FARM AREA STRUCTURE CHEANGES IN WEST POMERANIA PROVINCE BASED ON RESULTS OF QUESTIONNAIRE RESEARCHES

Transkrypt

1 FOLIA UNIVERSITATIS AGRICULTURAE STETINENSIS Folia Univ. Agric. Stetin. 2007, Oeconomica 254 (47), Monika MEJSZELIS ZMIANY W STRUKTURZE OBSZAROWEJ GOSPODARSTW ROLNYCH POMORZA ZACHODNIEGO NA PODSTAWIE WYNIKÓW BADAŃ ANKIETOWYCH FARM AREA STRUCTURE CHEANGES IN WEST POMERANIA PROVINCE BASED ON RESULTS OF QUESTIONNAIRE RESEARCHES Zakład Prawa i Gospodarki Nieruchomościami, Akademia Rolnicza ul. Żołnierska 47, Szczecin Abstract. Spatial area changes are a consequence of agriculture transformation process. It is especially considerable on the rural areas where there is a huge supply for agricultural land. The paper focus on the directions of farms agricultural structure change in westpomerania province based on results of questionnaire researches. Słowa kluczowe: gospodarstwo indywidualne, rynek ziemi, struktura agrarna. Key words: agricultural structure, land market, privately owned farm. WSTĘP W polityce strukturalnej, odnoszącej się do rolnictwa i obszarów wiejskich, poza kwestią zatrudnienia i produkcji rolniczej wiele miejsca poświęca się koniecznym zmianom w strukturze agrarnej, w tym strukturze obszarowej gospodarstw rolnych. W ostatnich kilkunastu latach zmniejszyła się liczba gospodarstw rolnych powyżej 1 ha użytków rolnych. Z nieco ponad 2 mln gospodarstw pozostało obecnie około 1,71 mln, przy czym średnia powierzchnia gospodarstwa wzrosła w tym czasie do ok. 10 ha. Charakterystyczną cechą struktury agrarnej jest zróżnicowanie regionalne, tj. występowanie największej liczby dużych gospodarstw na północy i północnym zachodzie kraju (średnia powierzchnia gospodarstw jest na tych terenach większa niż w pozostałych częściach kraju), oraz duże rozdrobnienie agrarne w województwach południowych, dla których średnia powierzchnia gospodarstwa kształtuje się na znacznie niższym poziomie niż średnia krajowa. Celem przeprowadzonej analizy było zbadanie kierunków przepływu ziemi w aspekcie przemian dokonujących się w strukturze agrarnej gospodarstw indywidualnych na obszarze województwa zachodniopomorskiego. Mając na uwadze zmiany struktury obszarowej gospodarstw, skupiono się przede wszystkim na określeniu, w jakim zakresie rolnicy sprzedawali ziemię przed wstąpieniem Polski do UE, na jakie cele przeznaczyli uzyskane ze sprzedaży ziemi środki pieniężne, jakie były skłonności do powiększania gospodarstw przed i po uzyskaniu członkostwa w UE. MATERIAŁ I METODA Badanie przeprowadzono w czerwcu 2006 roku, metodą sondażu diagnostycznego, z wykorzystaniem kwestionariusza wywiadu. Badaniem zostali objęci rolnicy i ich rodziny, zamieszkujący obszary wiejskie, których gospodarstwo nie przekracza 300 ha. Przedmio-

2 208 M. Mejszelis tem badań były osoby pracujące w sektorze rolnym, zaliczane do grupy tzw. semi-subsistence. Zaliczani są do niej rolnicy, którzy po otrzymaniu bezpośredniego wsparcia i dokonaniu niezbędnych inwestycji są w stanie konkurować na rynku. W grupie tej znalazła się także część właścicieli gospodarstw socjalnych. Ogółem badaniem objęto 650 osób, zamieszkujących teren województwa zachodniopomorskiego. Wyniki badań opracowano przy wykorzystaniu metod statystycznych, w tym analizy strukturalnej