POLITYKA EKONOMICZNA W ZAKRESIE ROZWOJU KLASTRÓW

Transkrypt

1 6 POLITYKA EKONOMICZNA W ZAKRESIE ROZWOJU KLASTRÓW 6.1. WPROWADZENIE W polityce ekonomicznej coraz więcej uwagi poświęca się problemowi przestrzennej koncentracji przedsiębiorstw współpracujących ze sobą w ramach określonego regionu. Jedną z jej form, która stała się obiektem szczególnego zainteresowania zarówno badaczy jak i praktyków gospodarczych, jest klaster. Najbardziej popularna definicja, autorstwa M. Portera 1, określa klaster jako geograficzne skupisko wzajemnie powiązanych firm, wyspecjalizowanych dostawców, jednostek świadczących usługi, firm działających w pokrewnych sektorach i związanych z nimi instytucji (uniwersytetów, jednostek normalizacyjnych i stowarzyszeń branżowych) w poszczególnych dziedzinach, konkurujących między sobą, ale również współpracujących. S. Rosenfeld natomiast definiuje klaster jako geograficzną koncentrację podobnych, powiązanych lub uzupełniających się firm, z czynnymi kanałami transakcji, łączności i dialogu, które stoją w obliczu wspólnych szans i zagrożeń 2. s M. Porter, Porter o konkurencji, PWE, Warszawa 2001, s B. Rogoda, Przedsiębiorczość i innowacje, Wydawnictwo AE w Krakowie, Kraków 2005,

2 133 Znana jest również definicja UNIDO, według której klastry to regionalne i terytorialne koncentracje firm produkujących i sprzedających podobne lub komplementarne produkty, a przez to zmuszone do przezwyciężania podobnych problemów i wyzwań. W rezultacie może to powodować powstanie wyspecjalizowanych dostawców maszyn i surowców oraz powodować rozwój specjalistycznych kompetencji i umiejętności, jak również szybszy rozwój specjalistycznych i zindywidualizowanych usług 3. Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD ) określa klastry jako miniaturowe narodowe systemy innowacyjności ( reduced-scale national innovation systems) 4. To właśnie rozwój sieci między zależnymi od siebie firmami (dostawcy producenci odbiorcy), instytutami badawczymi, uczelniami wpływa według OECD na innowacyjność uczestników klastra, a tym samym powoduje wzrost ich konkurencyjności. Z kolei według Unii Europejskiej klastry są to wzajemnie powiązane ze sobą przedsiębiorstwa oraz kooperujące z nimi instytucje, które charakteryzują się tym, że: współpracują ze sobą, a zarazem konkurują między sobą, geograficznie skupiają się w jednym lub wielu regionach, przez co mają wpływ lokalny i globalny, koncentrują się w podobnych sektorach (gałęziach), są połączone dzięki wspólnej technologii i umiejętnościom, są innowacyjne (oparte na wiedzy) i tradycyjne. Koncepcja klastra stała się nowym sposobem myślenia zarówno o kreowaniu konkurencyjności i innowacyjności przedsiębiorstw, jak i o rozwoju regionów. Zakłada ona stymulowanie współpracy pomiędzy poszczególnymi podmiotami życia gospodarczego, przyśpieszenie wprowadzania procesów i produktów innowacyjnych, co z kolei prowadzi do poprawy pozycji konkurencyjnej przedsiębiorstw funkcjonujących w klastrze oraz do rozwoju regionów, w których są one zlokalizowane. W klastrze relacje między przedsiębiorstwami nie ograniczają się do stosunków handlowych, kooperacyjnych czy kapitałowych, a dotyczą także transferu wiedzy i informacji ułatwiających wprowadzanie nowych technologii. Istotny jest tu również udział regionalnych instytucji edukacji, nauki (ośrodki badawcze, uczelnie wyższe) i władz publicznych. Problematyką klastrów w coraz większym stopniu interesują się społeczności lokalne, władze regionalne i krajowe. Co więcej, samorządy różnych szczebli angażują się w ich propagowanie, podkreślając często dużą rolę klastrów w swoich strategiach rozwoju. 3 Analizy wspieranie gron przedsiębiorczości na Podkarpaciu, pod red. E. Wojnickiej, Instytut Gospodarki Wyższej Szkoły Informatyki i Zarządzania w Rzeszowie, Warszawa Rzeszów 2006, s M. Bucka, Koncepcja klastrów w funkcjonowaniu małych i średnich przedsiębiorstw, Prace Naukowe AE we Wrocławiu, Wrocław 2004, nr 1031, s. 121.

3 134 W Polsce Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową w 2002 r. przeprowadził po raz pierwszy badanie, mające na celu identyfikację klastrów w naszym kraju. Badanie było wstępem do analizy potencjału i szans rozwoju struktur klastrowych w polskiej gospodarce. Analiza pozwoliła na identyfikację skupisk działalności gospodarczej oraz ocenę stopnia ich zaawansowania, barier oraz możliwości rozwoju struktur klastrowych w Polsce. Przeprowadzono badanie 18 skupisk przedsiębiorstw usytuowanych w 8 województwach o największym prawdopodobieństwie istnienia klastra 5. Pod koniec 2007 r. w Polsce funkcjonowały 33 klastry (tabela 6.1). Tabela 6.1. Wykaz klastrów w Polsce w 2007 r. Lp. Wyszczególnienie 1 Klaster Kosmiczny Mazovia (KKM) Warszawa, Agencja Rozwoju Mazowsza SA, wsparcie merytoryczne: Polskie Biuro ds. Przestrzeni Kosmicznej (Centrum Badań Kosmicznych PAN), branża: techniki satelitarne i technologie kosmiczne 2 Mazowiecki Klaster Druku i Reklamy Kolorowa Kotlina Warszawa, branża: poligrafia 3 Klaster Medialny Państwowa Wyższa Szkoła Filmowa, Telewizyjna i Teatralna w Łodzi, branża: media 4 Klaster Medyczny Tarnów, CenterMed Sp. z o.o., branża medyczna 5 Wielkopolski Klaster Meblarski Poznań, Wielkopolska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, branża: meblowa, drzewna 6 Tarnowski Klaster Przemysłowy Plastikowa Dolina Tarnów i okolice, branża: tworzywa sztuczne, wyroby chemiczne 7 Stowarzyszenie Grupy Przedsiębiorców Przemysłu Lotniczego Dolina Lotnicza Rzeszów, branża: przemysł lotniczy 8 Avia Splot południowo-wschodnia Polska, branża: lotnicza 9 Klaster Chemiczny West Pomerania Zachodniopomorska Zielona Przestrzeń Chemii Szczecin, Biuro Programów Międzynarodowych Politechnika Szczecińska, branża: chemiczna 10 Innowacyjny Kocioł Pleszewski Pleszew, Eurocentrum Innowacji i Przedsiębiorczości, branża: kotły 11 Ogólnopolski Klaster E-Zdrowie Wrocław, Wrocławski Medyczny Park Naukowo-Technologiczny, branża: informatyzacja służby zdrowia 12 Klaster ICT Pomerania Gdynia, ELAB Efektywna Komunikacja, branża: informatyka 13 Homag Producenci Klocków i Szczęk Hamulcowych Warszawa, Stowarzyszenie Producentów Części Motoryzacyjnych, branża: części motoryzacyjne 14 Klaster Technologiczny Piast Plus, Gniezno, Piast Plus, branża: drzewna 15 Klaster Life Science Krakow Kraków, Jagiellońskie Centrum Innowacji, branża: biotechnologie 16 Innowacyjny Śląski Klaster Czystych Technologii Węglowych Katowice, Główny Instytut Górnictwa, branża: czyste technologie węglowe 5 Klastry. Innowacyjne wyzwanie dla Polski, pod red. S. Szultki, IBnGR, Gdańsk 2004.

