Stosunek zatrudnienia rodzica zastępczego jako nietypowy stosunek pracy 1

Transkrypt

1 Mgr Izabela Wołowiec Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej Stosunek zatrudnienia rodzica zastępczego jako nietypowy stosunek pracy 1 1. Uwagi wstępne Polski system opieki nad dzieckiem osieroconym do 1989 r. oparty był głównie na instytucjonalnych formach opieki całkowitej. Podstawowymi założeniami przeprowadzanych w kolejnych latach reform pieczy zastępczej były: rozwój rodzinnych i przekształcanie instytucjonalnych form opieki (tradycyjnych domów dziecka) w mniejsze struktury. Specyfika rodzinnych form opieki przejawia się w ich organizacji i funkcjonowaniu. Oparte na modelu wychowania rodzinnego (opiekunowie mieszkają wraz z dziećmi, tworząc wielodzietną rodzinę) mają zapewnić dzieciom w nich przebywającym warunki życia i rozwoju najbardziej zbliżone do tych, jakie panują w należycie funkcjonującej rodzinie naturalnej. Ze względu na status prawny osób sprawujących pieczę nad dziećmi, w ramach rodzinnych placówek opieki możemy wyróżnić: 1) zawodowe (rodzinne domy dziecka, zawodowe rodziny zastępcze, Wioski Dziecięce SOS), w których całodobową opiekę nad dziećmi sprawują, za wynagrodzeniem, osoby o odpowiednich kwalifikacjach w tym zawodowi rodzice zastępczy [termin I.W.]: dyrektorzy rodzinnych domów dziecka, główni rodzice w zawodowych rodzinach zastępczych [termin I.W.] i wychowawcy w Wioskach SOS. 2) niezawodowe (spokrewnione z dzieckiem i niezawodowe rodziny zastępcze), w których opiekę i wychowanie opiekunowie sprawują nieodpłatnie. 2. Zatrudnianie dyrektorów-wychowawców w publicznych placówkach opiekuńczo-wychowawczych typu rodzinnego (rodzinnych domach dziecka) Zasady organizacji i funkcjonowania placówek rodzinnych zostały określone w ustawie z 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej 2 oraz w rozporządzeniu Ministra Pracy i Polityki Społecznej z 19 października 2007 r. w sprawie placówek opiekuńczo-wychowawczych 3. Zgodnie z ww. ustawą rodzinny dom dziecka jest instytucjonalną placówką opiekuńczo-wychowawczą, zapewniającą całodobową opiekę dzieciom, których rodzice trwale lub czasowo są niezdolni do pełnienia swoich obowiązków. Jest to forma opieki oparta podobnie jak rodzina zastępcza i Wioska Dziecięca SOS na modelu wychowania rodzinnego. Placówka opiekuńczo-wychowawcza typu rodzinnego może być prowadzona, po uzyskaniu zezwolenia wojewody, przez: powiat, Kościół Katolicki i inne kościoły, związki wyznaniowe oraz organizacje społeczne, fundacje i stowarzyszenia. 1 Rozważania zawarte w tekście dotyczą stanu prawnego na 12 stycznia 2011 r. 2 Tekst jedn. Dz.U. z 2009 r. Nr 175, poz ze zm. 3 Dz.U. Nr 201, poz ze zm.

