Międzynarodowy projekt "Bałtycki Krajobraz innowacyjne podejście do zrównoważonych krajobrazów leśnych" (Abstrakt)

Transkrypt

1 Piotr Grygier, Regionalna Dyrekcja LP w Poznaniu Międzynarodowy projekt "Bałtycki Krajobraz innowacyjne podejście do zrównoważonych krajobrazów leśnych" (Abstrakt) W literaturze i powszechnym obiegu możemy spotkać liczne definicje krajobrazu, m.in. takie jak: a) jest to wizualny stan środowiska, czyli suma materialnych elementów środowiska wskazujących na jego stan ekologiczny (wg Międzynarodowej Unii Ochrony Przyrody i Jej Zasobów), b) jest to suma typowych cech właściwych danemu fragmentowi powierzchni Ziemi, w tym antropogenicznych (Berg 1952), c) to część powierzchni Ziemi stanowiąca jedność przestrzenną pod względem wyglądu zewnętrznego i wzajemnego oddziaływania zachodzących na niej zjawisk (Pietkiewicz i Żmuda 1973), d) to całość przyrody wraz z elementami wprowadzonymi przez człowieka na naturalnie ograniczonym odcinku Ziemi, ocenianą jako układ warunków przyrodniczych reprezentujących określone zewnętrzne cechy estetyczno widokowe (Szczęsny 1982), e) to obszar, postrzegany przez ludzi, którego charakter jest wynikiem działania i interakcji czynników przyrodniczych i/lub ludzkich (Wg Europejskiej Konwencji Krajobrazowej). Jak ważny jest to problem w skali światowej niech świadczy fakt uruchomienia w ramach COP 19 w Warszawie specjalnej dwu dniowej konferencji pod nazwą Global Landscape Forum panel dyskusyjny, podczas którego omówione zostaną kwestie wpływu krajobrazu na politykę w zakresie zmian klimatu i założenia zrównoważonego rozwoju, postanowili omówić najważniejsze wyniki badań oraz studia przypadków w zakresie następujących tematów: inwestowanie w zrównoważony krajobraz w celu ochrony lasów i gospodarstw rolnych, polityka i zarządzanie krajobrazem w leśnictwie, rolnictwie i innych formach użytkowania terenu, synergia pomiędzy adaptacją i mitygacją zmian klimatu w krajobrazach leśnych i rolniczych, krajobrazy związane z bezpieczeństwem żywności i żywienia. Warto w tym miejscu wspomnieć o Zasadach Hodowli Lasu z 2011r., w których w 66 wskazano na wagę, jaką należy przykładać do kształtowania krajobrazu leśnego i brać pod uwagę związki leśnictwa z otoczeniem. Użyte w omawianym projekcie pojęcie Bałtycki Krajobraz (Baltic Landscape) utożsamiamy ze zbiorem przenikających się składników danego terytorium geograficznego, takich jak m.in. las, woda, pole, łąka, miasto, wieś, człowiek, zwierzęta, rośliny, atrybuty kulturalne, atrybuty administracyjne. Człowiek odgrywa w tej przestrzeni rolę dominującą gdyż to jego decyzje powodują zmiany w krajobrazie, spowalniają je lub przyspieszają. Oczywiste jest, że każdy ze składników krajobrazu wpływa na stan innych. Tak więc zrównoważone gospodarowanie przestrzenią krajobrazem jest wyzwaniem, z którym winniśmy się zmierzyć jak najpilniej. Zarządzanie krajobrazem to zderzanie się z problemami nie tylko biofizycznymi ale też ubóstwa, bezpieczeństwa żywności i żywienia, łagodzenia i adaptacji do zmian klimatu, energooszczędnych osiedli ludzkich czy też praktyk zrównoważonego rolnictwa. Innymi