4 135 cd. tabeli 6.1 Lp. 17 Klaster Łódzki rozwój miasta Łodzi i okolic Wyszczególnienie 18 Klaster Producentów Komponentów Lotniczych Świdnik, Regionalny Park Przemysłowy, branża: lotnicza, samochodowa 19 Klaster Dolina Ekologicznej Żywności Lublin, Wyższa Szkoła Przedsiębiorczości i Administracji w Lublinie, branża: spożywcza 20 Sieć Naukowo-Gospodarcza Biotech Wrocław, Dolnośląskie Centrum Zaawansowanych Technologii, branże: biotechnologie, zaawansowane technologie medyczne 21 Inicjatywy Klastrowe: jachty, okna i drzwi, meble Olsztyn, Warmińsko-Mazurska Agencja Rozwoju Regionalnego SA w Olsztynie 22 Dolnośląski Klaster Surowcowy Wrocław, KGHM CUPRUM, branże: górnictwo, metalurgia 23 Polski Klaster Morski Gdynia, Krajowa Izba Gospodarki Morskiej 24 Podkarpacki Klaster Informatyczny Rzeszów, Stowarzyszenie Informatyka Podkarpacka, branża: informatyka 25 Stowarzyszenie Producentów Komponentów Odlewniczych Kom-Cast Rzeszów, Kom-Cast Zakład Metalurgiczny WSK Rzeszów Sp. z o.o., branża: odlewnictwo, metalurgia, obróbka mechaniczna 26 Wielkopolski Klaster Chemiczny (jednostki badawczo-rozwojowe oraz przedsiębiorstwa) Poznań, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, branża: chemiczna 27 Eklaster Małopolski Klaster Informatyczny branża: technologie informatyczne 28 Klaster Multimediów I Systemów Informacyjnych Warszawa, Polskie Stowarzyszenie Zarządzania Kadrami, branża: multimedia 29 Sieć Transportu Szynowego, Sieć Wyrobów Medycznych, Sieć Turystyki województwo śląskie 30 Podlaski Klaster Obróbki Metali Białystok i okolice, Centrum Promocji Podlasia, branża: obróbka metali 31 Bydgoski Klaster Przemysłowy Bydgoszcz, Kujawsko-Pomorski Związek Pracodawców i Przedsiębiorców, branża: tworzywa sztuczne 32 Małopolsko-Podkarpacki Klaster Czystej Energii Kraków, Akademia Górniczo-Hutnicza, branża: energia 33 Klaster Kultury Lubelszczyzny Lublin i okolice, Lubelska Fundacja Odnowy Zabytków, Branża: kultura, turystyka Źródło: opracowanie własne POLITYKA ROZWOJU OPARTA NA KLASTRACH W ostatnich latach można zaobserwować wśród organizacji międzynarodowych (U nia Europejska, OECD) oraz władz centralnych i samorządowych poszczególnych państw znaczny wzrost zainteresowania tworzeniem i rozwojem

5 136 klastrów. Efektem tego jest powstanie koncepcji tzw. polityki opartej na klastrach ( cluster-based policy CBP). Wiele europejskich krajów sformułowało i wdrożyło ten nowy typ polityki gospodarczej opartej na rozwoju klastrów, widząc w niej instrument do trwałego podniesienia poziomu konkurencyjności lokalnej, regionalnej i narodowej gospodarki. Polityka oparta na klastrach to zespół działań i instrumentów wykorzystywanych przez władze różnych szczebli do podnoszenia poziomu konkurencyjności gospodarki poprzez stymulowanie rozwoju istniejących bądź tworzenie nowych systemów klastrowych, przede wszystkim na szczeblu regionalnym 6. To nowy element polityki gospodarczej, w której odchodzi się od tradycyjnego sterowania gospodarką na rzecz pośredniego wpływu na jej rozwój. Sposobów realizacji tego celu jest wiele, dlatego też w poszczególnych krajach obserwuje się różnice w rozłożeniu priorytetów, wykorzystywaniu instrumentów oraz zakresie i skali interwencji publicznej. Uwzględniając swoje specyficzne uwarunkowania, poszczególne kraje muszą dokonywać wyboru najbardziej optymalnego modelu polityki rozwoju opartej na klastrach. Co przemawia za wprowadzeniem takiej polityki? Oczywiście, korzyści związane z funkcjonowaniem klastra, które nie ograniczają się tylko do podmiotów w nim funkcjonujących, lecz także obejmują cały region, a nawet kraj. Istnieje bowiem wiele korzyści zewnętrznych (externalities) dla regionu, w którym dany klaster jest osadzony. Stąd zainteresowanie klastrami instytucji publicznych odpowiedzialnych za politykę regionalną 7. Istnieje również odwrotne oddziaływanie, a mianowicie inwestycje dokonywane przez instytucje publiczne, szczególnie w rozwój infrastruktury, przynoszą korzyści firmom działającym w klastrze. W takim ujęciu koncepcja klastrów postrzegana jest zarówno jako czynnik rozwoju regionu, jak i czynnik rozwoju przedsiębiorstw zlokalizowanych w jego obrębie, a nie jako przestrzenna organizacja pokrewnych branż przemysłu i usług. Polityka tworzenia i rozwoju klastrów może być realizowana na szczeblu narodowym bądź regionalnym lub jednocześnie na każdym z tych poziomów. Władze mogą być zaangażowane bardziej bezpośrednio lub pośrednio, określając tym samym zakres tej polityki. Może ona powstać z inicjatywy odgórnej, tzn. być efektem działań podjętych przez władze państwowe czy samorządowe, bądź też wyłonić się dzięki inicjatywom oddolnym, czyli dzięki mobilizacji środowisk biznesowych. Jednak w praktyce najczęściej spotka się współistnienie obu podejść oddolnego i odgórnego. 6 T. Brodzicki, S. Szultka, P. Tamowicz, Polityka wspierania klastrów, Niebieskie Księgi/Rekomendacje, nr 11, IBnGR/PFSL, Gdańsk 2004, s Ibidem, s. 9.

