Wprowadzenie. M. Amiti, S. Wei, Fear of Service Outsourcing: Is It Justified?, IMF Working Paper, 2004, s. 2. 2

Transkrypt

1 Słowo wstępne Zmiany, których świadkami jesteśmy w pierwszej dekadzie XXI wieku mają przełomowy charakter. Jednym z ich przejawów jest dynamiczny rozwój globalnej gospodarki usług i szybko postępujący proces tzw. serwicyzacji życia gospodarczego. W związku z tym w ostatnich latach w światowej literaturze ekonomicznej pojawiło się wiele interesujących publikacji, w których są podejmowane próby odpowiedzi na nowe pytania badawcze, wynikające z potrzeb współczesnej praktyki gospodarczej. Duża ich część dotyczy źródeł i czynników kreujących wartość we współczesnym przedsiębiorstwie przy pomocy procesów offshoringu. Tym większe zdziwienie musi więc budzić fakt, że zjawisko to na polskim rynku wydawniczym nie znajduje swojego adekwatnego odzwierciedlenia. Choć prace poświęcone problematyce offshoringu wciąż należą do nielicznych, to jednak wśród nich na pewno warto wskazać na takich autorów, jak: Barbara Liberska, Krzysztof Rybiński, Adam Szymaniak, Mariusz-Jan Radło. Ostatnio do tego grona dołączyła także przedstawicielka najmłodszego pokolenia ekonomistów w Polsce Dorota Ciesielska. Książka jej autorstwa, którą trzymacie Państwo w swoich rękach, nie tylko znakomicie wpisuje się w istniejącą w tym obszarze lukę na polskim rynku wydawniczym, ale umożliwia także lepsze zrozumienie natury i rzeczywistych źródeł obecnego etapu głębokiej transformacji strukturalnej zachodzącej w gospodarce światowej. Transformacja ta dokonuje się w warunkach długofalowej tendencji zmniejszania się stóp zysków globalnych korporacji. W szczególności dotyczy to, wyeksploatowanych już przez te korporacje, tradycyjnych, materialnych dziedzin wytwórczości i migracji ich aktywności ekonomicznej do globalizującej się gospodarki usług. Niniejsza publikacja sprzyja lepszemu zrozumieniu istoty tych procesów, a także 9

2 Słowo wstępne znacznie ułatwia przewidywanie ich ewentualnych skutków dla przedsiębiorstw funkcjonujących w polskiej gospodarce. Autorka, wykorzystując wyniki przeprowadzonych przez siebie badań empirycznych w obszarze offshoringu w Polsce pokazuje, jak w coraz większym stopniu współczesna globalna gospodarka usług charakteryzuje się intensywnym przenikaniem się sfer produktów materialnych i usług. Swoistym spoiwem w tym procesie jest wiedza, która zmienia definicję tradycyjnie rozumianego produktu i technologii niezbędnej do jego wytworzenia. Jest to efektem wpływu najnowszych technologii na rozwój usług, które powodują, że produkt materialny staje się przede wszystkim opakowaniem dla swojej właściwej zawartości. Jego wartość ekonomiczna jest bowiem w zasadniczy sposób uzależniona od umieszczonej w nim wiedzy i informacji. W książce zostało w interesujący sposób pokazane, że nie jest prawdziwa do niedawna jeszcze dość powszechnie obowiązująca w ekonomicznej teorii usług teza o nieistotności wpływu postępu technicznego na współczesny rozwój usług. W gospodarkach, które w coraz większym stopniu swój rozwój uzależniają od wykorzystywania informacji i wiedzy, jej zaprzeczeniem jest właśnie obecny etap rozwoju offshoringu. Można określić go jako przechodzenie od sfery produkcji do sfery usług gdzie w widoczny sposób wzrasta nie tylko intensywność międzynarodowej konkurencji, ale także kształtuje się nowy międzynarodowy podział pracy. Rosnące zapotrzebowanie na nowe rodzaje usług, które w coraz większym stopniu są związane z procesami gospodarowania opartymi na wiedzy sprawiają, że obok konkurencji cenowej wzrasta znaczenie zwiększenia dostępu do światowych zasobów kapitału intelektualnego. Nie może on jednak być ograniczany tylko do kapitału ludzkiego, gdyż nie mniejsze znaczenie mają w tym przypadku również kapitał relacyjny i kapitał społeczny. Od nich właśnie uzależniona jest zdolność i gotowość do negocjacji i współpracy międzynarodowej, co w dużym stopniu określa jakość relacji biznesowych i społecznych. Zaletą tej książki jest także to, że offshoring jest w niej rozpatrywany zarówno z perspektywy makro-, jak i mikroekonomicznej. Jej lektura uzmysławia, że pierwsza dekada XXI wieku stała się początkiem globalnej konkurencji o nowe formy kapitału pośród których na czoło wysuwają się kapitał intelektualny i kulturowy. 10 Prof. Andrzej Herman Dziekan Kolegium Nauk o Przedsiębiorstwie w Szkole Głównej Handlowej w Warszawie