2 Rodzinny dom dziecka prowadzony przez powiat jest placówką publiczną (samorządową jednostką pomocy społecznej), powoływaną uchwałą rady powiatu. Jest jednostką budżetową i zgodnie z ustawą z 27 sierpnia 2009 r. o finansach publicznych 4 działa na podstawie statutu, nadanego uchwałą rady powiatu. Szczegółową organizację placówki określa regulamin opracowywany przez dyrektora placówki i powiatowe centrum pomocy rodzinie. Rodzinny dom dziecka stanowi zakład pracy dla zatrudnianych przez siebie pracowników. Jednostka ta, jako pracodawca, posiada zdolność sądową w sprawach z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych. Przepisy prawa w sposób niejednolity i niejasny regulowały i wciąż regulują kwestię zatrudniania dyrektorów placówek rodzinnych. W 1982 r. nauczyciele, wychowawcy i inni pracownicy pedagogiczni zatrudnieni w publicznych placówkach opiekuńczo-wychowawczych zostali objęci przepisami Karty Nauczyciela 5. Artykuł 9e ust. 1 ww. ustawy określał dyrektora placówki jako nauczyciela, któremu powierzono stanowisko dyrektora. Problem z interpretacją sposobu zatrudniania dyrektora rodzinnego domu dziecka, będącego placówką publiczną, spowodowało użyte w art. 47 a ust. 5b ustawy z 29 listopada 1990 r. o pomocy społecznej 6 sformułowanie: zarząd powiatu powołuje [podkreślenie I.W.] kierowników jednostek organizacyjnych pomocy społecznej zgodnie z wymogami określonymi w ustawie lub odpowiednimi przepisami o systemie oświaty. Ustawa z 7 września 1991 r. o systemie oświaty 7, stanowiła, że placówką kieruje nauczyciel mianowany lub dyplomowany, któremu organ prowadzący powierza stanowisko dyrektora. Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej w wydanym 11 kwietnia 2001 r. Wyjaśnieniu w sprawie zatrudniania dyrektorów, wychowawców i innych pracowników pedagogicznych w placówkach opieki wskazało, że dyrektorów placówek nie można zatrudniać w drodze powołania, a użyte w ustawie o pomocy społecznej sformułowanie należy rozumieć jako powołanie na funkcję dyrektora placówki, a nie jako nawiązanie stosunku pracy, które następuje na podstawie przepisów Karty Nauczyciela. Powołanie dyrektora w tym przypadku stanowiło zatem przykład tzw. powołania pozornego, które sprowadza się do aktu inwestytury i nie tworzy nowego stosunku pracy 8. Dualizm regulacji prawnej dotyczącej zatrudnienia wychowawców w rodzinnych domach dziecka wprowadziły ustawy z 27 czerwca 2003 r. o zmianie ustawy o systemie oświaty oraz o zmianie niektórych innych ustaw 9 i z 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej. Wychowawcy zatrudnieni po 1 maja 2004 r. na podstawie umowy o pracę w placówkach opiekuńczo-wychowawczych prowadzonych przez samorząd stali się pracownikami samorządowymi w rozumieniu ustawy z 22 marca 1990 r. 10 (obecnie ustawy z 21 listopada 2008 r.). Natomiast do tych wychowawców, którzy zostali zatrudnieni na podstawie ustawy z 1982 r. Karta Nauczyciela przed dniem wejścia w życie ustawy z 27 czerwca 2003 r. o zmianie ustawy o systemie oświaty oraz o zmianie niektórych innych ustaw stosuje się nadal przepisy Karty, jako bardziej dla nich korzystne. Po wejściu w życie ustawy z 16 lutego 2007 r. zmieniającej ustawę o pomocy społecznej 11 pojawił się kolejny 4 Dz.U. Nr 157, poz Tekst jedn. Dz.U. z 2006 r. Nr 97, poz. 674 ze zm. 6 Dz.U. z 1990 r. Nr 87, poz Tekst pierwotny Dz.U. Nr 95, poz. 425; obecnie tekst jedn. Dz.U. z 2004 r. Nr 256, poz ze zm. 8 Por. wyroki: NSA z 27 września 1994 r., SA/Wr 1489/94 (ONSA 1995, nr 3, poz. 129); SN z 15 sierpnia 1986 r., III PZP 50/86 (OSNCP 1987, nr 7, poz. 97) oraz z 10 kwietnia 1997 r., I PKN 88/97 (OSN 1998, nr 6, poz. 118). 9 Dz.U. Nr 137, poz Tekst pierwotny Dz.U. Nr 21, poz. 124; tekst jedn. Dz.U. z 2001 r. Nr 142, poz Dz.U. Nr 35, poz. 219.