6 137 Istnieje kilka sposobów klasyfikacji modeli polityki klastrowej, z których trzy są najbardziej znane. Pierwszy sposób został zaprezentowany w raporcie przygotowanym dla holenderskiego Ministerstwa Gospodarki. Wyróżnia się w nim cztery szerokie rodzaje polityki CBP 8 : polityka nastawiona na kreowanie przewagi konkurencyjnej w zakresie kluczowych sektorów gospodarki, polityka nastawiona na podnoszenie konkurencyjności sektora małych i średnich przedsiębiorstw, polityka rozwoju regionalnego, której celem jest stymulowanie poszczególnych regionów, zwiększanie ich konkurencyjności i atrakcyjności, polityka skoncentrowana na intensyfikacji współpracy przemysłu ze sferą badań w celu tworzenia innowacji. Drugi sposób klasyfikacji modeli polityki klastrowej, z punktu widzenia kierunku i złożoności interakcji w systemie innowacyjnym, obejmuje 9 : politykę ukierunkowaną na wzmacnianie interakcji w ramach potrójnej helisy, czyli systemu zależności między przedsiębiorstwami, światem nauki oraz władzami publicznymi szczebla regionalnego, politykę skoncentrowaną na współpracy badawczo-rozwojowej pomiędzy samymi przedsiębiorstwami oraz przedsiębiorstwami a instytucjami B+R, politykę nastawioną na zachęcanie do współpracy pomiędzy przedsiębiorstwami, niezależnie od tego, czy dotyczy ona instytucji badawczo- -rozwojowych, czy jest prowadzona horyzontalnie pomiędzy konkurentami lub wertykalnie wzdłuż łańcucha wartości. Trzeci podział modeli polityki opartej na klastrach obejmuje 10 : model polityki brokerskiej, model popytowy, model uczenia się, model promowania międzynarodowych powiązań. Model polityki brokerskiej (broker policies). Formułowanie tego rodzaju polityki opartej na klastrach zależy od bezpośredniego zaangażowania się w nią wszystkich partnerów klastra. Podkreśla się szczególną rolę kooperacji w zakresie CBP pomiędzy przedsiębiorstwami a władzami publicznymi oraz pomiędzy przedsiębiorstwami a organizacjami pozarządowymi. Spośród przedsiębiorstw wyodrębnia się brokera (inaczej facilitator), czyli taką firmę, która ma bardzo 8 P. Boekhold, B. Thuriaux, Overview of Cluster Policies in International Perspective. A Report for the Dutch Ministry of Economic Affairs, Final Report, A European Network of Excellence for Cluster Management, Matching and Promotion, Economic Development Karlsruhe, marzec T. Andersson, S. Serger, J.E. Sorvik, E.W. Hansson, The Cluster Policies Whitebook, IKED, Sweden, 2004, s. 29.

7 138 dobre i ścisłe relacje z pozostałymi członkami klastra (z reguły jest nim największe przedsiębiorstwo w klastrze). Do zadań brokera należy zaliczyć: budowanie relacji i więzi pomiędzy uczestnikami klastra, koordynowanie planów i działań strategicznych w klastrze, w tym określenie wizji rozwoju klastra, propagowanie idei klasteringu. Z kolei ze strony władz publicznych oczekuje się realizacji następujących zadań: wypromowanie marki klastra, realizacja działań marketingowych, wsparcie przy nawiązywaniu kontaktów z podmiotami poza klastrem, zacieśnianie współpracy między sektorem prywatnym i publicznym. Model brokerski może funkcjonować za pomocą różnorodnych narzędzi. Jednym z nich jest systematyczne śledzenie kompetencji klastra (competence system), którego efektem jest stworzenie mapy kompetencji. Mapa ta jest instrumentem wykorzystywanym przez brokera i władze publiczne w celu zwielokrotnienia działań na rzecz rozwoju konkretnego regionu. Pomaga ona w tworzeniu i rozpowszechnianiu kluczowych kompetencji wśród członków klastra. Model popytowy (demand side policies). Ten typ CBP oparty jest na założeniu, że zamówienia publiczne, regulowane przez prawo krajowe lub ponadnarodowe, pełnią rolę katalizatora rozwoju klastrów, zwłaszcza gdy są one realizowane w sposób ciągły w długim okresie. Studia przypadków potwierdzają, że zamówienia publiczne na produkty i usługi świadczone przez firmy z klastra przyczyniły się do wzrostu innowacyjności przedsiębiorstw oraz zacieśnienia współpracy między sektorem publicznym i prywatnym 11. Model uczenia się (training policies). W tym modelu głównym zadaniem wspierającym rozwój klastrów od strony władz publicznych jest podnoszenie umiejętności i kompetencji wśród firm z sektora MŚP. Działania sektora publicznego skupione są na organizowaniu specjalnych programów szkoleniowych oraz zachęcaniu środowisk akademickich do wzmożonej współpracy z przedsiębiorstwami poprzez świadczenie usług edukacyjnych, dostosowanych do konkretnych potrzeb firm. W wielu krajach, np. w Finlandii, Niemczech i Irlandii, uniwersytety, zwłaszcza techniczne, utworzyły specjalne katedry, świadczące konkretne usługi dla klastrów. Model promowania międzynarodowych powiązań (promotion of international linkages). Ten model wspierania polityki opartej na klastrach ma szczególne znaczenie w dobie eliminacji barier handlu międzynarodowego, spadku kosztów transportu i komunikacji. W kontekście transferu wiedzy i technologii istotne są 11 Ibidem, s. 56.

