Analiza ekspresji TIMP-1, TIMP-2 i TIMP-3 jako czynnika prognostycznego przebiegu raka krtani*

Transkrypt

1 W. Pietruszewska i inni PRACE ORYGINALNE Analiza ekspresji TIMP-1, TIMP-2 i TIMP-3 jako czynnika prognostycznego przebiegu raka krtani* Analysis of TIMP-1, TIMP-2 and TIMP-3 expression as a prognostic factor of laryngeal cancer progression Wioletta Pietruszewska, Józef Kobos¹, Maciej Gryczyński, Tomasz Durko, Katarzyna Bojanowska-Poźniak Katedra I Klinika Otolaryngologii Uniwersytetu Medycznego w Łodzi Kierownik: prof. dr hab. med. T. Durko ¹Zakład Patomorfologii Wieku Rozwojowego Katedry Biomedycznych Podstaw Pielęgniarstwa Uniwersytetu Medycznego w Łodzi Kierownik: prof. dr hab. med. J. Kobos Summary Introduction. Tissue inhibitors of matrix metalloproteinases (TIMPs) are natural regulator of activity of matrix metalloproteinases, that are responsible for ECM degradation. TIMPs have been identified in various carcinomas and in most of them dependence between TIMPs and clinical course of the disease have been observed. Aim. Of the research was to evaluate expression of TIMP-1, TIMP-2 and TIMP-3 in laryngeal cancer and to asses the prognostic significance of these factors. Material and method. patients with laryngeal cancer, that underwent surgical treatment were included in the study. Only cases with at least a 5-year follow-up were included. Immunohistochemical studies were performed on formalin fixed, paraffin embedded sections by using monoclonal antibodies against TIMP-1, -2 and -3 antigens and ABC detection system. Results. TIMPs expression was cytoplasmatic, mainly in cancer cells, but also in some stromal cells. TIMP-1 and TIMP-2 correlated with grading (TIMP-1 p = 5; TIMP-2 p = 01). There was an association between TIMP-2 and TIMP-3 expression and tumor size (TIMP-2 p = 37; TIMP-3 p = 22). TIMP-3 expression correlated with clinical stage of the disease (p = 37). There was an association between TIMP-2 expression and nodal recurrence (p = 5). Both overall and disease-free survival were shorter in cases with positive TIMP-2 expression (p = 9). Conclusions. Our results demonstrate that there is an association between TIMPs expression and clinicopathological features of laryngeal cancer. Moreover TIMP-2 could be an important marker in prognosis of laryngeal cancer patients. Hasła indeksowe: tkankowe inhibitory metaloproteinaz, rak krtani, czynniki prognostyczne Key words: tissue inhibitors of metalloproteinases, laryngeal cancer, prognostic factors Otolaryngol Pol 200; LXII (): by Polskie Towarzystwo Otorynolaryngologów Chirurgów Głowy i Szyi Liczne badania biologii nowotworów udowodniły, że ich wzrost i inwazja zależą od równowagi między czynnikami wpływającymi na degradację i podtrzymanie otaczających tkanek. Za rozkład macierzy pozakomórkowej odpowiedzialne są metaloproteinazy macierzy pozakomórkowej (MMPs), mające zdolność trawienia prawie wszystkich składników zrębu pozakomórkowego. Aktywność metaloproteinaz w przestrzeni pozakomórkowej jest regulowana przez ich naturalne inhibitory: niespecyficzną alfa 2 -makroglobulinę i specyficzne tkankowe inhibitory metaloproteinaz (TIMPs). Dotychczas odkryto cztery enzymy należące do tej grupy. TIMP-1 i -2 występują zarówno w macierzy pozakomórkowej, jak i w formie rozpuszczalnej w płynach ustrojowych, natomiast TIMP-3 jest białkiem związanym ściśle z macierzą pozakomórkową. TIMPs są produkowane przez wiele komórek, w tym np. fibroblasty, makrofagi, komórki endotelium, komórki mięśni gładkich i chondrocyty. *Praca finansowana z funduszu prac własnych Uniwersytetu Medycznego w Łodzi: i Autorzy nie zgłaszają konfliktu interesów. 30 Otolaryngologia Polska 200, LXII,