2 słowy przy określaniu krajobrazu musimy ująć w definicji jego zakres geograficzny i zasoby, a także interakcje społeczeństwa z krajobrazem. 1. Cele projektu Bałtycki Krajobraz innowacyjne podejście do zrównoważonych krajobrazów leśnych (akronim: Bałtycki Krajobraz - Baltic Landscape) Obszary zalesione stykają się z nowymi wyzwaniami spowodowanymi przez czynniki globalizacyjne, postępujące zmiany klimatu, żądania intensywniejszego wykorzystywania zasobów naturalnych czy też wręcz odwrotnie silniejszej ich ochrony a także oczekiwań społeczeństwa i polityków w formie konwencji międzynarodowych czy też wzrastającego rozwoju turystyki i rekreacji. Te żądania czegoś od obszarów leśnych powoduje liczne konflikty pomiędzy użytkownikami przestrzeni. Na lata funkcjonowania projektu tj celem zasadniczym jest utworzenie sieci obszarów nazwanych Bałtyckimi Krajobrazami powiązanych z międzynarodową siecią lasów modelowych (Model Forest Network). Wyznaczone obszary krajobrazy są traktowane jako powierzchnie doświadczalne dla powstawania i rozwoju nowych rozwiązań w zrównoważonym zarządzaniu krajobrazem. Uczestnicy projektu dążą do stworzenia stałego, stabilnego systemu współpracy pomiędzy interesariuszami aktywnymi w danej przestrzeni. Towarzyszący sieci inny cel to zidentyfikowanie zasadniczych problemów nurtujących te tereny i wypracowanie pierwszych rozwiązań, które będą mogły być wykorzystane także na innych obszarach. Reasumując, projekt skupia się nad zrównoważeniem interesów różnych użytkowników przestrzeni, innych podejściem do gospodarki wodnej oraz zintegrowanym planowaniem przestrzennym. 2. Zakres projektu W projekcie bierze udział 14 instytucji z 7 krajów, w tym Szwecja, Białoruś, Estonia, Finlandia, Łotwa, Norwegia i Polska. Z partnerami współpracują także Lasy Modelowe z Rosji: Silver Taiga Foundation, z Lasem Modelowym w Komi, Green Forest Foundation z Lasem Modelowym w Pskowie, Murmansk Regional NGO Kovdozersky Model Forest. W projekcie realizowane są następujące pakiety robocze: pakiet 1 administracja pakiet 2 komunikacja i informacja pakiet 3 utworzenie Bałtyckich Krajobrazów pakiet 4 zintegrowane planowania w krajobrazie pakiet 5 równoważenie interesów w krajobrazie pakiet 6 zintegrowane podejście do gospodarki wodnej w zlewni. Projekt wykonywany jest na dwóch poziomach, lokalnym i międzynarodowym. Na poziomie lokalnym prace skoncentrowane są na tworzeniu partnerstwa i rozwijaniu pierwszych rozwiązań dla miejscowych wyzwań w krajobrazie. Te lokalne działania mieszczą się w ogólnych ramach (pakietach) projektu i będą służyć do wypracowania wniosków generalnych.

3 Międzynarodowa część projektu skoncentrowana jest na stworzeniu sieci wymiany wyników i doświadczeń służącej rozwojowi polityki i narzędzi zarządczych w rejonie basenu Morza Bałtyckiego. Sieć krajobrazów bałtyckich jest bardzo ważną działalnością projektu celującą w uzyskanie zintegrowanego doświadczenia dla tego regionu. Przewiduje się, że sieć współpracy będzie kontynuowana także po zakończeniu projektu. Celem długoterminowym projektu na lata jest polepszenie zarządzania terenami leśnymi w zasięgu Morza Bałtyckiego. W Regionalnej Dyrekcji LP w Poznaniu w celu realizacji założeń programu, wyznaczono specjalny obszar nazwany Bałtycki Krajobraz Warta. Całość zadań realizowana jest zarówno przez biuro RDLP w Poznaniu, jak i nadleśnictwa ze szczególnym uwzględnieniem nadleśnictw: Oborniki (LKP "Puszcza Notecka"), Karczma Borowa, Jarocin i Taczanów. Poszczególne nadleśnictwa realizują różne pakiety robocze i tak pakiet 4 wypełnia nadleśnictwo Oborniki wykonując to zadanie na przykładzie obszaru Natura 2000 rzeka Wełna. W nadleśnictwie Karczma Borowa zajęto się pakietem 5 na przykładzie udostępniania lasów dla celów rekreacji i turystyki. W nadleśnictwach Jarocin i Taczanów skupiono się nad pakietem 6 wykorzystując realizowane projekty w ramach małej retencji nizinnej oraz ochroną lasów łęgowych i odtwarzaniem ekosystemów starorzeczy. Regionalna Dyrekcja LP w Olsztynie realizuje projekt głównie na terenie Leśnego Kompleksu Promocyjnego Lasy Mazurskie. Działania podejmowane na terenie LKP dotyczą problemów i zagadnień dotyczących turystyki i rekreacji, w szczególności ścieżek rowerowych i konnych, planowania przestrzennego ze szczególnym uwzględnieniem GIS, monitoringu przyrodniczego, renaturalizacji siedlisk wilgotnych, działalności bobrów oraz malejącej populacji ryb w jeziorach. 