i analizy wariancji. Biorąc pod uwagę zróżnicowane warunki przyrodnicze i powiązania funkcjonalne, do badań wybrano losowo gospodarstwa położone na następujących obszarach wielkoprzestrzennych, określonych w Strategii rozwoju województwa zachodniopomorskiego do 2020 roku (2005), jako: obszar funkcjonalny strefy nadmorskiej, obszar selektywnej i wielofunkcyjnej aktywizacji gospodarczej, obszar aktywizacji funkcji turystycznej, obszar bardzo intensywnego rolnictwa i przemysłu rolno-spożywczego oraz tereny pozostające w zasięgu oddziaływania dużych ośrodków miejskich. WYNIKI Na podstawie przeprowadzonych badań ankietowych na grupie 650 rolników, zamieszkujących obszar województwa zachodniopomorskiego, można zauważyć, że prawie połowa ankietowanych rolników w przeszłości nie podejmowała decyzji w zakresie kupna/sprzedaży ziemi lub jej dzierżawy oraz nie zamierza także w przyszłości powiększać gospodarstwa ani sprzedawać ziemi (zob. rys. 1). Pozytywnym zjawiskiem jest wzrost zainteresowania rolników powiększeniem gospodarstwa (39%), w porównaniu z okresem przed uzyskaniem członkostwa w UE, kiedy jedynie 6% ankietowanych nabyło ziemię. Wpływ na to ma zarówno uzyskanie członkostwa, jak i wsparcie kierowane do rolników w ramach polityki strukturalnej. Potwierdza to m.in. fakt, że 79% ankietowanych deklarujących chęć powiększenia gospodarstwa, stwierdziło, że wpływ na decyzję mają uzyskane dopłaty bezpośrednie. Następne lata pokażą, czy potwierdzą się wątpliwości odnośnie do negatywnego wpływu dopłat bezpośrednich w obecnej formie na tempo i zakres zmian struktury obszarowej gospodarstw. Badając nastroje rolników, można odnieść wrażenie, że raczej będą sprzyjać koncentracji gruntów. Powiększanie areału gospodarstw będzie następowało przede wszystkim poprzez nietrwałe rozdysponowanie gruntów. Większość badanych (ok. 75%) przyznało, że powiększenie gospodarstwa nastąpi poprzez dzierżawę. Porównując grupę rolników, którzy sprzedali ziemię po 1990 roku i tych, którzy chcą sprzedać ziemię w przyszłości, nie stwierdzono istotnych różnic. Obie grupy rolników mieszczą się w przedziale 8 9% ogółu badanych. Najczęstsze powody sprzedaży ziemi, podawane przez rolników, to: zła sytuacja materialna rodziny (35%), sprzedaż zbędnych czynników produkcji (30%), atrakcyjna cena (27%). Pozostałe odpowiedzi dotyczyły zakupu dóbr konsumpcyjnych wyższego rzędu, edukacji, pojawienia się okazji rynkowej. Jedynie 5% ankietowanych rolników przyznało, że uzyskane ze sprzedaży środki finansowe przeznaczyło na nowe inwestycje w gospodarstwie. Porównując powyższe odpowiedzi z wynikami w grupie rolników, chcących w przyszłości

3 Zmiany w strukturze obszarowej gospodarstw rolnych sprzedać ziemię, stwierdzono ponadtrzykrotny wzrost udziału osób, które chcą przeznaczyć uzyskane środki na cele inwestycyjne (16%). Brak decyzji w zakresie zakupu/sprzedaży ziemi Rolnicy, którzy powiększyli obszar gospodarstw po 1990 roku Rolnicy chcący powiększyć gospodarstwo sprzedać ziemię Rolnicy, którzy sprzedali ziemię po 1990 roku Rys. 1. Decyzje rolników w zakresie zmiany struktury obszarowej gospodarstw Zmiany strukturalne w rolnictwie uwarunkowane są także m.in. jakością kapitału ludzkiego, którego jednym z wyznaczników jest poziom wykształcenia. Wyniki