8 139 długoterminowe zagraniczne inwestycje bezpośrednie (ZIB), w postaci zakładania nowych firm w danym regionie lub przejęcia już istniejących. Badania jednoznacznie wskazują, że ZIB wzmacniają pozycję konkurencyjną firm krajowych poprzez zwiększanie specjalizacji, łatwiejszy dostęp do rynku, dostosowywanie produktów do potrzeb rynkowych i wykorzystywanie tańszych czynników wytwórczych. Powyższe efekty zagranicznych inwestycji bezpośrednich znajdują uzasadnienie w fakcie, iż zagraniczne firmy mają na ogół wyższy stopień produktywności niż lokalne, oraz że zachodzi zjawisko efektu przenikania (spillover effect) wiedzy z zagranicznych do krajowych przedsiębiorstw. Kraje, które utrzymują intensywne stosunki ekonomiczne z partnerami o relatywnie wyższym zaawansowaniu technologicznym, cechuje wysoka zdolność innowacyjności, uczenia się i adaptacji technologii. Pojawiająca się tendencja do intensyfikowania rywalizacji pomiędzy krajami lub regionami o przyciąganie ZIB powoduje, że inwestycje te stają się priorytetowym punktem w polityce opartej na klastrach. W Europie nie ma jednego uniwersalnego modelu takiej polityki, co wynika z różnorodności kontynentu. Pomimo to Komisji Europejskiej udało się zakwalifikować kraje Unii Europejskiej do poszczególnych modeli polityki opartej na klastrach, które nazwano: modelem narodowym, modelem regionalnym, modelem pośrednim i modelem zróżnicowanym. Spośród grupy tzw. starych państw członkowskich, Francja i Luksemburg przyjęły model narodowy, podczas gdy Belgia i Hiszpania model regionalny. Pięć państw (Austria, Niemcy, Włochy, Szwecja, Wielka Brytania) zdecydowało się na model pośredni, polegający na tworzeniu narodowych ram dla realizacji polityki szczebla regionalnego. Sześć pozostałych krajów nie posiada jasno wyodrębnionej polityki opartej na klastrach (model zróżnicowany). Spośród n o- wych krajów członkowskich Unii, Litwa, Łotwa i Słowenia przyjęły model realizacji polityki klastrowej w oparciu o model narodowy, Węgry wdrażają politykę na poziomie regionów opierając się na rozwiązaniach ramowych wypracowanych i wdrożonych na szczeblu narodowym. Natomiast Polska, obok Czech, Słowacji, Estonii, Rumuni i Bułgarii, zaliczona została do grupy państw, w których polityka wspierania klastrów nie została jeszcze wyraźnie sformułowana European Trend Chart on Innovation, Thematic Report-Claster Policies, European Commission, 2003, s. 1.

9 ROLA WŁADZ PUBLICZNYCH W POLITYCE ROZWOJU KLASTRÓW Odpowiednio wybrany model polityki opartej na klastrach w znacznym stopniu wpływa na podział ról pomiędzy sektor prywatny a publiczny. Zebrane doświadczenia wskazują jednak, że sektor prywatny zdecydowanie powinien odgrywać funkcję lidera sterującego funkcjonowaniem klastra. Rola władz publicznych jako inicjatora działań we wstępnym etapie jego powstawania z czasem powinna słabnąć, ustępując miejsca sektorowi prywatnemu. Władza publiczna ma jednak podstawowe znaczenie, jeżeli chodzi o dostarczanie dóbr publicznych i niwelowanie skutków niedoskonałości mechanizmu rynkowego. M. Porter wskazuje cztery podstawowe obszary tzw. rombu przewagi konkurencyjnej 13, w których zalecane jest działanie władz publicznych w celu podniesienia konkurencyjności klastra: obszar kształtowania czynników produkcji, obszar sektorów pokrewnych i wspomagających, obszar warunków popytu, obszar strategii i rywalizacji przedsiębiorstw. W zakresie kształtowania czynników produkcji działania władz powinny skupić się na rozwoju ogólnej i wyspecjalizowanej infrastruktury, organizowaniu programów szkoleniowych, wspieraniu prac badawczo-rozwojowych w uczelniach związanych z obszarem działania klastra. W zakresie sektorów pokrewnych i wspomagających rola władz publicznych powinna skupiać się na organizowaniu i współfinansowaniu spotkań uczestników klastra, na tworzeniu form wsparcia w postaci parków technologicznych lub przemysłowych. Jeśli chodzi o obszar warunków popytu, zaleca się, aby to władza publiczna wywierała nacisk na tworzenie skutecznych przepisów stymulujących innowacyjność firm, a ponadto poprzez zamówienia publiczne powinna stać się ona nabywcą produktów klastra. W zakresie strategii i rywalizacji przedsiębiorstw działania władzy publicznej powinny zmierzać do eliminacji barier konkurencji w środowisku lokalnym oraz promowania produktów eksportowych poszczególnych klastrów. Pomimo ogromnego znaczenia instytucji publicznych w procesie powstawania i funkcjonowania klastrów, powinny one odgrywać rolę katalizatora. Liderem w inicjatywach rozwoju klastrów powinien być sektor prywatny, wspierany przez środowiska akademickie oraz władze publiczne. Do działań instytucji publicznych na rzecz klastrów należy zaliczyć 14 : 13 T. Brodzicki, S. Szultka, P. Tamowicz, op. cit., s B. Szymoniuk, Podwyższanie konkurencyjności regionu rolniczego: klaster Dolina Ekologicznej Żywności, Wydział Zarządzania i Administracji Akademii Świętokrzyskiej, Kielce 2005, s. 3.

10 141 inicjowanie działalności klastrów, pomoc w zakresie pozyskiwania funduszy na dalszy rozwój, przeprowadzanie badań rynku, organizowanie sympozjów, konferencji szkoleń, promowanie klastra i regionu w kraju oraz za granicą, doradztwo biznesowe. Inicjatywy klastrowe ( clusters initiatives) należy więc traktować jako integralną część polityki regionalnej, która powinna sprzyjać wzrostowi konkurencyjności klastra, a nie tylko jego utworzeniu 15. Należy jednak w tym miejscu zaznaczyć, że władze publiczne powinny powstrzymywać się od budowy klastrów od podstaw, jeśli nie istnieją wyraźne przesłanki oraz perspektywy ich rozwoju. Inicjowanie struktur klastrowych przez władze publiczne jest bardziej ryzykowne, gdyż wiąże się z wysokimi kosztami początkowymi oraz możliwością fiaska przedsięwzięcia w przypadku przeprowadzenia niedokładnej analizy SWOT lub zmiany istotnych warunków w danym regionie. Wyróżnia się następujące cele inicjatyw klastrowych 16 : zwiększenie nacisku na politykę mikroekonomiczną, w przeciwieństwie do tradycyjnego makroekonomicznego podejścia, długookresowe planowanie mające na celu podniesienie poziomu konkurencyjności całego klastra, a nie poszczególnych firm czy sektorów, wspieranie dobrych relacji między przedsiębiorstwami w klastrze, budowanie wzajemnego zaufania i zachęcanie do dialogu, dofinansowywanie przedsiębiorstw na etapie rozpoczynania działalności, koordynowanie działań władz publicznych oraz przedsiębiorstw w zakresie funkcjonowania klastra, wypracowanie równowagi w zakresie kombinacji kooperacji i konkurencji jako podstawy rozwoju klastra, zlokalizowanie w klastrze zarówno dużych, jak i małych firm, współpraca ze środowiskiem akademickim jako instytucją wspierającą działalność klastra, określenie zasięgu klastra i jego podstawowych parametrów, ukształtowanie grupy liderów klastra, przeprowadzenie analizy SWOT klastra, przygotowanie strategii rozwoju klastra. Na zlecenie Komisji Europejskiej przeprowadzono w krajach Unii badania dotyczące inicjatyw klastrowych, na podstawie których zebrano tzw. dobre praktyki w zakresie tworzenia i funkcjonowania klastrów (tabela 6.2) O. Solvell, G. Lindqvist, C. Ketels, The Cluster Initiative Greenbook, Stockholm 2003, s Ibidem, s Methodology for Regional and Transnational Technology Clusters: Learning with European Best Practices, European Commission, Enterprise, DG 2001, s

