ZRÓ NICOWANIE W SPOSOBIE OD YWANIA SIÊ BOGATYCH I BIEDNYCH KATEGORII SPO ECZNYCH W POLSCE

Transkrypt

1 Zró nicowanie STOWARZYSZENIE w sposobie od ywania EKONOMISTÓW siê bogatych i ROLNICTWA biednych grup spo³ecznych I AGROBIZNESU w Polsce Roczniki Naukowe l tom VII l zeszyt 3 35 El bieta Goryñska-Goldmann, Micha³ Sznajder Akademia Rolnicza w Poznaniu ZRÓ NICOWANIE W SPOSOBIE OD YWANIA SIÊ BOGATYCH I BIEDNYCH KATEGORII SPO ECZNYCH W POLSCE THE DIFFERENTIATION IN WAY ON NOURISHMENT OF RICH AND POOR CATEGORIES OF POLISH SOCIETY S³owa kluczowe: konsumpcja, konsument, miejsce zamieszkania, gospodarstwo domowe, wykszta³cenie, dochód, Ÿród³o utrzymania Key words: consumption, consument, domicile, households, education, net income Synopsis. Zaprezentowano wyniki ogólnopolskich badañ ankietowych dotycz¹cych zwyczajów ywieniowych ró nych kategorii konsumentów w Polsce. Porównano zwyczaje od ywiania siê biednych i bogatych kategorii spo³ecznych Polski uwzglêdniaj¹c czym dla ankietowanych jest jedzenie oraz jak oceniaj¹ swój sposób od ywiania siê. Nastêpnie zaprezentowano zró nicowanie czêstotliwoœci spo ycia wybranych produktów ywnoœciowych wed³ug dwóch kategorii konsumentów: biednych i bogatych. Wstêp Warunki spo³eczno-ekonomiczne, w jakim dzia³aj¹ konsumenci, maj¹ zasadniczy wp³yw na zró nicowanie realizowanych przez nich wzorców konsumpcji ywnoœci. Wœród nich mo na wyró niæ miêdzy innymi przynale noœæ do okreœlonej kategorii spo³eczno-ekonomicznej, co wi¹ e siê z rodzajem Ÿród³a utrzymania, charakterem pracy, poziomem uzyskiwanych dochodów, struktur¹ spo³eczno-demograficzn¹ gospodarstw domowych, Ÿród³ami pozyskiwania ywnoœci, a ponadto z tradycj¹ oraz nawykami ywieniowymi. Rynek ywnoœciowy naszego kraju o wysoko nasyconej poda y stwarza warunki do zró - nicowania sposobów od ywiania siê ludnoœci oraz pozwala na pe³ne zaspokojenie potrzeb ywnoœciowych. Wiele gospodarstw domowych ogranicza jednak spo ycie ywnoœci z powodu ma³ych mo liwoœci nabywczych, jakie kszta³tuj¹ ich dochody przy danym poziomie cen. Ceny spe³niaj¹ g³ównie funkcjê informacyjn¹ oraz równowa ¹c¹ poda z popytem. Konsumpcja zale y przede wszystkim od dochodów, które obok cen, kszta³tuj¹ dostêpnoœæ ekonomiczn¹ ywnoœci oraz poda y ywnoœci. Obok czynników ekonomicznych spo ycie kszta³tuj¹ czynniki pozaekonomiczne, m.in.: czynniki demograficzne, psychospo³eczne, biologiczne. W miarê rozwoju gospodarczego, wzrostu poziomu produktu krajowego brutto na 1 mieszkañca i wzrostu dochodów ludnoœci, maleje znaczenie czynników ekonomicznych na rzecz czynników pozaekonomicznych, co uwidacznia siê w niewielkich zmianach iloœciowego spo ycia ywnoœci wraz ze wzrostem dochodów spo³eczeñstwa. W procesie formu³owania zadañ polityki wy ywieniowej wynikaj¹cej z przyjêtego celu, jakim jest jak najlepsze zaspokojenie potrzeb ywnoœciowych spo³eczeñstwa w danych warun-