badań potwierdzają, że działania prorozwojowe w zakresie zmiany struktury obszarowej gospodarstw w większym stopniu skłonne są podejmować osoby lepiej wykształcone (zob. rys. 2). Wśród osób, które powiększyły bądź deklarują chęć powiększenia gospodarstwa największy odsetek stanowią osoby z wykształceniem średnim i wyższym, w tym wyższym rolniczym. W grupie osób, które nie podejmowały w przeszłości i nie planują żadnych działań dotyczących zmiany wielkości areału posiadanych gruntów, stwierdzono największy odsetek osób z wykształceniem podstawowym oraz największy odsetek osób z wykształceniem wyższym innym niż rolniczym. Ponad połowa badanych w tej grupie posiadane gospodarstwo nabyła po 1990 roku (53%), a 28% w ciągu ostatnich 10 lat. Korzystnym zjawiskiem, z punktu widzenia poprawy struktury agrarnej w województwie zachodniopomorskim, jest tendencja do powiększania obszaru gospodarstwa w grupie gospodarstw powyżej 15 ha (ok. 60%); z tego 40% stanowią gospodarstwa duże, tj. od 15 do 50 ha (zob. rys. 3). Zmniejsza się natomiast udział gospodarstw najmniejszych, których właściciele chcą powiększyć obszar gospodarstwa. Można stwierdzić, że odpływ ziemi rolniczej w gospodarstwach rolnych zmierza w pożądanym kierunku. Ziemia sprzedawana jest głównie w gospodarstwach o niewielkim areale, tj. o charakterze socjalnym. Wynikający z przeprowadzonego w 2002 roku spisu rolnego wzrost liczby gospodarstw o najmniejszym areale może wynikać z nabywania ziemi z myślą o długoterminowych inwestycjach, związanych ze spodziewanym wzrostem ceny ziemi rolniczej, która obecnie wciąż kształtuje się niższym poziomie niż w krajach starej Unii. Jedna trzecia ankietowanych osób, którzy nie zamierzają w przyszłości sprzedawać nieruchomości, postrzega zie-

4 210 M. Mejszelis mię rolniczą jedynie w kategorii czynnika produkcji lub jako możliwości zabezpieczenia kapitału na przyszłe lata. Brak decyzji w zakresie zakupu/sprzedaży ziemi Rolnicy, którzy powiększyli obszar gospodarstwo po 1990 roku powiększyć gospodarstwo sprzedać ziemię Rolnicy, którzy sprzedali ziemię po 1990 roku 0% 0 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% % [%] niepełne podstawowe/podstawowe zawodowe średnie wyższe rolnicze wyższe inne niż rolnicze Rys. 2. Poziom wykształcenia rolników podejmujących decyzje w zakresie zmiany struktury obszarowej gospodarstw Brak decyzji w zakresie zakupu/sprzedaży ziemi Rolnicy, którzy powiększyli obszar gospodarstwo po 1990 roku powiększyć gospodarstwo sprzedać ziemię Rolnicy, którzy sprzedali ziemię po 1990 roku 0% 20% 40% 60% 80% 100% [%] do 5 ha od 5 do 15 ha od 15 do 50 ha powyżej 50 ha Rys. 3. Powierzchnia gospodarstw rolników podejmujących decyzje w zakresie zmiany struktury obszarowej gospodarstw Niepokojącym zjawiskiem jest to, że spośród osób posiadających gospodarstwo o powierzchni poniżej 5 ha, niezamierzających powiększać gospodarstwa bądź sprzedać ziemi,

