Andrzej Czech. Bóbr. budowniczy i inżynier

Transkrypt

1 Andrzej Czech Bóbr budowniczy i inżynier Fundacja Wspierania Inicjatyw Ekologicznych Kraków 2010

2

3 Andrzej Czech Bóbr budowniczy i inżynier Fundacja Wspierania Inicjatyw Ekologicznych Kraków 2010

4 Autor: Andrzej Czech Ilustracje i rysunki: Tomasz Zając, Marek Kołodziejczyk, Wiktor Tabak, Krzysztof Zając Zdjęcia: Artur Tabor, Waldemar Bena, Romuald Mikusek, Andrzej Czech, Jerzy Romanowski Zdjęcie na okładce: Artur Tabor Rysunek strona tytułowa: Marek Kołodziejczyk Opracowanie graficzne okładki: Tomasz Zając Opracowanie graficzne i skład: Agnieszka Matuła, Grafikon Wydawca: Fundacja Wspierania Inicjatyw Ekologicznych ul. Czysta 17/4, Kraków Druk: Drukarnia i Wydawnictwo Wadowice, Jaroszowice 324 tel , fax biuro@grafikon.com.pl Wydawnictwo bezpłatne ISBN: Copyright by Fundacja Wspierania Inicjatyw Ekologicznych Kraków, 2010 Patroni medialni: Andrzej Czech 4

5 Materiały wydane w ramach projektu W słowach kilku o wydrze, bobrze i wilku strona internetowa projektu: Projekt realizowany przez: Fundację Wspierania Inicjatyw Ekologicznych, Dofinansowano ze środków: Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej oraz Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Krakowie 5 Andrzej Czech

6 Wstęp Bóbr jest jednym z niewielu gatunków zwierząt, które obok człowieka potrafią przystosowywać środowisko do własnych potrzeb. W warunkach postępującego przekształcania środowiska przyrodniczego często dochodzi do konfliktów na linii bóbr człowiek. Jednak o ile działalność człowieka bardzo rzadko jest korzystna dla przyrody, o tyle działalność bobrów może przywracać właściwe stosunki wodne, utrzymywać i zwiększać różnorodność biologiczną, ograniczać erozję, zwiększać tempo samooczyszczania się wód, itp. Miejsca zamieszkałe przez bobry są atrakcyjne dla człowieka pod względem estetycznym, rekreacyjnym i edukacyjnym. Złotym środkiem byłoby zatem pokojowe współżycie obok siebie człowieka i bobra. Ale czy jest to możliwe? Jestem przekonany, że tak jeżeli lepiej poznamy to fascynujące zwierzę i jego oddziaływanie na środowisko. Okazuje się, że człowiek i bóbr mają ze sobą wiele wspólnego żyją w rodzinach, potrafią przystosowywać się do zmiennych warunków środowiska, są indywidualistami. Upowszechnienie informacji o bobrze, jego biologii i proponowanych sposobach zmniejszania konfliktów jest jednym z głównych celów niniejszej publikacji. Autor ma nadzieję, że będzie ona pomocna dla przyrodników, leśników, przedstawicieli samorządów i członków organizacji ekologicznych. Książka omawia biologię i ekologię bobra, kładzie nacisk na znaczenie bobrów w środowisku, oraz opisuje sposoby rozwiązywania konfliktów między bobrem a człowiekiem. Zawiera również informacje na temat ochrony gatunku i wskazówki mogące pomóc w udostępnianiu stanowisk bobra dla celów rekreacyjnych i edukacji ekologicznej. Andrzej Czech 6 Fot. Artur Tabor

7 Charakterystyka i opis gatunku 7 Charakterystyka i opis gatunku

8 Fot. Romuald Mikusek Charakterystyka i opis gatunku Systematyka Bobry są ssakami (Mammalia), w ramach rzędu gryzoni (Rodentia) tworzą rodzinę bobrowatych (Castoridae) z dwoma gatunkami: bobrem europejskim (nazywanym też rzecznym) (Castor fiber) [Linnaeus, 1758], zamieszkującym Europę i Azję oraz bobrem kanadyjskim (nazywanym też amerykańskim) (Castor canadensis) [Kuhl, 1820], zamieszkującym Amerykę Północną oraz niektóre tereny Rosji i Skandynawii. Jedynie dokładniejsze badania morfologiczne (budowa czaszki), kardiologiczne lub genetyczne pozwalają na odróżnienie obydwu gatunków. Główne cechy odróżniające umieszczone zostały w tabeli 1. Tabela 1. Porównanie cech bobra europejskiego i kanadyjskiego. Bóbr europejski Bóbr kanadyjski Kości nosowe o brzegach raczej równoległych, Kości nosowe o brzegach łukowato sięgają ku tyłowi daleko poza tylny koniec wygiętych, kończą się poza tylnym skrajem kości międzyszczękowej. Szerokość kości międzyszczękowej. Szerokość międzyoczodołowa ponad 25 mm międzyoczodołowa poniżej 25 mm Brzegi ogona mniej więcej równoległe, jego Ogon widziany z góry ma kształt owalny, jego koniec zaokrąglony koniec zaostrzony Liczba chromosomów: 2n = 48 Liczba chromosomów: 2n = 40 Oczywiście obydwa gatunki nie mogą się krzyżować i dawać potomstwa. Charakterystyka i opis gatunku 8

9 Pisząc o różnicach między bobrem kanadyjskim i europejskim warto przytoczyć wyniki badań naukowców rosyjskich i skandynawskich, którzy obserwują zwiększoną płodność bobra kanadyjskiego i wypieranie bobra europejskiego z zajmowanego areału na tych terenach, gdzie występują razem. Jako różnicę podaje się również większą aktywność budowlaną bobrów kanadyjskich. Wyróżnia się kilkanaście gatunków bobrów kopalnych. Najstarszym z nich jest oligoceński (Agnotocastor) z terenu Ameryki Północnej, który żył około 30 milionów lat. Niektóre formy kopalne były znacznie mniejsze niż współczesne bobry, inne osiągały wielkość niedźwiedzia. Rodzaj (Castor) powstał w pliocenie i właściwie w formie niezmienionej dotrwał do naszych czasów. Szczątki (Castor fiber) znajdowano na terenie całej Polski, w jej współczesnych granicach. O powszechnym występowaniu bobrów świadczą też nazwy miejscowości (około 80 w całej Polsce), cieków, itp. Wygląd i adaptacje do ziemnowodnego trybu życia Bóbr europejski jest największym gryzoniem Eu roazji. Tułów ma masywny i krępy, przechodzi prawie bez zaznaczenia szyi w okrągłą głowę (ryc. 1). Taki kształt ciała doskonale ułatwia pływanie i nurkowanie. Przednie kończyny są bardzo zręczne i chwytne, tylne są mocne i masywne o palcach spiętych błoną pławną. Masa ciała osiąga od 18 do 29 kilogramów, długość ciała cm, długość ogona cm, szerokość ogona cm. niewielkie czarne oczy chronione są trzecią powieką małe owłosione uszy masywny, krępy tułów przechodzi bez zaznaczenia szyi w okrągłą głowę głowa gęste futro wibrysy (wąsy czuciowe) mocno łukowato wygięte siekacze spłaszczony ogon (kielnia, plusk) pokryty zrogowaciałą łuską z pojedynczymi włoskami krótkie przednie łapy zaopatrzone w chwytne palce duże, mocne tylne łapy z palcami spiętymi błoną pławną Ryc. 1. Budowa zewnętrzna bobra europejskiego. Ryc. Marek Kołodziejczyk 9 Charakterystyka i opis gatunku

