wysokości 6 7 m n.p.rz., 9 równina zalewowa o wysokości 4 5 m n.p.rz., 10 starorzecze, 11 dna dolin i obniżeń (podmokłe), 12 krawędź erozyjna, 13 numeracja i granice poziomów terasowych, 14 linia przekroju geologicznego. Strzałka wskazuje lokalizację odkrywki. Fig. 1B. Geomorphological map of the Wisłok valley with situation of study hillock in the Dąbrówki site (after P. Gębica) 1 slope of Kolbuszowska Plateau, 2 terrace I, m above river channel, 3 terrace II m above river channel, 4 terrace III, 8 12 m, 5 dunes, 6 levees with dunes, 7 deflation depression, 8 floodplain 6 7 m high above river channel, 9 lower floodplain 4 5 m above river channel, 10 oxbow lake, 11 valley floor and depressions (wet), 12 erosional edge, 13 limit of terrace levels, 14 line of geological section. Arrow show the location of excavation.

6 310 Piotr Gębica, Andrzej Bluszcz, Barbara Woronko Ryc. 2. Struktura osadów zachodniej ściany odsłonięcia pagóra we wsi Dąbrówki, profil wiercenia i lokalizacja próbek datowanych metodą OSL (według P. Gębicy). Lokalizacja odkrywki na ryc. 1B 1 piasek ze żwirem, 2 piasek z pojedynczymi żwirami, 3 piasek, 4 piasek pylasty, 5 piasek horyzontalnie warstwowany, 6 piasek warstwowany z mułkiem, 7 mułek, 8 mułek piaszczysty, 9 mułek piaszczysty ze żwirem, 10 piasek zażelaziony, 11 gleba holoceńska, 12 miejsca poboru próbek do datowania OSL. Fig. 2. The structure of sediments of the western wall of exposure in the Dąbrówki village, drilling log and location of samples dated by OSL method (after P. Gębica). Location of outcrop on fig. 1B 1 sand with gravels, 2 sand with single gravel, 3 sand, 4 silty sand, 5 horizontally bedded sand, 6 sand bedded with mud, 7 mud, 8 sandy mud, 9 sandy mud with gravel, 10 ferrugion sand, 11 Holocene soil, 12 location of samples taken for OSL dating.

7 Geneza i wiek wydmy w Dąbrówkach 311 Metody Budowa pagóra w Dąbrówkach była możliwa do prześledzenia w okresowo czynnej piaskowni rozcinającej w poprzek środkową część formy do głębokości 4 m. Jednocześnie wykonano dodatkowe trzy wkopy w celu uszczegółowienia analizy strukturalnej osadów budujących pagórek oraz osadów podłoża do głębokości 7 m ( ryc. 2 ). Budowę głębszych partii terasy vistuliańskiej rozpoznano wierceniem, wykonanym wiertnią Geomeres ( fot. 2 ), które sięgnęło do głębokości 14,5 m. Uzyskane dane uzupełniono dokumentacją wierceń hydrogeologicznych ( ryc. 2, 3 ). Fot. 2. Wiercenie na terasie vistuliańskiej Wisłoka. Na dalszym planie odsłonięcie zachodniej ściany pagóra w piaskowni Dąbrówki. Wiertnię Geomeres obsługują S. Kędzia i P. Prokop z Zakładu Geomorfologii i Hydrologii PAN w Krakowie (fot. P. Gębica) Photo 2. The drilling on the Vistulian terrace of Wisłok river. On the background the excavation of western wall of hillock in the Dąbrówki sandpit. Geomeres drilling machine is served by S. Kędzia and P. Prokop from the Department of Geomorphology and Hydrology PAS in Kraków (photo by P. Gębica)

8 312 Piotr Gębica, Andrzej Bluszcz, Barbara Woronko Ryc. 3. Przekrój geologiczny systemu teras doliny Wisłoka na linii Dąbrówki Rakszawa (za : Gębica 2004, częściowo zmienione). Położenie przekroju zaznaczono na ryc. 1B 1 miocen, 2 żwiry, 3 piaski rzeczne, 4 mułki starorzeczne 5 torfy, 6 piaski wydmowe, 7 numeracja poziomów terasowych, 8 wiercenia archiwalne. Symbole jednostek stratygraficznych : PL1 dolny plenivistulian, IPL interplenivistulian, PL2 górny plenivistulian. Fig. 3. Geological cross section of the terrace system of the Wisłok river valley on the line Dąbrówki Rakszawa (after Gębica 2004, partly changed). The location of cross section line marked on fig. 1B 1 Miocene, 2 gravels, 3 river sands, 4 oxbow lake muds, 5 peat, 6 sand in dunes, 7 numbers of terrace levels, 8 archival drillings. Symbols of stratigraphic units : PL1 Lower Plenivistulian, IPL Interplenivistulian, PL2 Upper Plenivistulian.