2 Analiza ekspresji TIMP-1, TIMP-2 i TIMP-3 Tabela I. Charakterystyka badanej grupy chorych Płeć Wiek Umiejscowienie Wielkość guza w krtani Przerzuty do regionalnych węzłów chłonnych Wznowa miejscowa Wznowa węzłowa Stopień zróżnicowania histologicznego Cecha Liczba chorych % kobiety 9,6% mężczyźni 9 9% do 65 lat 77 7% powyżej 65 lat 27 26% piętro górne 12 11,5% piętro środkowe 32 3% piętro dolne 2 1,9% piętro górne i środkowe 3 36,5% piętro środkowe i dolne 6 5,% trzy piętra 1 13,5% T1 T2 T3 T N0 N1 N2 N3 obecna brak obecna brak G1 G2 G ,3% 13,5% 26,9% 1,3% 7% 9,6% 16,3% 3,9% 6,7% 93,3% 12,5% 7,5% 15,% 69,2% 15,% TIMP-1 jest przede wszystkim inhibitorem MMP-1 i MMP-9. Z kolei TIMP-2 hamuje aktywność wszystkich metaloproteinaz i jest jedynym enzymem z tej grupy, który występuje w większości komórek organizmu na stałym poziomie [7]. Szczególne zależności łączą ten enzym z MMP-2, który może być przez TIMP-2 aktywowany lub hamowany, w zależności od ich wzajemnego stosunku ilościowego. W przypadku nowotworów złośliwych ekspresję TIMP-1 i TIMP-2 wykazano w rakach płuc, sutka, jelita grubego, czerniaku oraz nowotworach głowy i szyi [ 12, 23, 27, 32]. Badania te nie udowodniły jednoznacznie, czy to wysoka, czy raczej obniżona ekspresja tych enzymów stanowi niekorzystny czynnik prognostyczny. Stąd też wydaje się zasadne podjęcie próby wyjaśnienia tego zagadnienia. TIMP-3 jest enzymem, który nie tylko może hamować ekspresję wszystkich metaloproteinaz, ale także hamuje angiogenezę i pobudza apoptozę komórek nowotworowych [1, 3, 19]. Ekspresję tego enzymu stwierdzono w wielu nowotworach złośliwych, na przykład w raku dróg moczowych, jelita grubego, wątroby, w których maleje ona wraz z zaawansowaniem procesu chorobowego [, 15, 31]. Ponadto gen TIMP-3 jest uważany za jeden z genów supresorowych guzów, a jego ekspresja w nowotworach jest zahamowana przez hipermetylację. Podejmowane próby terapii genowej, polegające na zwiększeniu ekspresji genu TIMP-3, dawały obiecujące wyniki w postaci zahamowania angiogenezy i pobudzenia apoptozy komórek nowotworowych [33]. CEL PRACY Celem pracy była ocena ekspresji TIMP-1, TIMP-2 i TIMP-3 w raku krtani, zbadanie zależności między ich ekspresją a cechami klinicznymi i patologicznymi tego nowotworu oraz określenie znaczenia tych białek w prognozowaniu przebiegu choroby u pacjentów z rakiem krtani. MATERIAŁ I METODA Badaniem objęto chorych na raka krtani, leczonych chirurgicznie w Klinice Laryngologii i Onkologii Laryngologicznej UM w Łodzi w latach , u których okres obserwacji pooperacyjnej wynosił przynajmniej pięć lat. Charakterystykę badanej grupy chorych przedstawiono w tabeli 1. Otolaryngologia Polska 200, LXII, 31