3 problem zróżnicowania statusu pracowniczego dyrektorów i wychowawców rodzinnych placówek opiekuńczo-wychowawczych. W wyniku dodania do art. 80 ustawy o pomocy społecznej ustępu 11, z osobami mającymi zajmować ww. stanowiska mogą być bowiem zawierane umowy o pracę albo umowy, do których z mocy art. 750 k.c. mają zastosowanie odpowiednio przepisy Kodeksu cywilnego, dotyczące umów zlecenia. Ustawodawca nie określa przy tym warunków, od spełniania których zależy wybór rodzaju zawieranej umowy. Zatrudnienie wychowawcy placówki rodzinnej na podstawie umowy o pracę może zgodnie z art. 80 ust. 12 ustawy o pomocy społecznej odbywać się w systemie zadaniowego czasu pracy, w przeciętnie sześciodniowym tygodniu pracy w przyjętym okresie rozliczeniowym nieprzekraczającym 4 miesięcy. Należy zaznaczyć, że zastosowanie zadaniowego systemu czasu pracy zobowiązuje pracodawcę do takiego ustalenia, w porozumieniu z pracownikiem, ilości zadań do wykonania, aby mógł je wykonać w granicach podstawowych norm czasu pracy. Z uwagi na to, że miejsce pracy dyrektorów placówek jest także ich miejscem zamieszkania, zastosowanie typowych przepisów o czasie pracy nie sprawdziło się. Problematyczne okazały się przede wszystkim kwestie: 1) ewidencji czasu pracy, 2) obliczania godzin nadliczbowych i wypłacania z tego tytułu dodatkowego wynagrodzenia, 3) zagwarantowania prawa do nieprzerwanego odpoczynku: dobowego, obejmującego co najmniej 11 godzin, i tygodniowego, obejmującego 35 godzin. Do wychowawców, do których nie został zastosowany zadaniowy czas pracy, a którzy zatrudnieni są w ramach stosunku pracy, mają zastosowanie przepisy Kodeksu pracy dotyczące podstawowego czasu pracy. Rodzinny dom dziecka prowadzony jest zazwyczaj przez małżeństwo. W takiej sytuacji przeważnie dyrektorem placówki zostaje kobieta i to ona zatrudniana jest w pełnym wymiarze czasu pracy, zaś mężczyzna pracuje poza domem i dodatkowo gdy liczba wychowanków przekracza czworo założyciel placówki, na wniosek dyrektora, zatrudnia go na pół etatu w ramach umowy o pracę lub na podstawie umowy zlecenia w charakterze wychowawcy. Dość często zdarzają się sytuacje, w których drugi z małżonków, nie będąc w ogóle zatrudnionym, uczestniczy tak jak ma to miejsce w rodzinie naturalnej w opiece nad dziećmi i nie pobiera za swą pracę wynagrodzenia. Nadzór nad opieką i wychowaniem w rodzinnych domach dziecka regulują: ustawa o pomocy społecznej, rozporządzenie Ministra Polityki Społecznej z 23 marca 2005 r. w sprawie nadzoru i kontroli w pomocy społecznej 12 oraz rozporządzenie z 19 października 2005 r. w sprawie szczegółowych zasad nadzoru nad przestrzeganiem standardu opieki i wychowania w placówkach opiekuńczo-wychowawczych oraz nadzoru nad działalnością ośrodków adopcyjno-opiekuńczych 13. Zgodnie z przepisami ustawy o pomocy społecznej, nadzór nad działalnością publicznych rodzinnych domów dziecka sprawuje starosta za pośrednictwem powiatowego centrum pomocy rodzinie. Nadzór pedagogiczny w odniesieniu do wychowawców i innych pracowników pedagogicznych zatrudnionych w placówkach opiekuńczo-wychowawczych na podstawie przepisów ustawy z 26 stycznia 1982 r. Karta Nauczyciela należy do obowiązków wojewody. Z ramienia wojewody czynności kontrolne w placówkach opiekuńczowychowawczych przeprowadzają inspektorzy nadzoru wydziału urzędu wojewódzkiego, właściwego do spraw pomocy społecznej. Ponadto dyrektor ma obowiązek składać co kwartał sprawozdania ze sprawowanej opieki do sądu rodzinnego i wydziału polityki społecznej. 3. Zatrudnienie wychowawców SOS w Wioskach Dziecięcych SOS Wioski Dziecięce SOS w Polsce to niepubliczne, rodzinne placówki opieki całkowitej nad dziećmi osieroconymi i opuszczonymi. Wioski prowadzone są przez Stowarzyszenie SOS Wioski Dziecięce w Polsce powstałe na mocy porozumienia zawartego 14 grudnia 1990 r. pomiędzy Ministerstwem Edukacji Narodowej 12 Dz.U. Nr 61, poz. 543 ze zm. 13 Dz.U. Nr 214, poz ze zm.