9 Geneza i wiek wydmy w Dąbrówkach 313 Badaniami cech strukturalnych i teksturalnych osadów objęto utwory odsłaniające się w istniejącym wykopie. Jednocześnie pozyskany materiał poddano analizom : datowaniu metodą O S L, uziarnienia oraz obtoczenia i zmatowienia powierzchni ziarn kwarcu frakcji 0,8 1,0 mm według metody A. Cailleux ( 1942 ) w modyfikacji J. Goździka ( 1980 ) oraz E. Mycielskiej-Dowgiałło i B. Woronko ( 1998 ). Wiek sześciu próbek osadów wyznaczono metodą O S L S A R ( pojedynczych naważek ) ziarn kwarcu w Laboratorium Datowania Luminescencyjnego Instytutu Fizyki Politechniki Śląskiej w Gliwicach ( Bluszcz 2000 ). Zawartość promieniotwórczości w osadach wyznaczono metodą spektrometrii gamma i na tej podstawie wyznaczono wartości dawki rocznej w Gy na tysiąc lat, (tab. 1) biorąc pod uwagę wilgotność osadu, granulację ziarn kwarcu, wytrawienie zewnętrznej warstwy ziarn i dawkę promieniowania kosmicznego ( Prescott, Stephan 1982 ; Adamiec, Aitken 1998 ). Liczba naważek ziarn kwarcu o granulacji µm, które poddano pomiarom w automatycznym czytniku O S L Daybreak 2200, wynosiła ( lub Tab. 1. Wyniki datowań O S L próbek z pagóra Dąbrówki Tab. 1. The results of O S L dating of samples from the Dąbrówki hillock Numer próbki Głębokość (m) D5 1,65 D6 2,65 D1 4,00 D4 5,45 D3 6,25 D2 6,85 Charakter osadów piasek masywny piasek horyzontalnie warstwowany piasek horyzontalnie warstwowany piasek horyzontalnie warstwowany piasek horyzontalnie warstwowany piasek horyzontalnie warstwowany Liczba naważek Dawka roczna (Gy/ka) Dawka równoważna (Gy) Wiek OSL (ka) Symbol próbki 17 0,903 ±0,037 16,53 ±0,23 18,3 ±0,76 GdTL ,925 ±0,040 8,61 ±0,36 9,31 ±0,56 GdTL ,902 ±0,034 9,22 ±0,44 10,23 ±0,63 GdTL ,885 ±0,037 9,56 ±0,61 10,8 ±0,82 GdTL ,950 ±0,039 8,13 ±0,04 8,56 ±0,35 GdTL ,130 ±0,042 13,32 ±0,25 11,8 ±0,5 GdTL-631

10 314 Piotr Gębica, Andrzej Bluszcz, Barbara Woronko Tab. 2. Typy ziarn kwarcu wyróżnione w analizie A. Cailleux (1942) w modyfikacji E. Mycielskiej-Dowgiałło i B. Woronko (1998) i procesy odpowiedzialne za ich formowanie Tab. 2. The types of quartz grains determined in the A. Cailleux (1942) analysis in the modification of E. Mycielska-Dowgiałło and B. Woronko (1998) and processes responsible for their formation Typ ziarn Stopień obtoczenia ziarn według Krumbeina (1941) Cechy ziarn Procesy odpowiedzialne za formowanie się ziarn RM 0,7 0,9 bardzo wysoki stopień obtoczenia ziarna, powierzchnia całkowicie matowa ziarna podlegały długotrwałej abrazji w środowisku eolicznym EM/RM 0,3 0,9 średni stopień obtoczenia ziarn, matowa powierzchnia widoczna jedynie na najbardziej wypukłych fragmentach ziarna relatywnie krótkotrwały udział w transporcie eolicznym, efekty abrazji w środowisku eolicznym zaznaczone jedynie na najbardziej wypukłych fragmentach ziarna EL 0,7 0,9 bardzo wysoki stopień obtoczenia ziarna, powierzchnia błyszcząca i gładka kombinacja długotrwale postępującej abrazji i trawienia w środowisku wysokoenergetycznym plażowym lub/i fluwialnym EM/EL 0,3 0,6 średni stopień obtoczenia ziarna, powierzchnia błyszcząca i gładka kombinacja postępującej abrazji i trawienia w środowisku wysokoenergetycznym plażowym lub/i fluwialnym. Niski stopień obtoczenia ziarn jest efektem relatywnie krótkiego przebywania w środowisku C NU 0,1 0,2 pęknięte. Obserwuje się co najmniej 30% ubytku pierwotnej powierzchni ziarna. Jedynie odłupany fragment ziarna ma świeżą powierzchnię i ostrą krawędź. Pozostały fragment ziarna dziedziczy charakter powierzchni wcześniejszych środowisk, np. eolicznego, fluwialnego lub wietrzeniowego wszystkie powierzchnie ziarna są świeże, a krawędzie ostre. Nie obserwuje się efektów działania środowisk prądowych, jak również działania wietrzenia chemicznego kruszenie może występować w środowisku glacjalnym, peryglacjalnym lub na skutek innego typu wietrzenia mechanicznego O ( inne ) 0,1 0,9 bardzo intensywnie zwietrzała powierzchnia in situ, głównie na skutek trawienia lub intensywnego oskorupiania proces oskorupiania może zachodzić w wyniku wytrącania bezpostaciowej krzemionki

