El bieta Cieœla, Gra yna Nowak-Starz

Transkrypt

1 Studia Medyczne Akademii Œwiêtokrzykiej tom 8 Kielce 27 El bieta Cieœla, Gra yna Nowak-Starz Zak³ad Badañ Wieku Rozwojowego Intytut Zdrowia Publicznego Wydzia³ Nauk o Zdrowiu Akademii Œwiêtokrzykiej w Kielcach Kierownik Zak³adu: dr hab. n. med. Gra yna Rydzewka ŒRODOWISKOWE ZRÓ NICOWANIE POZIOMU ROZWOJU MORFOFUNKCJONALNEGO DZIECI I M ODZIE Y W WIEKU 6 LAT THE LEVEL OF PHYSICAL DEVELOPMENT AND MOTORIC APTITUDE OF CHILDREN AGED 6 AS AN ASPECT OF ENVIRONMENTAL DIFFERENCES STRESZCZENIE Celem badañ by³o okreœlenie wp³ywu wybranych czynników po³eczno-ekonomicznych na powtawanie zmian w obrêbie wymiernych cech rozwoju fizycznego i motorycznego. Analiza wyników dotyczy 6 uczniów, w tym 794 ch³opców i 87 dziewcz¹t, w u 6 lat z regionu œwiêtokrzykiego. Oceny rozwoju fizycznego w wydzielonych grupach po³eczno-ekonomicznych dokonano na podtawie wyokoœci i may cia³a. Do badania cech motorycznych po³u y³y pomiary i³y tatycznej d³oni, i³y ekplozywnej koñczyn dolnych oraz zybkoœci biegowej. Dokonano porównañ zakreu i kierunku ró nic miêdzygrupowych do wartoœci znormalizowanych. Ich itotnoœæ tatytyczn¹ oceniono tetem t-studenta. Analiza uzykanych wyników potwierdza itnienie ró nic œrodowikowych w rozwoju badanych cech omatycznych i motorycznych. S³owa kluczowe: rozwój fizyczny, rozwój motoryczny dzieci i m³odzie y, po³eczno-ekonomiczne determinanty rozwoju. SUMMARY The aim of the reearch i to define the influence of choen ocial-economic factor on the changement in the area of examined phyical and motoric development feature. The analyi of the reult i baed on the ample of 6 children involving 794 boy and 87 girl aged 6 from Œwiêtokrzykie Region. Evaluation of phyical development among defined ocial economic group ha been made on the baed of height and body ma. To decribe motoric aptitude of examined children tatic power of more fit hand, lower limb exploive power and running peed have been taken into conideration. The range and direction of intergroup difference on the normalized number ha been compared. Their ignificance wa aeed by t-student tet. The reult proved exitence of the environmental difference in the development of the examined omatic and motoric feature. Key word: phyical development, motoric development, ocial-economic determinant of development. WSTÊP Rozwój cz³oa jet œciœle zwi¹zany z warunkami œrodowika. Przemiany cywilizacyjne, wzrot œwiadomoœci rodziców, wynikaj¹cy m.in. z ich wy zego wykzta³-