10 Oczy chronione są trzecią przezroczystą powieką (podczas nurkowania powieka ta chroni oko nie ograniczając jednocześnie widzenia). Kanały uszne i nosowe zamykane są podczas przebywania pod wodą przez specjalne fałdy skórne. Ryc. 2. Fałdy skórne zamykają kanały uszne i nosowe, umożliwiając prace pod wodą. Ryc. Krzysztof Zając Bóbr posiada szereg adaptacji do ziemnowodnego trybu życia. Małe oczy chronione są podczas pływania trzecią, przezroczystą powieką. Fałdy skórne, zamykające kanały uszne i nosowe, oraz rozdwojona warga górna, zamykająca otwór gębowy, umożliwiają pracę pod wodą. Nozdrza, oczy i uszy osadzone są wysoko, prawie na jednym poziomie, co umożliwia bobrowi bezpieczne obserwowanie otoczenia podczas pływania na powierzchni i przy minimalnym wynurzeniu (ryc. 2). Duży, spłaszczony ogon, który odróżnia bobra od jakiegokolwiek innego zwierzęcia, pokryty jest zrogowaciałą łuską przypominającą rybią, spomiędzy której z rzadka wyrastają włosy. Pełni on rolę steru i napędu w wodzie, podpory na lądzie, jest również magazynem tłuszczu oraz głównym organem termoregulacji (ryc. 3). Przy marszu bobra na lądzie i transportowaniu ciężarów ogon stanowi także przeciwwagę, a charakterystyczne uderzenie ogonem o wodę jest sygnałem ostrzegawczym. Przy unoszeniu się bobra na wodzie ogon pomaga w jego stabilizacji. Charakterystyczne dla bobra są również dwie pary dużych siekaczy pokrytych pomarańczową emalią. Diastema (przerwa między siekaczami a zębami przedtrzonowymi) u bobra jest wyjątkowo duża w porównaniu do innych zwierząt wodnolądowych i osiąga 70% całkowitej długości szczęki. Pozwala to na zamykanie jamy gębowej wargami podczas pracy pod wodą, Ryc. 3. Ogon pełni rolę m.in. Podpory na lądzie. Fot. Artur Tabor kiedy siekacze pozostają ciągle na zewnątrz. Charakterystyka i opis gatunku 10

11 Dwa gruczoły przyodbytowe (analne) oraz dwa worki strojowe (gruczoły prepucjalne) umieszczone w pobliżu odbytu mają duże znaczenie w komunikacji zapachowej. U bobra praktycznie nie występuje dymorfizm płciowy, a zewnętrzne organy płciowe znajdują się w tzw. pseudokloace. Takie ich ukrycie również zwiększa opływowość ciała. Płeć można określić poprzez wymacanie kości prąciowej kciukiem wprowadzonym do pseudokloaki. Przy tej czynności bóbr powinien być uniesiony za część nasadową ogona tak, by opierał się na przednich nogach. Inne sposoby określania płci to prześwietlanie promieniami Roentgena oraz badania genetyczne. Ciało bobra pokryte jest błyszczącym, miękkim i gęstym futrem. Wyróżnia się w nim włosy puchowe o długości ok. 2 cm i grubości 0,01 mm, oraz włosy okrywowe o długości do 7 cm, które decydują o barwie futra. Futro jest dość gęste na jeden centymetr kwadratowy skóry przypada od do włosów. Jednak o właściwościach futra nie decyduje tylko liczba włosów, ale również ich forma i ułożenie. Włosy okrywowe są rozszerzone w części końcowej, a zwężone w części bazalnej. Przy nurkowaniu zamykają one powietrze we włosach puchowych. Stanowi to doskonałą izolację, zważywszy, że często temperatura wody oscyluje w okolicy kilku stopni Celsjusza oraz ma znaczenie hydrostatyczne, zwiększając Ryc. 4. Myjący się bóbr na brzegu rzeki. Fot. Artur Tabor 11 Charakterystyka i opis gatunku

12 siłę wyporu. Zmniejsza to znacznie wysiłek zwierzęcia przy pływaniu. Po wynurzeniu się z wody wystarczy, że zwierzę otrząśnie się i puszystość jest szybko przywracana. Toaleta futra jest bardzo ważna, jeżeli jest ona zaniedbana, to z pewnością zwierzę choruje. Bobry wykonują toaletę po kąpieli, siedząc na brzegu lub w płytkiej wodzie (ryc. 4). Po otrząśnięciu się bóbr siada na zadzie z ogonem odrzuconym na bok lub podwiniętym pod siebie i zaczyna masować brzuch powolnym i symetrycznym ruchem obydwu dłoni. Czesze także przedramiona, uda i nasadę ogona. Pazurkiem pierwszego palca bobry oczyszczają otoczenie oczu i kąty warg, prychają przy tym hałaśliwie w dłonie, co przypomina wycieranie nosa. Resztę ciała wyczesują charakterystycznym dla bobra, rozdwojonym pazurem drugiego palca tylnej stopy, czasami pomagają im w tym inni członkowie rodziny. Toaleta kończy się delikatnym przygryzaniem futra, a dźwięk tej czynności jest czasem słyszalny na odległość kilku metrów. Futro jest namaszczane wydzieliną gruczołów przyodbytowych, która nadaje mu wodoodporność. Umaszczenie bobra jest zmienne od smoliście czarnego, poprzez różne odcienie brązowego do jasnego blond, przy czym ciemniejsze barwy są typowe dla regionów północnych zasięgu obydwu gatunków bobra (Skandynawia, Syberia, Alaska), jaśniejsze dla południowych (Meksyk, Mongolia). W populacjach, gdzie występują zarówno osobniki czarne, jak i brązowe (jak w Polsce), czarne umaszczenie jest cechą recesywną. Mimo to odsetek bobrów czarnych w populacji polskiej jest dużo większy, niż wynikałoby to z praw dziedziczenia. Jest to najprawdopodobniej spowodowane długotrwałą selekcją na korzyść bobrów czarnych prowadzoną przez bobrowniczych aż do wieku XVIII. Bobry linieją raz do roku, a wypadanie włosów trwa od końca kwietnia do lipca. Interesujące jest, że układ włosów puchowych bobra europejskiego jest mniej regularny niż u bobra kanadyjskiego, a włosy okrywowe na przekroju mają kształt lancetowaty, w przeciwieństwie do cylindrycznego u bobra kanadyjskiego. Te cechy sprawiają, że futro bobra kanadyjskiego jest bardziej jedwabiste i delikatne. Bobry mogą przebywać pod wodą do 15 minut (dla porównania wydra 2-3 minuty) i posiadają w związku z tym szereg adaptacji fizjologicznych, m. in.: możliwość skierowania większej ilości krwi do mózgu kosztem obwodowych części ciała, wydajna wentylacja płuc, silnie rozwinięte mięśnie oddechowe, możliwość zwiększenia zawartości tlenu we krwi, mniejsza wrażliwość na niski poziom CO 2 we krwi, zwiększona zawartość mioglobiny w mięśniach, powiększona prawa komora serca, co pozwala na bardziej wydajne pompowanie krwi przez mały obieg i płuca, spowolnienie bicia serca podczas nurkowania, etc. Charakterystyka i opis gatunku 12