3 Offshoring to zmiana w funkcjonowaniu międzynarodowego biznesu, występująca pod wpływem technologii telekomunikacyjno-informacyjnych, nasilającej się globalnej konkurencji oraz liberalizacji przepisów dotyczących międzynarodowego handlu usługami. Polega ona na wydzieleniu części usług biznesowych, IT i badawczo-rozwojowych, a następnie przekazaniu ich do wykonania przedsiębiorstwom w krajach o niższych kosztach pracy lub o większych zasobach kapitału intelektualnego. Znaczenie teoretyczne i praktyczne zjawiska offshoringu, a także jego kontrowersyjność wynikają przede wszystkim z tego, że zaczyna dotyczyć sfer gospodarki, które do tej pory w niewielkim stopniu podlegały procesom globalizacyjnym. Offshoring jest to proces polegający na wytwarzaniu usług i produktów na terytorium innego państwa. Może być przeprowadzany przez przedsiębiorstwo na zasadzie działań wewnętrznych w ramach jednostek zależnych kapitałowo lub poprzez outsourcing od zagranicznego kontrahenta. Offshoring jest procesem zachodzącym od dłuższego czasu w gospodarce światowej, szczególnie jeżeli rozpatruje się czynności związane z produkcją 1. Zjawisko to nasila się obecnie również w sferze usług, która w przeszłości była postrzegana jako niewrażliwa na międzynarodową konkurencję. Dlatego właśnie istotnym zagadnieniem jest analiza tego zjawiska pod względem jego wpływu na rozwój przedsiębiorstwa w odniesieniu do uwarunkowań związanych z serwicyzacją produkcji. Globalny rynek usług jest ilościowo znacznie mniejszy 2 niż międzynarodowa wymiana towaro- 1 M. Amiti, S. Wei, Fear of Service Outsourcing: Is It Justified?, IMF Working Paper, 2004, s Przewiduje się, że ze względu na dynamiczny rozwój nowych typów usług (finansowych, telekomunikacyjnych, R&D, IT), do 2020 r. wartość wymiany handlowej w sferze usług może wzrosnąć nawet o 50%. Wykazywany obecnie niski udział usług w międzynarodowych obro- 11

4 wa, jednakże obserwuje się jego ciągły rozwój 3. W 2007 r., według danych WTO, po raz pierwszy od 5 lat zanotowano szybszy wzrost międzynarodowej wymiany usług niż towarów. Wzrost ten wyniósł 18%, a w przypadku towarów 15%. Sfera usług generuje średnio dwie trzecie globalnego PKB, jednakże w odniesieniu do międzynarodowej wymiany handlowej jest to zaledwie 19% 4. Międzynarodowa wymiana handlowa w sferze usług, a w konsekwencji offshoring wbrew powszechnemu przekonaniu, nie jest wywołany tylko i wyłącznie poprzez dążenie do redukcji kosztów. Świadczy o tym fakt, że dodatni bilans międzynarodowej wymiany handlowej usług mają USA, Wielka Brytania, Francja, Hiszpania i inne państwa wysoko rozwinięte. Oznacza to, że działalność usługowa jest przenoszona nie tylko do niskokosztowych krajów rozwijających się, lecz również do państw wysoko rozwiniętych, posiadających dobrze rozwiniętą infrastrukturę naukowobadawczą oraz charakteryzujących się stosunkowo wysokimi kosztami siły roboczej i prowadzenia działalności organizacyjnej. Ponadto w krajach takich, jak: Chiny, Singapur i Malezja, które są postrzegane jako znaczący beneficjenci offshoringu, wartość importu usług w znaczący sposób przewyższa wartość eksportu. Za przyczynę takiego stanu rzeczy można uznać to, że offshoring jest w znacznym stopniu uwarunkowany dążeniem przedsiębiorstw do tworzenia wartości w wyniku zapewnienia sobie przez nie dostępu do międzynarodowych zasobów kapitału intelektualnego, najnowszych innowacji technicznych oraz możliwości ekspansji na globalne rynki zbytu. Rozwój offshoringu wynika ze zwiększającego się zapotrzebowania na nowe typy usług generowane przez przedsiębiorstwa zarówno w krajach wysoko rozwiniętych, jak też rozwijających się. Są to w szczególności usługi będące często produktami pośrednimi, o wytworzeniu których decydują na ogół zasoby intelektualne przedsiębiorstwa, takie jak wiedza tach na rachunku bieżącym jest nieproporcjonalny w odniesieniu do udziału usług w tworzeniu PKB oraz w zatrudnieniu. Najprawdopodobniej wynika z niekompletnej ewidencji działalności usługowej. Za jedną z przyczyn takiej sytuacji można uznać fakt, że niektóre usługi, będące integralną częścią produktów, są oferowane konsumentom w pakietach. W tej sytuacji transakcja jest ewidencjonowana jako zakup/sprzedaż towaru, a nie usługi. Istotne znaczenie w handlu usługami odgrywają również transakcje międzynarodowe między filiami korporacji transnarodowych, których ewidencja także nie jest kompletna. 3 A. Herman, Tworzenie wartości przedsiębiorstwa w globalnej gospodarce usług narodziny kapitalizmu giełdowego, Kwartalnik Nauk o Przedsiębiorstwie 2007, nr 2, s WTO, International Trade Statistics, Geneve 2008, s

