Zmiany psychospołeczne w okresie wczesnej adolescencji.

Transkrypt

1 Zmiany psychospołeczne w okresie wczesnej adolescencji. Psychologowie, pedagodzy a przede wszystkim rodzice i nauczyciele mogą zgodnie stwierdzić, że w wieku ok lat następują gwałtowne zmiany w życiu uczuciowym dziecka, które trwają przez cały okres gimnazjum. Zmiany te są widoczne nie tylko w treści przeżywanych uczuć, ale i w formie: przebiegu, intensywności i dynamice. 1 Ogólnie ten stan przyjął się w literaturze, ale i też w mowie potocznej jako okres burzy i naporu. Wzmożona emocjonalność jest podstawową cechą wieku dorastania. Wszyscy, którzy obcują na co dzień z nastolatkami muszą zdawać sobie sprawę, że doświadczenia emocjonalne w tym wieku odgrywają szczególnie ważną rolę. Wzmożona emocjonalność jest wynikiem zmian w sferze fizjologicznej przemian w funkcjach hormonalnych oraz doświadczeń społecznych, bowiem dorastający coraz aktywniej biorą udział w życiu społecznym. Faza pokwitania charakteryzuje się ogólnym niezrównoważeniem emocjonalnym i wyraża się nadmierną reaktywnością. W fazie następnej właściwego dojrzewania - o ile procesy biologiczne są w miarę stabilne - pojawiają się próby samodzielnego kształtowania własnego życia. Młody człowiek zaczyna poszukiwać dróg wyjścia z chaosu przeżyć i niezrównoważonych działań 2. W emocjach rozróżniamy:: - pobudzenie emocjonalne - nasilenie - znak emocji ( przyjemne i przykre ) - jakość W okresie dorastania pobudzenie emocjonalne jest bardzo natężone. Szczególnie uwidacznia się ono gdy młodzież jest w grupie. Słychać hałaśliwy śmiech, przekrzykiwanie się, widać szturchanie, popychanie. Nawet w domu mówią podniesionym głosem, trzaskają drzwiami, żywo okazują radość, 1 M. Żebrowska, ( 1986 ). Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży. PWN, Warszawa, S I. Obuchowska, ( 1983 ). Psychologia rozwojowa dla rodziców. Warszawa: Nasza Księgarnia

2 zmartwienie, niezadowolenie. Przeżycia osiągają stopień wysokiego napięcia: smutek bywa głęboki, na miarę tragedii, radość osiąga szczyty uniesienia. Charakterystyczna dla wieku gimnazjalnego jest duża chwiejność emocjonalna: od żywiołowej radości i szczęścia młody człowiek pogrąża się w smutku. Nastolatki często oscylują pomiędzy nastrojami krańcowymi, łatwo przerzucają się od entuzjazmu do zniechęcenia, od nadziei do rozpaczy. Ten sam młodzik przejawia biegunowo przeciwne skłonności i upodobania, np. lgnie do ludzi i poszukuje towarzystwa, innym razem izoluje się i poszukuje samotności. Raz jest dobry i życzliwy, innym razem skłonny do okrucieństwa. Innym zjawiskiem obserwowanym w świecie uczuć i emocji w okresie adolescencji jest bezprzedmiotowość przeżyć. Oznacza ono, doznawanie uczuć bez konkretnego bodźca, który mógłby ten stan wywołać. Dojrzewający młody człowiek sam nie wie dlaczego jest mu smutno czy wesoło w danej chwili. Źródłem bezprzedmiotowości uczuć są przemiany hormonalne organizmu, których funkcjonowanie rzutuje na pracę całego układu nerwowego 3. Skomplikowane przeżycia emocjonalne nastolatków powoduje, że są niezrozumiani przez rodziców, nauczycieli, rodzeństwo. Problem jest jeszcze większy, gdy dzieci nie uzewnętrzniają swojego stanu emocjonalnego. Maskowane oraz tłumione uczucia i emocje mogą być podłożem nerwic oraz zaburzeń w zachowaniu. Nastolatki często świadomie ukrywają swoje nastroje z potrzeby intymności oraz z buntu przeciwko wtrącaniu się dorosłych w ich życie. Omawiając znak emocji dorastających literatura wskazuję, że dużą rolę odgrywają doświadczenia. Gdy nastolatek jest doceniany, akceptowany i rozumiany przez najbliższe otoczenie to przeważają emocje dodatnie. Jednak u progu dorastania zmienność znaku emocji jest i tak duża, ale powoli ustępuje. Należy pamiętać, że występuje jeszcze mała skłonność do kontroli 4. Uczucia przyjemne są rzadziej opisywane w literaturze rozwoju młodzieży. Są one mniej zróżnicowane, mniej intensywne. Pojawiają się uczucia zadowolenia, radości, 3 R. Łapińska, Żebrowska, M. ( 1986 ) Wiek dorastania, w: Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży, red. M. Żebrowska.Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży. PWN, Warszawa, S Przetacznikowa, M. ( 1971 ) Rozwój i wychowanie dzieci i młodzieży w średnim wieku szkolnym. Warszawa: Biblioteka Wiedzy Pedagogicznej, s. 11