3. Przykłady realizacji projektu na terenie RDLP Poznań Pakiet WP 4 Zintegrowane planowanie w krajobrazie na przykładzie obszaru Natura Myślą przewodnią pakietu WP4 w projekcie Bałtycki Krajobraz jest nowe podejście do planowania w krajobrazie. Skupiono się na gospodarowaniu zasobami wodnymi i przyrodniczymi w dolinie rzek Wełny i Flinty. Doliny tych rzek to obszar częstych konfliktów społecznych. W kolejnych etapach działań podejmowanych przez Nadleśnictwo Oborniki w ramach pakietu zorganizowano kilka spotkań przedstawicieli różnych instytucji związanych z gospodarowaniem wodami i zasobami przyrodniczymi, samorządami oraz społecznością lokalną. Podczas wspólnych warsztatów poruszono wiele kwestii począwszy od stanu wiedzy na temat najcenniejszych elementów przyrodniczych w dolinie rzeki Wełny przez główne problemy, jakie dotykają poszczególne instytucje, aż do wyzwań, jakie czekają wszystkich w związku z ratyfikowaniem przez Polskę kolejnych konwencji w zakresie przyrodniczym, wodnym i krajobrazowym. Założono, że współdecydowanie o sposobach zarządzania danym obszarem będzie służyć rozwiązywaniu lokalnych problemów i zażegnywaniu konfliktów, wspieraniu inicjatyw przynoszących miejscowemu społeczeństwu korzyści z uwzględnieniem aspektów ekologicznych. W efekcie podjętych działań: 1. Opracowano dokument pod nazwą Analiza barier we wdrażaniu i zarządzaniu siecią Natura 2000 oraz w implementacji Konwencji Krajobrazowej w Polsce. Stanowi on pewną syntezę aktualnego stanu wiedzy na temat procesu wdrażania sieci Natura 2000, a także Europejskiej Konwencji Krajobrazowej w polskich realiach. 2. W przygotowaniu jest dokument o nazwie Diagnoza stanu środowiska przyrodniczego w obszarze Natura 2000 Dolina Wełny wraz z określeniem wytycznych do zastosowania w praktyce.

4 Przedmiotowy obszar nie ma planu zadań ochronnych dlatego przygotowany do końca 2013 roku materiał będzie stanowił bardzo dobrą podstawę do jego opracowania w przyszłości. 3. W przygotowaniu jest opracowanie dotyczące rzeki Flinty, które określi parametry hydromorfologiczne rzeki i pozwoli wskazać kierunki gospodarowania w zlewni zmierzające do rozwiązania dotychczasowych problemów. Dzięki podjętym działaniom udało się zdefiniować instytucje i osoby, które są głęboko zainteresowane lokalnymi problemami i wspólnym ich rozwiązywaniem. Dzięki spotkaniom interesariuszy w zespołach roboczych udało się wzmocnić poziom komunikacji w regionie. Informacje z podejmowanych działań docierały do wszystkich zaangażowanych. Poprzez publikacje w prasie i szkolenia dla służb związanych z ochroną przyrody starano się zwiększyć świadomość i wrażliwość ekologiczną mieszkańców w zakresie zarówno przedmiotów ochrony jak i możliwości, jakie daje europejska sieć Natura Opracowane dokumenty uzgodnione przez zainteresowane strony mają charakter wspólnej koncepcji zarządzania w obszarze Doliny Wełny, uwzględniającej w miarę możliwości oczekiwania społeczne i gospodarcze. Pozwoliły one przynajmniej w pewnym stopniu usystematyzować