13 Ryc. 5. Węch to jeden z najlepiej rozwiniętych zmysłów u bobra. Fot. Artur Tabor Zmysły Nocny tryb życia spowodował, że najlepiej rozwinięte zmysły bobra to węch, słuch i dotyk. Wzrok nie jest tak słaby, jak dowodzą niektórzy autorzy. Wprawdzie bóbr nie posiada tak silnego mechanizmu akomodacji jak wydra czy foka, ale widzi dobrze. Posiada doskonałą orientację w zajmowanym terenie wystarczy zdać sobie sprawę z trafności wyboru miejsca budowania tamy, która nie może opierać się jedynie na węchu, słuchu i dotyku. Bóbr widzi kolory, chociaż siatkówka oka ma więcej pręcików niż słupków. Pozwala to na rozróżnianie kontrastów, kszt ałtu obiektów i ich ruchu. Dobrze znając swe otoczenie szybko spostrzega nowy obiekt odcinający się od tła lub odbijający się na wodzie. Węch bobra pozwala na doskonałą komunikację między członkami rodziny oraz między niespokrewnionymi osobnikami (ryc. 5). Bobry znakują zajmowane terytorium strojem bobrowym (castoreum), który niesie kompletne informacje o składzie rodziny, płci składającego strój, jego miejscu w hierarchii socjalnej, wieku, zdrowiu, etc. Wydaje się, że funkcja stroju bobrowego jest bardziej informacyjna niż odstraszająca. Zapach stroju może również stymulować partnera w okresie rui, wyrażać dominację lub frustrację. Skład chemiczny stroju bobrowego jest bardzo skomplikowany, gdyż zawiera ponad 50 złożonych związków, głównie aromatycznych. Świeży ma konsystencję i kolor miodu, utleniając się przybiera barwę lila brązową. Zapach utlenionego stroju nieco przypomina fe- 13 Charakterystyka i opis gatunku

14 Ryc. 6. Pływające bobry. Fot. Waldemar Bena nol i przy odrobinie wprawy może być łatwo rozpoznawany przez człowieka z odległości do kilkuset metrów. Dość łatwo można stymulować składanie stroju na sztucznych kopczykach wykonanych przez człowieka, zwłaszcza wtedy, gdy wcześniej potraktuje się je strojem obcych bobrów. Reakcja gospodarzy jest wtedy bardzo silna. Z tego powodu strój jest używany do zwabiania bobrów do pułapek. W Stacji Doświadczalnej PAN w Popielnie bobry składały strój na miskach nakrytych metalową kopułą z siatki. Od dawna strój był wykorzystywany do produkcji szczególnie cennych perfum, jako trwały nośnik bardziej szlachetnych zapachów. Bobry zaczynają znakować teren wczesną wiosną, proces nasila się późną wiosną w okresie wychowu młodych i trwa do jesieni. Strój składany jest jedynie przez osobniki dorosłe. Pewną rolę w komunikacji i znakowaniu terytorium pełni też wydzielina gruczołów analnych. Zmysł dotyku bobra jest bardzo czuły. Bobry dobrze wyczuwają dłońmi kierunek i siłę prądu wody, dzięki temu mogą w porę zatrzymać wypływ wody z uszkodzonej tamy, delikatnie chwytają drobne przedmioty i dokładnie przeprowadzają toaletę futra. Pływanie w mętnej wodzie ułatwiają włosy czuciowe umieszczone między nozdrzami a górną wargą oraz nad oczodołami (ryc. 6). Także dolne siekacze są dobrze unerwione i stanowią coś w rodzaju receptora zmysłu dotyku równie precyzyjnie chwytają ziarnko zboża, jak pokaźne pnie drzew czy kamienie. Charakterystyka i opis gatunku 14 Fot. Artur Tabor

15 Rozmieszczenie w Polsce i Europie 15 Rozmieszczenie w Polsce i Europie

16 Mały boberek. Fot. Artur Tabor Rozmieszczenie w Polsce i Europie Stan i zagęszczenie populacji w Polsce Po drugiej wojnie światowej w nowych granicach Polski pozostały niewielkie populacje bobrów na rzekach Pasłęce, Czarnej Hańczy i Marysze. Sztuczne reintrodukcje i naturalne migracje z Litwy i Białorusi doprowadziły do pojawienia się bobrów w rejonie Puszczy Białowieskiej, a następnie na Wyżynie Białostockiej,a od 1962 r. na południowym skraju Niżu Pruskiego, w rejonie Kanału Mazurskiego, rzeki Świny, jeziora Oświn, Węgorapy i Gołdapi. Liczebność bobrów pozostawała jednak niska i nie przekraczała kilkuset sztuk, a zasięg populacji ograniczony był jedynie do północno-wschodnich rubieży Polski. Ponieważ była ona usytuowana w zlewni Niemna i Pregoły, szanse na jej rozprzestrzenienie się w głąb kraju były znikome. W tej sytuacji, w 1974 roku, Zakład Doświadczalny PAN w Popielnie z inicjatywy profesora Wirgiliusza Żurowskiego przedstawił Program Aktywnej Ochrony Bobra Europejskiego. Program ten przewidywał założenie licznych kolonii bobrów składających się z 4-6 introdukowanych par w odległości około 100 km pomiędzy sąsiadującymi rodzinami wzdłuż osi Wisły, począwszy od jej górskich dopływów. Materiał do introdukcji miały dostarczyć bobry wyhodowane na fermie w Popielnie oraz odłowy na Suwalszczyźnie. Z doświadczeń Popielna, a także materiału wyhodowanego na fermie, skorzystała Akademia Rolnicza w Poznaniu, której Instytut Zoologii Stosowanej podjął udane próby wprowadzenia bobra europejskiego w dorzecza dopływów Odry - Warty i Noteci. W latach w dorzecze Wisły reintrodukowa- Rozmieszczenie w Polsce i Europie 16

17 Aktualne rozmieszczenie bobra (Castor fiber) w Polsce nadleśnictwa, w których wykazano obecność bobrów (2006 rok) miejsca stwierdzeń bobra w ramach inwentaryzacji obszarów Natura 2000 (lata ) Ryc. 7. Rozmieszczenie bobra (castor fiber) w Polsce. Ryc. Tomasz Zając, wg Czech 2006 no 232 bobry i utworzono 20 populacji wyspowych. W dorzecze Odry w latach wsiedlono 29 par bobrów (Żurowski, Kasperczyk, 1988). Ogółem od roku 1975 do 2007 przesiedlono w dorzecze Odry i Wisły ponad 1400 bobrów (Goździewski, 2007). Od 2003 roku odłowy bobrów prowadzone są tylko z miejsc konfliktowych i na wyraźne wskazanie właściwych terytorialnie wojewódzkich konserwatorów przyrody. W ten sposób wiosną i jesienią odławia i przesiedla się ok. 100 bobrów w skali roku. Najliczniejsze populacje zainicjowane reintrodukcją znajdują się nad Wartą i Notecią, na środkowej Wiśle, w dorzeczu górnego Sanu w Bieszczadach, Beskidzie Niskim, a także w dorzeczu rzeki Bóbr w Borach Dolnośląskich (ryc. 7). W roku 1977 wielkość polskiej populacji bobrów szacowano na 500 osobników, a w roku 1982 na 1800 osobników. Inwentaryzacja przeprowadzona przez Polski Związek Łowiecki od jesieni 1993 do wiosny 1994 we wszystkich obwodach łowieckich i na terenie parków narodowych wykazała, że liczebność populacji krajowej wynosi 7400 osobników (Goździewski, 2007). W 2003 roku, w ramach Państwowego Monitoringu Środowiska podsystemu monitoringu przyrody wykonywanego na zlecenie Głównego Inspektoratu Ochrony Środowiska, Instytut Nauk o Środowisku UJ przeprowadził ankietowanie nadleśnictw w całym kraju. Tabela 2. Liczebność stanowisk bobra, liczba osobników oraz średnia liczebność stanowisk w latach 2002 i 2003 (Czech, 2005). Rok Parametr Zmiana Liczba stanowisk (2,4%) Liczba osobników (13%) Średnia liczebność stanowiska 3,6 4,0 +0,4 (10%) 17 Rozmieszczenie w Polsce i Europie