2 36 E. Goryñska-Goldmann, M. Sznajder kach spo³eczno-ekonomicznych, konieczne jest rozpoznanie stopnia ich zaspokojenia. S³u y temu przeprowadzona w niniejszej pracy analiza zró nicowania spo ycia ywnoœci. W warunkach spo³eczno-ekonomicznych naszego kraju, a wiêc w sytuacji niskiej jeszcze si³y nabywczej przeciêtnego wynagrodzenia i bezrobocia, dochód obok cen jest nadal bardzo wa nym czynnikiem kszta³tuj¹cym poziom i strukturê spo ycia ywnoœci. Katedra Ekonomiki Gospodarki ywnoœciowej AR w Poznaniu od lat prowadzi ogólnopolskie badania dotycz¹ce zwyczajów ywieniowych Polaków, które umo liwi³y zbadanie niektórych aspektów sposobu od ywiania siê konsumentów w Polsce. Celem opracowania jest porównanie zwyczajów ywieniowych biednych i bogatych kategorii spo³ecznych Polski. W analizie uwzglêdniono czym dla ankietowanych jest jedzenie oraz jak oceniaj¹ swój sposób od ywiania siê oraz wybrane aspekty spo ycia, mianowicie zró nicowanie czêstotliwoœci spo ycia wybranych produktów ywnoœciowych wg dwóch kategorii konsumentów: ubogich (biednych) oraz zamo nych (bogatych). Metodyka badañ Do przygotowania niniejszego opracowania wykorzystano materia³y pierwotne pochodz¹ce z ogólnopolskich badañ ankietowych przeprowadzonych przez zespó³ pracowników Katedry Ekonomiki Gospodarki ywnoœciowej Akademii Rolniczej w Poznaniu w roku 2003 pod kierunkiem prof. dr hab. Micha³a Sznajdera. Celem badañ by³o zdobycie danych na temat zwyczajów ywieniowych polskich konsumentów. Do przeprowadzenia badañ pos³u ono siê metod¹ wywiadu osobistego. Jako narzêdzie badania pos³u y³ kwestionariusz ankiety. W badaniu zdecydowano siê na celowy dobór próby przy zastosowaniu techniki doboru kwotowego. Podstawowymi kryteriami doboru próby respondentów by³y wiek i p³eæ, oraz miejsce zamieszkania (typ miejscowoœci i województwo). Liczebnoœæ próby ustalono na 1500 osób, powy ej 15 roku ycia. Uwzglêdniono reprezentatywny udzia³ ludnoœci ka dego z województw. Ludnoœæ miejska i ludnoœæ wiejska dobrana by³a proporcjonalnie do jej udzia³u w danym województwie. Analizê statystyczn¹ przeprowadzono z zastosowaniem testu niezale noœci Chi2. Si³ê zwi¹zku pomiêdzy zmiennymi mierzono wspó³czynnikiem Spermana. W analizie uwzglêdniono wybrane aspekty spo ycia wg dwóch kategorii konsumentów: ubogich (biednych) oraz zamo nych (bogatych). Pojêciem niezwykle trudnymi do zdefiniowania by³ biedny oraz bogaty konsument. Biedni konsumenci w niniejszej pracy to okreœlani tym terminem ankietowani, których œrednie miesiêczne dochody netto w gospodarstwie domowym wynosi³y poni ej minimum socjalnego 1. Od tego poziomu bowiem zaczyna siê w³aœnie strefa ubóstwa. Bogaty (zamo ny) konsument u ywane jest tutaj umownie, by okreœliæ kategorie tych, którym siê powiod³o, którzy mog¹ w obecnych warunkach gospodarczych korzystaæ w miarê swobodnie z rynkowej oferty konsumpcyjnej. W niniejszej pracy za bogatego, tudzie zamo nego konsumenta uwa any jest taki respondent, którego œredni miesiêczny dochód netto w gospodarstwie domowym wynosi powy ej tzw. progu bogactwa 2, który wg badañ CBOS wynosi ok z³otych na osobê. 1 Minimum socjalne oznacza z regu³y poziom niskich dochodów, pozwalaj¹cych jednostce normalnie uczestniczyæ w yciu codziennym i nie dopuszczaæ do jej wykluczenia ze spo³eczeñstwa [Bywalec C. Transformacja gospodarcza a zró nicowanie poziomu ycia spo³eczeñstwa polskiego, Wydawnictwo AE, Kraków 1999 r.]. Minimum socjalne w Polsce w IV kwartale 2003 r. wynosi³o œrednio 650 z³otych na osobê [ Warunki ycia ludnoœci w 2003 roku, GUS, Departament Statystyki Spo³ecznej]. 1 Próg bogactwa uznany przez osoby ankietowane przez CBOS, œredni miesiêczny dochód na 1 osobê w rodzinie, œwiadcz¹cy o tym, e owa rodzina mo e byæ uznana za bogat¹, tudzie zamo n¹ [Raport CBOS Opinie o bogactwie i ludziach bogatych Warszawa, 2000 r.].