5 i informacja, czyli np.: usługi IT, marketing, badania i analizy rynku, itp. Rozwój offshoringu w sferze usług jest związany z wieloma czynnikami, takimi jak: sytuacja ekonomiczna, nasilenie się globalnej konkurencji, postępująca liberalizacja międzynarodowego handlu usługami oraz rozwój technologiczny, szczególnie dotyczący sektora telekomunikacyjno-informacyjnego. Offshoring jest interesującym polem badań tak empirycznych, jak i teoretycznych. W literaturze przedmiotu nie jest on zjawiskiem ostatecznie zdefiniowanym. W wielu pracach naukowych słusznie wskazuje się na konieczność usystematyzowania definicji tego pojęcia. Jest to bardzo istotne, gdyż proces ten często określa się jako np.: międzynarodowy outsourcing, międzynarodowy sourcing i inter-sourcing, itp. Płaszczyzną, na której powinno się rozpatrywać offshoring, jest nie tylko teoria ekonomii, ale również teoria zarządzania przedsiębiorstwem. Przedsiębiorstwa ze względu na rozwój technologii komunikacyjnych mogą przenosić swoją działalność do innych krajów w celu wykorzystania globalnych zasobów kapitału ludzkiego oraz uzyskania korzyści finansowych związanych z niższymi kosztami operacyjnymi. Unikają one w ten sposób konsekwencji wynikających z odizolowania się od kluczowych rynków zbytu. Offshoring jest koncepcją, która zasadniczo zmienia sposób funkcjonowania przedsiębiorstw oraz implikuje pojawienie się takich zjawisk jak np. globalna sieć dostaw. Offshoring jest obecnie szeroko omawiany w literaturze światowej. Stał się motywem przewodnim wielu dyskusji dotyczących globalizacji oraz tworzenia się nowego, międzynarodowego podziału pracy w sferze usług. Nie zmienia to jednak faktu, że offshoring ze względu na wpływ, jaki wywiera na kształtowanie się gospodarki światowej oraz oddziaływanie na aspekty związane z zarządzaniem przedsiębiorstwem, pozostaje w dalszym ciągu problemem nowym i wymaga dalszych badań. Dotychczasowy dorobek w tej dziedzinie nie jest zadawalający. Na świecie, a w szczególności w USA, Europie Zachodniej oraz Australii, powstaje wiele prac i badań naukowych poświęconych temu zagadnieniu. W Polsce nie były wcześniej prowadzone badania związane z offshoringiem usług. Ukazują się jedynie sporadycznie artykuły w prasie fachowej oraz w publikacjach zbiorowych. Można jednak zaobserwować rosnące zainteresowanie tym zagadnieniem. Dotyczy to zarówno przedsiębiorstw, jak również agencji rządowych w tym Polskiej Agencji Informacji i Inwestycji Zagranicznych, z którą współpracowałam prowadząc niniejsze badania. 13