3 W. Pietruszewska i inni Materiał do badań stanowiły preparaty raka krtani utrwalone w % formalinie i zatopione w bloczki parafinowe. Badania immunohistochemiczne przeprowadzono według metody immunoperoksydazowej z zastosowanie monoklonalnego przeciwciała skierowanego przeciwko antygenom TIMP-1, TIMP-2 i TIMP-3 (NCL-, -TIMP-2, -TIMP-9, Novocastra). Obecność badanych białek, oceniano ilościowo w komórkach nowotworowych, obliczając indeks. Za ekspresje dodatnią uznano obecność pozytywnego odczynu cytoplazmatycznego w >% komórek, a za ekspresję ujemną w % komórek nowotworowych. Wyniki oceny immunohistochemicznej zestawiono z cechami klinicznymi i stopniem histologicznego zróżnicowania raka krtani. Otrzymane wyniki poddano analizie statystycznej z zastosowaniem testu niezależności chi². W ocenie czasu przeżycia zastosowano metodę Kaplana-Meiera. Wartości p<5 przyjęto za znamienne statystycznie. WYNIKI Spośród preparatów raka krtani oceny ekspresji TIMP-1 dokonano na 75 preparatach. W pozostałych przypadkach okazały się one niezdatne do dalszej oceny ze względów technicznych, mimo wielokrotnie powtarzanych odczynów. Natomiast ekspresję TIMP-2 i TIMP-3 zbadano we wszystkich przypadkach. Dodatnią ekspresję TIMP-1 stwierdzono u 19 pacjentów (25,3%), TIMP-2 u 5 chorych (51,9%), a TIMP-3 w przypadkach (,6%) (tab. II). Stwierdzono, że TIMP-1 i TIMP-2 wyraźnie korelowały ze stopniem histologicznego zróżnicowania nowotworu (TIMP-1 p = 5; TIMP-2 p = 01). Spośród nowotworów o niskim stopniu zróżnicowania (G3) 61,5% wykazywało dodatnią ekspresję TIMP-1 i aż 93,% dodatnią ekspresję TIMP-2. Stwierdzono korelację między dodatnią ekspresją TIMP-2 i TIMP-3 a obecnością dużych guzów pierwotnych T3/T (odpowiednio p = 37 i p = 22). Ponadto obserwowano, że nowotwory o wyższym stopniu zaawansowania klinicznego częściej charakteryzowały się dodatnią ekspresją TIMP-3 (p = 37). Również odsetek komórek nowotworowych z dodatnią ekspresją TIMP-2 był coraz większy w nowotworach bardziej zaawansowanych, jednak nie były to zależności istotne statystycznie (p > 5). Obserwowano, że istotna była zależność między ekspresją TIMP-2 a obecnością wznowy węzłowej (p = 5), a spośród przypadków, w których wystąpiła wznowa w węzłach chłonnych szyi, aż 76,9% wykazywało dodatnią ekspresję TIMP-2. Nie wykazano istnienia korelacji między pojawieniem się wznowy węzłowej a ekspresją TIMP-1 i TIMP-3 oraz między wznową miejscową a którymkolwiek z badanych białek. W badanej grupie chorych stwierdzono, że zarówno całkowity, jak i wolny od wznowy czas przeżycia pacjentów był istotnie krótszy w przypadkach z dodatnią ekspresją TIMP-2 (p = 9) (ryc. 3, ). Natomiast całkowity, a także wolny od wznowy czas przeżycia chorych nie różnił się w zależności od ekspresji TIMP-1 i TIMP-3 (p>5) (ryc. 1 6). W analizie wieloczynnikowej stwierdzono, że dodatnia ekspresja TIMP-2 jest niezależnym czynnikiem ryzyka zgonu z powodu raka krtani. DYSKUSJA Próby badania ekspresji tkankowych inhibitorów metaloproteinaz oraz oceny ich zależności z cechami klinicznymi i patologicznymi nowotworów podejmowano między innymi w raku dróg moczowych, jelita grubego, wątroby, sutka i nowotworach głowy i szyi [,, 13 15, 23, 27, 31]. W większości doniesień, podobnie jak w badaniach własnych, obserwowano pozytywne wybarwianie się przede wszystkim komórek nowotworowych, ale