2 22 El bieta Cieœla, Gra yna Nowak-Starz cenia oraz zerokiego dotêpu do ró norakich mediów, wy zy poziom opieki lekarkiej i higieny codziennego ycia, a tak e inne procey zachodz¹ce we wpó³czenym œwiecie, twarzaj¹ coraz to lepze warunki do rozwoju i wychowania kolejnych pokoleñ. Niejednakowe tempo zachodz¹cych proceów po³eczno-ekonomicznych w lokalnych grupach œrodowikowych jet czêto uznawane za jedn¹ z g³ównych przyczyn zró nicowania biologicznego ludnoœci. Wydaje iê, i wymienion¹ zale noœæ najbardziej potwierdzi³y, prowadzone w Polce ju od dawna, badania nad rozwojem fizycznym, tempem wzratania i dojrzewania dzieci i m³odzie y [-9]. Stwierdzono, e wy zy tatu po³eczny przyja oi¹ganiu wy zych parametrów omatycznych i zybzemu tempu dojrzewania biologicznego m³odego pokolenia. Podobne kierunki gradientu po³ecznego jedynie czêœciowo potwierdzi³y wyniki œrodowikowych uwarunkowañ prawnoœci motorycznej [, ]. Odmienne wyniki przedtawi³ E. Mleczko [2], wkazuj¹c na niewielkie zró nicowanie œrodowikowe niektórych zdolnoœci motorycznych, w tym koordynacyjnych, a tak e na wy zy poziom rozwoju w grupach o ni zym tatuie. Nadal wydaje iê byæ dykuyjnym problem œrodowikowego zró nicowania biologicznych apektów rozwoju cz³oa. Dlatego celem niniejzego opracowania jet ocena poziomu rozwoju morfofunkcjonalnego dzieci i m³odzie y w u 6 lat z regionu œwiêtokrzykiego w wyodrêbnionych grupach o ró nym tatuie po³eczno-ekonomicznym. MATERIA I METODA Badania przeprowadzono w latach 998-2, w loowo wybranych zko³ach na terenie województwa œwiêtokrzykiego. Przebadano 35 uczniów, w tym 562 ch³opców i 588 dziewcz¹t, w u 6 lat. W badaniach uwzglêdniono pomiary wyokoœci i may cia³a oraz i³y tatycznej d³oni prawniejzej, i³y ekplozywnej koñczyn dolnych oraz zybkoœci biegowej. Jak podkreœla wielu autorów [26], zarówno cechy omatyczne wyokoœæ i maa cia³a, jak i poziom rozwoju funkcjonalnego mog¹ tanowiæ czu³e wkaÿniki rozwartwienia po³ecznego ludnoœci. Szczegó³owe charakterytyki tatytyczne przedtawiono w tabelach -5. W ocenie po³ecznego zró - nicowania poziomu rozwoju morfofunkcjonalnego wykorzytano dane o ytuacji ekonomiczno-po³ecznej rodziny uzykane z dwóch Ÿróde³: bezpoœredniego wywiadu z badanym dzieckiem i informacji podanych przez jego rodziców. Dotyczy³y one pochodzenia i wykzta³cenia obojga rodziców. Na ich podtawie we wzytkich czynnikach po- ³ecznych wyró niono natêpuj¹ce kategorie: ) pochodzenie: ch³opkie, robotnicze, inteligenckie; 2) wykzta³cenie ojca i matki: wy ze, œrednie i podtawowe. Porównañ zakreu i kierunku dytanów œrodowikowych dokonano na wielkoœciach unormowanych ró nic miêdzygrupowych. Ich itotnoœæ oceniono tetem t-studenta. Normowania dokonano przy u yciu œredniej arytmetycznej ( x = ) i odchylenia tandardowego ( = ) dla ogó³u badanych w pozczególnych grupach u.

3 Œrodowikowe zró nicowanie poziomu rozwoju morfofunkcjonalnego dzieci i m³odzie y 23 Tabela. Charakterytyki ogólne wyokoœci cia³a (cm) badanych ch³opców i dziewcz¹t Wiek Ch³opcy Dziewczêta (lata) n x n x 27 39,422 6, ,33 6, ,9 7, ,596 8, , 7, ,58 8, ,282 9, ,392 7, ,23 9, ,69 6, ,357 8, ,39 5, ,39 7, ,26 3,836 Tabela 2. Charakterytyki ogólne may cia³a (kg) badanych ch³opców i dziewcz¹t Wiek Ch³opcy Dziewczêta (lata) n x n x 27 33,7 5, ,32 6, ,462 7, ,5 8, ,882 7, ,332 8, ,297 8, ,669 7, ,7 9, ,462 7, ,5 9, ,257 7, ,275 8, ,33 7,9 Tabela 3. Charakterytyki ogólne i³y tatycznej d³oni prawniejzej (kg) badanych ch³opców i dziewcz¹t Wiek Ch³opcy Dziewczêta (lata) n x n x 27 9,32 3, ,844 3, ,87 5, ,846 4, ,4 6, ,869 5, ,27 7, ,89 7, ,737 9, 67 24,94 6, ,67, ,988 8, ,7 9, ,957 4,59