3 Zró nicowanie w sposobie od ywania siê bogatych i biednych grup spo³ecznych w Polsce 37 Wyniki badañ Zbadano sposób postrzegania przez respondentów czym dla nich jest jedzenie w zale noœci od przynale noœci do danej grupy: biednej lub bogatej. Ankietowani mogli udzielaæ odpowiedzi: przyjemnoœci¹, koniecznoœci¹, czasami przyjemnoœci¹, a czasami koniecznoœci¹ lub nie zastanawia³em siê na tym. Wyniki przeprowadzonych badañ wskazuj¹, e taki sam odsetek biednych, jak i bogatych respondentów nie zastanawia³ siê na tym, czym dla nich jest jedzenie (rys. 1). Znaczna ró nica (blisko 10%) wyst¹pi³a jeœli chodzi o deklaracjê, e jedzenie jest czasami przyjemnoœci¹, czasami koniecznoœci¹ wy szy odsetek stanowili bogaci. Odpowiednio o kilka procent wy szy odsetek biednych respondentów ani- eli bogatych deklarowa³, e jedzenie jest dla nich koniecznoœci¹ oraz przyjemnoœci¹. Dokonano analizy samooceny swojego sposobu od ywiania siê biednych i bogatych konsumentów Polski. Respondenci mogli udzielaæ odpowiedzi: zdrowo, raczej zdrowo, nie wiem, raczej niezdrowo i niezdrowo. Nieznacznie wiêkszy odsetek bogatych ankietowanych (58,3%) w porównaniu z biednymi (49,9%) zdeklarowa³, i od ywia siê zdrowo. Natomiast zdecydowanie wiêkszy odsetek biednych ani eli bogatych oœwiadczy³, e od ywia siê raczej zdrowo. Deklaracjê raczej niezdrowego i niezdrowego sposobu od ywiania siê z³o y³ zbli ony odsetek ankietowanych w przypadku obu grup. SU]\MHPQR FL NRQLHF]QR FL F]DVDPL SU]\MHPQR FL F]DVDPL QLH ]DVWDQDZLDáHP VL QDGW\P Zbadano tak e czêstotliwoœæ spo ycia nastêpuj¹cych produktów ywnoœciowych: jogurtu i napojów mlecznych, mleka, jaj, sera pleœniowego, mas³a, margaryny i smalcu, miêsa i przetworów wo³owych lub cielêcych, makaronu i kasz. Respondenci mogli udzielaæ odpowiedzi, i spo ywaj¹ dany produkt z czêstotliwoœci¹ wiêksz¹ ni raz dziennie, raz dziennie, wiêkszoœæ dni tygodnia, 1-2 razy w tygodniu, kilka razy w miesi¹cu lub wcale. Przeprowadzone badania ujawni³y, e prawie co trzeci bogaty konsument (28,4%) spo ywa jogurt i napoje mleczne raz dziennie. Odsetek biednych wynosi tu ponad 15% respondentów. Deklaracje spo ywania mleka raz dziennie z³o y³ natomiast nieco wiêkszy odsetek biednych konsumentów. Jednoczeœnie ponad dwa razy wiêkszy odsetek bogatych ani eli biednych potwierdzi³o picie mleka wiêcej ni raz dziennie (rys. 3). Spo ywanie jogurtu i napoi mlecznych kilka razy w miesi¹cu deklarowa³ stosukowo wy szy odsetek biednych (23,2%) ni bogatych (14,9%), podobnie jak w przypadku mleka. Znaczna ró nica wyst¹pi³a, jeœli chodzi o picie mleka w wiêkszoœci dni tygodnia tu odsetek biednych by³ dwukrotnie wy szy ani eli bogatych. Okaza³o siê równie, e mleka wcale nie spo ywa stosunkowo wysoki odsetek bogatych konsumentów ni biednych, w przeciwieñstwie do jogurtu i napoi mlecznych. Rysunek 1. Deklaracje bogatych i biednych konsumentów odnoœnie sposobu postrzegania czym dla nich jest jedzenie QLH]GURZR UDF]HMQLH]GURZR QLHZLHP UDF]HM]GURZR ]GURZR ERJ DFL Rysunek 2. Deklaracje bogatych i biednych konsumentów odnoœnie samooceny swojego sposobu od ywiania siê