18 Ryc. 8. Zmiany liczebności bobra europejskiego w Polsce w latach (Goździewski, 2007). Ryc. Tomasz Zając Z tabeli wynika, że przyrost populacji wynoszący ok. 13% nie przyniósł znaczącego przyrostu liczby stanowisk (tylko 2,4%). W skali kraju zwiększyła się zatem średnia liczebność rodziny bobrowej do 4 osobników. W 2003 roku w 78 nadleśnictwach (prawie jedna piąta wszystkich nadleśnictw) bobrów nie stwierdzono. Nadleśnictwa te były rozmieszczone głównie w Polsce zachodniej i południowo-zachodniej (RDLP Szczecin, Szczecinek, Wrocław, Katowice). W porównaniu z rokiem 2002 w tej kategorii bobry pojawiły się w 24 nowych nadleśnictwach. Najniższe zagęszczenie stanowisk bobrów Ryc. 9. Stanowiska bobrów w nadleśnictwach w Polsce w roku Kolor biały oznacza brak bobrów, zielony ich obecność. Ryc. Tomasz Zając. Źródło: Lasy Państwowe Rozmieszczenie w Polsce i Europie 18

19 (1-10 stanowisk w nadleśnictwie, 0,002-0,02 stanowiska/km 2 ) występowało w 280 nadleśnictwach (ponad połowa wszystkich nadleśnictw). W porównaniu z rokiem 2002 w tej kategorii nastąpił wzrost o 20 nadleśnictw. Zagęszczenie średnie stanowisk (11-30, 0,21-0,1 stanowiska/km 2 ) stwierdzono w 89 nadleśnictwach (w porównaniu z rokiem 2002 wzrost o 6 nadleśnictw). Zagęszczenie wysokie (ponad 30 stanowisk w nadleśnictwie, ponad 0,1 stanowiska/km 2 ) stwierdzono jedynie w 15 nadleśnictwach (spadek o 17 nadleśnictw), głównie w RDLP Białystok i RDLP Olsztyn (Czech, Jermaczek, 2005). Stosownie do obserwacji w krajach skandynawskich, USA i Kanadzie oraz modeli teoretycznych, w sytuacji zwiększonego zagęszczenia stanowisk bobrów i braku wolnych terytoriów, ilość osobników w rodzinie będzie wzrastała, a młode bobry będą dłużej pozostawać z rodziną. W roku 2004 brak wzrostu liczby stanowisk (w porównaniu z rokiem 2002) zanotowano w 274 nadleśnictwach (56% wszystkich nadleśnictw). Spadek liczby stanowisk obserwowano w 29 nadleśnictwach (7% wszystkich nadleśnictw), położonych głównie w Polsce północno-wschodniej (RDLP Białystok i Olsztyn), ale również na terenach bardziej zurbanizowanych, ze słabą bazą pokarmową (RDLP Poznań). Wzrost liczby stanowisk (w 158 nadleśnictwach, 37% wszystkich) obserwowano głównie na terenach o niskim zagęszczeniu bobrów. Może to świadczyć o postępującej kolonizacji terenów niezamieszkałych. Liczebność bobrów spadała lub nie zmieniała się w nadleśnictwach o wysokim zagęszczeniu populacji. Świadczy to o tym, że na niektórych terenach pojemność środowiska została osiągnięta. Należy jednak zdawać sobie sprawę, że bóbr jest naturalnym elementem ekosystemów wodnych i wodnobłotnych. Tam, gdzie będą odpowiednie warunki środowiskowe i odpowiedni układ hydrograficzny pozwalający na migrację zwierząt, bobry zasiedlą tereny nawet do wysokości 800 m n.p.m. Z przedstawionych obserwacji płyną następujące wnioski o dynamice populacji bobrów w Polsce: 1. Gwałtowny rozwój populacji bobrów obserwowany w ostatnich latach, w miarę wykorzystywania kolejnych terytoriów, zostaje zastąpiony stabilizacją liczebności. Świadczy o tym głównie znikomy przyrost liczby stanowisk przy jednoczesnym wzroście liczby osobników. Skutkuje to wzrostem liczebności pojedynczych rodzin. Młode osobniki, mające trudności ze znajdowaniem nowych, wolnych terytoriów, pozostają z rodzicami i aktywnie uczestniczą w wychowaniu młodszego rodzeństwa, budowaniu tam, żeremi, kopaniu nor. W przypadku tak zadomowionych rodzin skutkuje to również ustabilizowaniem się rozmiaru szkód bobrowych na niezmienionym poziomie. 2. Na przeważającej powierzchni kraju (głównie województwa centralne i zachodnie) zagęszczenie stanowisk bobrów jest niskie. W przypadku sprzyjających warunków środowiska i wystarczającej ilości zimowego żeru powinien zachodzić dalszy wzrost populacji. W skali kraju jest on jednak mniejszy niż można byłoby się spodziewać. 19 Rozmieszczenie w Polsce i Europie

20 3. Liczba środowisk dostępnych dla bobrów jest ograniczona. Bobry bytują jedynie w bezpośredniej bliskości wody, czyli na obszarze poniżej 1 procenta powierzchni kraju. 4. Przyrost rozmiaru szkód w niektórych województwach (np. podkarpackie) często spowodowany jest nie rzeczywistym zwiększeniem aktywności bobrów, ale zgłaszaniem już zadomowionych stanowisk bobrów, które nie były do tej pory znane, bądź poszkodowani nie wiedzieli o możliwości ubiegania się o odszkodowanie. 5. Część stanowisk może być chroniona z powodu zainteresowania właścicieli gruntów rolnych i leśnych utrzymywaniem bobrów na swoim terenie z powodu wywierania przez nie korzystnego wpływu i zwiększania atrakcyjności przyrodniczej oraz rekreacyjnej. Należy zaznaczyć, że dane dotyczące liczebności populacji bobrów podawane przez różne źródła, np. Lasy Państwowe, Polski Związek Łowiecki, Wojewódzkich Konserwatorów Przyrody, Ministerstwo Środowiska różnią się nieraz bardzo znacznie (ryc. 9). Często niektóre stanowiska są pomijane w inwentaryzacji, bądź stany są przeszacowane. Pewne informacje są w posiadaniu Wojewódzkich Konserwatorów Przyrody i naukowców, ale są niepełne i niespójne. Według ostatnio prowadzonych inwentaryzacji w Polsce północno-wschodniej zainwentaryzowano 5500 stanowisk bobrów, daje to liczebność populacji w wysokości 15 tys. osobników (Czech, 2005, Goździewski, 2007). W województwie mazowieckim w wyniku inwentaryzacji przeprowadzonej jesienią i zimą 2005 i 2006 roku stan populacji oszacowano na ok osobników. W Polsce południowo-zachodniej i Borach Dolnośląskich 100 stanowisk i 300 bobrów, w województwie pomorskim 300 stanowisk, niewiadoma liczba osobników. Jak widać podawane dane są fragmentaryczne, zbierane przy pomocy niestandaryzowanych metod. W związku z tym dla przyszłej aktywnej ochrony gatunku ważne jest: przeprowadzenie powszechnej, zarządzonej dla całego kraju, inwentaryzacji bobrów według jednolitej metodyki, stałe monitorowanie stanu populacji. Wyniki monitoringu będą otrzymywać właściwi terytorialnie wojewódzcy konserwatorzy przyrody, powołanie na terenie województw szczególnie tam, gdzie populacja bobrów jest liczna odpowiednich specjalistów bobrowych (tzw. bobrowniczych). Na podstawie porównania danych z różnych źródeł można założyć, że dzisiejsza (rok 2010) polska populacja bobrów osiągnęła poziom około tysięcy osobników. Rozmieszczenie w Polsce i Europie 20 Fot. Jerzy Romanowski