także w różnym nasileniu komórek podścieliska, w tym przede wszystkim fibroblastów, leukocytów, komórek endotelium [12, 16, 17, 21, 2, 25]. Jedynie Heissenberg i wsp., oceniając ekspresję TIMPs w raku gardła dolnego, stwierdzili, że występuje ona wyłącznie w komórkach podścieliska, a Sutinen i wsp. w ogóle nie znaleźli ekspresji TIMPs w preparatach raka jamy ustnej [, 29]. Obniżenie lub brak ekspresji TIMPs w tkankach nowotworowych potwierdza założenie, że w nowotworach zaburzona jest równowaga między metaloproteinazami macierzy pozakomórkowej a ich inhibitorami na korzyść enzymów proteolitycznych. Wydaje się, że w sytuacji, gdy metaloproteinazy pobudzają wzrost i inwazję nowotworów, to ekspresja ich inhibitorów powinna w odwrotny sposób korelować z zaawansowaniem procesu. Jednakże badania kliniczne niejednokrotnie nie potwierdziły tego założenia. W badaniach własnych nie znaleziono zależności między ekspresją TIMP-1 a wielkością guza, obecnością przerzutów do węzłów chłonnych i stopniem zawansowania klinicznego nowotworu, a także pojawieniem się w okresie obserwacji wznowy miejscowej i wznowy węzłowej. Podobne obserwacje poczynili inni autorzy, między innymi w raku prostaty, sutka czy w nowotworach głowy i szyi [, 5, 17]. Badania dotyczące zależności między cechami klinicznymi i patologicznymi nowotworów a ekspresją TIMP-2 są również niejednoznaczne. Z jed- 32 Otolaryngologia Polska 200, LXII,

4 Analiza ekspresji TIMP-1, TIMP-2 i TIMP-3 Tabela II. Rozkład ekspresji TIMP-1, TIMP-2 i TIMP-3 w zależności od wybranych cech klinicznych i histologicznych nowotworu u chorych na raka krtani Cecha N Ekspresja TIMP-1 p N Ekspresja TIMP-2 p Ekspresja TIMP-3 p ujemna dodatnia ujemna dodatnia ujemna dodatnia T (7%) (3%) (73,7%) (26,3%) (2,1%) (57,9%) T2 7 (7%) 3 (3%) 1 6 (2,9%) (57,1%) 0 1 T (%) 5 (2%) 2 15 (53,6%) 13 (6,%) 6 (21,%) 22 (7,6%) T (73,3%) (26,7%) 3 15 (3,9%) 2 (65,1%) 2 (,7%) 1 (95,3%) N (76,9%) (23,1%) (50,7%) (9,3%) (21,9%) (7,1%) N1 7 (7,5%) 1 (12,5%) (%) 6 (6%) 0 N (5,3%) 5 (1,7%) 17 9 (52,9%) (7,1%) 2 (11,%) 15 (,2%) N3 3 2 (66,7%) 1 (33,3%) 0 0 TNM I (7%) (30%) (73,7%) (26,3%) (2,1%) (57,9%) TNM II 7 (7%) 3 (30%) 1 6 (2,9%) (57,1%) 0 1 TNM III (5,0%) 3 (15,0%) (5%) 11 (5%) (1,2%) 1 (1,%) TNM IV (71,%) (2,6%) 9 19 (3,%) 30 (61,2%) (,2%) 5 (91,%) Wznowa , miejscowa (-) (73,2%) (26,%) (,5%) (51,5%) (15,5%) (,5%) Wznowa 0 0%) (57,1%) miejscowa (+) (%) (2,9%) (57,1%) (2,9%) Wznowa ,51 węzłowa (-) (76,2%) (23,%) (51,6%) (,%) (15,%) (3,6%) Wznowa węzłowa (+) 12 (66,7%) (33,3%) 13 3 (23,1%) (76,9%) 3 (23,1%) (76,9%) G ,767 (92,3%) (7,7%) (7,5%) (12,5%) (25%) (75,0%) G (79,6%) (2%) (,6%) 37 (51,%) 13 (1,0%) 59 (2,%) G (3,5%) (61,5%) 16 1 (6,3%) 15 (93,%) 2 (12,5%) 1 (7,5%) Razem (7,7%) 19 (25,3%) 50 (,1%) 5 (51,9%) 1 (17,3%) 6 (2,7%) nej strony Ondruschka i wsp. obserwowali, że duże nowotwory głowy i szyi wykazują niższą ekspresję TIMP-2 w porównaniu z guzami mniej zaawansowanymi [2]. Podobnie odwrotna korelacja między ekspresją badanego białka a miejscowym zaawansowaniem procesu nowotworowego występowała w przypadku raka sutka [21]. Z drugiej strony w przypadku zmian przednowotworowych i raka szyjki macicy obserwowano, że ekspresja TIMP-2 wzrasta od najniższej w prawidłowej błonie śluzowej przez kolejne stadia zmian wewnątrznabłonkowych i osiąga najwyższe wartości w raku płaskonabłonkowym [2]. W badaniach własnych stwierdzono istnienie silnej korelacji między ekspresją TIMP-2 a wielkością guza pierwotnego większe guzy (T3/T) wyraźnie częściej wykazywały dodatnią ekspresję badanego białka w porównaniu Otolaryngologia Polska 200, LXII, 33