4 38 E. Goryñska-Goldmann, M. Sznajder MRJXUWLQDSRMHPOHF]QH POHNR NLONDUD]\Z NLONDUD]\Z UD]\Z UD]\Z ZL NV]R ügqlw\jrgqld ZL NV]R ügqlw\jrgqld UD]G]LHQQLH UD]G]LHQQLH ZL FHMQL UD]G]LHQQLH ZL FHMQL UD]G]LHQQLH Rysunek 3. Deklaracje bogatych i biednych konsumentów odnoœnie czêstotliwoœci spo ywania jogurtu i napoi mlecznych oraz mleka Widoczna jest wyraÿna tendencja, i bogatsi konsumenci deklarowali generalnie czêstsze spo ywanie serów pleœniowych i miêsa oraz przetworów wo³owych lub cielêcych ani eli biedni konsumenci. Potwierdza to fakt, i ponad po³owa biednych (55,8%) deklarowa³a niejadanie serów pleœniowych, a co trzeci badany nie jada³ w ogóle miêsa oraz przetworów wo³owych lub cielêcych. Wœród bogatych konsumentów jedynie co trzeci podziela³ opinie, e nie spo ywa serów pleœniowych, a co siódmy ankietowany miêsa. Wy szy odsetek bogatych jada natomiast sery pleœniowe i miêso oraz przetwory wo³owe lub cielêce z czêstotliwoœci¹ kilka razy w miesi¹cu, 1-2 razy w tygodniu oraz wiêkszoœæ dni tygodnia. Sery pleœniowe i miêso oraz przetwory wo³owe lub cielêce nale ¹ do produktów dro szych i mo e byæ to argumentem, i cena produktu dla biednych konsumentów jest du o wa niejsza ani eli dla bogatych. Przyczynê wystêpowania tak znacznej ró nicy w czêstotliwoœci spo ywania wymienionych produktów ywnoœciowych mo na t³umaczyæ równie spo ywaniem przez osoby biedniejszych kategorii wiêkszej iloœci artyku³ów podstawowych, stosunkowo niedrogich, natomiast osób z bogatszych kategorii stosunkowo wysokiej konsumpcji artyku³ów dro szych. Przyk³adowo wed³ug danych GUS, w rodzinach rolników (zaliczanych do biedniejszych warstw spo³ecznych Polski) w porównaniu z gospodarstwami domowymi pracowników, przeciêtna osoba spo ywa o ponad 25% wiêcej pieczywa i produktów pochodzenia zbo owego. Przeprowadzone badania potwierdzaj¹ jednoczeœnie, i prócz ceny cech¹, do której biedni konsumenci przywi¹zuj¹ wiêksz¹ uwagê ani eli bogaci jest termin przydatnoœci do spo ycia, reklamy produktu oraz spo ywanie produktu o niskiej wartoœci kalorycznej. Ankietowani nale ¹cy do bogatszej kategorii konsumentów deklarowali stosunkowo czêstsze spo ywanie mas³a ni margaryny i smalcu. Deklaracje spo ywania mas³a raz dziennie z³o y³ prawie co trzeci bogaty i co siódmy biedny konsument. Biedni stosunkowo czêœciej siêgaj¹ po margarynê. Wiêcej ni raz dziennie produkt ten spo ywa ponad co czwarty ankietowany, podczas gdy odsetek bogatych wynosi³ tu zaledwie (7,6%). Co piaty bogaty potwierdzi³ spo ywanie margaryny tylko kilka razy w miesi¹cu. Spo ywanie smalcu w wiêkszoœci dni tygodnia potwierdzi³ co dzisi¹ty badany i co dwudziesty bogaty konsument. Margaryny i smalcu nie jada prawie po³owa bogatych ankietowanych (odpowiednio: 44,7 i 52,6%); odsetek biednych by³ ni szy i wynosi³ 23,4% dla margaryny i 39,2% dla smalcu. Zró nicowanie w deklaracjach odnoœnie sposobu od ywania siê w aspekcie czêstotliwoœci spo ywania makaronu i kasz jest równie wynikiem ró nic w wielkoœci uzyskiwanego dochodu osób wchodz¹cych w sk³ad gospodarstwa domowego. Stosunkowo wiêkszy odsetek biednych (43,6%) ani eli bogatych (33,1%) deklarowa³ spo ywanie makaronów z czêstotliwoœci¹ 1-2 razy w tygodniu. Podobnie sytuacja przedstawia siê w przypadku kaszy. Co drugi bogaty