11 142 Tabela 6.2. Dobre praktyki europejskie w zakresie tworzenia i funkcjonowania klastrów Wyszczególnienie Podmioty tworzące klaster Koordynowanie funkcjonowania klastra Finansowanie funkcjonowania klastra Usługi świadczone dla klastra Zarządzanie informacją w klastrze Zarządzanie wiedzą Dobra praktyka europejska osiągnięcie masy krytycznej klaster musi integrować znaczą część danego sektora instytucje publiczne i akademickie jako pożądani członkowie klastra klaster powinien być zarządzany przez bezstronnego koordynatora o wyraźnie określonych kompetencjach niezbędne wsparcie finansowe ze strony władz publicznych określenie wspólnej strategii rozwoju klastra monitorowanie funkcjonowania klastra i analiza wskaźników ekonomicznych w celu dokonania oceny działalności na etapie początkowym rozwoju klastra finansowanie jego działalności ze środków publicznych na etapie dojrzałym finansowanie klastra ze składek członkowskich wspólny marketing i promocja organizacja konferencji, warsztatów, seminariów prowadzenie szkoleń dla pracowników firm z klastra usługi konsultingowe, doradcze opracowanie wspólnej platformy i narzędzi webowych w celu wymiany dokumentów, utworzenia forum dyskusyjnego, dostępu do informacji o partnerach w klastrze oraz nowych trendach na rynku zarządzanie wiedzą, transfer technologii w klastrze wzmaga wzrost innowacyjności konieczne jest ustalenie wśród partnerów polityki prywatności i ochrony wartości intelektualnej celem uniknięcia konfliktów Źródło: opracowanie własne na podstawie: Methodology oraz S. Szultka, P. Tamowicz, M. Mackiewicz, Regionalne strategie i systemy innowacji. Najlepsze praktyki, rekomendacje dla Polski, Niebieskie Księgi/Rekomendacje, nr 12, IBnGR/PFSL, Gdańsk Każda inicjatywa klastrowa powinna wdrażać dobre praktyki, ponieważ są one niezbędne dla rozwoju tej formy współpracy przedsiębiorstw, jak i regionu. Oczywiście, musi być ona zgodna z założeniami polityki regionalnej oraz dostosowana do konkretnych warunków ekonomiczno-prawnych, a więc trudno mówić o jednej uniwersalnej inicjatywie klastrowej. O tym, że jest to jednak skuteczna forma rozwoju przedsiębiorczości w regionie, świadczą badania naukowe, które wskazują, że ponad 80% firm uważa, iż inicjatywy klastrowe zdecydowanie podniosły ich konkurencyjność i przyczyniły się do ich rozwoju O. Solvell, G. Lindqvist, Ch. Ketels, op. cit., s. 13.

12 KLASTRY W POLITYCE EKONOMICZNEJ UNII EUROPEJSKIEJ Klastry zostały uznane i są promowane przez Unię Europejską jako skuteczne narzędzie podnoszenia zdolności konkurencyjnych przedsiębiorstw i regionów, wsparcia innowacji i transferu technologii oraz jako element w pobudzaniu rozwoju gospodarczego i zatrudnienia. Ponadto okazały się one skutecznym instrumentem oddziaływania na rozwój przedsiębiorstw, ponieważ dają możliwość udzielania im pomocy bez użycia tradycyjnego środka, czyli bezpośrednich, kosztownych subsydiów. Rola klastrów jako narzędzia łączącego politykę innowacji, rozwoju regionalnego i przemysłową będzie nabierać w najbliższych latach w Unii coraz większego znaczenia. Komisja Europejska prowadzi nie tylko regularne obserwacje inicjatyw wspierania klastrów, lecz także dokonuje analiz porównawczych zidentyfikowanych klastrów w skali całego ugrupowania. Ponadto próbuje opracować wspólną metodologię badania klastrów, promuje najlepsze techniki analiz, wspierania i rozwoju klastrów. Komisja wypracowuje również rekomendacje dla właściwego kształtowania polityki i zarządzania inicjatywami klastrowymi. Poprzez finansowanie wielu inicjatyw oraz prowadzenie projektów pilotażowych sama bezpośrednio wspiera rozwój klastrów. Aby lepiej zrozumieć rolę Unii Europejskiej w procesie tworzenia i rozwoju klastrów, przyjrzyjmy się bliżej działaniom tej organizacji w tym zakresie. Koncepcja klastrów pojawiła się w dokumentach i programach Unii Europejskiej stosunkowo późno, bo w 2000 r. Jednak już od lat osiemdziesiątych XX w. dyskutowano w Unii o systemach innowacji i konkurencyjności w gospodarce, które z czasem przybrały nową nazwę klastrów. Połowa lat dziewięćdziesiątych XX w. to okres, od którego Unia Europejska zaczęła zwracać uwagę na kluczową w rozwoju rolę innowacji. W 1996 r. uchwalono First Action Plan on Innovation in Europe. Jednak najsilniejszym motywem do podejmowania działań związanych z systemami innowacji i podnoszeniem przewagi konkurencyjnej była deklaracja Rady Europejskiej z Lizbony w marcu 2000 r. To właśnie strategia lizbońska oraz kolejne deklaracje szczytów unijnych zapoczątkowały etap budowy gospodarki opartej na wiedzy, precyzując kolejne obszary działań w ramach tej strategii. Szereg inicjatyw wspierających innowacyjność, transfer technologii i przedsiębiorczość opiera się na tych dokumentach. Istotne dla wzrostu zainteresowania klastrami były zapisy Europejskiej Karty Małych Przedsiębiorstw (2000). Małe firmy uznane zostały przez rządy państw członkowskich za główny motor innowacji, wzrostu zatrudnienia i społecznej integracji. Uznały one także, że środowisko przyjazne rozwojowi małych