5 W. Pietruszewska i inni obcięte obcięte obcięte obcięte 0 0 Ryc. 1. Czas całkowitego przeżycia w zależności od ekspresji TIMP-1 u chorych na raka krtani (p=0,7) 0 0 Ryc.. Wolny od wznowy czas przeżycia w zależności od ekspresji TIMP-2 u chorych na raka krtani (p=9) obcięte obcięte obcięte obcięte 0 0 Ryc. 2. Wolny od wznowy czas przeżycia w zależności od ekspresji TIMP-1 u chorych na raka krtani (p=0,79). 0 0 Ryc. 5. Czas całkowitego przeżycia w zależności od ekspresji tkankowego inhibitora metaloproteinaz-3 u chorych na raka krtani (p=9) obcięte obcięte obcięte obcięte 0 0 Ryc. 3. Całkowity czas przeżycia w zależności od ekspresji TIMP-2 u chorych na raka krtani (p=9). 0 0 Ryc. 6. Wolny od wznowy czas przeżycia w zależności od ekspresji tkankowego inhibitora metaloproteinaz-3 u chorych na raka krtani (p=) 3 Otolaryngologia Polska 200, LXII,

6 Analiza ekspresji TIMP-1, TIMP-2 i TIMP-3 z mniejszymi guzami (p = 37). Podobnie odsetek komórek nowotworowych z dodatnią ekspresją TIMP-2 był coraz większy w nowotworach o coraz wyższym stopniu zaawansowania (TNM I-IV), jednak nie były to zależności istotne statystycznie (p>5). Te obserwacje mogą być związane z faktem, że TIMPs wykazują nie tylko aktywność jako inhibitory metaloproteinaz. Badania doświadczalne wykazały, że TIMP-2 może również mieć funkcję promitogenną i pobudzać wzrost fibroblastów, keratynocytów, komórek mięśni gładkich naczyń krwionośnych, komórek naskórka i komórek chłoniaka [9, 11, 22]. Poza tym TIMP-2, po połączeniu się z błoną komórkową może funkcjonować jako ligand dla wielu czynników wzrostu i cytokin [9]. Powyższe obserwacje wskazują, że wyjaśnienie mechanizmów wpływających na ekspresję TIMPs w guzach nowotworowych wymaga dalszych badań. W badaniach własnych nie znaleziono zależności między występowaniem przerzutów do węzłów chłonnych oraz wznową miejscową a ekspresją TIMP-2 (p > 5). Natomiast istotna była zależność między tą ekspresją a obecnością wznowy węzłowej (p = 5). W piśmiennictwie jedynie Kuvaja i wsp. w raku sutka oraz Ocharoenrat i wsp. w nowotworach głowy i szyi nie znaleźli zależności między ekspresją badanego białka a przerzutami do węzłów chłonnych oraz występowaniem wznowy węzłowej a większość badań sugeruje istnienie korelacji między tymi cechami [17, 23]. Danilewicz i wsp. u pacjentów z rakiem krtani stwierdzili, że ekspresja TIMP-2 jest wyższa w przypadkach, w których obecne były przerzuty do węzłów chłonnych, jednak nie były to zależności znamienne statystycznie [6]. Katayama i wsp. w raku jamy ustnej obserwowali, że u pacjentów z przerzutami węzłowymi lub przerzutami odległymi ekspresja TIMP-2 była wyraźnie wyższa. Ponadto autorzy stwierdzili, że nadekspresja tego enzymu jest jedynym niezależnym czynnikiem ryzyka występowania wznowy w węzłach chłonnych szyi [12]. Podobne wyniki uzyskano w przypadku innych nowotworów głowy i szyi [, 26]. Wyniki tych badań wydają się zaskakujące w związku z faktem, że TIMP-2 jest inhibitorem metaloproteinaz pobudzających wzrost i inwazję nowotworów. Jednakże poznano również kluczową rolę TIMP-2 w procesie aktywacji MMP-2, która odgrywa istotną funkcję w trawieniu składników błony podstawnej, a co za tym idzie także w powstawaniu przerzutów. Wynika z tego, że nadekspresja TIMP-2 jest związana zwykle również z wysoką ekspresją aktywnej MMP-2, pełni więc pośrednią rolę w powstawaniu przerzutów i wznowy w węzłach chłonnych [12, 26, 2]. Wyniki badań oceniających ekspresję TIMP-3 są zgodne co do tego, że jej obecność jest korzystnym czynnikiem prognostycznym w nowotworach złośliwych. Wielu autorów obserwowało, że niska ekspresja TIMP-3 korelowała z obecnością dużych guzów i przerzutów do węzłów chłonnych, głębokością inwazji oraz wysokim zaawansowaniem klinicznym w przypadku nowotworów złośliwych przełyku, płuc, sutka [1, 19, 20]. Odmienne wyniki, sugerujące niekorzystny wpływ TIMP-3 na przebieg choroby nowotworowej uzyskali jedynie Vizoso i wsp. w raku sutka. Autorzy obserwowali obecność ekspresji tego enzymu w fibroblastach i jej zależność z występowaniem przerzutów odległych [30]. Podobnie w badaniach własnych stwierdzono istnienie silnej zależności między ekspresją badanego enzymu a wielkością guza (p = 22) oraz jego zaawansowaniem klinicznym (p = 37), przy czym to guzy duże (T3/T) i bardziej zaawansowane (TNM III/IV) istotnie częściej charakteryzowały się dodatnią ekspresją TIMP-3. Nie obserwowano natomiast korelacji między ekspresją TIMP-3 a innymi cechami klinicznymi i patologicznymi raka krtani, takimi jak stopień histologicznego zróżnicowania nowotworu, obecność przerzutów do węzłów chłonnych oraz pojawienie się w okresie obserwacji wznowy miejscowej lub wznowy węzłowej. Spośród badanych enzymów jedynie TIMP-2 wykazywał zależność z krótszym całkowitym i wolnym od wznowy czasem przeżycia pacjentów, a analiza wieloczynnikowa wykazała, że tego białka jest niezależnym czynnikiem ryzyka zgonu z powodu raka krtani. W dostępnym piśmiennictwie tylko Danilewicz i wsp. oceniali zależność między ekspresją TIMP-2 a prognozą u pacjentów z rakiem krtani. Nie znaleźli korelacji między tą ekspresją a całkowitym czasem przeżycia [6]. Natomiast u pacjentów z nowotworami głowy i szyi Ruokolainen i wsp. stwierdzili, że wysoka ekspresja badanego białka w guzie nowotworowym jest istotnym czynnikiem prognozującym krótszy całkowity i wolny od wznowy czas przeżycia [26]. Podobnie w przypadku raka jamy ustnej Katayama i wsp. obserwowali, że w grupie 53 pacjentów wysoka ekspresja TIMP-2 wiązała się z krótszym przeżyciem [12]. Wydaje się więc, że TIMP-2 może być wartościowym markerem umożliwiającym ocenę ryzyka zgonu z powodu choroby nowotworowej. WNIOSKI Na podstawie uzyskanych wyników stwierdzono, że istnieje zależność między ekspresją badanych tkankowych inhibitorów metaloproteinaz a cechami klinicznymi i patologicznymi raka krtani. Ponadto TIMP-2 może być wartościowym czynnikiem w pro- Otolaryngologia Polska 200, LXII, 35

