Wawrzyniaka, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Przedsiębiorczości i Zarządzania im. L. Koźmińskiego, Warszawa 2003 str. 95

Transkrypt

1 Autor: Anna Węgrzyn Plik chroniony jest prawem autorskim i zabrania się jego powielania oraz publikowania bez wyraźnej pisemnej zgody autora. Biuro Projektowania Systemów Cyfrowych SA ul. Gałeczki 61, Chorzów tel. (032) Kapitał intelektualny organizacji a kapitał ludzki - związek trwały, niedawno odkryty Jak to się zaczęło Obserwacje rynkowe wskazywały na zjawisko, polegające na tym, że o wartości firm w coraz mniejszym zakresie decydowały zasoby/ czynniki materialne: rzeczowe i finansowe. Tym czynnikiem, którego udział miał coraz większe znaczenie była umiejętność wykorzystywania zasobów niematerialnych, czyli posiadanego kapitału intelektualnego. Stanowił on ukryte źródło przewagi konkurencyjnej. Powszechnie publikowane przykłady organizacji odnoszących sukcesy gospodarcze stały się przyczynkiem poszukiwania i badania tego, co przyczynia się do ich sukcesu? Analiza tradycyjnych sprawozdań finansowych nie dawała odpowiedzi na stawiane pytania. Kapitał intelektualny stał się przedmiotem zainteresowania teoretyków i praktyków zarządzania. Dla wszystkich zainteresowanych tym zagadnieniem istotnym jest opracowanie wspólnego nazewnictwa, nomenklatury definiującej tę kategorię kapitału i pojęcia z nim związane. Ułatwi to skuteczne krzewienie idei kapitału intelektualnego, co w praktyce zarządzania umożliwi korzystanie z dorobku naukowego i efektywniejsze przekładanie wypracowanych rozwiązań na grunt organizacji. Wspólne wysiłki tych grup zainteresowanych środowisk zaowocowały licznymi opisami i definicjami kapitału intelektualnego. W literaturze przedmiotu i w praktyce gospodarczej na określenie innych zasobów niż materialne i stosuje się różne terminy: wartości niewymierne, aktywa intelektualne, aktywa niematerialne, kapitał intelektualny. 1 Pojęcie kapitał intelektualny utożsamiane jest z takimi pojęciami jak: aktywa intelektualne, aktywa niematerialne, aktywa wiedzy, zasoby niematerialne, własność intelektualna. Pojęcia te choć często traktowane zamiennie nie są tożsame, co do nazwy 1 M. Dobija, Metodyka szacowania wiedzy w Zarządzanie wiedzą w przedsiębiorstwie, pod red. B. Wawrzyniaka, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Przedsiębiorczości i Zarządzania im. L. Koźmińskiego, Warszawa 2003 str. 95

2 i zawartości w rozumieniu kapitału intelektualnego jako drugiej kategorii tworzącej całkowity kapitał organizacji. Jak powszechnie rozumiemy kapitał intelektualne i pojęcia z nim związane? Kapitał.. Kapitał to wartość przynosząca wartość dodatkową w postaci zysku 2 Intelekt to umysł, rozum, inteligencja, suma zdolności umysłowych, doświadczenia, wiedzy człowieka 3, natomiast inteligencja to zdolność rozumienia, kojarzenia: pojętność, bystrość: zdolność znajdowania właściwych, celowych reakcji na nowe zadania i warunki życia, sprawnego zdobywania i wykorzystywania wiedzy. 4 Kapitał intelektualny jest pojęciem abstrakcyjnym, ponieważ nie można go zaobserwować. Obserwować możemy jedynie efekty jego istnienia artefakty. 