wiedzę o tym obszarze i poszerzyć ją o nowe informacje. Ponadto określono kierunki dalszych badań naukowych i obszarów wiedzy wymagających uzupełnienia. Zainicjowany przez Nadleśnictwo Oborniki proces integracji środowisk lokalnych oraz planowania w określonym fragmencie przestrzeni miał charakter nieformalny ale spotkał się z życzliwym przyjęciem zarówno przez organizacje pozarządowe jak i lokalną administrację samorządową i różne instytucje. Pakiet WP 5 Turystyka i rekreacja na obszarach leśnych BL Warta założenia i realizacja Nadleśnictwo Karczma Borowa, które swoimi lasami graniczy z Lesznem ponad 60 tysięczną aglomeracją miejską, chętnie gości każdego, kto pragnie odpocząć na łonie natury, próbując stworzyć warunki, w których wszyscy znajdą dla siebie kawałek lasu. Jako cel ogólny zadania postawiono następującą tezę: turystyka i rekreacja na terenach leśnych oparta na nowoczesnych rozwiązaniach, zgodnych z oczekiwaniami społecznymi oraz zachowaniem wielofunkcyjności, bioróżnorodności i zrównoważonego rozwoju polskich lasów. Realizowany w lasach nadleśnictwa Karczma Borowa projekt Bałtycki Krajobraz ma na celu, w oparciu o koncepcję Lasu Modelowego, stworzyć neutralną platformę wymiany informacji i oczekiwań stron zainteresowanych użytkowaniem konkretnych, nie tylko leśnych, obszarów w zakresie ich turystycznego udostępniania. W celu zainicjowania partnerstwa wśród instytucji korzystających z ekosystemów leśnych, założenia projektu oraz koncepcję Lasu Modelowego przedstawiono na zjeździe członków Organizacji Turystycznej Leszno Region (w skład organizacji wchodzą lokalne samorządy oraz firmy zajmujące się turystyką i rekreacją w charakterze komercyjnym). Skład platformy dialogu uzupełniono o przedstawicieli pozarządowych organizacji ekologicznych, łowieckich, wędkarskich, sportowych i motoryzacyjnych typu off road. Podczas warsztatów z rozwiązywania problemów w zakresie udostępniania lasu społeczeństwu, członkowie stworzonej grupy roboczej, pod kierunkiem głównego koordynatora projektu, wskazali ponad 50 problemów wymagających rozwiązania w skali krajobrazu. Umiejętnie i wzorcowo poprowadzony dialog doprowadził do wypracowania metod osiągnięcia kompromisu pomiędzy zainteresowanymi stronami. W celu rozpoznania oczekiwań społecznych dotyczących udostępniania lasu przez służby leśne, lokalna grupa robocza WP5 opracowała wzór ankiety, która została rozpowszechniona wśród

5 mieszkańców powiatu leszczyńskiego. Odpowiedzi udzielone przez 1300 respondentów pozwoliły na pogłębioną analizę tematu oraz wyciągniecie konkretnych wniosków. Uwagę przyciąga przede wszystkim rosnąca świadomość i precyzyjne oczekiwania, jak również poczucie odpowiedzialności za las. W ramach działań lokalnej grupy roboczej, we współpracy z informatykami oraz partnerem Projektu z Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu, opracowano założenia do wykonania inwentaryzacji elementów turystycznych na terenie powiatu leszczyńskiego. Efektem prac inwentaryzacyjnych jest elektroniczna, jednolita baza danych, na podstawie której stworzono pierwszy w powiecie, profesjonalny portal mapowy GIS: Interaktywną Mapę Turystyczną powiatu leszczyńskiego. Narzędzie to, dostępne na stronach internetowych lokalnych samorządów oraz LP, oferujące m.in. oprogramowanie na urządzenia mobilne, w innowacyjny i nowoczesny sposób promuje turystykę i rekreację na obszarze BL Warta. Pakiet WP 6 Gospodarka wodna w zlewni na terenie BL Warta założenia i realizacja Zintegrowane podejście do gospodarki