13 144 przedsiębiorstw powinno być promowane poprzez wspieranie współpracy między firmami, powiązań ze sferą nauki i szkolnictwa. I właśnie tutaj klastry znalazły swoje miejsce jako wydajne struktury stymulujące efektywność, konkurencyjność i innowacje. W celu wskazania konkretnych inicjatyw opartych na klastrach należy przyjrzeć się poziomom działań i programów Unii Europejskiej. Wyróżnia się: poziom instytucji europejskich obejmujący działania inicjowane przez Komisję Europejską, czyli jej poszczególne dyrekcje oraz przez Europejski Bank Inwestycyjny, poziom działań podejmowanych przez kraje członkowskie w ramach różnych rodzajów wspólnej polityki, poziom polityki krajowej poszczególnych państw członkowskich. Dwa pierwsze poziomy wiążą się bezpośrednio z Unią Europejską. Typowym przykładem inicjatywy Komisji Europejskiej w zakresie klastrów są dwa programy: Regionalne strategie innowacji ( Regional Innovation Strategies RIS) oraz Regionalne strategie innowacji i transferu technologii (Regional Innovation and Technology Transfer Strategies RITTS). Najistotniejsze cele tych programów to: promowanie środowiska regionalnego, które sprzyja innowacjom oraz przyswajaniu nowych technologii przez lokalne przedsiębiorstwa, pomoc władz lokalnych i regionalnych oraz agencji wspierających rozwój regionu w opracowaniu polityki i działań, które w efektywny sposób stymulują rozwój potencjałów innowacyjnych oraz infrastruktury badawczo-rozwojowej danych lokalizacji. Realizacja programów RIS i RITTS pomogła zwiększyć inwestycje w obszarze B+R, innowacji oraz technologii zarówno instytucjom Unii, jak i regionom. Komisja Europejska zajmuje się również działaniami wspierającymi przygotowanie publikacji i poradników na temat klastrów. Ponadto wykorzystując nowe technologie, w oparciu o RIS założono internetowe forum Innovating Regions in Europe 19 w celu umożliwienia wymiany doświadczeń w budowie regionalnych systemów innowacji oraz klastrów. Dzięki tej platformie organizowane są konferencje, prowadzona jest baza partnerów i inicjatyw oraz publikowane są analizy i poradniki dla władz samorządowych i partnerów uczestniczących w projektach. Kolejną inicjatywą w ramach działań innowacyjnych na lata było wspieranie przez Komisję Europejską tworzenia sieci ( networks). Jedną z nich jest sieć ERIK 20, do której należy 13 regionów zainteresowanych innowacjami technologicznymi. Sieć ta służy promocji najlepszych praktyk z programów European Regions Knowledge-based Innovation Network, partners.html, marzec 2008.

14 145 europejskich związanych z polityką innowacji i transferu technologii oraz promowania gospodarki opartej na wiedzy. To właśnie klastry były tematem pierwszych seminariów zorganizowanych w ramach inicjatywy ERIK 21. Innym przykładem sieci wspieranej przez Komisję Europejską jest Euro Info Center (EIC). Powstała ona jako główny kanał komunikacyjny z małymi i średnimi przedsiębiorstwami. Obecnie sieć ta posiada 303 punkty informacji i porad dla MŚP 22. Dostarcza niezbędnych informacji dla regionalnych i lokalnych przedsiębiorstw na temat rynków zbytu Unii Europejskiej oraz możliwości rozwoju. Ponadto udziela porad eksperckich z zakresu konkretnych dziedzin biznesu i różnych działów polityki Unii Europejskiej oraz pomaga przedsiębiorcom w nawiązywaniu międzynarodowej współpracy i uczestniczeniu w programach europejskich. Dzięki tej inicjatywie Komisja Europejska może na bieżąco prowadzić dialog dotyczący znoszenia barier przedsiębiorczości w Unii. Ponadto Komisja Europejska upatruje w klastrach potencjał dla skutecznego podnoszenia poziomu konkurencyjności gospodarek poszczególnych regionów Unii. Z tego też względu w zakresie wspólnotowej polityki strukturalnej, w ramach budżetu na , przewiduje się współfinansowanie działań typowych dla polityki rozwoju opartej na klastrach. Będą nimi: wspieranie tzw. przedsiębiorstw odpryskowych wywodzących się z uniwersytetów, wspieranie interakcji pomiędzy przedsiębiorstwami a instytutami badawczymi oraz promowanie rozwoju inkubatorów przedsiębiorczości. W komunikacie z 2006 r. pt. Wykorzystanie wiedzy w praktyce: Szeroko zakrojona strategia innowacyjna dla Europy Komisja Europejska określiła ramy mające na celu wspieranie innowacji w klastrach. Dokument ten opisuje najważniejsze planowane lub już realizowane inicjatywy klastrowe wpływające na konkurencyjność i innowacyjność MŚP. Zwraca także uwagę na konieczność wykorzystania potencjału klastrów w celu osiągnięcia lepszej współpracy ponadnarodowej na poziomie europejskim. Rezultaty inicjatywy utworzenia europejskich klastrów o ogólnoświatowym znaczeniu zostały przedstawione w 2007 r. na konferencji ministerialnej w celu opracowania wspólnego planu działania. W komunikacie wspomina się również o siódmym programie ramowym, w którym przewidziany jest wzrost środków na kontynuację wspólnotowej inicjatywy w ramach trzeciego obszaru tematycznego Regiony wiedzy. Inicjatywa ta ma na celu wzmocnienie potencjału badawczego regionów europejskich, w szczególności poprzez zachęcanie do rozwoju regionalnych zespołów projektów badawczych skupiających uniwersytety, ośrodki badawcze, przedsiębiorstwa i władze regionalne oraz wspieranie tych działań. 21 Innovation, Knowledge and Clusters, Bolonia W 2005 r. do sieci EIC należało 265 instytutów tradycyjnych, 25 członków stowarzyszonych oraz 13 członków Euro Info Correspondence Center.