21 Biologia gatunku 21 Biologia gatunku

22 Bobry w miejscach o niskiej penetracji przez ludzi są aktywne także w ciągu dnia. Fot. Artur Tabor Biologia gatunku Rozmnażanie i śmiertelność Bobry mają gody w styczniu i lutym. W razie niezapłodnienia samicy ruja może się powtarzać 2-5 razy w ciągu sezonu godowego w cyklach dni. Kopulacja ma miejsce w wodzie i trwa 0,5-3 minut. Młode rodzą się w maju i czerwcu po dniach ciąży. Samice dają jeden miot rocznie, w którym w Polsce są średnio dwa młode (maksymalnie sześć). Samica rodzi młode siedząc na ogonie pomagając sobie przed- nimi łapkami, a po porodzie starannie młode wylizuje. Noworodki ważą oko- ło pół kilograma, są pokryte gęstym, jedwabistym futerkiem. Rosną bardzo szybko: w ciągu pierwszych dwóch miesięcy przyrost masy ciała wynosi gramów dziennie. Roczne bobry ważą już 8-13 kg, a dwuletnie od 13 do 14 kg (ryc. 10). Młode boberki już w pierwszych dniach życia widzą i po- trafią pływać, unosząc się na wodzie. Młodymi opiekują się oboje rodzice, Ryc. 10. Mały Boberek. Ryc. Krzysztof Zając awwy wychowaniu pomaga również star- Biologia gatunku 22

23 sze rodzeństwo. Zdarza się, że małe boberki używają ogona matki do transportu, lub, gdy są zmęczone, pływają na grzbiecie matki. Obserwowano przynoszenie przez samce świeżej, zielonej karmy do domku z małymi boberkami. Małe bobry w pierwszym miesiącu życia żywią się wyłącznie mlekiem matki. Jest ono bardzo odżywcze, gdyż zawiera ponad 15 procent tłuszczu i ponad 8 procent białka. W ciągu dnia młode głośno popiskują, pełzają po gnieździe i często jedzą. Nocą, kiedy rodzice żerują, młode bobry zazwyczaj śpią przytulone do siebie. Fakt urodzenia się boberków jest łatwy do stwierdzenia na podstawie ich głośnego zachowania, szczególnie wtedy, gdy bobry mieszkają w domkach. Można wtedy wykonać nagrania magnetofonowe, dzięki którym dość dokładnie można określić liczbę młodych w miocie. W tym celu trzeba umieścić mikrofon między gałęziami schronienia i odejść pozostawiwszy magnetofon na h. W miarę przechodzenia boberków na pokarm zwierząt dorosłych (około drugiego miesiąca życia) zmienia się rytm ich dobowej aktywności. Po zakończeniu ssania zachowują się podobnie jak dorosłe bobry: śpią lub odpoczywają w ciągu dnia, stają się aktywne wieczorem, a w gnieździe zachowują się cicho. Bobry żyją do 30 lat, ale okres ich intensywnego rozrodu przypada między 3-4 a 10 rokiem życia. Śmiertelność bobrów w Polsce jest raczej niska. Krytyczne okresy to pierwsze kilka dni życia, okres przechodzenia młodych na karmę roślinną (około drugiego miesiąca życia) oraz okres wędrówki w poszukiwaniu partnera. Pewne straty mogą wynikać z obecności pasożytów wewnętrznych, walki o terytorium, kłusownictwa, niszczenia biotopów i niepokojenia bobrów. Czasem bobry zasiedlające większe cieki giną w czasie wiosennych wezbrań. Silny nurt może podmyć nory, porwać młode i niedoświadczone zwierzęta. Roczny przyrost populacji w naszych warunkach po uwzględnieniu ubytków wynosi od kilku do kilkunastu procent, w zależności od regionu kraju, zagęszczenia rodzin, struktury sieci hydrologicznej, dostępności karmy, liczby miejsc możliwych do kolonizacji. Obserwuje się jednak również oznaki chowu wsobnego izolowanych populacji i zmniejszanie ich liczebności. Wrogowie bobra Wrogami naturalnymi bobra są wilki, rysie i niedźwiedzie. Zdarzają się również przypadki zabicia małych bobrów przez wydry i lisy, norkę, duże drapieżne ryby (np. szczupak) oraz ptaki drapieżne. Spore szkody w populacji mogą wyrządzać wałęsające się psy. Największym wrogiem bobrów pozostaje człowiek. Przypadki kłusownictwa są częste i nierzadko prowadzą one do wyniszczenia lokalnej populacji. Kłusownicy zazwyczaj używają nisko ustawionych wnyków na wślizgach bobrów do wody lub sieci. Najbardziej pospolite są przypadki burzenia tam i żeremi, palenia ich, a także rozkopywania nor. 23 Biologia gatunku

24 Pasożyty i choroby W przypadku osłabienia bobrów pewien wpływ na redukcję mogą mieć pasożyty wewnętrzne, jak przywry np. Stichorchis subtriquetrus, nicienie, np. Travassosius rufus. Bobry są szczególnie podatne na zarażenia przywrami, gdyż jedzą rośliny wodne i nadwodne, na których często znajdują się stadia pośrednie pasożytów. Muszą na to zwrócić uwagę zwolennicy rozwiązywania problemów z bobrami poprzez zabijanie ich dla mięsa. Spośród chorób infekcyjnych należy wymienić: pasterelozę, paratyfus, zarażenia pałeczką okrężnicy (Escherichia coli) i zapalenie płuc. Pewne straty w zagęszczonych populacjach mogą powodować pogryzienia zwierząt walczących o terytorium. Rzadkością entomologiczną jest chrząszcz żyjący w futrze bobra (Platypsyllus castoris), żerujący na pajęczakach (Histiophorus castoris), które żywią się z kolei łojem i naskórkiem bobrów. Obydwa gatunki występują u bobra kanadyjskiego i europejskiego i jest to jednym z dowodów ich wspólnego pochodzenia. Zachowanie, porozumiewanie się i inteligencja Bobry są zwierzętami ziemnowodnymi, na lądzie sprawiają wrażenie niezgrabnych i powolnych. W wodzie natomiast poruszają się niezwykle zwinnie i wytrwale, pływając (ryc. 11). Są ostrożne i pędzą nocny tryb życia. Zaniepokojone nurkują, ostrzegając innych członków rodziny mocnym klaśnięciem ogona o powierzchnię wody. Ryc. 11. Opływowy kształt ciała ułatwia bobrowi zwinne poruszanie się pod wodą. Ryc. Tomasz Zając Biologia gatunku 24