4 24 El bieta Cieœla, Gra yna Nowak-Starz Tabela 4. Charakterytyki tatytyczne i³y ekplozywnej koñczyn dolnych (cm) badanych ch³opców i dziewcz¹t Wiek Ch³opcy Dziewczêta (lata) n x n x 27 44,77 6, ,35 6, ,73 8, ,928 7, ,68 33, ,32 23, ,637 23, ,2 22, ,434 24, ,995 24, ,254 36, ,33 24, ,58 23, ,826 5,265 Tabela 5. Charakterytyki tatytyczne zybkoœci biegowej () badanych ch³opców i dziewcz¹t Wiek Ch³opcy Dziewczêta (lata) n x n x 27 9,5, ,85, ,389, ,587, ,77 5,9 35 9,4, ,87, ,2, ,55, ,327 7, ,392 2, ,97, ,38 3, ,962 2,89 WYNIKI BADAÑ I DYSKUSJA Analizuj¹c wyokoœæ cia³a badanych w zale noœci od ich pochodzenia, zaoberwowano, e œrednia wartoœæ tej cechy maleje wyraÿnie jednotajnie wraz z obni aniem iê tatuu po³ecznego (ryc. ). Wiêkzy dytan œrodowikowy zaoberwowano u ch³opców ni dziewcz¹t, zczególnie miêdzy. a 6. r.., u których ró nice œrednich wartoœci unormowanych dla krajnych grup ocylowa³y miêdzy,6 do,8 (w u 2 i 6 lat). U dziewcz¹t wiêkze ró nice itotne tatytycznie zaoberwowano w m³odzej grupie owej ( lat). Bior¹c pod uwagê wykzta³cenie ojca, mo na zauwa yæ labilny i niewielki zaiêg ró nic w toku badanego okreu zarówno u ch³opców, jak i u dziewcz¹t (ryc. 2). Oberwuje iê jednak tendencjê do oi¹gania wy zych przeciêtnych parametrów w grupach dzieci, których ojcowie legitymuj¹ iê wy zym wykzta³ceniem. Ró nice itotne tatytycznie miêdzy krajnymi grupami wytêpuj¹ u -letnich ch³opców i 5-let-

5 Œrodowikowe zró nicowanie poziomu rozwoju morfofunkcjonalnego dzieci i m³odzie y 25 nich dziewcz¹t, przy czym niezale nie od p³ci wy ze œrednie wartoœci wyokoœci cia³a oi¹gaj¹ dzieci z rodzin, w których ojcowie maj¹ wykzta³cenie podtawowe. Oceniaj¹c zró nicowanie wyokoœci cia³a w odnieieniu do wykzta³cenia matki, zaoberwowano zale noœci podobne jak do pochodzenia po³ecznego. Wy ze wykzta³cenie matki wpó³wytêpuje z oi¹ganiem przez dzieci wy zych œrednich wartoœci wyokoœci cia³a (ryc. 3). Nale y jednak podkreœliæ, i zaiêg jet niewielki, itotny tatytycznie jedynie w krajnych grupach u 6-letnich ch³opców i dziewcz¹t (ró -,8,6,4,2,8,6,4,2 -,2 -,4 -,2 -,4 Ryc.. Wyokoœæ cia³a badanych w grupach wyodrêbnionych wg ich pochodzenia,8,6,4,2 -,2 -,4 -,6 -,8,8,6,4,2 -,2 -,4 -,6 -,8 wy ze ŒREDNIE PODSTAWOWE Ryc. 2. Wyokoœæ cia³a badanych w grupach wyodrêbnionych wg wykzta³cenia ojca,8,3 -,2 -,7,2,8,6,4,2 -,2 -,4 -,6 -,8 Ryc. 3. Wyokoœæ cia³a badanych w grupach wyodrêbnionych wg wykzta³cenia matki