15 146 Ścisłą koordynację z siódmym programem ramowym na rzecz badań i rozwoju zapewnia program Konkurencyjność i innowacje, przewidziany przez Komisję Europejską na lata Do jego celów należy zwiększanie konkurencyjności przedsiębiorstw, a w szczególności MŚP, promowanie innowacji oraz przyśpieszenie tworzenia konkurencyjnego, innowacyjnego społeczeństwa informacyjnego o charakterze integrującym. Komisja Europejska przewiduje w ramach tego programu wzrost znaczenia instrumentów finansowych wspierających przedsiębiorczość i innowacje. W październiku 2006 r. Komisja Europejska złożyła wniosek o ustanowienie Europejskiego Instytutu Technologii (EIT), który ma działać na zasadzie zint e- growanego partnerstwa nauki, biznesu i oświaty. Celem tego przedsięwzięcia jest tworzenie innowacyjnych rozwiązań i uzyskanie korzyści handlowych mających istotny wpływ na konkurencyjność Europy. Instytut zgromadzi najlepszych naukowców, którzy we współpracy z firmami będą pracować nad wykorzystywaniem wiedzy oraz rozwijaniem umiejętności w zakresie zarządzania badaniami i innowacjami. W 2007 r. Komisja Europejska w swoich dokumentach programowych podkreślała znaczenie klastrów dla dalszego rozwoju innowacyjnych przedsiębiorstw oraz ważność powiązań sieciowych między przedsiębiorstwami a instytucjami naukowo-badawczymi. W odpowiedzi na nie Dyrekcja Generalna ds. Przedsiębiorstw i Przemysłu przy KE ustanowiła Europejski Alians Klastrów PRO INNO (PRO INNO European Cluster Alliance), który jest siecią czterech międzynarodowych projektów łączących klastry 23. Należą do nich: 1. Projekt Balic Sea Region Innovation Network (BSR InnoNET) Sieć Innowacji Regionu Morza Bałtyckiego realizuje trzy podstawowe cele strategiczne: utworzenie ram koncepcyjnych zarówno dla formułowania polityki wspierania międzynarodowych klastrów w regionie Morza Bałtyckiego, jak i w zakresie oceny ich działalności, opracowanie kilku wspólnych projektów proinnowacyjnych, skupionych na rozwoju klastrów w krajach nadbałtyckich, stanie się jednym z czołowych europejskich klastrów międzynarodowego rozwoju innowacyjności, zgodnie ze strategią lizbońską. Koordynatorem projektu jest Nordyckie Centrum Innowacyjności ( Nornic Innovation Centre). 2. Projekt INNET zakłada budowę transeuropejskiej współpracy na szczeblu instytucji krajowych i agencji regionalnych, odpowiedzialnych za wspieranie innowacji na poziomie lokalnym. Celem tego projektu jest: wypracowanie wspólnego programu wspierania klastrów, wymiana doświadczeń i dobrych praktyk dotyczących klastrów, 23

16 147 upowszechnianie wiedzy o klastrach, tworzenie instrumentów stymulujących rozwój struktur klastrowych na poziomie krajowym i regionalnym, tworzenie przyjaznych warunków współpracy MŚP w ramach klastrów. Projekt INNET koncentruje się obecnie na identyfikacji dojrzałych struktur klastrowych w krajach Unii Europejskiej, a następnie w jego ramach będzie przygotowywany Pierwszy program pilotażowy dla wybranych klastrów, które rokują rozwój. Koordynatorem tego projektu jest Stowarzyszenie TMG w Austrii. 3. Projekt CLUNET jest programem mającym na celu wymianę doświadczeń i realizację trzech projektów pilotażowych związanych z polityką innowacyjną wspierającą rozwój klastrów w sferze internacjonalizacji działalności gospodarczej przedsiębiorstw działających w ich ramach. Koordynatorem projektu jest agencja North West Development w Wielkiej Brytanii. 4. Projekt CEE-Cluster Network ma na celu ułatwienie współpracy transgranicznej w zakresie tworzenia i wspierania rozwoju klastrów w Europie Środkowej i Wschodniej. Praca w tym projekcie została zaprojektowana w pięciu etapach: przeprowadzenie analizy istniejących programów i projektów wspierania klastrów w poszczególnych krajach oraz identyfikacja dojrzałych struktur klastrowych pod kątem pokazania najważniejszych czynników ich sukcesu oraz najlepszych, godnych popularyzacji praktyk klastrowych, formułowanie na bazie pierwszego etapu wspólnych strategii i planów rozwoju inicjatyw klastrowych oraz instrumentów wspierających ten rozwój, opracowanie propozycji Wspólnego planu działania WPD ( Joint Action Plan JAP) dla wybranych pilotażowych projektów klastrowych, przygotowanie WPD umożliwiające rozpoczęcie wdrażania projektów pilotażowych oraz znalezienie źródeł ich finansowania, współpraca z Komisją Europejską w zakresie przygotowania międzynarodowej Konferencji European Cluster Conference. W ramach projektu CEE-Cluster Network przedstawiciele ośmiu krajów Europy (Austria, Czechy, Słowacja, Słowenia, Chorwacja, Węgry, Włochy i Polska) podpisali w Brukseli 28 listopada 2007 r. deklarację wspólnej polityki klastrowej Cluster Agreement. Inicjatywy podejmowane przez kraje członkowskie Unii Europejskiej w ramach wspólnej polityki regionalnej opierają się na 1. i 2. celu tej polityki. Cele te koncentrują się na pomocy adresowanej do regionów zapóźnionych w rozwoju i dotkniętych problemami strukturalnymi. Pomoc udzielana jest w formie funduszy strukturalnych, którym przyjrzymy się w kontekście klastrów. W dokumentach programowych z pierwszego okresu planowania funduszy strukturalnych ( ) nie można doszukać się żadnej wzmianki o kla-

17 148 strach i sieciach biznesowych. Kolejna edycja dokumentów programowych na lata w ramach celu 1. odnosi się do klastrów, lecz jeszcze w niewielkim stopniu. Stały się one natomiast tematem przewodnim w ramach celu 2. w latach , kiedy realizowano specjalny priorytetowy program pt. Wsparcie B+R, promocja gospodarki opartej na wiedzy. Wsparciem objęto przede wszystkim rozwój klastrów opartych na wysokich technologiach. Przykładami takich interwencji są: NorCom ICT Cluster w Północnej Jutlandii w Danii, luksemburski projekt PRISME, francuski projekt komercjalizacji i transferu technologii w regionach zapóźnionych. W trzeciej edycji dokumentów programowych na lata w ramach celu 1. i celu 2. klastry występują już znacznie częściej. Przykładem działań na podstawie celu 1. może być grecki program operacyjny Zapewnienie konkurencyjności i trwałego rozwoju, w ramach którego udzielane było wsparcie dla klastrów. Natomiast w przypadku celu 2. klastry pojawiają się w programach operacyjnych Londynu, Górnej Austrii i Południowej Finlandii. Jednak w programowaniu na lata można zauważyć wzmożone zainteresowanie polityką klastrową w Unii Europejskiej. Podsumowując można powiedzieć, że polityka Unii Europejskiej oparta na klastrach jest obecnie na ścieżce przyspieszonego rozwoju. Komisja Europejska w coraz większym stopniu promuje klastry, dając temu wyraz w licznych dokumentach programowych oraz podejmowanych inicjatywach. W najbliższych latach z pewnością zauważymy coraz częstsze odwoływanie się do klastrów jako narzędzia polityki przemysłowej, innowacji i rozwoju regionalnego. Przyszłe działania Komisji z pewnością będą zmierzać do ich wspierania na poziomie międzynarodowym w celu utworzenia europejskich klastrów o ogólnoświatowym znaczeniu POLITYKA WSPIERANIA ROZWOJU KLASTRÓW W POLSCE Według ostatniego raportu sporządzonego przez Światowe Forum Ekonomiczne w 2007 r. (World Economic Forum) Polska zajmuje 53 miejsce wśród 121 analizowanych krajów pod względem indeksu konkurencyjności biznesu (Business Competitiveness Index) 24. Międzynarodowa konkurencyjność Polski jest relatywnie niska także na tle krajów unijnych, co nie wpływa pozytywnie na 24