3 werwy, humoru. Nierzadko też występują uczucia zachwytu, podziwu, entuzjazmu i dumy, związanych osiągnięciami szkolnymi, pomyślnym rozwiązaniem swoich spraw. L. Cole pod względem jakościowym ujmuje przeżycia emocjonalne w trzy grupy: 1) stany obronne strach, zakłopotanie, smutek, niepokój, lęk 2) stany agresywne gniew, zazdrość, nienawiść, wrogość 3) uczucia pozytywne miłość, wzruszenie, przyjemność, radość. Warto zastanowić się nad uczuciami obronnymi i agresywnymi. Lęk, strach, niepokój ma przy podstawowe źródła: 1) strach przed przedmiotami, zjawiskami materialnymi, np. samoloty, burze, ogień, zwierzęta 2) lęki związane z własną osobą oraz zjawiskami ogólnymi takimi jak śmierć, choroba, nieszczęścia własne lub bliskich, lęk przed brakiem popularności, niepowodzeniami w nauce, wadami fizycznymi i psychicznymi 3) lęki i obawy natury społecznej, np. przed spotykaniem się z ludźmi, przebywaniem w towarzystwie, lęk przed osobami mającymi autorytet, nawiązywaniem znajomości z przedstawicielami płci przeciwnej. Najliczniej reprezentowana jest grupa lęków natury społecznej. Według E.B. Hurlock 5 przejawia się głównie w postaci zakłopotania, nieśmiałości. Wzrost bojaźliwość na tle sytuacji społecznej spowodowany jest wzrostem świadomości i oczekiwaniem pozytywnej oceny własnej osoby. W tym wieku bardzo ważna jest aprobata i jeśli młody człowiek spotka się z dezaprobatą czy nawet upokorzeniem szuka wyjścia w agresji bądź ucieczce. Należy jednak podkreślić, że lęk jest często spowodowany nie tyle rzeczywistą sytuacja, ale przewidywaną lub wyobrażaną 6. 5 tamże 6 Tamże, s