11 Geneza i wiek wydmy w Dąbrówkach w przypadku próbki D1 ). Do napromieniowania naważek dawkami promieniowania beta używano źródła 90 Sr- 90 Y zabudowanego w czytniku. Liczby naważek, dla których otrzymano akceptowalne ze statystycznego punktu widzenia wartości dawki równoważnej, podano w tabeli 1. Wartość dawki równoważnej użytej do obliczenia wieku O S L osadu ustalono według modelu wieku minimalnego ( M A M Galbraith i in ) i także podano w tabeli 1 w Gy. Wiek O S L próbek wyrażono w tysiącach lat przed rokiem Podane niepewności dawek i wieku są niepewnościami standardowymi. Analizę uziarnienia 20 próbek wykonano na sucho, stosując zestaw sit o zakresie frakcji 2 0,063 mm. Wstępne wyniki analizy uziarnienia w postaci diagramu litologicznego i wskaźników uziarnienia według L. R Folka i W. C. Warda ( 1957 ) zostały już opublikowane przez P. Gębicę ( 2004 ). Analizie obtoczenia i zmatowienia powierzchni ziarn kwarcu poddano dwie próbki z głębokości 1,75 m i 2,75 3,0 m. Analiza ta łączy stopień obtoczenia ziarn według 9-stopniowej skali W. C. Krumbeina ( 1941 ) oraz charakter ich powierzchni. Wydziela się siedem typów ziarn kwarcu ( tab. 2 ). Każdorazowo analizie poddano losowo wybranych ziarn kwarcu. Przed przystąpieniem do analizy obie próbki wytrawiono w 10% HCl, po czym przepłukano kilkakrotnie w wodzie destylowanej i wysuszono na wolnym powietrzu. O przynależności do wyróżnionych typów decydował ostatni proces, którym podlegały ziarna. Budowa pagórka i terasy vistuliańskiej Osady terasowe Na żwirach leżących prawie na poziomie Wisłoka spoczywa cienka warstwa piasków oraz mułków kopalnego starorzecza miąższości 0,5 m, udokumentowanych na terasie III w miejscowości Dąbrówki wierceniem na głębokości 12,8 m ( ryc. 2 ). Miąższość osadów piaszczystych, nadbudowujących tak wykształcone aluwia wynosi 8 9 m. W poziomie terasowym II, w stropie pokrywy żwirowej rysują się kopalne starorzecza wypełnione osadami organicznymi i mułkami datowane na stanowisku Czarna-Podbór ( na zachód

12 316 Piotr Gębica, Andrzej Bluszcz, Barbara Woronko od Dąbrówek ) na interplenivistulian ( Gębica 2004 ) ( ryc. 3 ). Są one nadbudowane warstwą żwirów, na których została złożona kilkunastometrowej miąższości pokrywa piasków. Granica między osadami żwirowymi i niżej leżącymi organicznymi, ma charakter erozyjny. Z porównania budowy obu poziomów wynika, że piaszczysta pokrywa terasy III z górnego plenivistulianu została włożona w rynnę erozyjną wyciętą w osadach terasy II pochodzącej z interplenivistulianu ( ryc. 3 ) ( Gębica 2004, Gębica i in ). Osady budujące pagórek Strop osadów budujących pagórek w miejscowości Dąbrówki tworzy poziom humusowy gleby holoceńskiej o miąższości 0,30 m. Pod nią zalega piasek drobnoziarnisty, masywny, początkowo barwy żółtobrunatnej ( gł. 0,3 1,0 m ), a następnie jasnożółtej ( gł. 1,0 2,0 m ) ( fot. 3, 4 ). Tak wykształcone osady nadbudowują piasek drobno- i średnioziarnisty, warstwowany horyzontalnie, z pojedynczymi laminami piasku różnoziarnistego i żwirów ( o średnicy dochodzącej do 0,5 cm ), koloru żółtego i miąższości 4 m ( gł. 2,0 6,0 m ). Tworzą one zestawy lamin o miąższości kilku centymetrów i znacznej rozciągłości lateralnej. Laminy te są warstwowane horyzontalnie

13 Geneza i wiek wydmy w Dąbrówkach 317 lub przekątnie niskokątowo o nachyleniu lamin 2 3 ku S E, a więc zgodne z ogólnym nachyleniem powierzchni terasy ( ryc. 2, fot. 5 ). Na głębokości 6,0 6,20 m zarejestrowano piasek drobnoziarnisty masywny, zwięzły z licznymi mikrokonkrecjami manganowo-żelazistymi ( poziom orsztynowy ). Bezpośrednio pod nim ( gł. 6,20 7,20 m ) zalega warstwowany horyzontalnie piasek drobnoziarnisty popielaty i piasek pylasty ( ryc. 2, fot. 6 ). Fot. 4. Ogniwo piasków masywnych w stropie pagóra Dąbrówki, poniżej gleby holoceńskiej. Wysokość łopatki 25 cm (fot. P. Gębica) Photo 4. Massive sands in the top part of Dąbrówki hillock, under the Holocene soil. The spadle is 25 cm high (photo by P. Gębica) Fot. 3. Fragment pagóra odsłonięty w piaskowni Dąbrówki. W odsłonięciu o wysokości 4 m pod piaskami masywnymi widoczne ogniwo warstwowanych piasków (fot. P. Gębica) Photo 3. The fragment of hillock excavated in Dąbrówki sandpit. On the exposure, 4 m high, under massive sands the horizontally bedded sands are visible (photo by P. Gębica)

14 318 Piotr Gębica, Andrzej Bluszcz, Barbara Woronko Fot. 5. Ogniwo horyzontalnie warstwowanych piasków z laminami żwirków. Wysokość łopatki 25 cm (fot. P. Gębica) Photo 5. Horizontally bedded sands with lamine of gravels. The spadle is 25 cm high (photo by P. Gębica) Wyniki Uziarnienie osadów W stropie pagóra, poniżej gleby holoceńskiej, do głębokości 2 m, formę budują utwory średnio- i drobnoziarniste, z frakcją podstawową 0,355 0,25 mm, która stanowi prawie 29% osadu, oraz największym, w porównaniu z podścielającymi utworami, udziale piasku gruboziarnistego

15 Geneza i wiek wydmy w Dąbrówkach 319 Fot. 6. Budowa spągowej części pagóra Dąbrówki odsłonięta na głębokości 6 7 m. Poniżej żółtordzawych zażelazionych piasków (gleba kopalna?) widoczne aluwia terasy vistuliańskiej (fot. P. Gębica) Photo 6. The structure of the bottom part of the Dąbrówki hillock on the depth of 6 7 m. Under the yellowrust ferrugion sands (paleosol?), the alluvia of the vistulian terrace is visible. (photo by P. Gębica) i bardzo gruboziarnistego ( 6,5 10,5% ) ( Gębica 2004 ). Wykazuje on umiarkowane wysortowanie ( σ I = 0,8 0,9 ). Poniżej piasków masywnych zalegają osady horyzontalnie warstwowane ( fot. 3, 4, 5 ), charakteryzujące się dużym udziałem frakcji piasku drobnoziarnistego ( 0,25 0,125 mm ), która stanowi 40,2 45,6% składu granulometrycznego. Piaski są dobrze wysortowane ( σ I = 0,5 0,7 ), a średnia średnica ziarn ( Mz ) mieści się w zakresie frakcji 1,74 1,98 phi.