5 Kapitał intelektualny oznacza posiadana wiedzę, doświadczenie technologie organizacyjną, stosunki z klientami i umiejętności zawodowe, które dają Skandii przewagę konkurencyjną na rynku. Wartością kapitału intelektualnego był zakres w jakim owe aktywa niematerialne przyczyniają się do tworzenia finansowych zysków dla przedsiębiorstwa. 6 Kategorie kapitału intelektualnego W kreowaniu kapitału intelektualnego szczególną rolę odgrywa zarówno kapitał ludzki przypisany jednostce, jak i kapitał strukturalny przypisany organizacji. 7 Te dwie kategorie kapitału mogą być traktowane jak oddzielnie funkcjonujące systemy, wzajemnie współ ewoluujące oraz jako obszary, pomiędzy którymi zachodzą sprzężenia zwrotne, wpływające na rozwój przedsiębiorstwa i wzmacniające jego konkurencyjność w warunkach burzliwego otoczenia. Najczęściej spotykaną klasyfikacją struktury kapitału intelektualnego jest jego podział na dwie kategorie: kapitał ludzki i kapitał strukturalny. Kapitał strukturalny Kapitał strukturalny traktowany jest jako kluczowa kategoria kapitału intelektualnego, szeroko rozumianego jako baza dla jego rozwoju, a więc jest wszystkim tym co buduje przedsiębiorstwo wiedzy. 8 Jest produktem ukierunkowanych działań ludzi -pracowników, składa się ze wszystkich elementów czynności intelektualnych, które formalnie 2 W. Kopaliński, Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych, Wiedza Powszechna, Warszawa 1989, str W. Kopaliński, Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych, Wiedza Powszechna, Warszawa 1989 str Tamże str A. Fazlagić, Metody jakościowe w pomiarze kapitału intelektualnego. 6 L. Edvinsson, M. S. Malone, Kapitał intelektualny, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2001, str M. Strojny, Zarządzanie wiedzą i kapitałem intelektualnym jako nowe źródło przewagi konkurencyjnej, Problemy jakości, nr 12, str.7 8 M. Remi, P. Chlipała, Kapitał intelektualny przedsiębiorstwie: w Kapitał intelektualny: dylematy i wyzwania, red. A. Pocztowski, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Biznesu w Nowym Sączu, Nowy Sącz, 2001, str

3 zarejestrowane, stanowią własność przedsiębiorstwa. 9 Na kapitał intelektualny składa się zarówno kapitał osobowy, tworzony przez właścicieli, kadrę kierowniczą i pracowników, posiadających wysokie kwalifikacje zawodowe znaczne zasoby wiedzy czy unikatowe umiejętności jak i kapitał bezosobowy, który powstaje z chwilą, gdy wiedza i umiejętności ludzi znajdują wyraz w dokumentach. 10 Kapitał strukturalny to technologie, metody i procesy, które umożliwiają przedsiębiorstwu funkcjonowanie. Przykłady obejmują kulturę organizacyjną, historię firmy, metodologię oceny ryzyka, metody zarządzania, siłę sprzedaży, strukturę finansową, bazy danych zawierające informacje o rynku lub klientach, systemy komunikacyjne, systemy komputerowe, patenty, koncepcje, modele, tajemnice handlowe, prawa autorskie, prawa projektowe, znaki handlowe i usługowe, innowacyjność przedsiębiorstwa, zdolność do organizacyjnego uczenia się, procesy tworzenia strategii. 11 Sprzęt komputerowy, oprogramowanie, bazy danych, struktura organizacyjna, patenty, znaki handlowe i wszystko, co jest zdolnością przedsiębiorstwa i wspiera produktywność pracowników słowem wszystko to, co zostaje w biurze, gdy pracownicy idą do domu. Jest to potencjał przedsiębiorstwa związany z niematerialnymi aktywami rynkowymi. 