4 a Międzynarodowym Stowarzyszeniem SOS-Kinderdorf International. Stowarzyszenie SOS Wioski Dziecięce w Polsce współpracuje z Ministerstwem Pracy i Polityki Społecznej w realizacji zadań z zakresu pomocy społecznej, w szczególności dotyczących opieki nad dziećmi. Wioska Dziecięca SOS to nazwa zwyczajowa, przyjęta dla osiedla, które składa się z domków i zaplecza administracyjnego. Wioską kieruje dyrektor, wspierany przez personel pedagogiczny. Każdy dom zamieszkuje oddzielna rodzina, która ma funkcjonować tak jak naturalna rodzina. W codziennej pracy wychowawcom SOS pomagają asystenci SOS (tzw. ciocie i wujkowie SOS). Wymagania kwalifikacyjne dla kandydatów na wychowawców SOS są określone, podobnie jak w przypadku kandydatów na wychowawców w rodzinnych domach dziecka, w rozporządzeniu Ministra Pracy i Polityki Społecznej z 19 października 2007 r. w sprawie placówek opiekuńczo-wychowawczych. Dodatkowo Krajowe Stowarzyszenie SOS Wioski Dziecięce może określić własne kryteria rekrutacji i selekcji, uwzględniające sytuację w danym kraju. Zatrudniane wychowawców SOS i decyzja o rozwiązaniu z nimi stosunku zatrudnienia należy do kompetencji zarządu Stowarzyszenia SOS Wioski Dziecięce w Polsce. Do 2010 r. wychowawcy SOS zatrudniani byli na podstawie umów o pracę w pełnym wymiarze czasu pracy. Zgodnie z regulaminem pracy obowiązującym w Stowarzyszeniu Wiosek Dziecięcych SOS w Polsce w odniesieniu do wychowawców SOS stosowano zadaniowy czas pracy. Nawiązywane z nimi stosunki pracy były typowymi stosunkami pracy, do których miały zastosowanie przepisy Kodeksu pracy i wydane na jego podstawie akty wykonawcze. Aktualnie regułą jest zatrudnianie wychowawców SOS na podstawie umów zlecenia. W przypadku małżeństw (rodziców SOS), jeden z małżonków zatrudniany jest jako wychowawca, drugi natomiast pracuje poza Wioską i może być zatrudniony w Wiosce na pół etatu jako asystent. Rodzice SOS w czasie trwania zatrudnienia mają zapewnione mieszkanie w Wiosce, w którym mieszkają wraz z dziećmi. Wychowawcy SOS za każdy przepracowany tydzień przysługuje 1 dzień wolny. Ponadto ma prawo do urlopu wypoczynkowego, w wymiarze, jaki przysługiwałby mu, gdyby był zatrudniony w ramach stosunku pracy. Nadzór nad opieką i wychowaniem w Wioskach, podobnie jak w rodzinnych domach dziecka, regulują: ustawa o pomocy społecznej, rozporządzenie w sprawie nadzoru i kontroli w pomocy społecznej oraz rozporządzenie w sprawie szczegółowych zasad nadzoru nad przestrzeganiem standardu opieki i wychowania w placówkach opiekuńczo-wychowawczych oraz nadzoru nad działalnością ośrodków adopcyjno-opiekuńczych. 4. Zatrudnianie osób pełniących funkcję zawodowej rodziny zastępczej Ustawa z 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej wymienia następujące rodzaje rodzin zastępczych: 1) spokrewnione z dzieckiem, w których opiekę i wychowanie nad dzieckiem przejmują członkowie rodziny dziecka, np. dziadkowie, wujostwo lub rodzeństwo. 2) niespokrewnione, 3) zawodowe niespokrewnione: a) wielodzietne, w których zostaje umieszczonych jednocześnie od 3 do 6 dzieci (wyjątkowo możliwe jest przyjęcie przez rodzinę liczniejszego rodzeństwa); b) specjalistyczne przygotowane do pomocy dzieciom przewlekle chorym, niepełnosprawnym, niedostosowanym społecznie, które wymagają szczególnej opieki i wychowania (w rodzinach tego typu nie powinno wychowywać się jednocześnie więcej niż 3 dzieci); c) o charakterze pogotowia rodzinnego, w których przebywają dzieci (maksymalnie 3) doprowadzone przez policję w sytuacjach porzucenia przez rodziców, zagrożenia życia lub zdrowia do czasu unormowania i wyjaśnienia ich sytuacji życiowej lub umieszczenia w innej formie opieki zastępczej (do 12 miesięcy, a w sytuacjach wyjątkowych do 15 miesięcy). W odróżnieniu od zawodowych rodzin, rodzina zastępcza tego typu jest ustanowiona nie tylko w celu opieki i wychowania nad przyjętymi do niej dziećmi. Dodatkowym zobowiązaniem wynikającym z jej utworzenia jest pozostawanie w gotowości do przyjęcia dziecka. Podział wynikający z ustawy jest podziałem przykładowym, ponieważ ustawodawca dopuścił możliwość