4 Gniew, złość tak często obserwowane u młodych są konsekwencją poczucia własnej nieudolności, lub nieumiejętności, braku sukcesu, w działaniach, porażek we współzawodnictwie ( np. przy grach sportowych ). Dotyczy to szczególnie chłopców. Chłopcy znacznie częściej niż dziewczęta złoszczą się na zachowanie agresywne ( fizyczne, słowne, dokuczanie, przezywanie itp. ) osób z najbliższego otoczenia. Złość u dziewcząt najczęściej jest wynikiem zaczepek i chuligańskich wybryków chłopców. Jednakże gniew na zakazy, polecenia i kary jest charakterystyczny dla oby płci. Gniew wśród młodych osób jawny i infantylny. Wyraża się poprzez trzaskanie, tupanie nogami, płacz. Na początku dojrzewania jest on mało kontrolowany. Później - w II fazie zachowania te w pewnym stopni są kontrolowane i zmieniają postać na bardziej łagodną: burkliwe odzywanie, niespokojne chodzenie, dąsanie się, zacięte milczenie itp. W okresie adolescencji szczególną rolę odgrywa miłość i przyjaźń, które obok radosnych uniesień są źródłem zawiści i zazdrości. Młodzieńcza miłość przynoście wiele udręk, niepewności, obaw. Często jest bardzo krucha, ale nie zapomniana do końca życia. 7 Również przyjaźnie mogą być dla młodych źródłem zarówno inspiracji jak i rozczarowań, ponieważ dają im obraz samego siebie i swego miejsca na świecie. Poprzez nawiązywanie przyjaźni nastolatek dowiaduje się kim jest, gdy oddala się od swojej rodziny. Według psychologów E. Douvan i J. Adelsona w okresie dojrzewania nastolatki nawiązują przyjaźń w trzech rodzajach. We wczesnym dorastaniu przyjaciele to ci, z którymi można się dogadać, dzielić wspólne zajęcia, przeżywać przygody. Później zwraca się uwagę na podobieństwo zdań, np. w sprawie ubrań, rozrywek. Tu istotną rolę odgrywają tzw. paczki grupy, z którą mocno się identyfikują i mają poczucie przynależności. Wykazują 7 Tamże, s 15

5 nietolerancję dla osób postronnych. Dopiero w wieku ok. 17 lat młodzież nawiązuje przyjaźnie nabierając pewności siebie i nie tracąc na indywidualności 8. Na okres gimnazjalny przypada także kształtowanie się tzw. uczuć wyższych. Zalicza się do nich uczucia: estetyczne, religijne, moralne, patriotyczne. Młodzi ludzie zaczynają angażować się w programy polityczne i społeczne, szukają rozwiązań na trapiące je wątpliwości, zdarza im się porywać przeżyciom patriotycznym. Ważna i bliska staję się dla nich etyka i moralność. Gimnazjaliści zaczynają wyrażać własne poglądy na temat zasad postępowania, rozważają kryteria dobra i zła. Coraz bardziej są wrażliwsi na piękno przyrody, otoczenia, zwiększa się zainteresowanie literaturą piękną i sztuką. Również sami próbują tworzyć lub wyrażają się w dramach inscenizacjach, klubach muzycznych. 9. Rozwój uczuć w okresie dorastania idzie w kierunku dojrzałości uczuciowej, jest to przejście od nie kontrolowanego uzewnętrzniania uczuć do poddania ich kontroli, od nieopanowanego ulegania uczuciom do ich opanowania, od egocentryzmu do socjocentryzmu. 10 Pełnej dojrzałości emocjonalno uczuciowej nie osiąga się w okresie adolescencji, jej ukształtowanie przypada na dalsze lata dorosłe, ale i wtedy ludzie uzyskują to w różnym stopniu i zakresie 11. Wśród całego szeregu zmian zachodzących w organizmie młodego osobnika są też zmiany w sferze intelektualnej. Pogłębia się zdolność analizy i syntezy, rozwija się myślenie abstrakcyjne i logiczno - dedukcyjne. Proces myślenia przechodzi od konkretnego, obrazowego do abstrakcyjnego. Przy zastosowaniu odpowiednich metod nauczania poszczególne operacje myślowe: uogólnienie, porównywanie, wnioskowanie, dowodzenie, klasyfikacja przechodzą 8 E. Wierzbicka, ( 1997 ). Tajniki ludzkiego umysłu. Warszawa: Przegląd Readers Digest, s R. Łapińska, M. Żebrowska,( 1986 ) Wiek dorastania, w: Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży, red. M. Żebrowska: Warszawa, PWN, s I. Obuchowska, ( 1983 ). Psychologia rozwojowa dla rodziców. Warszawa: Nasza Księgarnia 11 Emocje w okresie dojrzewania