12 Kapitał strukturalny tworzą również kapitał klientów, relacje z głównymi klientami. 13 Kapitał ten obejmuje takie elementy jak: znak firmowy, klientów i ich lojalność, nazw firmy, kanały dystrybucji, współprace z innymi podmiotami, umowy koncesjonowane i franchisingowe, korzystne kontrakty. 14 Kapitał relacyjny jest reprezentowany przez wartość relacji z klientami i wkład tej wartości do perspektyw wzrostu organizacji w przyszłości 15. Aktywa rynkowe są niefinansowym wskaźnikiem wartości, ich pomiar zarządzanie nimi i ich wykorzystanie powinno być kluczowym elementem strategii każdej organizacji. W dzisiejszym świecie zmniejszonych marży, krótszych cykli życia produktów, wysokich 9 A. Sokołowska, Nowe trendy w naukach ekonomicznych i zarządzaniu, Zarządzanie kapitałem intelektualnym małym przedsiębiorstwem, Fundacja Promocji i Akredytacji Kierunków Ekonomicznych i Polskie Towarzystwo Ekonomiczne, Warszawa 2005,str A. Żuk Kapitał intelektualny jako czynnik wzrostu konkurencyjności w Uwarunkowania sukcesu przedsiębiorstw w gospodarce opartej na wiedzy (red) A. Skrzypek. Wydawnictwo UMCS, w Lublinie, Lublin 2004, str A. Sokołowska, Nowe trendy w naukach ekonomicznych i zarządzaniu, Zarządzanie kapitałem intelektualnym małym przedsiębiorstwem, Fundacja Promocji i Akredytacji Kierunków Ekonomicznych i Polskie Towarzystwo Ekonomiczne, Warszawa 2005str A. Sokołowska, Nowe trendy w naukach ekonomicznych i zarządzaniu, Zarządzanie kapitałem intelektualnym małym przedsiębiorstwem, Fundacja Promocji i Akredytacji Kierunków Ekonomicznych i Polskie Towarzystwo Ekonomiczne, Warszawa 2005, str L. Edvinsson, M. S. Malone, Kapitał intelektualny, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2001, str A. Sosnowska, Czynnik ludzki w procesie zarządzania innowacjami, Materiały i Prace Instytutu Funkcjonowania Gospodarki Narodowej, tom 135, SGH, Warszawa 2003, str A. Bożek, Identyfikacja i pomiar kapitału relacyjnego,

4 kosztów działań marketingowych, utrzymanie dopuszczalnego poziomu zyskowności jest największym wyzwaniem. Sprzedaż produktu nowemu klientowi kosztuje znacznie więcej niż sprzedaż tego samego produktu klientowi już obsługiwanemu. Silny i lojalny klient jest podstawą do osiągnięcia sukcesu. W warunkach turbulencji otoczenia wzrasta znaczenie strategii relacyjnej, będącej zaplanowanym sposobem działania bazującym na zasobach niematerialnych, relacjach. 16 W przeciwieństwie do kapitału ludzkiego, kapitał strukturalny może być własnością przedsiębiorstwa a tym samym może być sprzedany. Kapitał Ludzki Przegląd interpretacji pojęcia kapitału ludzkiego wskazuje na wielość propozycji w tym zakresie. W ekonomi często podaje się definicje kapitału ludzkiego jako zestaw cech demograficznych zbiorowości( struktura wieku, stan zdrowia) i umiejętności poszczególnych ludzi 17. Podkreśla się też rolę ludzi wraz z ich wiedzą i umiejętnościami zdrowiem, w tworzeniu tego kapitału. Jego podstawą są genetyczne cech określonej populacji, ale można go powiększać drogą inwestycji, zwanych inwestycjami w człowieka. 