5 łączenia określonych rodzajów rodzin zastępczych, tj. spokrewnionych z niespokrewnionymi. Jednocześnie wprowadził zakaz: łączenia funkcji w ramach tego samego typu rodziny (np. specjalistycznej rodziny zawodowej niespokrewnionej z wielodzietną), pełnienia funkcji zawodowej rodziny zastępczej przez rodzinę spokrewnioną z danym dzieckiem oraz kierowania placówką rodzinną (bez względu na rodzaj rodziny). Pełnienie funkcji zawodowej rodziny zastępczej może być powierzone małżonkom albo osobie niepozostającej w związku małżeńskim, jeżeli osoby te spełniają warunki określone w art. 73, 75 ust. 1 ustawy o pomocy społecznej oraz w 4 pkt 2 rozporządzenia z 4 czerwca 2010 r. w sprawie rodzin zastępczych 14. Z rodziną, która będzie pełniła funkcję zawodowej rodziny zastępczej, starosta, za pośrednictwem powiatowego centrum pomocy rodzinie, zawiera umowę, do której mają zastosowanie odpowiednio przepisy ustawy Kodeks cywilny dotyczące umowy zlecenia. Sformułowanie: mają zastosowanie odpowiednio oznacza, że stosunek prawny łączący strony umowy nie jest stosunkiem wynikającym stricte z umowy zlecenia. W środowisku prawniczym pojawiały się głosy, że umowa ma charakter mieszany zlecenia z elementami prawa pracy. Umowa ta powinna zawierać: oznaczenie stron, zobowiązanie do osobistego świadczenia opieki nad powierzonymi dziećmi, warunki współpracy między stronami, zobowiązanie do wypłacania wynagrodzenia w wysokości i na zasadach określonych w art. 75 i 78c ustawy oraz 7 i 13 rozporządzenia, czas trwania umowy i tryb jej rozwiązania. Podkreślić trzeba, iż pomimo że umowa zawierana jest z małżeństwem, to wynagrodzenie za świadczoną pracę otrzymuje tylko jeden z małżonków. Zasadą powinno być, że wynagrodzenie należy się głównemu rodzicowi zastępczemu [termin I.W.], który, podobnie jak dyrektor rodzinnego domu dziecka, wykonuje większość obowiązków wynikających z ustanowienia tej formy opieki zastępczej. Krytycznie należy, moim zdaniem, ocenić to, że ustawodawca zróżnicował sytuację wychowawców w rodzinnych domach dziecka oraz rodziców zastępczych, w przypadku gdy przyjmują oni dziecko na wychowanie, np. art k.p. w takim wypadku przyznaje prawo do urlopu na warunkach urlopu macierzyńskiego tylko spokrewnionym i niespokrewnionym, niezawodowym rodzicom zastępczym. Zgodnie z art. 76 ustawy o pomocy społecznej do rozwiązania umowy o ustanowieniu rodziny zastępczej może dojść w wyniku: zawartego przez strony porozumienia, upływu trzymiesięcznego okresu wypowiedzenia, a w przypadku ustania warunków, jakie powinien spełniać kandydat na rodzica zastępczego lub niewywiązywania się przez rodzinę z ustalonych zadań rozwiązania bez wypowiedzenia. Należy zaznaczyć, że ustawodawca dał stronom możliwość ustalenia w umowie innych warunków rozwiązania za wypowiedzeniem. Z mocy prawa, pełnienie funkcji rodziny zastępczej ustanowionej dla jednego dziecka ustaje z dniem osiągnięcia przez dziecko pełnoletności, lub później, z dniem ukończenia rozpoczętej nauki. 