6 na wyższy poziom 12. Myślenie przyjmuje postać operacji formalnych, np. implikacji, która wyraża związek między możliwą przesłanką i koniecznym skutkiem 13. Zintegrowanie operacji formalnych wyraża się w łączeniu kilku rodzajów operacji w jedno rozumowanie. Operacje są zinternalizowane czyli stopniowo przyswojone, a ich materiał stanowią pojęcia wyrażane na zewnątrz znakami językowymi czyli myśleniem werbalnym 14. Według J. Piageta w trakcie adolescencji w procesach myślowych pojawia się formułowanie praw, reguł, zasad i hipotez. Rozpoczyna się rozumowanie dedukcyjne, system kombinatoryczny, wnioskowanie logiczne 15. Zdaniem autora Koncepcji drogi rozwoju intelektualnego okres dorastania kończy drogę dochodzenia do wiedzy pełnej, uporządkowanej i logicznej. Rozwój operacji formalnych prowadzi do pojawienia się u młodzieży refleksyjności, krytycyzmu, metaforycznego ujmowania zdarzeń, niezależności od sądów innych osób, formułowania własnych opinii. Cechy te umożliwiają refleksje nad własnym myśleniem oraz uczestniczenie w dyskusjach. Nastolatki mają krytyczny stosunek do przedstawianych im sądów, prezentują własne stanowisko, ale też są zdolne do zmiany własnego poglądu pod wpływem rzeczowych argumentów. Dużą rolę w okresie dorastania spełnia wyobraźnia i fantazja, które znajdują odzwierciedlenie w pomysłowości, twórczości, kreatywności, a także marzeniach. Wiąże się to z rozwojem myślenia hipotetyczno-dedukcyjnego, które pozwala na oderwanie się od aktualnej rzeczywistości i snucie przypuszczeń i przewidywań na temat swych dalszych planów losów często bardzo fantastycznych i utopijnych. z drugiej strony wyobrażenia młodych wiążą się ze wzmożoną emocjonalnością 16. Występuje tendencja do oryginalnego ujmowania zjawisk, łatwość przyjmowania rozmaitych nowości ( m. in. technicznych ), spontanicznych pomysłów. Rozwija się twórczość: pisanie pamiętników, listów, 12 T. Rychlewski, Charakterystyka rozwoju psychofizycznego okresu dorastania 13 J. Strelau, ( 2002 ) Psychologia. Podręcznik akademicki. Gdańsk: GWP s Tamże, s Tamże, s T. Rychlewski, Charakterystyka rozwoju psychofizycznego okresu dorastania