6 26 El bieta Cieœla, Gra yna Nowak-Starz nice wzglêdne wynoz¹ oko³o,2 ). W piœmiennictwie przedmiotu zwraca iê uwagê na zwi¹zek miêdzy uzykiwaniem wy zych przeciêtnych wartoœci wyokoœci cia³a a teoretycznie lepzym tatuem po³eczno-ekonomicznym rodzin, w których wychowuj¹ iê dzieci. Uzykane wyniki potwierdzaj¹ dobrze udokumentowane zjawiko zró - nicowania wyokoœci cia³a zczególnie ch³opców w grupach po³ecznych [2, 5, 7]. Uwzglêdnione w badaniach czynniki po³eczne ró nicuj¹ równie maê cia³a u uczniów w u 6 lat z regionu œwiêtokrzykiego. W wiêkzoœci przypadków fakt wychowywania iê w rodzinie inteligenckiej przyja oi¹ganiu wy zych œrednich wartoœci may cia³a, zczególnie u 2 5-letnich ch³opców, u których ró nice miêdzy krajnymi grupami ¹ itotne tatytycznie (ryc. 4). U dziewcz¹t zakre dytanu miêdzygrupowego jet nieco mniejzy i itotny tatytycznie jedynie w u 6 lat, przy odmiennym kierunku twierdzonych ró nic. Analizuj¹c wyniki badañ dotycz¹ce zwi¹zku wykzta³cenia ojca z ma¹ cia³a badanych podobnie jak w przypadku zwi¹zku z wyokoœci¹ oberwuje iê niewielki dytan miêdzygrupowy. Nale y jednak zaznaczyæ, e niewielkie zró nicowanie œrodowikowe na ogó³ by³o zgodne z gradientem po³ecznym (ryc. 5). Podobna zale - noœæ dotyczy wkaÿnika wykzta³cenie matki (ryc. 6). Powy za analiza wyników wyokoœci oraz may cia³a ugeruje odzwierciedlenie dobrze ju udokumentowanej tendencji do muklenia budowy cia³a badanych, wychowuj¹cych iê w grupach œrodowikowych i po³ecznych o teoretycznie wy zym tandardzie ycia [3].,8,6,4,2 -,2 -,4,8,6,4,2 -,2 -,4 -,6 -,8,2,4,6 Ryc. 4. Maa cia³a badanych w grupach wyodrêbnionych wg pochodzenia,8,6,4,2 -,2 -,4 -,6,6,4,2 -,2 -,4 -,6 Ryc. 5. Maa cia³a badanych w grupach wyodrêbnionych wg wykzta³cenia ojca

7 Œrodowikowe zró nicowanie poziomu rozwoju morfofunkcjonalnego dzieci i m³odzie y 27 Jak wynika z danych zamiezczonych na ryc. 7-9, twierdzono niewielkie zró nicowanie w poziomie rozwoju i³y tatycznej prawniejzej d³oni, w grupach wydzielonych wed³ug pochodzenia oraz wykzta³cenia obojga rodziców. Nieco wiêkzy zaiêg ró nic wyt¹pi³ w ile ekplozywnej koñczyn dolnych, mierzonej wykokiem doiê nym (ryc. 2). Podobny wp³yw czynników œrodowikowych na poziom rozwoju wkaÿników i³y chwytu d³oni oberwuje iê w materia³ach zebranych w populacji krakowkiej [2] i poznañkiej [8]. Kierunek ró nic miêdzygrupowych nie preferuje adnej z nich. Jedynie w grupach wydzielonych wed³ug pochodzenia, zczególnie w ile ekplozywnej koñczyn dolnych,4,6,2,4 -,2 -,4 -,6,2 -,2 -,4 Ryc. 6. Maa cia³a badanych w grupach wyodrêbnionych wg wykzta³cenia matki,8,6,4,2 -,2 -,4 -,6,5,5 -,5 Ryc. 7. Si³a tatyczna badanych w grupach wyodrêbnionych wg pochodzenia,6,4,2 -,2 -,4 -,6 -,8 3 2 Ryc. 8. Si³a tatyczna badanych w grupach wyodrêbnionych wg wykzta³cenia ojca

8 28 El bieta Cieœla, Gra yna Nowak-Starz u 6-letnich ch³opców oraz 3 6-letnich dziewcz¹t, zauwa a iê niewielk¹ tendencjê do oi¹gania wy zych, przeciêtnych parametrów przez dzieci z pochodzeniem inteligenckim. Kierunek zgodny z gradientem po³ecznym zauwa a iê równie w zale noœci od poziomu wykzta³cenia ojca dla i³y tatycznej d³oni ch³opców 3- -letnich i i³y ekplozywnej koñczyn dolnych ( lat, 34 lat) oraz poziomu wykzta³cenia matki dla i³y ekplozywnej koñczyn dolnych w grupie ch³opców i dziewcz¹t w u i 36 lat. Nale y wpomnieæ, i w wiêkzoœci publikowanych dot¹d badañ kierunek zró nicowania miêdzygrupowego by³ zgodny z gradientem po³ecznym i w tym upatrywa-,4,2 -,2 -,4 -,6 -,8,4,2 -,2 -,4 -,6 -,8 Ryc. 9. Si³a tatyczna badanych w grupach wyodrêbnionych wg wykzta³cenia matki,5,5 -,5 -,5,5 Ryc.. Si³a ekplozywna koñczyn dolnych badanych w grupach wyodrêbnionych wg pochodzenia,4,2,2 -,2 -,2 -,4 -,4 -,6 -,6 -,8,4 Ryc.. Si³a ekplozywna koñczyn dolnych badanych w grupach wyodrêbnionych wg wykzta³cenia ojca