18 Wiele formułowanych określeń pojęcia kapitał ludzki ma charakter nieostry i niejednoznaczny 19 i zmieniają się one wraz z kontekstem kulturowym, panująca modą, paradygmatami, metaforami, obyczajami i praktykami językowymi danego autora lub jego czasów. Dodatkowo koncepcję kapitału ludzkiego definiuje i stosuje się co najmniej na czterech poziomach: makro, mikro, organizacji i osoby. Zgodnie z badaniami przeprowadzonymi przez szwedzki zakład ubezpieczeń Skandia kapitał ludzki to 20 połączona wiedza, umiejętności, innowacyjność i zdolność poszczególnych pracowników przedsiębiorstwa do sprawnego wykonywania zadań. Zawiera również wartości przedsiębiorstwa, kulturę organizacyjną i filozofię. Kapitał ludzki nie może być własnością przedsiębiorstwa. Zawsze towarzyszy danej osobie. Kapitał ludzki jest 16 U. Bąkowska, Etapy formułowania strategii relacji organizacji, w Zarządzanie strategiczne w praktyce i teorii, red. A. Kaleta, K Moszkowicz, Prace naukowe, nr 1025, Wydawnictwo AE we Wrocławiu, Wrocław, 2005, str M. Majowska. Problemy badania wpływu kapitału Ludzkiego na zachowania przedsiębiorcze w Kapitał ludzki a kształtowanie przedsiębiorczości. Praca zbiorowa pod red. M. Juchnowicz, Poltex, Warszawa 2004, str M. Majowska. Problemy badania wpływu kapitału Ludzkiego na zachowania przedsiębiorcze w Kapitał ludzki a kształtowanie przedsiębiorczości. Praca zbiorowa pod red. M. Juchnowicz, Poltex, Warszawa2004, str H. Król, Rozwój kapitału ludzkiego w przedsiębiorstwie w: Zarządzanie strategiczne kapitałem ludzkim, red. A. Ludwiczyński, K. Stobińska, Poltex, Warszawa 2002, str L. Edvinsson, M. S. Malone, Kapitał intelektualny, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2001, str.16

5 trójwymiarowy 21 obejmuje a) kompetentność opisywaną wiedzą i umiejętnościami, b) motywację do wykorzystania wiedzy i umiejętności, c) zręczność intelektualną będącą zarówno możnością transferowania wiedzy pomiędzy różnymi kontekstami, jak i potencjalną sprawność innowacyjność służącą polepszaniu wiedzy i doskonalenia przedsiębiorstwa, czyli możliwością wykorzystywania oraz powiększania wiedzy i umiejętności w praktycznym działaniu. Odnośnie kapitału przypisanego jednostce szczególne znaczenie mają takie elementy jak: jasność umysłu pracowników, częstość działań bez namysłu, ludzie najlepsi w branży, dawanie z siebie wszystkiego, możliwe jak najlepsze wykorzystanie potencjału społecznego, wychodzenie przez ludzi z nowymi pomysłami, dążenie pracowników do wykonania zadań jak na najlepszym poziomie. 22 Kapitał ludzki, to aktywa organizacji odnoszące się do ludzi w niej zatrudnionych, w polskiej literaturze przedmiotu najczęściej definiowane jako: nakłady poniesione przez organizację na szkolenie i doskonalenie jej członków 23, źródło wiedzy, która w swej zakumulowanej formie jest źródłem innowacji i w ten sposób przyczynia się bezpośrednio do wzrostu ekonomicznego 24, zarówno osobiste i społeczne umiejętności, zdolności doświadczenie, wiedza zdobyta w trakcie nauki, jak i wszelkie inne umiejętności skierowane na zewnątrz przedsiębiorstwa, w kierunku jego klientów i innych interesariuszy 25, swoisty zbiór cech indywidualnych uczestników danego przedsiębiorstwa, w postaci cech fizycznych, psychicznych, intelektualnych i moralnych, kształtowanych przez predyspozycje, talenty, wiedzę, umiejętności, kompetencje, wewnętrzna motywację do pracy, zasób zdrowia czy energii witalnej, które umożliwiają funkcjonowanie i rozwój. 