25 Z powodu nocnego trybu życia ważną rolę odgrywa komunikacja, która odbywa się przy pomocy przyjmowania różnych póz ciała oraz sygnałów dotykowych. Najbardziej rozpowszechnione jest mocowanie (zapasy), które zachodzi niezależnie od sezonu między wszystkimi członkami rodziny, choć szczególnie częste jest przy zalotach. Duże znaczenie socjalne i sanitarne ma wzajemna toaleta z zamianą ról. Postawa dominacji ma miejsce w sytuacjach spornych (o pokarm lub terytorium), kiedy bóbr dominujący przyciska się bokiem do podporządkowanego, a nawet kładzie przednie łapki na jego karku. Często jest to wstępem do walki przy spotkaniu obcych samców. Bóbr przybiera postawę zaniepokojenia, na przykład przy wykryciu obcego stroju bobrowego na swoim terytorium. Głowa jest wtedy uniesiona pod kątem 45 stopni, pysk otwarty, a dolna warga ściągnięta ukazując siekacze, kark rozdęty przez stroszenie włosów. Całe ciało jest sztywne i nieruchome. Grożąca postawa jest skierowana do obcego bobra i przypomina postawę dominacji. Zwierzę zatrzymuje się przed głową drugiego, stroszy kark i grzbiet, co pozornie czyni go większym i hałaśliwie sapie. Postawa obronna, mająca miejsce na przykład przy spotkaniu z człowiekiem, charakteryzuje się ustawieniem frontem w kierunku wroga, przyciśnięciem ciała do ziemi i uniesieniem nasady ogona, który w tym czasie bije o podłoże. Głos bobra można usłyszeć rzadko. Najczęściej spotykane jest popiskiwanie i kwilenie jak u niemowlaka służące porozumiewaniu między członkami rodziny, oraz głuche syczenie lub sapanie jako głos ostrzegawczy i odstraszający. Dużo częściej można usłyszeć głośne klaśnięcie ogonem o powierzchnię wody, ostrzegające członków rodziny o niebezpieczeństwie i dające do zrozumienia wrogowi, że został zauważony i stracił szansę ataku z zaskoczenia. Niektórzy autorzy wyróżniają kilkanaście różnych głosów, które są dodatkowo wzbogacone przez modulacje o częstotliwości nieuchwytnej dla naszego Ryc. 12. Przykładowa działalność budowlana bobrów: a) tama Fot. Jerzy Romanowski 25 Biologia gatunku

26 Ryc. 12. Przykładowa działalność budowlana bobrów: b) żeremie Fot. Waldemar Bena ucha. Porównują oni wydawane przez bobry dźwięki do gwizdów, westchnień, pomruków, krzyku sowy lub świni, rozróżniają dźwięki nosowe i pełne, przerywane i ciągłe, etc. Jednym z ciekawszych dźwięków jest okrzyk powitalny z odcieniem radości towarzyszący spotkaniu po dłuższej przerwie, rejestrowany również przy kontaktach bobrów w niewoli z opiekującymi się nimi ludźmi. Bóbr posiada najwyższy wśród gryzoni stosunek masy mózgu do masy ciała. Potrafi rozwiązywać problemy nie tylko instynktownie, ale również w sposób logiczny, a jego inteligencja jest porównywana do inteligencji szczura. Często obserwowane jest tworzenie stopni z gałęzi i mułu, które umożliwiają dostanie się do wyżej położonych obiektów lub pokonywanie przeszkód. Część zachowań bobrów (zwłaszcza budowlanych) jest instynktowna, np. bobry wychowane na fermie potrafią budować tamy i żeremia (ryc. 12 A, B). Sporo zachowań i umiejętności młode bobry nabywają poprzez obserwację, zabawy i naśladownictwo rodziców oraz starszego rodzeństwa. Przykładem może być potomstwo bobrów jednej z rodzin w Magurskim Parku Narodowym, które budowało tamy bardzo podobne to tych stworzonych przez ich rodziców. Dość trudno jest oddzielić zachowania instynktowne od wyuczonych. Ciekawa jest również duża zmienność zachowań, świadcząca o indywidualizmie bobrów. Cykl dobowy Bobry są najbardziej aktywne w nocy (ryc. 13). W ciągu dnia przebywają zazwyczaj w norach lub domkach, gdzie większość czasu spędzają na śnie i wypoczynku, w przerwach oddając się powtórnemu zjadaniu odchodów (umożliwia Biologia gatunku 26

27 Ryc. 13. Dobowa aktywność bobrów. Ryc. Tomasz Zając, wg Bau L. M im to odzyskiwanie witamin i innych związków), szlifowaniu zębów i pielęgnacji futra. Opuszczają dzienne pomieszczenia o zmroku, żerują, naprawiają tamy i domki, gromadzą karmę, pływają, kopią kanały, oznaczają zapachowo terytorium i poświęcają sporo czasu pielęgnacji futra. Są bardzo aktywne aż do brzasku, kiedy powracają do swych dziennych kryjówek. Cykl roczny Do najbardziej trudnego i krytycznego okresu w życiu zimy bobry przystępują w dobrej kondycji, ze znacznym zapasem tłuszczu podskórnego i wewnętrznego (ryc. 14). Na ten czas bobry tworzące rodzinę koncentrują się w jednym miejscu. Zajmują wspólną komorę mieszkalną w domku lub norze. Pozwala im to utrzymać znacznie wyższą temperaturę wewnątrz użytkowanego pomieszczenia w porównaniu z temperaturą zewnętrzną. Temperatura ta wynosi zimą kilka stopni powyżej 0 C, rzadko tylko spada na krótko do -10 C. Bobry nie zapadają w sen zimowy. Po żer do magazynów wybierają się wraz z nastaniem nocy, wciągają gałązki do nor i domków, skąd usłyszeć można odgłosy ogryzania. Objedzone i poprzecinane kawałki gałęzi są usuwane do wody, magazynowane w norach, a często wyciągane na powierzchnię. W tym czasie są nieco mniej aktywne, ale w cieplejsze dni mogą sporadycznie żerować na powierzchni, zwłaszcza w przypadku wyczerpywania się zapasów. 27 Biologia gatunku

28 Ryc. 14. Dorosły bóbr w zimie. Fot. Artur Tabor W ciągu stycznia, lutego i marca mają miejsce gody. W czasie rui bobry są szczególnie czynne, często opuszczają pomieszczenia, popiskują i są aktywne w ciągu dnia. W miarę topnienia lodów i wydłużania się dnia, ich aktywność się wzmaga oraz rozpoczynają znakowanie terenu strojem bobrowym. W cieplejsze dni można czasem obserwować całe rodziny siedzące na krawędziach lodu wczesnym wieczorem lub rano. Po zejściu lodów, aż do chwili pojawienia się nowej, zielonej roślinności, bobry zachowują zimową dietę. Wypływają wtedy dość daleko w poszukiwaniu żeru, znakują terytorium, często poprawiają tamy i żeremia, zwłaszcza tam, gdzie samica spodziewa się młodych. Do końca kwietnia utrzymuje się koncentracja rodziny. Rozluźnienie więzów rodzinnych następuje po urodzeniu się młodej generacji i wtedy młode bobry rozpoczynające trzeci rok życia zaczynają się stopniowo oddalać od rodzinnego stanowiska, a w końcu wędrują na znaczne odległości w poszukiwaniu dogodnych miejsc i partnerów, by założyć własną rodzinę. W tym czasie bobry intensywnie znakują swe terytoria i szlaki wędrówek. Szczyt aktywności przypada na okres wychowu młodych, na wiosnę oraz jesień, na czas gromadzenia pokarmu na zimę, budowania i naprawy tam, nor i żeremi. W warunkach klimatycznych Polski bobry zaczynają intensywnie żerować i gromadzić karmę na zimę między pierwszą a trzecią dekadą października. W tym czasie poprawiają i rozbudowują swe domki, przygotowując je na zimę, a prace te trwają do zamarznięcia cieków. Bobry znacznie zwiększają w tym czasie swą masę, odkładając zapasy tłuszczu. Szczególnie szybko odzyskują kondycję samice, które odchowały młode. W tym też czasie odbudowuje się okrywa włosowa, a futro przybiera piękny, połyskliwy wygląd stanowiąc doskonałe zabezpieczenie przed mrozami. Biologia gatunku 28