16 320 Piotr Gębica, Andrzej Bluszcz, Barbara Woronko Analiza granulometryczna osadów pobranych z wiercenia i odsłonięć w podłożu pagórka, na głębokości 6,2 7,2 m wykazała, że są to głównie warstwowane poziomo piaski jasnopopielate drobno- i średnioziarniste, lekko pylaste ( ryc. 2, fot. 6 ). W przypadku tak wykształconych osadów średnia średnica ziarn ( Mz ) waha się w granicach 1,9 2,3 phi, a wysortowanie jest umiarkowanie słabe ( σ I = 0,65 1,0 ). Zmatowienie i obtoczenie powierzchni ziarn kwarcu ( 0,8 1,0 mm ) Ziarna kwarcu reprezentujące piaski masywne z głębokości 1,75 m charakteryzuje bardzo duża jednorodność typów ziarn. Zdecydowanie dominują ziarna typu E M / E L, stanowiąc 73,6% ( ryc. 4 ). Udział ziarn o błyszczącej i gładkiej powierzchni i bardzo dobrym stopniu obtoczenia typu E L wynosi 5,7%. Wysoki udział mają ziarna typu INNE ( 11,3% ) oraz pęknięte ( C 8,4% ). Natomiast na podkreślenie zasługuje brak ziarn reprezentujących środowisko eoliczne ( R M ) i jedynie 0,9% udział o matowych krawędziach i narożach E M / R M ( ryc. 4 ). Wspólną cechą powierzchni wszystkich przebadanych ziarn kwarcu w tej próbce jest ich bardzo wysoki stopień zniszczenia na skutek działania procesów wietrzenia chemicznego. Szczególnie widoczny jest proces oskorupiania glinokrzemianami, którego efekty zaznaczają się we wszelkiego typu mikrozagłębieniach na powierzchni kwarcu. Ponadto cechuje je stosunkowo wysoki stopień obtoczenia. Zdecydowanej większości z nich wynosi powyżej 0,5 według 9-stopniowej skali W. C. Krumbeina ( 1941 ). Piaski drobnoziarniste warstwowane horyzontalnie z laminami żwirów, z głębokości 2,75 3,0 m, charakteryzuje duża różnorodność typów ziarn kwarcu we frakcji 0,8 1,0 mm. Jednakże największy udział mają ziarna o średnim i bardzo dobrym stopniu obtoczenia i błyszczącej, gładkiej powierzchni typu E M / E L oraz E L ( ryc. 5 ). Ponadto na powierzchni tego typu ziarn wyraźnie zaznaczają się efekty intensywnego trawienia w postaci punktowych i linijnych mikrostruktur oraz oskorupiania bezpostaciową krzemionką. Ich udział wynosi odpowiednio 47% i 8,2%. Stosunkowo wysoki udział mają również ziarna o pośrednim stopniu obtoczenia i matowej powierzchni widocznej na wszelkich wypukłych fragmentach ziarna typu E M / R M. Ziarna typu RM stanowią zaledwie 3,6%. Zanotowano

17 Geneza i wiek wydmy w Dąbrówkach 321 Ryc. 4. Wyniki analizy obtoczenia i zmatowienia powierzchni ziarn kwarcu frakcji 0,8 1,0 mm z piasków masywnych ( próbka 1, głębokość 1,75 m) (według B. Woronko ) Fig. 4. The results of rounding and frosting of surface of quartz grains fraction 0,8 1,0 mm from massive sands ( sample no 1, depth 1,75 m ) ( after B. Woronko ) Ryc. 5. Wyniki analizy obtoczenia i zmatowienia powierzchni ziarn kwarcu frakcji 0,8 1,0 mm z piasków warstwowanych horyzontalnie ( próbka 2, głębokość 2,75 3,0 m ) ( według B. Woronko ) Fig. 5. The results of rounding and frosting of the surface of quartz grains fraction 0,8 1,0 mm from horizontally bedded sands ( sample no 2, depth 2,75 3,0 m ) ( after B. Woronko )