26 Kapitałem ludzkim firmy możemy nazywać ludzi o kreatywnych postawach i kwalifikacjach na trwałe związanych z firmą i jej misją, umiejących wspólnie 21 M. Bratnicki, J. Strużyna.,( red.) Przedsiębiorczość i kapitał intelektualny, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Katowicach,, Katowice 2001,str M. Bratnicki, J. Strużyna.,( red.) Przedsiębiorczość i kapitał intelektualny, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Katowicach,, Katowice 2001,str J.A. Stoner, R.E. Freeman, D.R. Gillgert, PWE, Warszawa 1999, str D. Dobija, Pomiar i sprawozdawczość kapitału intelektualnego przedsiębiorstwa, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Przedsiębiorczości im. L. Koźmińskiego, Warszawa, 2003, str G. Łukasiewicz, Kapitał Intelektualny w przedsiębiorstwie, w Kapitał Intelektualny dylematy i wyzwania (red), A. Pocztowski, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Biznesu w, Nowy Sącz, 2001, str A. Pietruszka-Ortyl, Wyzwania wartościowania kapitału intelektualnego organizacji, w Uwarunkowania sukcesu przedsiębiorstw w gospodarce opartej na wiedzy, (red)e. Skrzypek, tom I, Wydawnictwo UMCS w Lublinie, Lublin 2004, str. 216

6 współpracować 27. W kontekście tej definicji kapitał ludzki stanowi siłę napędową rozwoju, kryjąc w sobie ogromne możliwości motywacyjne, które są ujawnione dopiero, gdy efektywnie zarządza się firmą, z uwzględnieniem jej misji i celów strategicznych. 28 Wartość kapitału ludzkiego każdorazowo trzeba odnosić do planowanej czy realizowanej strategii przedsiębiorstw, wyróżnia dwa jego rodzaje: kapitał strategiczny zapewniający np. przewagę konkurencyjną w dłuższym czasie oraz kapitał operacyjny, niezbędny do realizacji aktualnych zadań. 29 Kapitał ludzki odnosi się również do skupienia uwagi na potrzebach klientów, umiejętności myślenia procesami czy zdolności do rozwoju i wprowadzenia innowacji. 30 Kapitał ludzki stanowi komplementarną część kapitału rzeczowego organizacji sumującą się do kapitału ogólnego (intelektualnego). 31 Kategoria kapitał ludzki postrzegana jest jako istotne źródło efektywności organizacji. Z punktu budowania przewagi konkurencyjnej przedsiębiorstw ważna jest jego wartość, unikalność i stabilność. Jakość kapitału ludzkiego stanowiąca poziom zasobu wiedzy i umiejętności o określonej wartości przy założeniu że jakość uosabia w sobie wartość kapitału zależy przede wszystkim od możliwości inwestowania w ten kapitał, indywidualnych umiejętności i zdolności pracowników do przyswajania wiedzy czy współpracy wewnątrz organizacyjnej w dzieleniu się wiedzą i umiejętnościami. 32 Kapitał ludzki stanowią osoby związane na stałe z organizacją, wraz ze swoimi cechami fizycznymi, psychicznymi, moralnymi, wiedzą i umiejętnościami poszczególnych jednostek. Kapitał ludzki to kapitał intelektualny występujący w formie wirtualnej trudnej do skopiowania przez konkurencję. Problem jest natomiast połączenie kapitału ludzkiego z organizacją, szczególnie wtedy gdy ludzie łączą się z organizacją na zasadach swobodnych sieci i partnerskich relacji. Powstaje tutaj pewien paradoks, gdyż to na czym aktualnie firmy powinny budować swoja przewagę konkurencyjną nie jest ich własnością 33. W odróżnieniu od innych kategorii kapitału intelektualnego niemożliwe jest też jego użycie w innym miejscu w tym samym czasie 