wodnej w skali całej zlewni w kontekście Europejskiej Dyrektywy Wodnej jest ideą przewodnią pakietu WP-6. Rozproszone zarządzanie wodami powoduje, że interesy różnych grup społecznych mogą być pomijane, co może grozić powstawaniem obszarów konfliktowych. Wykorzystanie formuły Lasu Modelowego do tworzenia partnerstwa wokół strategicznego zarządzania wodą wydaje się być doskonałym rozwiązaniem problemów związanych z zarządzaniem wodą. W ramach budowy partnerstwa wokół zarządzania wodą skupiono kilkanaście instytucji oraz organizacji pozarządowych. Grupa robocza zidentyfikowała kluczowe obszary problemowe. Do najważniejszych problemów związanych z zarządzaniem wodą jest brak specjalistycznej wiedzy o wodzie w całej zlewni, fragmentacja zarządzania i brak dialogu pomiędzy interesariuszami. Cykl spotkań i szkoleń pozwolił na zwiększenie świadomości służby leśnej oraz otwarcie na wiedzę innych instytucji i potrzeby społeczeństwa wyrażane przez organizacje pozarządowe. Ważnym elementem realizacji projektu Bałtycki Krajobraz jest podnoszenie wiedzy, wymiana doświadczeń pomiędzy partnerami oraz organizacja wyjazdów studyjnych. Podczas realizacji zadań pakietu WP6 zdecydowano się skupić na wpływie małej retencji na obszary leśne i roli lasów w retencjonowaniu wody. Ważnym zadaniem jest identyfikacja obszarów problemowych związanych z gospodarką wodną w lasach. W toku wykonywania zadań zainicjowano założenie monitoringu efektów małej retencji na ekosystemy leśne oraz znaczenie małej retencji w skali całej zlewni. Wpływ małej retencji na ekosystemy leśne i bilans wodny nie jest do końca poznany. Dlatego w ramach projektu Bałtycki Krajobraz powstał pomysł założenia monitoringu efektów małej retencji wspólnie z partnerem Uniwersytetem Przyrodniczym w Poznaniu. Do tego celu wytypowano obszar pilotażowy tzw. Las Taczanowski w Nadleśnictwie Taczanów, gdzie wykorzystano doświadczenia partnerów BL Mazury i BL Niemen uzyskane podczas wyjazdów studyjnych. Pogłębiono wiedzę z zakresu siedlisk wilgotnych, gatunków roślin chronionych oraz miejsc bytowania bobra europejskiego. Wyniki monitoringu mają wskazać, jaki jest wpływ efektów małej retencji na ekosystemy leśne oraz dać odpowiedź jak w najbardziej optymalny sposób lokalizować obiekty małej retencji aby efekt retencyjny inwestycji był maksymalny. Kolejnym ważnym tematem związanym z wodą, podjętym przez Regionalną Dyrekcję Lasów Państwowych w Poznaniu jest ochrona lasów łęgowych i odtwarzanie ekosystemów starorzeczy w Nadleśnictwie Jarocin. Zebrane wieloletnie doświadczenia dotyczące sposobów ochrony lasów nadrzecznych w Nadleśnictwie Jarocin pozwalają być liderem w ochronie lasów nadrzecznych w skali całej Polski. W ochronie łęgów i zagrożonych ekosystemów nadrzecznych Lasy Państwowe mogą w

6 przyszłości przewodzić grupom problemowym, których celem są zorientowane rozwiązania systemowe służące zachowaniu lasów łęgowych. W ośrodku edukacyjnym Czeszewo w Nadleśnictwie Jarocin powołano Centrum Ochrony Łęgów. Obiekt ten jest obecnie wykorzystywany przez Lasy Państwowe do promocji właściwej gospodarki wodnej, retencji wody i ochrony lasów nadrzecznych. Szkolenia dla pracowników Lasów Państwowych, instytucji współpracujących i organizacji pozarządowych są równie ważnym elementem realizacji projektu. Funkcjonująca na zasadach partnerstwa grupa robocza już przynosi pierwsze efekty. Lepsze poznanie potrzeb interesariuszy wnosi do zarządzania wodą holistyczny, innowacyjny pomysł na zarządzanie w kontekście całej zlewni. Tak przyjęta