18 322 Piotr Gębica, Andrzej Bluszcz, Barbara Woronko również ziarna typu INNE ( 13,6% ), będące efektem intensywnego wietrzenia chemicznego, oraz pęknięte ( C 6,4% ) ( ryc. 5 ). Datowanie osadów metodą O S L Datowana w 2001 r. metodą O S L jedna próbka ( D1 ) piasków z pagórka we wsi Dąbrówki, pobrana z głębokości 4 m ( 10 m nad poziom koryta Wisłoka ) dała wynik 11,1 ±0,9 ka ( GdTL-626 ), pokazała, że akumulacja osadów nastąpiła u schyłku późnego vistulianu ( młodszy dryas ) ( Gębica i in ; Gębica 2004 ). W celu ustalenia wieku formy i aluwiów w stropie terasy III, datowaniu metodą O S L poddano dodatkowo pięć próbek ( D2 D6 ). Dla nowo pobranych próbek osadów budujących pagór i osadów podłoża uzyskano wiek 9,3 18,3 ka ( ryc. 2, tab. 2 ). Próbka D1 z głębokości 4 m po ostatecznym przeliczeniu uzyskała wiek 10,23 ±0,63 ka ( GdTL-626 ), który lokuje ją w młodszym dryasie. Data OSL 11,8 ±0,5 ka BP ( GdTL-631 ) pochodząca z głębokości 6,25 m ( próbka D-2 ) ( tab. 2 ) wyznacza prawdopodobnie górną granicę wieku piasków terasowych poziomu III. Dyskusja Niewielkie rozmiary pagórka oraz jego wewnętrzna struktura i wskaźniki uziarnienia przypominają opisywane z Europy N W i Niżu Polski kilkumetrowej wysokości pagórki utworzone z piasków eolicznych ( Nowaczyk 1976 ; Koster 1982 ). Podobnie niskie, ale bardziej wydłużone formy z zachowanym horyzontalnym warstwowaniem były opisywane w międzyrzeczu Wisły i Sanu przez E. Mycielską-Dowgiałło ( 1978 ) jako wały przykorytowe w stropie zwydmione. Jednak tam seria eolicznych piasków, nadbudowujących płaski wał przykorytowy, była wyraźnie oddzielona od osadów genezy fluwialnej warstwą utworów gliniasto-mułkowych. W Dąbrówkach takiej granicy litologicznej nigdzie nie zaobserwowano. Zauważono natomiast, że podobnie jak w Czarnej-Podbór i Łące, 5 10 km na zachód od Dąbrówek, stropowa pokrywa piasków ( 2 3 m ) charakteryzuje się nieco bardziej gruboziarnistym osadem i lepszym jego wysortowaniem, w porównaniu z osadami podścielającymi, co może przemawiać za ich genezą eoliczną ( Gębica

19 Geneza i wiek wydmy w Dąbrówkach ). Frakcją podstawową w badanych osadach jest 0,5 0,125 mm ( 85 93% ), średnia średnica ziarn ( Mz ) 1,74 1,98 phi oraz dobre wysortowanie ( σ I = 0,5 0,7 ) upodabnia je do piasków wydmowych ( Mycielska- Dowgiałło 1978 ; Kozarski, Nowaczyk 1991 ). Dotychczas prowadzone badania nad uziarnieniem osadów wydmowych pokazują, że frakcją podstawową w wydmach z obszaru Polski, są ziarna mieszczące się w przedziale frakcji 0,1 0,5 mm ( np. Pernarowski 1959 ; Kozarski 1962 ; Dylikowa 1967 ; Nowaczyk 1967, 1986 ; Bogacki 1969 ; Rotnicki 1970 ; Manikowska 1985 ). Zważywszy jednak na fakt, że uziarnienie osadów wydmowych może różnić się znacząco nawet w wydmach położonych w niedalekiej odległości od siebie w obrębie jednego pola wydmowego, trudno podać jeden zakres wielkości ziarn i uznać go za frakcję podstawową ( Nowaczyk 1986 ). W tej sytuacji analiza uziarnienia nie może ponad wszelką wątpliwość przesądzić, że dany osad był przewiewany w środowisku eolicznym. Wątpliwości co do genezy formy w Dąbrówkach przysparza również fakt, iż we frakcji 0,8 1,0 mm osad charakteryzuje duży udział ziarn typu E M / E L ( 48 73% ), a przede wszystkim brak ziarn o wysokim stopniu obtoczenia i zmatowienia powierzchni ( R M ), jak również niewielki udział ziarn o pośrednim stopniu obtoczenia i zmatowieniu widocznym na najbardziej wypukłych fragmentach ziarn typu E M / R M. Dotychczasowe badania pokazują, że osady wydmowe obszaru Polski zawierają zmienną, ale najczęściej wysoką lub bardzo wysoką liczbę ziarn obu typów ( np. Woronko 2001 ; Zieliński i in ; Woronko i in ). Ich udział zależy przede wszystkim od długości trwania procesów eolicznych, charakteru osadów źródłowych i zmienności kierunku wiania wiatru ( Mycielska-Dowgiałło 1978, 2001a, b ; Kamińska i in ; Mańkowski 2003 ; Angiel 2008 ; Woronko i in ). Z drugiej zaś strony E. Mycielska-Dowgiałło ( 1993 ) przytacza przykład z południowej Szwecji, gdzie występują wydmy dużych rozmiarów, których cechy teksturalne nie wskazują, żeby podlegały transportowi w środowisku eolicznym. Zdaniem M. Seppälä ( 1969, 1971 ) kluczową rolę w tym przypadku odgrywał czas. Ponadto J. Tricart ( 1965 ) stwierdza, że efekty abrazji postępującej w środowisku eolicznym są dostrzegalne na powierzchni ziarn kwarcu, gdy procesy eoliczne są już bardzo zaawansowane. Natomiast w przypadku krótkotrwałego rozwoju procesów eolicznych