9 Œrodowikowe zró nicowanie poziomu rozwoju morfofunkcjonalnego dzieci i m³odzie y 29,5,5 -,5 -,5,5 Ryc. 2. Si³a ekplozywna koñczyn dolnych badanych w grupach wyodrêbnionych wg wykzta³cenia matki no wp³ywu may cia³a [2]. Godnym podkreœlenia jet fakt, i i³a jet doœæ mocno korelowana z ma¹ cia³a [8]. Nowze badania dowodz¹ równie, i wkaÿnik may cia³a mierzy czynnik wyokoœci cia³a [9]. W zwi¹zku z powy zym, bior¹c pod uwagê wyniki zró nicowania miêdzygrupowego may cia³a badanych, mo na twierdziæ, i uczniowie wychowuj¹cy iê w teoretycznie lepzych warunkach nie w pe³ni wykorzytuj¹ woje potencjalne mo liwoœci rozwoju i³y. Kolejn¹ analizowan¹ zdolnoœci¹ motoryczn¹ jet zybkoœæ biegowa mierzona na dytanie 5 m ze tartu wyokiego (ryc. 35).,5,5 -,5 -,5,5 Ryc. 3. Szybkoœæ biegowa badanych w grupach wyodrêbnionych wg pochodzenia,6,4,2 -,2 -,4 -,6 -,8,5 -,5,5 Ryc. 4. Szybkoœæ biegowa badanych w grupach wyodrêbnionych wg wykzta³cenia ojca

10 3 El bieta Cieœla, Gra yna Nowak-Starz,6,4,2 -,2 -,4 -,6 -,8,4,2 -,2 -,4 -,6 -,8,2 Ryc. 5. Szybkoœæ biegowa badanych w grupach wyodrêbnionych wg wykzta³cenia matki Zakre ró nic w grupach wydzielonych wed³ug pochodzenia dzieci jet niewielki, zczególnie u ch³opców. Dotychcza w wielu opracowaniach ygnalizowano niewielki zakre zró nicowania poziomu rozwoju motorycznego ch³opców w grupach wydzielonych wed³ug ró nych wkaÿników po³eczno-ekonomicznych [2, 2]. Powy ze zjawiko t³umaczono tym, i odzwierciedla ono pozornie ³abz¹ podatnoœæ na czynniki œrodowikowe. Byæ mo e jet to jednak efekt wp³ywu podobnego trybu ycia, a przede wzytkim aktywnoœci ruchowej ch³opców z ró nych grup po³ecznych. U dziewcz¹t natomiat twierdzano korzytniejzy wp³yw warunków w grupach o ni - zym tatuie po³eczno-ekonomicznym na poziom rozwoju motorycznego, co powodowa³o wiêkzy dytan œrodowikowy ni u p³ci mêkiej [, 2]. W badanym œrodowiku w przypadku analizowanych zdolnoœci uzykane wyniki potwierdzaj¹ powy - ze potrze enia. Zauwa a iê bowiem wiêkze zró nicowanie u p³ci eñkiej, jak i wy ze, przeciêtne wyniki uzykiwane przez wychowuj¹ce iê w rodzinach o pochodzeniu ch³opkim oraz te, których rodzice legitymuj¹ iê wykzta³ceniem podtawowym i œrednim. WNIOSKI. Zarówno pochodzenie po³eczne, jak i wykzta³cenie rodziców ró nicuje poziom wyokoœci i may cia³a badanych dzieci i m³odzie y z regionu œwiêtokrzykiego, a kierunek twierdzonych ró nic jet zgodny ze twierdzanym przez innych autorów gradientem po³ecznym. Najwiêkze ró nice w poziomie rozwoju fizycznego twierdzono miêdzy grupami o krajnym tatuie po³ecznym. 2. Niewielkie zró nicowanie w poziomie rozwoju wybranych apektów i³y oraz zybkoœci biegowej twierdzono w grupach wydzielonych wed³ug pochodzenia oraz wykzta³cenia obojga rodziców. Zauwa a iê, wiêkze zró nicowanie u p³ci eñkiej, jak równie wy ze, przeciêtne wyniki uzykiwane przez wychowuj¹ce iê w rodzinach o pochodzeniu ch³opkim oraz te, których rodzice legitymuj¹ iê wykzta³ceniem podtawowym i œrednim.