5. Problem formy prawnej zatrudnienia zawodowych rodziców zastępczych 5.1. Charakter zatrudnienia zawodowych rodziców zastępczych Zgodnie z art i 1 1 k.p. 15, wykonywanie za wynagrodzeniem pracy określonego rodzaju, na rzecz pracodawcy i pod jego kierownictwem oraz w miejscu i czasie wyznaczonym przez niego, może się odbywać jedynie na podstawie stosunku pracy. Do umów o ustanowieniu zawodowej rodziny zastępczej, jak również cywilnoprawnych zawieranych z dyrektorami rodzinnych domów dziecka, wychowawcami SOS mają zastosowanie odpowiednio przepisy ustawy z 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny dotyczące umowy zlecenia. Pomimo takiego sformułowania, umowy te mają cechy charakterystyczne równocześnie dla wykonywania zatrudnienia na podstawie umowy o pracę, jak i umowy cywilnoprawnej. W takim przypadku dla oceny rodzaju stosunku prawnego decydujące jest ustalenie, które z cech mają charakter przeważający 16. Umowa, o której tu mowa, ma następujące cechy: 14 Dz.U. Nr 110, poz Tekst jedn. Dz.U. z 1998 r. Nr 21, poz. 94 ze zm. 16 Wyrok SN z 23 stycznia 2002 r., I PKN 786/00 (OSNP 2004, nr 2, poz. 30).

6 zawodowi rodzice zastępczy mają obowiązek ciągłego, osobistego wykonywania czynności wynikających z umowy. Przepisy enumeratywnie wymieniają przypadki, w których dyrektorzy rodzinnych domów dziecka, wychowawcy SOS, główni rodzice zastępczy zwolnieni są z tego obowiązku, np. podczas urlopu; praca ww. osób świadczona jest, obligatoryjnie, za wynagrodzeniem; umowa jest umową starannego działania; miejsce, czas, jak i sposób wykonywania obowiązków zawodowych rodziców zastępczych nie są pozostawione ich uznaniu; w omawianym zatrudnieniu w zasadzie nie ma bieżących poleceń, co przemawia za jego kwalifikacją jako zobowiązania cywilnoprawnego 17. Z drugiej strony trzeba jednak pamiętać, że w niektórych stosunkach uznawanych bez wątpienia za stosunki pracy, np. w stosunkach pracy sędziów, też nie występuje podporządkowanie poleceniom pracodawcy (w sprawach orzekania); mówi się w odniesieniu do nich o tzw. podporządkowaniu autonomicznym Problematyka stosowania przepisów prawa pracy do zawodowych rodziców zastępczych Przy analizie zatrudnienia dyrektorów w rodzinnych domach dziecka oraz wychowawców SOS w Wioskach Dziecięcych SOS zauważalny jest problem braku adekwatności niektórych z typowych przepisów prawa pracy, a czasami nawet niemożliwość ich zastosowania. W przypadku zawodowych rodziców zastępczych, dla których miejsce pracy jest również ich miejscem zamieszkania, nie ma realnej możliwości ustalenia czasu niezbędnego do wykonania przez nich zadań, a co za tym idzie zastosowania wymiaru czasu pracy wynikającego z norm określonych w art k.p. Objęcie dyrektorów rodzinnych domów dziecka zadaniowym systemem czasu pracy skutkuje tym, że pracodawca zwolniony jest z obowiązku ewidencjonowania godzin pracy. W praktyce prowadzenie karty ewidencji czasu pracy opiekunów ograniczone jest tylko do ewidencji urlopów, zwolnień od pracy oraz usprawiedliwionych i nieusprawiedliwionych nieobecności w pracy. Sytuacja taka sprawia, iż przy specyficznym rodzaju pracy i zakresie obowiązków precyzyjne ustalenie liczby przepracowanych przez nich godzin, w tym godzin nadliczbowych, jest znacznie utrudnione lub wręcz niemożliwe 19. Tymczasem nazwanie czasu pracy zadaniowym nie wyłącza stosowania przepisów o wynagrodzeniu za pracę w godzinach nadliczbowych 20. Pomimo nieadekwatności przepisów Kodeksu pracy o czasie pracy do omawianych przypadków stosuje się je, zakładając, że opiekunowie wykonują swoją pracę przez osiem godzin w ciągu doby, a w pozostałym czasie pozostają jedynie w