20 324 Piotr Gębica, Andrzej Bluszcz, Barbara Woronko ( rzędu lat ), wystarczających do utworzenia się formy wydmowej, charakter powierzchni i kształtu ziarn kwarcu może nie ukazywać skutków abrazji eolicznej ( Mycielska-Dowgiałło 1993 ; Goździk 2007 ). Dlatego też należy brać pod uwagę możliwość, że osady budujące badaną formę w Dąbrówkach były poddawane transportowi eolicznemu przez bardzo krótki czas i na niewielką odległość, a dostępność materiału była bardzo duża. Dominowała agradacja nad dalekim transportem eolicznym. Materiałem źródłowym były odsłonięte piaski rzeczne wywiewane z odsypów ( łach ) korytowych równiny aluwialnej Wisłoka. Około 200-letni epizod akumulacji małych wydm rozwiniętych na odsypach korytowych Wisły, zarejestrowano na stanowisku archeologicznym Całowanie na południe od Warszawy ( Schild 1982 ). Obecność cienkich warstw żwirowych w budowie badanej formy ( fot. 5 ), wskazuje na okresowy wzrost prędkości wiatru nawet do 8 12 m. s 1 ( Borówka 2001 ). Stanowiły one zapewne zapis wędrówki ripplemarków żwirowych. Powstanie poziomów żwirkowych w wydmie w Dąbrówkach można tłumaczyć również procesem deflacji ( wywiewania ) drobniejszych frakcji piasku podczas silnych wiatrów i wzbogaceniem w grubszy materiał, tworzący z czasem na powierzchni mikrobruk deflacyjny. Piaski terasowe w podłożu pagórka charakteryzują się większym zróżnicowaniem średniej średnicy ziarn ( Mz 1,8 2,5 phi ), słabym wysortowaniem, ponadto zawierają laminy piasków pylastych i mułków piaszczystych, co jest charakterystyczne dla młodopleniglacjalnych osadów korytowych ( fluwioperyglacjalnych ) opisanych z doliny Wisłoki ( Niedziałkowska 1991 ). Być może powstanie samej wypukłej formy jest związane z sedymentacją materiału piaszczystego przez wody roztopowe w rozległych szczelinach naledzi ( przez analogię do tworzenia kemu na obszarach zlodowaconych ) pokrywających równinę aluwialną u schyłku vistulianu? Daty OSL z wyjątkiem próbki D5 ( tab. 2 ) ze stropu pagóra, której wiek jest postarzony, i próbki D3 z piasków zażelazionych o odmłodzonym wieku wskazują, że koniec depozycji fluwialnej w stropie terasy III nastąpił w młodszym dryasie ( 11,8 ±0,5 ka, próbka D-2, tab. 2 ), natomiast akumulacja piasków budujących formę wydmową przebiegała w młodszym dryasie i prawdopodobnie zakończyła się w preboreale. Uruchomienie procesów

21 Geneza i wiek wydmy w Dąbrówkach 325 eolicznych było związane z rozcięciem równiny aluwialnej ( Gębica 2004 ), co doprowadziło do obniżenia poziomu wód gruntowych i osuszenia powierzchni terasy. W ten sposób najprawdopodobniej przez stosunkowo krótki czas, pojawiła się bardzo duża ilość materiału, który mógł być włączony do transportu eolicznego. Podobny młododryasowy wiek piasków wydmowych datowanych metodami luminescencyjnymi uzyskano w kilku profilach w dolinie Dunaju ( Gábris i in ). Wnioski Przeprowadzone badania osadów pagórka w miejscowości Dąbrówki w dolinie Wisłoka i uzyskane wyniki datowań nasuwają kilka wniosków. Niewielkie rozmiary pagórka i jego budowa wewnętrzna ( występowanie zestawów lamin piaszczystych z wkładkami żwirków ), a także wskaźniki uziarnienia typowe dla osadów wydmowych, wskazują na eoliczną genezę tej formy. Analiza obtoczenia i zmatowienia powierzchni ziarn kwarcu wykazała nieobecność ziarn wykazujących cechy obróbki przez wiatr, co może sugerować krótki czas przebywania piasku w środowisku eolicznym, którego źródłem były aluwia terasy vistuliańskiej ( III ) Wisłoka. Ponadto brak śladów gleb kopalnych na stokach pagóra również sugeruje, że forma została złożona podczas krótko trwającego epizodu wydmotwórczego. Za pomocą datowań O S L określono, że akumulacja osadów rzecznych w stropie terasy vistuliańskiej nastąpiła w młodszym dryasie, natomiast depozycja eolicznych piasków pokrywowych budujących pagór w Dąbrówkach w młodszym dryasie i preboreale. Podziękowania Dziękujemy mgr. Sławomirowi Supersonowi za komputerowe wykonanie rycin. Składamy podziękowania anonimowemu recenzentowi za wiele cennych uwag dotyczących merytorycznej strony artykułu.

22 326 Piotr Gębica, Andrzej Bluszcz, Barbara Woronko Literatura Adamiec G., Aitken M. J., 1998, Dose-rate conversion factors : update, Ancient TL, 16, Angiel P., 2008, Znaczenie wskaźników mineralnych w rekonstrukcji kierunku wiatru w wybranych profilach wydm okolic Ostrołęki, maszynopis pracy magisterskiej, Wydział Geologii UW, Warszawa. Bateman M. D., Van Huissteden J., 1999, The timing of last-glacial peryglacial and aeolian events, Twente, eastern Netherlands, Journal of Quaternary Science, 14, Bluszcz A., 2000, Datowanie luminescencyjne osadów czwartorzędowych teoria, ograniczenia, problemy interpretacyjne, Zeszyty Naukowe Politechniki Śląskiej, seria : Matematyka Fizyka, 86, Geochronometria, 17, Gliwice, Bogacki M., 1969, Wydmy Równiny Kurpiowskiej, Prace Geograficzne I G P A N, 75, Borówka R.K., 2001, Struktura wewnętrzna Wydm Łebskich jako efekt zmienności warunków meteorologicznych, [w:] K. Rotnicki ( red. ), Przemiany środowiska geograficznego nizin nadmorskich południowego Bałtyku w vistulianie i holocenie, Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań, Buraczyński J., 1994, Zmienność procesów eolicznych na Roztoczu i w Kotlinie Sandomierskiej podczas piętra Wisły, Annales UMCS, sectio B, 49, Cailleux A., 1942, Les actiones éoliennes périglaciaires en Europe, Mémoires de la Société Géologique de France, 41, Dylikowa A., 1967, Wydmy środkowopolskie i ich znaczenie dla stratygrafii schyłkowego plejstocenu, [w:] R. Galon, J. Dylik ( red. ), Czwartorzęd Polski, P W N, Warszawa, Folk L. R., Ward W. C., 1957, Brazos river bar : a study in the significance of grain size parameters, Journal of Sedimentary Petrology, 27, 1, Friedberg W., 1903, Atlas geologiczny Galicyi. Tekst do zeszytu 16, arkusze : Rzeszów i Łańcut, Sprawozdania Komisji Fizjograficznej PAU. Gábris Gy., Horváth E., Novothny Á., Ruszkiczay-Rüdiger Zs., 2012, Fluvial and aeolian landscape evolution in Hungary results of the last 20 years research, Netherlands Journal of Geosciences Geologie en Mijnbouw, 91, 1/2, Galbraith R. F., Roberts R. G., Laslett G. M., Yoshida H., Olley J. M., 1999, Optical dating of single and multiple grains of quartz from Jinmium rock shelter, northern