7 W. Pietruszewska i inni gnozowaniu dalszego przebiegu choroby, przede wszystkim występowania wznowy węzłowej oraz rokowaniu dotyczącym przeżycia u pacjentów z rakiem krtani. PIŚMIENNICTWO 1. Anand-Apte B, Pepper SB, Voest E, i wsp. Inhibition of angiogenesis by tissue inhibitor of metalloproteinase-3., Invest Ophtalmol Vis Sci, 1997; 3: Asha Nair S., Karunagaran D, Nair MB, i wsp. Changes in matrix metalloproteinases and their endogenous inhibitors during tumor progression in the uterine cervix. J Cancer Res Clin Oncol 2003; 129: Baker AH, George SJ, Zaltsman AB, i wsp. Inhibition of invasion and induction of apoptotic cell death of cancer cell lines by overexpression of TIMP-3. Br J Cancer 1999; 79: Brehmer B, Biesterfeld S, Jakse G. Expression of matrix metalloproteinases (MMP-2 and -9) and their inhibitors (TIMP-1 and -2) in prostate cancer tissue. Prostate Cancer and Prostate Disease 2003; 6: Charous SJ, Strickling GP, Nanney LB, i wsp. Expression of matrix metalloproteinases and tissue inhibitor of metalloproteinases in head and neck squamous cell carcinoma. Ann Otol Rhinol Laryngol 1997; 6(): Danilewicz M, Sikorska B, Wągrowska-Danilewicz M. Prognostic significance of the immunoexpression of matrix metalloproteinase MMP-2 and its inhibitor TIMP-2 in laryngeal cancer. Med Sci Mon 2003; 9(3): MT Gacko M, Metaloproteazy macierzy pozakomórkowej (MMPs). Post Hi Med Dośw 1997; 51(5): Gao Z, Tretiakova MS, Liu W, i wsp. Association of E-cadherin, matrix metalloproteinases, and tissue inhibitors of matrix metalloproteinases with the progression and metastasis of hepatocellular carcinoma. Mod Pathol, 2006; 19: Hayakawa T, Yamashita K, Ochuchi E, i wsp. Cell growth promoting activity of tissue inhibitor of metalloproteinases-2 (TIMP-2). J Cell Sci 199; 7: Heissenberg MC, Gorogh T, Lippert BM, i wsp. Metalloproteinases and their inhibitors in squamous cell carcinoma of the hypopharynx: indicators of individual tumor aggressiveness. Otolaryngol Pol 199; 52(5): Hrabec E, Stręk M. Tissue inhibitors of matrix metalloproteinases. Their roles in tissue remodeling and cell growth. Current Pneumonology 1997; 1(1): Katayama A, Bandoh N, Kishibe K, i wsp. Expression of matrix metalloproteinases in early-stage oral squamous cell carcinoma as predictive indicators for tumor metastase and prognosis. Clin Cancer Res 200; : Khokha R, Zimmer MJ, Graham CH, i wsp. Suppresion of invasion of tissue inhibitor of metalloproteinase-1 (TIMP-1) in B16F melanoma cells. J Nat Cancer Inst 1992; : Koop S, Khokha R, Schmidt EE, i wsp. Overexpression of metalloproteinase inhibitor in B16F cells does not affect extravasation but reduces tumor growth. Cancer Res 199; 5: Kossakowska AE, Huchcroft SA, Urbanski SJ, i wsp. Comparative analysis of the expression patterns of the metalloproteinases and their inhibitors in breast neoplasia, sporadic colorectal neoplasia, pulmonary carcinomas and malignant non-hodgkin s lymphomas in humans. Br J Cancer 1996; 73: Kurahara S, Shinohara M, Ikebe T, i wsp. Expression of MMPs, MT-MMP, and TIMPs in squamous cell carcinoma of the oral cavity: correlations with tumor invasion and metastasis. Head Neck 1999; 21: Kuvaja P, Talvensaari-Mattila A, Pääkkö P, i wsp. The absence of immunoreactivity for tissue inhibitor of metalloproteinase- 1 (TIMP-1), but not for TIMP-2, protein is associated with a favorable prognosis in aggressive breast carcinoma. Oncology 