5 Zmiany w strukturze obszarowej gospodarstw rolnych jedna piąta utrzymuje się wyłącznie z rolnictwa, a 34% utrzymuje się z niezarobkowych źródeł, m.in. z rent, zasiłków i ze środków opieki społecznej. Nieco ponad jedną trzecią ankietowanych stanowią tzw. dwuzawodowcy, a tylko 10,5% prowadzi pozarolniczą działalność gospodarczą. Jest to znacznie mniej niż w innych regionach kraju. Związane jest to z wysokim bezrobociem na terenach wiejskich, które ma charakter strukturalny. Problemem na tych terenach jest brak pozarolniczych miejsc pracy oraz brak zbytu na produkty wytwarzane w gałęziach pozarolniczych. DYSKUSJA Zmniejszenie ogólnej liczby gospodarstw i wzrost ich liczby przeciętnej niewątpliwie są pozytywnymi skutkami dokonujących się przemian. Jednakże efektem przemian strukturalnych jest także jak to określa Kapusta (2004) rozwarstwienie obszarowe gospodarstw. Z jednej strony przyrasta liczba dużych obszarowo gospodarstw silnie powiązanych z rynkiem, z drugiej zaś strony nie maleje, a wręcz wzrasta liczba gospodarstw o niewielkim areale, siłą rzeczy mających charakter socjalny. Zmniejszenie się liczby gospodarstw ze środkowych przedziałów powierzchniowych związane jest z równoczesnym występowaniem zjawiska rozdrabniania i koncentracji gruntów. Do tego rodzaju kierunków zmian w strukturze obszarowej gospodarstw nawiązuje Woś (1999), opisując strategię polaryzacji dwubiegunowej, przy czym zauważa, że duże gospodarstwo nie musi być zarazem silne ekonomicznie. Należy zauważyć, że na wzost powierzchni gospodarstw duży wpływ mają prywatyzacja pośrednia (dzierżawa) i prywatyzacja bezpośrednia (sprzedaż) mienia przejętego do zasobu obecnej Agencji Nieruchomości Rolnych. W województwach, w których podaż gruntów była największa, liczba gospodarstw największych obszarowo wzrastała najszybciej. Oczywiście, wpływ na tempo przemian agrarnych, w aspekcie możliwości zwiększania odsetka dużych obszarowo gospodarstw, mają cena ziemi rolniczej oraz wielkość podaży gruntów, przeznaczonych do ponownego zagospodarowania. Jeżeli przyjąć stwierdzenie, że [...] za główny czynnik przemian struktury agrarnej uważa się odpływ siły roboczej z rolnictwa (Tomczak 2005, s. 350), to szczególnego znaczenia nabiera zjawisko migracji. Gospodarstwa o niewielkim areale mogą wchłaniać bezrobocie ukryte na obszarach wiejskich, ale mogą też stanowić podstawę do rozwijania działalności pozarolniczej. Jednakże rozwój działalności pozarolniczej wiąże się z koniecznością zapewnienia zbytu na produkty i usługi, co może powodować trudności, biorąc pod uwagę, że w większości trafiają one jedynie na rynek lokalny. Mówiąc o migracjach, Tomczak (2005) zwraca uwagę m.in. na migracje sezonowe i wahadłowe, wiążące się jedynie z dojazdami do pracy. Gospodarstwo rolne pozostaje w takim przypadku jedynie miejscem zamieszkania. Obecnie tego rodzaju rozwiązania możliwe są na obszarach wiejskich położonych w zasięgu oddziaływania dużych ośrodków miejskich, gdzie dodatkowo można zauważyć napływ ludności, mieszkającej dotychczas w mieście. W województwie zachodniopomorskim 94% powierzchni zajmują obszary wiejskie. Likwidacja w okresie transformacji państwowych gospodarstw rolnych spowodowała spadek produkcji rolnej i drastyczny wzrost bezrobocia na obszarach wiejskich. Wysoki poziom