metoda pozwoli w pełniejszy sposób wdrożyć Europejską Dyrektywę Wodną na terenie BL Warta. Podsumowanie: 1) Problemy z zarządzaniem konfliktami w obszarze gospodarki leśnej wynikają głownie z konfliktów interesów, wartości, relacji, danych, strukturalnych. Aby możliwie sprawnie zarządzać konfliktami w leśnictwie niezbędne jest zrozumienie tej właśnie wielowątkowości. Rzadko bowiem konflikty są monotematyczne lub dotyczą tylko dwóch stron. Większość konfliktów bywa niebezpieczna dla systemu, w którym się objawia stąd zadaniem ośrodka władzy jest wybór takiej metody reagowania aby koszty społeczne były jak najniższe. 2) Uważa się, że podstawowym narzędziem do zapobiegania powstawania konfliktów jest udział społeczeństwa w tworzeniu wszelkiego rodzaju planów, projektów i decyzji o znaczeniu lokalnym, regionalnym jak i krajowym. Udział ten winien być przede wszystkim zapewniony poprzez odpowiednie zapisy prawne ale decydujące znaczenie ma także stosowne przygotowanie stron do prowadzenia dialogu. 3) Udział społeczny jest dobrowolnym procesem, w którym ludzie, indywidualnie bądź poprzez zorganizowane grupy, mogą wymieniać informacje, wyrażać opinie oraz określać swoje interesy a także mają możliwość wpływania na decyzje lub na wynik sprawy. Niestety nasze społeczeństwo nie jest jeszcze przygotowane zarówno mentalnie jak i proceduralnie, a także technicznie do wykorzystania tych narzędzi, a ponadto brak w środowisku leśników wyraźnej chęci wciągania otoczenia do tego procesu. 4) Analizując na przykładzie poznańskich doświadczeń dotychczasową praktykę zastosowaną w realizacji zadań przyjętych w ramach projektu Bałtycki Krajobraz można wnioskować, że wychodząc niejako poza ramy aktów prawnych i działań statutowych Lasy Państwowe pokazały, w jaki sposób można próbować rozwiązywać lokalne problemy. Zdecydowanie można stwierdzić, że koncepcja Lasu Modelowego testowana w różnych regionach globu sprawdziła się także w Wielkopolsce Kilka słów o Lasach Modelowych 5) Porównując Leśne Kompleksy Promocyjne z Lasami Modelowymi można łatwo zauważyć istotne różnice pomiędzy nimi. Można jednakże założyć, że istnieją podstawy, aby LKP weszły w sieć Lasów Modelowych, korzystając z ich doświadczeń. Niemniej, by tak się stało, muszą zostać spełnione pewne warunki: Zmiana podejścia do w pełni włączającego i dynamicznego partnerstwa musiałaby zostać powszechnie zaakceptowana przez polityków, decydentów w sektorze leśnym i przyjaźnie przyjęta przez personel jednostek organizacyjnych Lasów Państwowych.

7 Nowe ciało partnerskie o rozszerzonych uprawnieniach mogłoby zostać utworzone na bazie istniejących Rad Naukowo-Społecznych. Do zadań takiego ciała należałoby znalezienie, stosownie do miejscowych przesłanek, wspólnej wykładni zrównoważonej gospodarki leśnej, sformułowanie priorytetów miejscowych celów gospodarowania i zgodne współdziałanie dla osiągnięcia uzgodnionej wizji. Obszar LKP powinien zostać wyznaczony na nowo tak, aby mogły być do niego włączone także lasy prywatne oraz innych własności, jeśli wspólnie tworzą zwartą jednostkę krajobrazową (np. zlewnię cieku wodnego lub łańcuch górski). Struktura zarządzania w przeorganizowanych LKP powinna być reprezentatywna, włączająca, przejrzysta, dostępna i obliczalna. Wszystkie LKP powinny wyrazić zgodę na utworzenie sieci w celu dzielenia się swoim doświadczeniem od poziomu lokalnego po międzynarodowy oraz by działać jako organizacja opiniotwórcza dążąca do ciągłego doskonalenia aktów prawnych regulujących zasady gospodarki leśnej.