11 Œrodowikowe zró nicowanie poziomu rozwoju morfofunkcjonalnego dzieci i m³odzie y 3 PIŒMIENNICTWO [] Walizko S. i wp. Stan rozwoju dzieci i m³odzie y zkolnej. Zak³ Antr PAN. Wroc³aw 98. [2] Charzewki J. Spo³eczne uwarunkowania rozwoju fizycznego dzieci warzawkich. Studia i Monografie AWF. Warzawa 98. [3] Charzewki J. Antropologiczne mierniki rozwartwienia po³ecznego. Kult Fiz 984; -2. [4] Szopa J. Zmiennoœæ podtawowych cech omatycznych i funkcjonalnych doro³ych miezkañców Krakowa w przedziale u 9-62 lata, z uwzglêdnieniem zró nicowania po³eczno-zawodowego. Mat Prac Antr 988; 9: 733. [5] Charzewki J, Bielicki T. Rozwartwienie ludnoœci analiza wyokoœci cia³a i tempa dojrzewania ch³opców. Wych Fiz Sport 99; 38: 3-2. [6] Hulanicka B. Stan rozwoju ch³opców w okreie pokwitania jako odbicie ró nic po³ecznych wœród ludnoœci Wroc³awia. Mat Prac Antr 99; : [7] Bielicki i wp. Monitoring the dynamic of ocial tratyfication: tatural among Polih concript in 976 and 986. Am J Hum Biol 992; 4: [8] Markowka M. Charakterytyka rozwoju fizycznego i wydolnoœci fizycznej m³odzie y koñcz¹cej zko³ê podtawow¹ w œrodowiku miejkim. W: Aukologia a promocja zdrowia. Red. A Jopkiewicz. Kielce 997: [9] Markowka M, Suliga E. Charakterytyka rozwoju omatycznego m³odzie y koñcz¹cej zko³ê podtawow¹ w Kielcach w œwietle niektórych uwarunkowañ œrodowikowych. Kieleckie Studia Edukacji Wczenozkolnej. Kielce 998; : [] Przewêda R. Uwarunkowania poziomu prawnoœci fizycznej polkiej m³odzie y zkolnej. Z warztatów badawczych AWF. Warzawa 985. [] Przewêda R. Wych Fiz Sport 99; 4: 34. [2] Mleczko E. Przebieg i uwarunkowania rozwoju funkcjonalnego dzieci krakowkich miêdzy 7 a 4 rokiem ycia. Wyd Monogr AWF. Kraków 99; 4. [3] Bielicki T i wp. Problemy nierównowartoœci biologicznej wartw po³ecznych. Mat Prac Antr 988; 9: [4] Dutkiewicz W. Zmiany w proceach rozwoju biologicznego i prawnoœci fizycznej m³odzie y w œwietle warunków bytowych. WSP. Kielce 985. [5] aka-mierzejewka T, uczak E. Biologiczne mierniki ytuacji po³eczno-ekonomicznej ludnoœci wiejkiej w Polce w latach 967, 977, 987. Monogr Zak³ Antr PAN. Wroc³aw 993. [6] Szopa J i wp. Zary antropomotoryki. PWN. Warzawa 2. [7] Jopkiewicz A, Zarêba M. Uwarunkowania rodzinne i œrodowikowe wyokoœci i may cia³a dzieci i m³odzie y zamiezka³ej na terenie ró nych miat Kielecczyzny. S³upkie Prac Biol 25; : 8-9. [8] Oiñki W. Wielokierunkowe zwi¹zki zdolnoœci motorycznych i parametrów morfologicznych. Badania dzieci i m³odzie y z uwzglêdnieniem poziomu tratyfikacji po³ecznej. Monogr AWF. Poznañ 988; 26. [9] Szopa J. W pozukiwaniu truktury motorycznoœci. Analiza czynnikowa cech omatycznych, funkcjonalnych i prób prawnoœci fizycznej u ch³opców i dziewcz¹t w u 89 lat. Wyd Monogr AWF. Kraków 988. [2] Szopa J, Sakowicz B. Zró nicowanie relatywnego poziomu prawnoœci fizycznej krakowkich dziewcz¹t i ch³opców w u 88 lat w zale noœci od wybranych czynników po³eczno-rodzinnych. Wych Fiz Sport 987;.