7 wierszy 17. Swoje niezwykłe miejsce w życiu dorastających zajmują marzenia, które przyjmują charakter kompensacyjno- życzeniowy. Młodzi marzą o miłości i sławie, o przygodach i podróżach, o lepszej własnej sytuacji rodzinnej czy społecznej. Treść marzeń i fantazji zależą przede wszystkim od niezaspokojonych potrzeb, warunków życia, poziomu aspiracji, nastawienia do życia. Z procesów poznawczych rozwija się uwaga i pamięć. Uwaga staje się bardziej pojemna, rozwija ją się cechy uwagi takie jak trwałość, przerzutność i zakres. Pamięć jest logiczna, strategiczna i dowolna. Jednak pamięć mechaniczna rozwija się nadal. Zmienia się rola tych pamięci większą rolę zaczyna odgrywać pamięć logiczna. Zapamiętywanie czegoś dosłownie dorastającemu nie sprawia trudności. Około 13 roku życia zachodzi przekształcenia pamięci mimowolnej w dowolną. 18 Spostrzeżenia młodych są dokładniejsze, bogatsze w szczegóły, ukierunkowane, bardziej świadome. Doskonalenie się uwagi dowolnej i procesów myślowych powoduje dokładniejszą syntezę i analizę spostrzeganej rzeczywistości W procesach spostrzegania coraz więcej miejsca zajmuje obserwacja. Udział procesów myślowych czyni ją planową, ukierunkowaną i systematyczną. W okresie gimnazjalnym zachodzą zmiany jakościowe w spostrzeżeniach i obserwacjach: oprócz elementów obserwacji zaczynają dostrzegać treści. Zachodzą zmiany w orientacji przestrzennej i czasie. Znacznie łatwiejsze staje się chronologiczne porządkowanie faktów 19. W okresie dojrzewania młodzi ludzie zadają sobie pytania kim jestem?, kim chcę być?, co chcę w życiu osiągnąć?. Pytania te są odzwierciedleniem tego jaką nastolatki przywiązują wagę do swojego miejsca w świecie dorosłych. Psycholog E. Erikson porównuje przejście dziecka przez okres dojrzewania do występu cyrkowego artysty, który przeskakuje z jednego rozkołysanego trapezu 17 J. Strelau, ( 2002 ) Psychologia. Podręcznik akademicki. Gdańsk: GWP s T. Rychlewski, Charakterystyka rozwoju psychofizycznego okresu dorastania 19 tamże

8 na drugi. Młody człowiek musi opuścić bezpieczny świat dzieciństwa i sięgnąć po niezależność wieku dojrzałego 20. Zdaniem Eriksona, rozwój jednostki ludzkiej przebiega w ośmiu stadiach. Pierwsze cztery stadia występują w okresie niemowlęctwa i dzieciństwa, piąte w okresie dojrzewania, a następne trzy w dorosłości. Erikson szczególne znaczenie przypisuje okresowi dojrzewania, ponieważ wtedy następuje przejście od dzieciństwa do wieku dojrzałego. To co dzieje się w tym okresie ma kluczowe znaczenie dla rozwoju osobowości dorosłego 21. Ze względu na duże trudności w przejściu od dzieciństwa do wieku dojrzałego oraz dużą wrażliwość na zmiany o charakterze społecznym i historycznym zdarza się, że nastolatki w stadium kształtowania się tożsamości cierpią bardziej niż kiedykolwiek przedtem czy potem wskutek pomieszania ról, czyli pomieszania tożsamości 22 Stan ten może spowodować, że czują się izolowani, niespokojni, puści, niezdecydowani. Czują też, że powinni podjąć istotne decyzje, lecz nie są w stanie tego zrobić. Mogą mieć poczucie, że społeczeństwo wywiera na nich nacisk, by podejmowali decyzje i właśnie dlatego stają się bardziej oporni 23. Są bardzo zainteresowani tym, co inni o nich sądzą i przejawiają dużą nieśmiałość oraz zakłopotanie. W fazie chaosu zachowanie jest niekonsekwentne, a nawet nieprzewidywalne. W jednym momencie dorastającego cechuje wewnętrzna rezerwa, niechęć do angażowania się wynikająca z obawy, że spotyka go rozczarowanie, że zostanie odrzucony lub oszukany. By za chwilę stać się zwolennikiem sprawy bez względu na to, jakie mogą być następstwa owego zaangażowania. tożsamości. Według Eriksona jest wiele przyczyn prowadzących do kryzysu Brak zdolności do wyboru w okresie adolescencji własnej niszy uwarunkowany jest wcześniejszymi porażkami w rozwiązywaniu zadań egzystencjonalnych. Dziecko, które nie przezwyciężyło pierwszego okresu niemowlęctwa i w 20 E. Wierzbicka,( 1997 ). Tajniki ludzkiego umysłu. Warszawa: Przegląd Readers Digest, S S. Hall, Lindzey, Teorie osobowości, PWN Warszawa 1998.s Tamże, s Tamże, s. 97