gotowości do pracy wskazując przy tym na konieczność snu oraz na to, że wychowawcy nie sprawują faktycznej opieki nad dziećmi w czasie, gdy są one np. w szkole 21. Moim zdaniem takie uzasadnienie nie jest trafne, ponieważ czasem pracy jest nie tylko czas, w którym pracownik świadczy umówioną pracę, ale również czas, w którym pozostaje on w zakładzie pracy lub innym miejscu wyznaczonym do wykonywania pracy w rzeczywistej gotowości do pracy. Ponadto coraz częściej mówi się o tym, że pozostawanie w dyspozycji pracodawcy oznacza także pozostawanie w dyspozycji zadania pracowniczego, które ogranicza swobodę osobistą pracownika. Biorąc pod uwagę fakt, że podstawowym 17 Zob. wyrok SN z 11 kwietnia 1977 r., I PKN 89/97 (OSNAP 1998, nr 2, poz. 35); wyrok SN z 19 lutego 1987 r., I PR6/87 (OSNCP 1988, nr 4, poz. 52). 18 Zob. T. Liszcz, w: Współczesne problemy prawa pracy i ubezpieczeń społecznych, s Zob. wyrok SN z 11 sierpnia 2004 r., II PK 9/04 (PiZS 2005, nr 6, s. 35), a także wyrok SN z 5 maja 1999 r., I PKN 665/98 (OSNAPiUS 2000, nr 14, poz. 535). 20 Por. wyrok SN z 4 sierpnia 1999 r., I PKN 181/99 (OSNAPiUS 2000, nr 22, poz. 81). 21 A. Kwaśniewska (red.), Rodzinne Domy Dziecka problematyka prawna, Analizy, Raporty, Ekspertyzy 2009, nr 1,

7 obowiązkiem opiekunów jest całodobowa opieka nad dziećmi, a w jej zakres wchodzą również obowiązki związane z prowadzeniem domu, także wtedy, gdy dzieci są poza nim, in fine możemy stwierdzić, że przez większość doby, w ciągu 7 dni w tygodniu pozostają oni w dyspozycji pracodawcy, a właściwie zadania pracowniczego. Ponadto, w doktrynie spotykany jest także pogląd, że dyrektor rodzinnego domu dziecka jest pracownikiem zarządzającym w imieniu pracodawcy zakładem pracy, co oznacza, iż z tego tytułu ma on ustawowy obowiązek wykonywania zadań opieki nad powierzonymi dziećmi również poza kodeksowym wymiarem czasu pracy bez prawa do wynagrodzenia i dodatku z tytułu pracy świadczonej w godzinach nadliczbowych 22. Postawienie takiej tezy nie wydaje się zasadne, chociażby z uwagi na wyrok SN z 8 czerwca 2004 r., który stwierdza, że: [...] osoby zatrudnione na stanowiskach kierowniczych nie mogą być pozbawione prawa do dodatkowego wynagrodzenia za pracę w godzinach nadliczbowych (art k.p.), jeżeli, wskutek niezależnej od nich wadliwej organizacji pracy, są zmuszone do systematycznego przekraczania obowiązujących norm czasu pracy [...] 23. Problematyczną kwestią jest także stosowanie do kobiet, prowadzących placówkę rodzinną i zatrudnionych na podstawie umowy o pracę, przepisów Kodeksu pracy dotyczących ochrony macierzyństwa i rodzicielstwa, w szczególności prawa do urlopu macierzyńskiego i wychowawczego. Istotą urlopu macierzyńskiego jest zwolnienie pracownicy od pracy, na określony w ustawie czas, przypadający bezpośrednio przed porodem i bezpośrednio po nim. Skorzystanie z tego uprawnienia stoi w sprzeczności z celem przyświecającym ustanowieniu rodzinnych form opieki z zapewnieniem dzieciom warunków życia i rozwoju zbliżonych do tych, jakie panują w prawidłowo funkcjonującej rodzinie naturalnej. 