2005; 6: Mino N, Takenaka K, Sonobe M, i wsp. Expression of tissue inhibitor of metalloproteinase-3 (TIMP-3) and its prognostic significance in resected non-small cell lung cancer. J Surg Oncol 2007; 95(3): Miyazaki T, Kato H, Nakjima M, i wsp. An immunohistochemical study of TIMP-3 expression in oesophageal squamous cell carcinoma. Br J Cancer 200; 91: Mylona E, Magkou C, Giannopoulou I, i wsp. Expression of tissue inhibitor of matrix metalloproteinases (TIMP)-3 protein in invasive breast carcinoma: relation to tumor phenotype and clinical outcome. Breast Cancer Res 2006;, Nakopoulou L, Katsarou S, Giannopoulou I, i wsp. Correlation of tissue inhibitor of metalloproteinase-2 with proliferative activity and patients survival in breast cancer., Mod Pathol 2002; 15(1) Nemeth JA, Goolsby CL, TIMP-2, a growth stimulatory protein from SV0-transformed human fibroblasts. Exp Cell Res 1993; 207: O-charoentrat P, Rhys-Evans PH, Eccles SA. Expression of matrix metalloproteinases and their inhibitors correlates with invasion and metastasis in squamous cell carcinoma of the head and neck. Arch Otolaryngol Head Neck Surg 2001; 127(7): Ondruschka C, Buhtz P, Motsch C, i wsp. Prognostic value of MMP-2,-9 and TIMP-1,-2 immunoreactive protein at the invasive front in advanced head and neck squamous cell carcinoma. Pathol Res Pract 2002; 19() Pennanen H, Kuittinen O, Soini Y, i wsp. Clinicopathological correlations of TIMP-1 and TIMP-2 in Hodgkin s lymphoma. Eur J Haematol 200; 72: Ruokolainen H, Paakko P, Turpeenniemi-Hujanen T. Tissue and circulating immunoreactive protein for MMP-2 and TIMP-2 in head and neck squamous cell carcinoma tissue immunoreactivity predicts aggressive clinical course. Mod Pathol 2006; 19: Otolaryngologia Polska 200, LXII,

8 Analiza ekspresji TIMP-1, TIMP-2 i TIMP Soloway PD, Alexander CM, Werb Z, i wsp. Targetted mutagenesis of TIMP-1 reveals that lung tumor invasion is influenced by TIMP-1 genotype of the tumor but not by that of the host. Oncogene 1996; 13: Sternlicht MD, Werb Z. How matrix metalloproteinases regulate cell behavior. Ann Rev Cell Devel Biol 2001; 17: Sutinen M, Kainulainen T, Hurskainen T, i wsp. Expression of matrix metalloproteinases (MMP-1, -2 and -3) in oral lichen planus, dysplasia, squamous cell carcinoma and lymph node metastasis. Br J Cancer 199; 77(12): Vizoso FJ, González LO, Corte MD, i wsp. Study of matrix metalloproteinases and their inhibitors in breast cancer. Br J Cancer 2007; 26(3): Wallard MJ, Pennington CJ, Veerakumarasivam A, i wsp., Comprehensive profiling and localization of the matrix metalloproteinases in urothelial carcinoma. Br J Cancer 2006; 9: Yamamoto H, Itoh F, Iku S, i wsp. Expression of matrix metalloproteinases and tissue inhibitors of metalloproteinases in human pancreatic adenocarcinomas: clinicopathologic and prognostic significance of matrilysin expression. J Clin Oncol 2001; 19(): Yu XF, Yang C, Liang LH, i wsp. Inhibition of human leukemia xenograft in nude mice by adenovirus-mediated tissue inhibitor of metalloproteinase-3. Leukemia 2006; 20: 1. Adres autora: Wioletta Pietruszewska ul. Kopcińskiego Łódź tel pietruszewska@op.pl Pracę nadesłano: r. Zaakceptowano do druku: r. Otolaryngologia Polska 200, LXII, 37