29 Pożywienie, ścinanie drzew Bobry są roślinożercami. Dawne przesądy mówiące, że bobry polują na ryby nie są prawdą, choć i dzisiaj bywają powtarzane. Bobry jedzą prawie wszystkie gatunki roślin przybrzeżnych i wodnych (odnotowano, że jego jadłospis składa się z ponad 200 gatunków roślin zielnych i 100 drzewiastych). Na ogół ta różnorodność jest ograniczona dostępnością pożywienia, bobry żerują bowiem w dość wąskiej (20 m szerokości) strefie przybrzeżnej. O miejscu osiedlenia się decyduje, poza głębokością zbiornika wodnego, obfitość przydatnego na zimę żeru drzewnego. Bobry najczęściej zajmują brzegi rzek i jezior, bagna, wyrobiska potorfowe i pożwirowe, ale również bardzo małe cieki oraz duże rzeki. W miejscach tych dominują zespoły szuwarowe, turzycowe i zaroślowe zajęte przez krzewiaste wierzby i brzozy, a w zbiorowiskach leśnych brzozy i olsze. Późną wiosną, latem i wczesną jesienią żywią się głównie roślinnością zielną. Bobry jedzą zazwyczaj gatunki występujące obficie, w miejscach bezpiecznych, blisko wody. Fragmenty świeżych żerowisk wyglądają niekiedy tak, jakby roślinność została w tym miejscu wykoszona (ryc. 15). Począwszy od połowy października główne pożywienie bobrów stanowią krzewy i drzewa liściaste, które również są magazynowane na zimę. Bobry nie jedzą drewna, a jedynie liście, młode pędy, cienkie gałązki, łyko (warstwę między korą a drewnem) i korę. Preferują topole, a głównie osikę i wierzby, w dalszej kolejności brzozę, leszczynę i inne drzewa liściaste. Olsza czarna i szara jest zjadana niechętnie. W Polsce główny żer zimowy bobrów stanowią wierzby: wierzba szara Ryc. 15. Bobry są roślinożercami. Fot. Artur Tabor 29 Biologia gatunku

30 topola osika lipa drobnolistna pałka wodna grążel żółty trzcina grzybień biały Ryc. 17. Bóbr ścinający drzewo. Ryc. Wiktor Tabak Ryc. 16. Pokarm bobra. Ryc. Krzysztof Zając (Salix cinerea), uszata (S. aurita), pięciopręcikowa (S. pentandra) i purpurowa (S. purpurea), lokalnie wierzba wiciowa (S. viminalis) i śniada (S. livida). W stanowiskach o średniej jakości bobry ścinają brzozę omszoną (Betula pubescens), brzozę niską (Betula humilis), i gruczołkowatą (B. verrucosa). Nad brzegami o wysokich zboczach i w terenach górskich bobry jedzą wierzbę białą (Salix alba), wierzbę iwę (S. caprea). W górach też ścinają młode jesiony (Fraxinus excelsior), buki (Fagus silvatica), jawory (Acer pseudoplatanus), ale również gatunki o bardzo twardym drewnie, jak dąb (Quercus sp.) i grab (Carpinus betulus). Znane są również przypadki zgryzania drzew owocowych, jak jabłonie (Malus silvestris). Gatunki iglaste, jak sosny (Pinus silvestris) i świerki (Picea excelsa) są jedzone raczej sporadycznie (ryc. 16). Bobry mają szereg adaptacji pozwalających im na ścinanie drzew i wykorzystywanie mało kalorycznego pokarmu (ryc. 17). Nacisk siekaczy wynosi kilka ton na centymetr kwadratowy i umożliwia ścinanie tak twardych gatunków, jak buk czy grab. U bobra pracują głównie siekacze dolne, a górne służą jako punkt Biologia gatunku 30

31 oparcia. Siekacze dolne dochodzą do 15 cm długości i, podobnie jak górne, nie mając korzeni, rosną przez całe życie. Bobry zatem muszą je nieustannie ścierać, nawet w ciągu snu wykonują ruchy szczęk. Za diastemą leży jedyny przedtrzonowiec, a dalej trzy trzonowce. Przełyk bobra, narażony na uszkodzenia mechaniczne przez twarde włókna drzewne, jest zdolny do bardzo szybkiej regeneracji dzięki uproszczonym procesom amitotycznych podziałów komórkowych. Przewód pokarmowy jest typowy dla gryzoni, jelito ślepe ma dwa razy większą pojemność niż żołądek. Pokarm roślinny ma niską wartość energetyczną, a jego pokaźny procent stanowi celuloza. Ponieważ jelito ślepe leży na końcu przewodu pokarmowego, wypełniające go bakterie mogą być w dużej ilości wydalane wraz z odchodami. Z tego powodu bóbr jest zmuszony do koprofagii (coecotrofii) zjada pewne rodzaje odchodów, które wstępnie zostały przetrawione przez bakterie. Magazyny zimowe Bobry magazynują karmę drzewną w tratwach zatapianych pod wodą, czasem również w norach. Magazyny znajdują się w pobliżu wyjścia z domku bobrowego lub nory. Na górskich rzekach obserwowano zakładanie magazynu w zakolach rzek, skąd nie mogły być porwane przez prąd, oraz mocowanie magazynu do brzegu i dna cieku. Ciekawe jest, że często bobry oszczędzają drzewa otaczające domki i magazyny zimowe. Jest to podobne do zachowań drapieżników, które unikają polowania w pobliżu swego legowiska czy gniazda. Obecność magazynów zimowych jest najlepszym dowodem zajęcia domku lub nory, dlatego późnojesienne inwentaryzacje stanowisk są najbardziej wiarygodne. Wielkość magazynów zależy od liczebności rodziny i rodzaju akwenu. Na nizinach jego wielkość może się wahać od 5 do 19 m³, a na jednego bobra przypadać od 1,1 do 4,5 m³ zapasów. W górach obserwowano magazyny, które osiągały 25 m 3, co było zapewne spowodowane większą surowością zim. Istnieją również doniesienia o istnieniu magazynów wielkości nawet 70 m³. Poza karmą drzewną w niektórych magazynach znajdują się również niewielkie ilości kłączy grążeli (Nuphar luteum) i grzybieni (Nymphaea alba). Na większych rzekach o dość szybkim prądzie bobry nie zawsze przygotowują zatapiany magazyn karmy, używając w tym celu specjalnych nor. W czasie lekkich zim magazyny mogą być niewielkie lub może ich wcale nie być. Bobry przyzwyczajają się łatwo do karmy dość nietypowej, a łatwo dostępnej na przykład na Pojezierzu Brodnickim, gdzie stanowiska bobrów występują w krajobrazie rolniczym, reintrodukowane bobry nauczyły się korzystać z plantacji buraka cukrowego przylegających do bagien. Jesienią potrafiły zebrać plon z 25 arów powierzchni i zmagazynować to wszystko w norach. W Bieszczadach zdarzało się, że bobry podbierały robotnikom leśnym wałki wierzby ułożone w stosy. 31 Biologia gatunku