23 Geneza i wiek wydmy w Dąbrówkach 327 Australia, part I : Experimental design and statistical models, Archaeometry, 41, 2, Gębica P., 2004, Przebieg akumulacji rzecznej w górnym vistulianie w Kotlinie Sandomierskiej, Prace Geograficzne I G i P Z P A N, 193, Gębica P., Bluszcz A., Pazdur A., Szczepanek K., 2002, Chronostratigraphy of Late Pleistocene fluvial deposits in the Wisłok river valley between Rzeszów and Łańcut, South Poland, Geochronometria, 21, Gębica P., Michczyńska J.D., Starkel L., 2015, Fluvial history of the Sub-Carpathian Basins ( Poland ) during the last cold stage ( 60 8 ka cal BP ), Quaternary International, 388, Goździk J., 1980, Würmskie osady peryglacjalane w Łodzi-Teofilowie, Acta Universitatis Lodziensis II, 22, Goździk J., 1998, Struktury sedymentacyjne w eolicznych piaskach pokrywowych w Polsce, [w:] E. Mycielska-Dowgiałło ( red. ), Struktury sedymentacyjne i postsedymentacyjne w osadach czwartorzędowych i ich wartość interpretacyjna, Wydział Geografii i Studiów Regionalnych U W, Warszawa, Goździk J., 2007, The Vistulian aeolian succesion in central Poland, Sedimentary Geology, 193, Izmaiłow B., 1975, Geneza i wiek wydm Puszczy Niepołomickiej, Folia Geographica, Series Geographica Physica, 9, Izmaiłow B., 2001, Typy wydm śródlądowych w świetle badań struktury i tekstury ich osadów ( na przykładzie dorzecza górnej Wisły ), Rozprawy Habilitacyjne U J, 358, Kraków, Kamińska R., Konecka-Betley K., Mycielska-Dowgiałło E., 1986, The Leszno dune in the Vistula valley ( east of Płock ), Biuletyn Peryglacjalny, 31, Kolstrup E., 1982, Cover sand and cover sand stratigraphy in southern Denmark, Geografisk Tidsskrift, 82, Koster E.A., 1982, Terminology and lithostratigraphic division of ( surficial ) sandy eolian deposits in the Netherlands : an evaluation, Geologie en Mijnbouw, 61, Kozarski S., 1962, Wydmy w Pradolinie Noteci koło Czarnkowa, Badania Fizjograficzne nad Polską Zachodnią, 9, Kozarski S., Nowaczyk B., 1991, Lithofacies variation and chronostratigraphy of Late Vistulian and Holocene aeolian phenomena in northwestern Poland, Zeitschrift für Geomorphologie N.F., Suppl.-Bd. 90,

24 328 Piotr Gębica, Andrzej Bluszcz, Barbara Woronko Krumbein W. C., 1941, Measurement and geological significance of shape and roundness of sedimentary particles, Journal of Sedimentary Petrology, 11, Laskowska-Wysoczańska W., 1971, Stratygrafia czwartorzędu i paleogeomorfologia Niziny Sandomierskiej i przedgórza Karpat rejonu rzeszowskiego, Studia Geologica Polonica, 34, Malata T., 1999, Budowa geologiczna progu płaskowyżu lessowego na zachód od Jarosławia, [w:] VI Konferencja stratygrafii plejstocenu Polski : Czwartorzęd wschodniej części Kotliny Sandomierskiej, Czudec, 31 VIII 4 IX 1999, Manikowska B., 1985, O glebach kopalnych, stratygrafii i litologii wydm Polski środkowej, Acta Geographica Lodziensia, 52, Mańkowski W., 2003, Rozwój procesów eolicznych w okolicy Kadzidła ( Równina Kurpiowska ), maszynopis pracy magisterskiej, Wydział Geografii i Studiów Regionalnych UW, Warszawa. Mycielska-Dowgiałło E., 1978, Rozwój rzeźby fluwialnej w północnej części Kotliny Sandomierskiej w świetle badań sedymentologicznych, Rozprawy Uniwersytetu Warszawskiego, 120, Mycielska-Dowgiałło E., 1993, Estimates of Late Glacial and Holocene aeolian activity in Belgium, Poland and Sweden, Boreas, 22, Mycielska-Dowgiałło E., 2001a, Wpływ warunków klimatycznych na cechy strukturalne i teksturalne osadów mineralnych, [w:] A. Karczewski, Z. Zwoliński ( red. ), Funkcjonowanie geosystemów w zróżnicowanych warunkach morfoklimatycznych monitoring, ochrona, edukacja, Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań, Mycielska-Dowgiałło E., 2001b, Wnioski końcowe, [w:] E. Mycielska-Dowgiałło ( red. ), Eolizacja osadów jako wskaźnik stratygraficzny czwartorzędu, Wydział Geografii i Studiów Regionalnych U W, Warszawa, Mycielska-Dowgiałło E., Woronko B., 1998, Analiza obtoczenia i zmatowienia powierzchni ziarn kwarcowych frakcji piaszczystej i jej wartość interpretacyjna, Przegląd Geologiczny, 46, 12, Niedziałkowska E., 1991, The textural diversity of upper Quaternary fluvial deposits in the Carpathian Foreland, [w:] L. Starkel ( red. ), Evolution of the Vistula river valley during the last years, part 4, Geographical Studies, Special Issue, 6, Nowaczyk B., 1967, Wydmy i eoliczne piaski pokrywowe między Skokami a Mieściskiem, Badania Fizjograficzne nad Polską Zachodnią, 19,