34. Istotnym wyzwaniem dla zarządzania kapitałem ludzkim we 27 A. Sajkiewicz, Zasoby ludzkie w firmie. Organizacja kierowanie-ekonomika. Poltex, Warszawa 2000, str M. Juchnowicz, Kapitał ludzki a kształtowanie przedsiębiorczości, Poltex, Warszawa, srt B. Wawrzyniak Projektowanie strategicznej polityki personalnej w przedsiębiorstwie w A. Ludwiczyński, K Stobińska, Zarządzanie strategiczne kapitałem ludzkim, Poltex, Warszawa 2001, str J. Ross, Kapitał intelektualny przedsiębiorstwa w Zarządzanie na świecie, 1997, nr 5 str H. Czubasiewicz, Zarządzanie zasobami ludzkimi, Wydawnictwo akademickie, Warszawa 2000, str T. Sobczak Pomiar jakości kapitału ludzkiego w organizacji w Uwarunkowania sukcesu przedsiębiorstwa w gospodarce opartej na wiedzy, red. E Skrzypek, tom I, Wydawnictwo UMCS w Lublinie, Lublin 2004, str M. Fronczyńska, Organizacja wiedzy jaka czeka nas przyszłość zarządzania kapitałem ludzkim?, 34 D. Dobija, Pomiar i sprawozdawczość kapitału intelektualnego przedsiębiorstwa, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Biznesu im L. Koźmińskiego, Warszawa 2003, str. 44

7 współczesnym przedsiębiorstwie staje się wykorzystanie kompetencji w sieci technologicznych powiązań z partnerami i klientami celem sprostania wymaganiom rynku. 35 W przypadku kapitału osobowego występują dwie odmiany kapitału intelektualnego, tj techniczny i organizacyjny. Pierwszy dotyczy sytuacji, w której dzięki pracy człowieka powstają nowe produkty, wdrażany jest postęp techniczny czy tworzy się nowy jakość produktów i procesów produkcyjnych. Drugi może być skierowany zarówno do wewnątrz przedsiębiorstwa i dotyczyć kształtowania na zewnątrz. 36 Coraz częściej w literaturze przedmiotu podkreśla się, że człowiek w przedsiębiorstwie to kapitał, który należy traktować jako inwestycję, która gwarantuje najpewniejszą stopę zwrotu. 37 Inwestycje w kapitał ludzki staja się fundamentalną determinantą poziomu innowacyjności gospodarki głównie ze względu na to, że od inwestycji tych nade wszystko możliwość absorbowania wynalazków, innowacji i innych produktów sfery nauki i techniki, zarówno krajowej jak i zagranicznej. 38 Podobnie jak naszą rzeczywistość gospodarczą kształtowały zmiany ustrojowe, otwarcie na rynki globalne, rozwój nowych technologii podobne czynniki formowały zasoby ludzkie. Czynniki te nie zawsze stymulowały jego rozwój, szczególnie w okresie wysokiego bezrobocia i warunków dyktowanych przez rynek pracodawcy. 35 A. Sajkiewicz, Zarządzanie kapitałem ludzkim w Kapitał ludzki a kształtowanie przedsiębiorczości, red. M. Juchnowicz, Poltex,, Warszawa, 2004,str A. Żuk Kapitał intelektualny jako czynnik wzrostu konkurencyjności w Uwarunkowania sukcesu przedsiębiorstw w gospodarce opartej na wiedzy (red) A. Skrzypek.Wydawnictwo UMCS, w Lublinie, Lublin 2004, str B. Wawrzyniak Projektowanie strategicznej polityki personalnej w przedsiębiorstwie w A. Ludwiczyński, K Stobińska, Zarządzanie strategiczne kapitałem ludzkim, Poltex, Warszawa 2001, str S. Czaja, B. Fiedor, Rola bezpośrednich inwestycji zagranicznych jako czynnika powiększającego zasoby kapitału ludzkiego w Internacjonalizacja i globalizacja gospodarki polskiej red. J. Rymarczyk, M. Sutkowski, Prace Naukowe nr 867, Wydawnictwo AE we Wrocławiu, Wrocław 2000, str. 87