6. Zakończenie Aktualnie niejasna i pełna wewnętrznych sprzeczności regulacja statusu prawnego zawodowych rodziców zastępczych przemawia za dokonaniem zmian w obowiązujących przepisach. W czerwcu 2009 r. Rada Ministrów przyjęła przedstawione przez Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej Założenia projektu ustawy o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej nad dzieckiem. Na ich podstawie został opracowany projekt ustawy o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej 24, który przewiduje m.in.: 1) oparcie systemu opieki zastępczej głównie na rodzinnych formach pieczy zastępczej, którą stanowiłyby nie tylko rodziny zastępcze, jak to jest obecnie, ale także rodzinne domy dziecka; 2) rozwój zawodowych rodzinnych form pieczy zastępczej; 3) likwidację dualizmu regulacji prawnej dotyczącej zatrudnienia pracowników placówek instytucjonalnych. Wychowawcy zatrudnieni na podstawie Karty Nauczyciela, po upływie okresu przejściowego, mieliby stać się pracownikami samorządowymi w rozumieniu ustawy z 21 listopada 2008 r. o pracownikach samorządowych; 4) zatrudnienie dyrektora rodzinnego domu dziecka na podstawie umowy cywilnoprawnej o świadczenie usług; 5) zaliczenie okresu sprawowania funkcji zawodowej rodziny zastępczej i prowadzenia rodzinnego domu dziecka do okresu, od którego zależą uprawnienia pracownicze; 6) zabezpieczenie ww. osobom prawa do przerwy w wykonywaniu obowiązków. Projektowana regulacja budzi pewne wątpliwości. Przede wszystkim rodziny zastępcze i osoby prowadzące placówki rodzinne podnoszą zarzut, że proponowane rozwiązania nie zapewniają im atrakcyjnych (pracowniczych) warunków zatrudnienia. Stawia to pod znakiem zapytania realizację założonego przez ustawodawcę celu likwidacji problemu niewielkiej liczby chętnych do pracy w tym charakterze, a co za tym idzie, rozwoju rodzinnej pieczy zastępczej. 22 Pismo Samorządu Terytorialnego, Wspólnota 2009, nr 19, s. 10; 23 Wyrok SN z 8 czerwca 2004 r., III PK 22/04 (OSNP 2005, nr 5, poz. 65). 24

8 Uważam, że zawodowi rodzice zastępczy powinni być zatrudniani w ramach stosunku pracy. Ustawodawca powinien w sposób jednolity uregulować status pracowniczy tej grupy zawodowej, z uwzględnieniem specyficznego rodzaju wykonywanej przez nią pracy. Rozwiązaniem problemów związanych z nieadekwatnością stosowania niektórych przepisów prawa pracy mogłoby być zaliczenie w przyszłym Kodeksie pracy zatrudnienia zawodowych rodziców zastępczych do tzw. nietypowych stosunków pracy, których podstawą byłaby specyficzna umowa o pracę. Takie rozwiązanie przyjęto we Francji, gdzie stosunki pracy z matkami zastępczymi w Wioskach Dziecięcych SOS są poddane, co do zasady, przepisom kodeksu pracy. Matki zastępcze mają określony, 40-godzinny tygodniowy czas pracy. Za pracę wykonywaną w tym czasie pobierają wynagrodzenie podstawowe. Obok czasu pracy funkcjonuje jednak pojęcie tzw. czasoprzestrzeni życiowej, które oznacza wspólne życie z dziećmi. Ta sfera nie podlega regulacjom z zakresu prawa pracy dotyczącym czasu pracy i wynagrodzenia, a zadania wykonywane w jej ramach są honorowane kwotą 22,5% wynagrodzenia podstawowego, zwaną rozliczeniem z zakresu czasoprzestrzeni życiowej. Moim zdaniem, z uwagi na to, że zarówno dyrektorzy rodzinnych domów dziecka, główni rodzice z zawodowych rodzin zastępczych, jak i wychowawcy SOS mają podobny zakres obowiązków wynikający z celu ustanowienia rodzinnej formy opieki, zasadny wydaje się postulat zaliczenia, w przepisach w sprawie kwalifikacji zawodów i specjalności, pracowników zatrudnionych w zawodowych rodzinnych formach pieczy zastępczej do jednej kategorii zawodowych rodziców zastępczych. W związku z tym, iż uchwalenie nowego Kodeksu jest przedsięwzięciem długotrwałym, właściwym rozwiązaniem mogłoby być uregulowanie tych kwestii w ustawie o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej, która powinna kompleksowo regulować nie tylko zagadnienia dotyczące organizacji quasirodzicielskiej opieki nad osieroconymi dziećmi, ale także status pracowniczy zawodowych rodziców zastępczych.