25 Geneza i wiek wydmy w Dąbrówkach 329 Nowaczyk B., 1976, Eolian cover sands in Central-West Poland, Questiones Geographicae, 3, Nowaczyk B., 1986, Wiek wydm, ich cechy granulometryczne i strukturalne a schemat cyrkulacji atmosferycznej w Polsce w późnym vistulianie i holocenie, Wydawnictwo Naukowe UAM, Geografia, 28, Poznań, Pernarowski L., 1958, Z badań nad wydmami Dolnego Śląska, [w:] R. Galon ( red. ), Wydmy śr ódlądowe Polski, cz. 1, P W N, Warszawa, Prescott, J. R., Stephan, L. G., The Contribution of Cosmic Radiation to the Environmental Dose for Thermoluminescence Dating. Latitude, Altitude and Depth Dependencies. TLS II-1, Rendell H. M., Calderon T., Perezgonzalez A., Gallardo J., Millan A., Townsend P.D., 1994, Thermoluminescence and optically stimulated luminescence dating of Spanish dunes, Quaternary Science Reviews, 13, 5 7, Rotnicki K., 1970, Główne problemy wydm śródlądowych w Polsce w świetle badań wydmy w Węglowicach, Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, Prace Komisji Geograficzno-Geologicznej, 11, 2, Schild R., 1982, Stratygrafia archeologiczna wydm śródlądowych widziana z Mazowsza, Roczniki Gleboznawcze, 33, 3 4, Seppälä M., 1969, On the grain size and roundness of wind-blown sand in Finland as compared with some central European samples, Bulletin of the Geological Society of Finland, 41, Seppälä M., 1971, Evolution of eolian relief of the Kaamasjoki-Kiellajoli river basin in Finnish Lapland, Fennia, 104, Starkel L., 1972, Kotlina Sandomierska, [w:] M. Klimaszewski ( red. ), Geomorfologia Polski, t. 1 : Polska południowa. Góry i wyżyny, PWN, Warszawa, Tricart J., 1965, Principes et methods de géomorphologie, Masson et Cie, Paryż. Vandenberghe J., 1983, Late Weichselian river dune formation Grote Nete valley, Central Belgium, Zeitschrift für Geomorphologie N.F., Suppl.-Bd 45, Wojtanowicz J., 1971, Typy genetyczne wydm Niziny Sandomierskiej, Annales U M C S, Sectio B, 25, Wojtanowicz J., 1972, Rzeźba eoliczna na północnym przedpolu Płaskowyżu Kolbuszowskiego, Annales U M C S, Sectio B, 27, Woronko B., 2001, Znaczenie analizy obtoczenia i zmatowienia powierzchni ziarn kwarcu frakcji piaszczystej w interpretacji genetycznej osadów czwartorzędowych,

26 330 Piotr Gębica, Andrzej Bluszcz, Barbara Woronko [w :] E. Mycielska-Dowgiałło ( red. ), Eolizacja osadów jako wskaźnik stratygraficzny czwartorzędu, Wydział Geografii i Studiów Regionalnych U W, Warszawa, Woronko B., Zieliński P., Sokołowski R.J. 2015, Climate evolution during the Pleniglacial and Late Glacial as recorded in quartz grain morphoscopy of fluvial to aeolian successions of the European Sand Belt, Geologos, 21, 2, doi : /logos Wójcik A., Malata T., Szczepanek K., 1999, Problem wieku plejstoceńskich teras piaszczystych w dolinie Sanu przy ujściu Wisłoka. Stanowisko Grodzisko Nowe, [w:] VI Konferencja stratygrafii plejstocenu Polski : Czwartorzęd wschodniej części Kotliny Sandomierskiej, Czudec, 31 VIII 4 IX 1999, Zieliński P., Sokołowski R. J., Woronko B., Jankowski M., Fedorowicz S., Zaleski I., Molodkov A., Weckwerth P., 2014, The depositional conditions of the fluvio- -aeolian succesion during the last climate minimum based on the examples from Poland and NW Ukraine, Quaternary International, http ://dx.doi.org /j. quaint Zimnal Z., 1999, Utwory czwartorzędowe na obszarze Wysoczyzny Kańczuckiej między Rzeszowem a Łańcutem, [w:] VI Konferencja stratygrafii plejstocenu Polski : Czwartorzęd wschodniej części Kotliny Sandomierskiej, Czudec, 31 VIII 4 IX 1999, Piotr Gębica Wyższa Szkoła Informatyki i Zarządzania w Rzeszowie Katedra Geografii ul. Sucharskiego 2, Rzeszów piotrgebica@wp.pl Andrzej Bluszcz Politechnika Śląska Instytut Fizyki Centrum Naukowo-Dydaktyczne Zakład Zastosowań Radioizotopów ul. Stanisława Konarskiego 22B, Gliwice Andrzej.Bluszcz@pols.pl Barbara Woronko Uniwersytet Warszawski Instytut Geologii Podstawowej ul. Żwirki i Wigury 93, Warszawa bworonko@uw.edu.pl