9 rezultacie pozbawione zostało szans na rozwój elementarnej nadziei, w okresie moratorium nie będzie potrafiło z właściwej perspektywy spojrzeć na czas, który jest mu dany i bez względu na to, jak bogata była oferta ról, na których mogłoby eksperymentować i tak tego czasu odraczania nie wykorzysta. Moratoria takich osób przedłużają się w nieskończoność a one same, jak gdyby nie wierząc w upływ czasu, czują się wciąż zbyt młode, aby dokonać wyboru na całe życie. Nie wiedzą kim są i kim być by chcieli, każda z ról wydaje się być nie dla nich. 24 W czasie kryzysu tożsamości młody człowiek musi uporać z przejściowymi niepowodzeniami, które towarzyszą kształtowaniu się już stabilnej tożsamości. Ale jest to zjawisko normalne, wpisane w bieg życia. Następuje załamanie, które burzy wszystko, kim się dotychczas było, i świat, który dotychczas otaczał. Jednocześnie kryzys ten jest czasem narodzin własnego pragnienia, aby stać się kimś, a także czasem, w którym pomimo odkrycia wielkiego bogactwa perspektyw rysujących się przed sobą młody człowiek nie jest jeszcze gotowy do wyboru siebie 25. Dorastający, który nie ufa światu, jest wstydliwy i niepewny, lęka się przy wyrażaniu własnej woli, który czasem czuje się winny i nie ma odwagi stawić czoła wybranym przez siebie celom, którego paraliżuje poczucie własnej niepełnowartościowości wycofuje się z życia i redukuje aktywność tyko do sumiennego wykonywania tego co musi silniej będzie doświadczać własnej bezimienności, bezdomności i bezsilności. Szczególnie w obliczu życiowych zadań jakim musi sprostać. Innym niebezpieczeństwem w okresie kryzysu tożsamości jest poczucie, że posiada się wiele potencjalnie złych lub bezwartościowych cech. Może ono doprowadzić do wykształcenia się negatywnej tożsamości, a co za tym idzie być przyczyną zjawisk patologicznych i społecznie niepożądanych: uprzedzeń, przestępstw, dyskryminacji lub przywiązania się do grup ideologicznych ( np. sekt ) M. Opoczyńska, (1999), Moratorium psychospołeczne szansa czy zagrożenie dla rozwoju, w: Gałdowa A., Klasyczne i współczesne teorie osobowości, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków, s.6 25 Tamże s S. Hall, Lindzey, ( 1998 ). Teorie osobowości, PWN Warszawa.s.97

10 Podsumowując można stwierdzić, iż zarówno Erikson jak i inni badacze tożsamości nastolatków nie określają precyzyjnie i dokładnie czym ona jest. Erikson opisuje ją poprzez wskazanie pewnych osiągnięć, którym młody człowiek musi zrównoważyć i podsumować swoje dzieciństwo, aby być gotowym do podjęcia i rozwiązywania zadań, jakie stawia przed nim dojrzałość. Tożsamość może odnosić się do: 1. świadomego poczucia jednostkowej tożsamości 2. niewiadomego dążenia do zachowania osobistej ciągłości; 3. do dokonującej się pracy nad syntezą ego; 4. do utrzymania wewnętrznej solidarności z grupowymi ideałami i grupową tożsamością. Stadium kształtowania się tożsamości ma w schemacie rozwoju Eriksona centralne miejsce efekty tego stadium układają się w pewną całość, która nie jest jedynie doświadczeniem (np.: ufności), poczuciem (np.: kompetencji), zdolnością (np.: do bliskości), a jest strukturą.. Tożsamość syntezuje wyniki poprzednich dziecięcych stadiów w nową strukturę, by potem reorganizować ją i sprawdzać w następnych, dorosłych stadiach J. Basistowa ( 1995 ). Istota i rozwój tożsamości w koncepcji E. H. Eriksona". W: Gałdowa A. (red.) "Wybrane zagadnienia z psychologii osobowości". Uniwersytet Jagielloński. Kraków