5 Zró nicowanie w sposobie od ywania siê bogatych i biednych grup spo³ecznych w Polsce 39 PDNDURQ NDV]H NLONDUD]\Z NLONDUD]\Z UD]\Z UD]\Z ZL NV]R ü GQLW\JRGQLD ZL NV]R ü GQLW\JRGQLD Rysunek 4. Deklaracje bogatych i biednych konsumentów odnoœnie czêstotliwoœci spo ywania makaronu i kasz ankietowany i co trzeci biedny potwierdzi³ natomiast spo ywanie makaronu z czêstotliwoœci¹ kilka razy w tygodniu. Kasze kilka razy w tygodniu spo ywa blisko taki sam odsetek ankietowanych z biednej i bogatej kategorii konsumentów. Ponad trzykrotnie wiêkszy procent biednych konsumentów ni bogatych jada kaszê w wiêkszoœæ dni tygodnia. Jedynie co trzeci bogaty i co pi¹ty ankietowany biednej kategorii deklarowa³, e wcale nie spo ywa kaszy, podczas gdy biedny zaledwie co pi¹ty potwierdzi³ tê opiniê. Wnioski Podzia³ respondentów na kategorie biednych i bogatych konsumentów da³ mo liwoœæ wskazania ró nic w ich sposobie od ywiania siê w aspekcie: czym dla ankietowanych jest jedzenie, jak oceniaj¹ swój sposób od ywiania siê oraz jak czêsto spo ywaj¹ pewne grupy produktów. Przeprowadzona analiza pozwoli³a na wskazanie wystêpowania nastêpuj¹cych zale noœci: 1. Wœród bogatych i biednych warstw spo³eczeñstwa polskiego wystêpuje zró nicowanie w sposobie postrzegania czym dla badanych jest jedzenie oraz jak oceniaj¹ swój sposób od ywania siê. 2. Deklaracje na temat zdrowego sposobu od ywiania siê z³o y³ zdecydowanie wy szy odsetek ankietowanych nale ¹cych do bogatej kategorii konsumentów. Ankietowani biedniejszej kategorii czêœciej wskazuj¹ na raczej zdrowy i raczej niezdrowy sposób od ywiania siê. 3. Konsumenci biedniejszych warstw spo³ecznych Polski deklaruj¹ czêstsze spo ywanie mleka, margaryny, smalcu, makaronu i kasz. Wy szy dochód zwiêksza deklarowana czêstotliwoœæ spo ywania jogurtu i napoi mlecznych, sera pleœniowego i miêsa oraz przetworów wo³owych lub cielêcych oraz mas³a. Literatura Encyklopedia Techniki. 1978: Przemys³ Spo ywczy. Wydawnictwo Naukowo-Techniczne, Warszawa za: Szczegó³owa M., Nawojek L.: Zarys metodyki badañ nad sposobem ywienia Wydawnictwo Instytutu ywnoœci i ywienia, Warszawa (2005): Raport na temat postaw i zwyczajów ywieniowych

6 40 E. Goryñska-Goldmann, M. Sznajder Summary The consumers' survey was conducted in territory of the whole Poland. Respondents were divided into two category: rich and poor. The food habits of each of category were presented in the article. The results showed that the way on nourishment and frequency of consumption of food products are similar in rich and poor households. However some differences were found. Respondents from poor category declared higher level of consumption of milk and margarine, lard, pasta and grits. Respondents from rich category declared larger consumption of yogurt and milk drinks, blue cheese and beef or veal meat and its preserves and butter. Adres do korespondencji mgr El bieta Goryñska-Goldmann, prof. dr hab. Micha³ Sznajder Akademia Rolnicza w Poznaniu Katedra Ekonomiki Gospodarki ywnoœciowej ul. Wojska Polskiego Poznañ tel. (0 61) gorynska@au.poznan.pl