6 Offshoring może być rozpatrywany z różnych punktów widzenia. Większość prac poświęconych tej tematyce ma charakter analiz eksperckich przeprowadzanych przez firmy konsultingowe lub też są to rozważania dotyczące makroekonomicznych trendów, związanych z omawianym zjawiskiem, w szczególności z jego wpływem na kształtowanie się nowego, międzynarodowego podziału pracy. Offshoring wiąże się z wieloma nowymi zjawiskami ekonomicznymi, nie powinien być zawężany tylko i wyłącznie do aspektu przenoszenia miejsc pracy 5. Dlatego jest zasadne przeprowadzenie pogłębionej analizy procesów offshoringu, gdyż w dalszym ciągu stan wiedzy na ten temat jest niewystarczający oraz wymaga kompleksowego usystematyzowania. W związku z tym obecnie występuje potrzeba kompleksowego rozpatrzenia tego problemu oraz przeanalizowania rezultatów osiągniętych na tym polu ze względu na fakt, że polska literatura przedmiotu w tym względzie nie jest bardzo bogata. Szczególnie ważne wydaje się być badanie wpływu offshoringu na rozwój przedsiębiorstwa oraz podjęcie rozważań dotyczących znaczenia tego zjawiska dla procesu kreowania wartości firmy. Głównym celem rozważań przeprowadzonych w niniejszej pracy jest wykazanie wpływu offshoringu w sferze usług na rozwój przedsiębiorstwa w skali regionalnej i globalnej. Książka składa się z trzech rozdziałów. Rozdział pierwszy zawiera przegląd definicji offshoringu, przedstawia zalety i wady różnych podejść terminologicznych prezentowanych w opracowaniach naukowych. Wskazano tu również, że brak jest oficjalnych miar dotyczących offshoringu. Omówione zostały mierniki używane do przybliżonej estymacji wielkości i struktury tego zjawiska oraz ich wady i zalety. Przedstawione zostały ograniczenia wynikające z braku ogólnie przyjętych mierników i wskaźników statystycznych stosowanych do oszacowania wielkości offshoringu. W rozdziale tym zaprezentowano ponadto najczęstsze formy offshoringu, czyli offshoring procesów IT, offshoring procesów biznesowych oraz offshoring procesów opartych na wiedzy. Rozdział drugi jest w całości poświęcony charakterystyce światowego i polskiego rynku offshoringu oraz omówieniu specyfiki innych państw będących liderami offshoringu, czyli Indii i Chin, w kontekście ich mocnych i słabych stron. Przedstawiona analiza została w całości oparta na przeprowadzonych badaniach pierwotnych i wtórnych, pochodzących z raportów 5 Zob. M. Amiti, S. Wei, Fear of Service Outsourcing ; M. Kenney, Digitizing Services What Stays where and why?, Working Paper 174, University of California

7 międzynarodowych. Omówione zostały czynniki, które warunkują wybór lokalizacji przez przedsiębiorstwo. Podjęto tu ponadto próbę przedstawienia czynników wpływających na konkurencyjność poszczególnych lokalizacji offshoringu. W rozdziale trzecim przedmiotem rozważań są kwestie związane z wpływem offshoringu na rozwój oraz tworzenie wartości przez przedsiębiorstwo. Omówiony został związek występujący pomiędzy offshoringiem procesów usługowych a czynnikami motywującymi organizacje do podjęcia decyzji o delokalizacji procesów usługowych. W dalszej części rozdziału została przedstawiona strategia offshoringu w kontekście jej wpływu na budowanie przewagi konkurencyjnej przedsiębiorstwa, na możliwość redukcji kosztów lub wyróżnienia firmy poprzez jakość i efektywność prowadzonych działań. Przedstawiono także zagadnienia związane z zarządzaniem procesami offshoringowymi. W ostatniej części rozdziału wskazano zastosowanie offshoringu w praktyce w oparciu o przykład General Electric, korporację którą można uznać za prekursora działań offshoringowych w formie bezpośrednich inwestycji zagranicznych, oraz hinduską firmę Infosys świadczącą usługi związane z outsourcingiem usług biznesowych i IT na skalę globalną. Niniejsza praca nie osiągnęłaby obecnego kształtu, gdyby nie nieoceniona pomoc Pana Prof. dr. hab. Andrzeja Hermana, któremu pragnę serdecznie podziękować za przekazaną mi wiedzę oraz ukierunkowanie moich zainteresowań naukowych. Dziękuję również Pracownikom Katedry Small Businessu Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie za wsparcie mnie w pracy.