6 212 M. Mejszelis bezrobocia i brak perspektyw na tych terenach powodują, że zaliczane są one do tzw. problemowych. Uwarunkowania przyrodniczo-produkcyjne są zróżnicowane przestrzennie. Bardzo dobre i dobre gleby stanowią niecałe 25% powierzchni gruntów w województwie. Występują one głównie w pasie nadmorskim i rejonie pyrzycko-stargardzkim. Połowę użytków rolnych stanowią gleby średniej jakości. Niemniej jednak województwo zachodniopomorskie ma korzystną strukturę obszarową gospodarstw. Średnia powierzchnia gospodarstwa należy do największych w kraju i według Spisu rolnego z 2002 roku wynosi 14,27 ha. Niekorzystne jest to, że przeciętna powierzchnia gospodarstwa zmniejszyła się o około 3,5% w stosunku do 1996 roku. W gospodarstwach o powierzchni powyżej jednego hektara użytków rolnych przeciętna wielkość areału wyniosła około 24 ha. Przeprowadzony w 2002 roku powszechny spis rolny wskazuje na zbyt wolne tempo przemian agrarnych. W porównaniu z 1996 rokiem ogólna liczba gospodarstw rolnych zmniejszyła się w województwie zachodniopomorskim o 2,8 %. Jednakże jeśli weźmie się pod uwagę wyłącznie gospodarstwa o powierzchni powyżej 1 ha użytków rolnych, to należy stwierdzić, że liczba podmiotów w woj. zachodniopomorskim wzrosła o 5,3%. Wzrost grupy małych gospodarstw jest wynikiem znacznego przyrostu gospodarstw o powierzchni 1 2 ha, które z reguły nie prowadzą działalności rolniczej, a wykupioną ziemię traktują jako lokatę kapitału lub przeznaczają ją na cele pozarolnicze, w tym na rekreację (Strategia rozwoju województwa zachodniopomorskiego ). Korzystna struktura agrarna przejawia się w dużym stosunkowo udziale gospodarstw dużych ha (17,3%) i bardzo dużych powyżej 50 ha (5,8%), które są w stanie skutecznie konkurować na rynku. PODSUMOWANIE W niespełna trzy lata po przystąpieniu Polski do Unii Europejskiej znacznie zwiększyła się liczba rolników, którzy wyrażają chęć powiększenia gospodarstwa. Pomimo dużej różnicy cen w Polsce i krajach starej piętnastki dla wielu rolników ziemia już teraz jest zbyt droga. W oparciu o przeprowadzoną analizę można stwierdzić, że koncentracja gruntów będzie następowała głównie poprzez dzierżawę. Ponadto występuje duża rozbieżność pomiędzy liczbą rolników, którzy chcą sprzedać ziemię i tymi, którzy chcą ją nabyć. Z uwagi na cechy fizyczne nieruchomości, tj. stałość w miejscu i lokalny charakter rynku nieruchomości, pewnym zagrożeniem może być brak gruntów przeznaczonych do ponownego zagospodarowania, czego zewnętrznym wyrazem będzie nadwyżka popytu nad podażą. Rozwiązaniem jest prywatyzacja gruntów z zasobu Agencji Nieruchomości Rolnych, jednakże duża część zasobu została już rozdysponowana, przede wszystkim w najbardziej atrakcyjnych rejonach. Zjawisko to dodatkowo będzie zapewne wymuszać dalszy wzrost ceny ziemi rolniczej, która i tak wzrasta w szybkim tempie po przystąpieniu Polski do Unii. PIŚMIENNICTWO Kapusta F Zmienność miejsca i roli gospodarstw indywidualnych w rolnictwie polskim Pr. Komis. Nauk Rol. Biol. Bydg. Tow. Nauk., Ser. B 57, 261. Rozporządzenie Ministra Gospodarki i Pracy z dnia 25 sierpnia 2004 r. Uzupełnienie zintegrowanego programu operacyjnego rozwoju regionalnego DzU z dnia 25 sierpnia 2004 r., nr 200, poz

7 Zmiany w strukturze obszarowej gospodarstw rolnych Strategia rozwoju województwa zachodniopomorskiego do roku Sejmik Województwa Zachodniopomorskiego, Szczecin. Tomczak F Gospodarka rodzinna w rolnictwie. Uwarunkowania i mechanizmy rozwoju. Problemy rozwoju wsi i rolnictwa. IRWiR PAN, Warszawa, Woś A Strategie transformacji rolnictwa. Zasięg realnych wyborów. Gosp. Narodowa 9, 1 3.