32 Struktura populacji Bobry są silnie terytorialne. Wielkość terytoriów zależy od ich zasobności w pokarm i przeważnie wynosi od 1 do 4 km długości cieku. Maksymalne zagęszczenie stanowisk zależne jest od lokalnych warunków żywieniowych i hydrologicznych, presji człowieka i wynosiło od 0,15 stanowisk na km² na Suwalszczyźnie do 0,20/km² w Szwecji. W granicach swego terytorium bobry żerują zwykle w pasie o szerokości do 20 metrów od brzegu. W sporadycznych przypadkach mogą penetrować ląd na odległość kilkuset metrów. Bobry często zwiedzają sąsiedztwo swego terytorium w ciągu nocy są w stanie przepłynąć nawet 20 kilometrów. Jednak prawdziwymi podróżnikami są młode bobry poszukujące partnera i miejsca na osiedlenie się. Ich kilkusetkilometrowe wędrówki nie należą do rzadkości. Interesujący jest fakt różnego zachowania się bobrów na rozmaitych stanowiskach, co wiąże się z ich indywidualnym charakterem, a także z odmiennymi warunkami środowiskowymi. Przenoszenie się bobrów na okres odchowu młodych zaobserwowano w miejscach łatwo dostępnych w okresie letnim dla ludzi. We wszystkich przypadkach bobry przenosiły się do stanowisk trudno dostępnych, bagiennych, lecz o znacznie gorszych warunkach wodnych, gdzie nie było warunków na przygotowanie zimowych magazynów żeru. Zazwyczaj stanowisko bobrów jest zajmowane przez parę rodzicielską i ewentualnie dwa pokolenia młodych. W specyficznych jednak warunkach stwierdzano tworzenie się w jednym stanowisku kolonii rodzinnych. Obserwowano stanowiska bobrów w wyrobiskach torfu, gdzie w ciągu kolejnych suchych lat wyschła woda w ciekach melioracyjnych tak, że te szlaki komunikacyjne zostały przerwane nawet w okresie roztopów wiosennych. Były to miejsca zasobne w żer zimowy i letni, ale ubogie w wodę. Przymusowa sytuacja przygłuszyła silny u bobrów instynkt Ryc. 18. Bobrza rodzina. Fot. Artur Tabor Biologia gatunku 32

33 posiadania terytorium zimowego i w ciągu dwóch kolejnych lat stwierdzono istnienie dwóch rodzin bobrzych przy jednym niewielkim stawie, w domkach odległych od siebie o około 40 m. W obu domkach zarejestrowano fakty urodzenia się młodych bobrów. Na zimę bobry zakładały jeden duży magazyn karmy w najgłębszym miejscu stawu. Podobną sytuację obserwowano w 1998 roku w Bieszczadzkim Parku Narodowym, gdzie jeden staw był zamieszkiwany przez dwie niespokrewnione rodziny i nie dochodziło między nimi do poważnych konfliktów. Bobry są w zasadzie monogamiczne, żyją w trwałych jednostkach rodzinach. Rzadko zdarzają się zdrady małżeńskie. Typowa rodzina bobrów składa się z rozmnażającej pary rodzicielskiej, młodych tegorocznych i młodych z roku poprzedniego w sumie 4-10 osobników. W Polsce średnia liczebność bobrzej rodziny wynosi około trzy, cztery osobniki. Między członkami rodziny bobrów występują silne więzy. Są one wzmacniane przez wzajemne zabawy (szczególnie zapasy) oraz opiekę nad młodymi (ryc. 18). Podobne obserwacje zostały przeprowadzone na dzikich bobrach kanadyjskich. Pewne rozproszenie bobrzej rodziny w okresie letnim czasem ma jednak miejsce i młode bobry mogą odpoczywać w oddzielnych norach lub domkach wchodzących w skład terytorium danej rodziny. Sprzyja temu zapewne krótka letnia noc i krótki czas żerowania. Stwierdzono kilka przypadków przenosin pary dorosłych bobrów lub całych rodzin z miejsc żerowania do innego domku na okres porodu i wczesnego odchowywania młodych. We wrześniu wracały one do żeremia zimowego. Po początkowej kolonizacji zlewni populacje bobrów zazwyczaj poszczególne rodziny zajmują duże terytoria, po czym następuje wyraźny wzrost liczebności. W pierwszej kolejności zajmowane są dobre jakościowo siedliska, z obfitością pożywienia i korzystnymi warunkami hydrologicznymi. W dalszej kolejności okupowane są siedliska gorsze i w pewnym momencie liczebność bobrów już nie wzrasta i zostaje osiągnięty stan równowagi. Czas osiągnięcia stanu równowagi liczebnej zależny jest od wielkości, warunków hydrologicznych i geomorfologicznych zlewni, jakości i ilości pożywienia, presji człowieka, etc. Młode bobry w poszukiwaniu nowych terytoriów mogą wędrować na duże odległości, czasem nawet kilkaset kilometrów. Zazwyczaj ich wędrówki nie przekraczają 20 km w linii prostej. Rzadko zdarza się, że większe odcinki mogą pokonać lądem i przejść do zlewni innego cieku. W Polsce najdalsze wędrówki obserwowane były po wypuszczeniach bobrów w górach (Beskid Niski) oraz na dużych rzekach. Barierą dla kolonizacji nowych terenów jest najczęściej ukształtowanie terenu. Zbyt strome zbocza i rzadka sieć cieków uniemożliwiają zajmowanie nowych terytoriów. Intensywna zabudowa hydrotechniczna cieków (betonowe tamy, kanały, opaski) może być również przeszkodą w przemieszczaniu się bobrów (ryc. 19). 33 Biologia gatunku

34 Ryc. 19. Zabudowa hydrotechniczna cieków stanowi przeszkodę w przemieszczaniu się bobrów. Fot. Waldemar Bena W przypadku bobra, jak i innych zwierząt, najważniejszym czynnikiem regulującym liczebność populacji jest ilość i dostępność pokarmu. Czynnikami zmniejszającymi liczebność zwierząt są: 1. zmniejszona przeżywalność młodych, 2. opóźnienie dojrzałości płciowej, 3. zmniejszony rozród, 4. zwiększona śmiertelność dorosłych. W populacjach bobrów wszystkie te czynniki występują w połączeniu z czynnikami socjalnymi. Bobry wykształciły szereg mechanizmów samoregulacji liczebności: 1. Silny terytorializm powoduje, że liczba potencjalnych miejsc do kolonizacji jest ściśle określona. Po osiągnięciu stanu wysycenia liczebność populacji nie wzrasta. 2. W populacjach zagęszczonych, w sytuacji braku nowych terytoriów do kolonizacji znacznie zmniejsza się liczba urodzin, zaś młode, dojrzałe do rozrodu bobry, mogą pozostawać z rodzicami i młodszym rodzeństwem przez następne lata. 3. W przypadku braku wolnych miejsc w okolicy zdarza się również włączanie niespokrewnionych bobrów w poczet rodziny. 4. W razie sporej liczby wolnych miejsc, już dwuletnie bobry mogą opuszczać rodzinę i przystępować do rozrodu. 5. Skład i liczebność rodziny zależy również od jakości środowiska. Obserwuje się zmniejszenie liczby młodych lub całkowite powstrzymywanie się od rozmnażania w przypadku słabego zaopatrzenia w pożywienie lub w warunkach silnego stresu. 6. W populacjach zagęszczonych obserwuje się większy odsetek śmierci z powodu pogryzień bobrów walczących o terytorium. Biologia gatunku 34 Fot. Romuald Mikusek

35 Środowisko życia 35 Środowisko życia

36 Tama z darni. Fot. Waldemar Bena Środowisko życia Do niedawna uważano, że bóbr jest zwierzęciem mało plastycznym i że ma bardzo określone i wysokie wymagania w stosunku do środowiska. Wydawało się, że bobry mogą bytować jedynie w dzikich i spokojnych ostępach leśnych, krystalicznie czystych wodach i wymagają wyszukanego pożywienia głównie drzew osikowych (ryc. 20). Uważano, że brak tych warunków był główną przyczyną wyginięcia bobrów w Europie zachodniej i środkowej. Jest jasnym, że człowiek Ryc. 20. Optymalne środowisko bytowania bobra (Castor Fiber). Fot. Waldemar Bena Środowisko życia 36