18 149 rozwój naszego kraju. Jedną z przyczyn takiego stanu rzeczy jest mało aktywna polityka publiczna oraz niska jakość współpracy instytucji publicznych z przedsiębiorstwami. Dlatego ważne jest usprawnienie kooperacji pomiędzy podmiotami publicznymi a prywatnymi oraz skłonienie przedsiębiorców do zacieśnienia relacji formalnych i nieformalnych z innymi przedsiębiorstwami celem podniesienia poziomu innowacyjności i konkurencyjności. I w tym kontekście należy widzieć rosnące znaczenie polityki wykorzystującej potencjał klastrów. Głównymi beneficjentami polityki wspierania rozwoju klastrów są przedsiębiorstwa zrzeszone w obrębie klastrów, z uwzględnieniem środowiska okołobiznesowego z danego regionu, do którego w Polsce zalicza się następujące instytucje: 1) agencje rozwoju regionalnego, których głównym celem jest aktywizacja gospodarcza regionu; 2) jednostki samorządu terytorialnego; 3) jednostki środowiska naukowo-badawczego; 4) instytucje oświatowe, w tym sektor szkolnictwa wyższego oraz inne instytucje szkoleniowe; 5) instytucje wspierające przedsiębiorczość, do których zalicza się takie organizacje, jak inkubatory przedsiębiorczości i parki naukowo-technologiczne; 6) instytucje doradcze i konsultingowe, oferujące usługi z zakresu pozyskiwania i implementacji nowych technologii, doradztwa dotyczącego nowoczesnych metod zarządzania, marketingu produktów i usług; 7) organizacje pracodawców i pracobiorców; 8) instytucje finansowe, takie np. jak banki, fundusze inwestycyjne, fundusze pożyczkowe, mające na celu udzielanie wsparcia finansowego na rozpoczęcie lub rozwinięcie działalności gospodarczej. W myśl Ustawy z dnia 29 lipca 2005 r. o niektórych formach wspierania działalności innowacyjnej 25, istnieje możliwość udzielenia przedsiębiorstwom kredytu technologicznego (z możliwością jego częściowego umorzenia) na podjęcie działalności innowacyjnej w ramach zakupu nowych technologii oraz wdrożenie własnej nowej technologii. Wysokość kredytu nie może przekraczać kwoty 2 mln euro; 9) ośrodki innowacji, do których zalicza się: centra doskonałości, czyli autonomiczne jednostki naukowe kładące szczególny nacisk na współpracę międzynarodową w ramach programów Unii Europejskiej; w Polsce istnieje ponad 150 centrów doskonałości wyłonionych w konkursach PHARE i piątego programu ramowego, inkubatory technologiczne i akademickie, czyli organizacje wspierające powstawanie nowych przedsiębiorstw, 25

19 150 centra transferu technologii, czyli placówki oferujące sprzedaż lub nieodpłatne przekazanie innowacyjnych technologii, wyników badań prac itp. Wyróżnia się dwie formy organizacyjne działalności centrów: spółki prawa handlowego oraz uczelniane jednostki badawcze, uchwalone przez senat danej uczelni, centra zaawansowanych technologii są to jednostki naukowe o charakterze konsorcjów, których głównym celem jest wdrażanie i promowanie nowych produktów i technologii priorytetowych dla polskiej gospodarki, preinkubatory są to jednostki naukowe działające w uczelniach w celu wspierania nowych wysokotechnologicznych firm; 10) sieci wspierające przedsiębiorczość i innowacyjność. Zalicza się do nich przede wszystkim: Krajowy System Innowacji, czyli sieć akredytowanych ośrodków Krajowego Systemu Usług (KSU), które świadczą usługi proinnowacyjne oparte na sformalizowanej współpracy ośrodków z instytucjami sfery badawczo-rozwojowej (B+R) 26 ; usługi proinnowacyjne mają na celu ulepszenie nowo wdrożonego produktu lub procesu technologicznego, Sieć Informacji dla Biznesu są to ośrodki świadczące usługi informacyjne dla przedsiębiorstw, takie jak: kojarzenie partnerów w celach gospodarczych, sprawdzanie wiarygodności partnerów handlowych, informacja o targach, wystawach, konferencjach; 11) Centra Euro Info są to również ośrodki informacyjne, z tą różnicą, że ich podstawowa działalność jest nakierowana na doradztwo w kontekście prowadzenia działalności gospodarczej w Unii Europejskiej; 12) Krajowy Punkt Kontaktowy Programów Badawczych Unii Europejskiej (KPK), którego głównym celem jest aktywizowanie uczestnictwa Polski w programach ramowych, ukierunkowanych na realizowanie działań w kontekście podnoszenia poziomu B+R. Podstawowym celem KPK jest tworzenie Ośrodków Przekazu Innowacji ( Innovation Relay Centers IRC), ukierunkowanych na współpracę z zagranicą w celu pozyskiwania zagranicznych klientów i transferu technologii 27. Na rys. 6.1 przedstawiono strukturę polityki rozwoju klastrów w Polsce. W celu realizacji polityki opartej na klastrach niezbędna okazuje się pomoc ze strony Unii Europejskiej w postaci środków z funduszy europejskich oraz programów wdrażanych przez Polską Agencję Rozwoju i Przedsiębiorczości oraz inne instytucje publiczne. Rosnące zainteresowanie wspieraniem rozwoju klastrów wynika z możliwości podnoszenia poziomu konkurencyjności regionów, zwłaszcza tych rozwijających się

20 151 POZIOM CENTRALNY Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości instytucja rządowa, odpowiedzialna za wdrażanie polityki sektorowej POZIOM REGIONALNY Regionalne instytucje finansujące (RIF) jedna w każdym województwie, zarządza wdrażaniem programów regionalnych do MŚP POZIOM BEZPOŚREDNICH USŁUGODAWCÓW Usługodawcy posiadający duże doświadczenie we współpracy z MŚP świadczą usługi doradcze, szkoleniowe, informacyjne, finansowe i innowacyjne Rys Struktura wspierania polityki rozwoju klastrów w Polsce Źródło: Warto dodać, że temat klasteringu stał się jednym z głównych elementów Europejskiego Obszaru Badań i Innowacji oraz nowej polityki przemysłowej. Na konferencji, która odbyła się w Brukseli 3 maja 2007 r., określono, w jaki sposób polityka spójności, siódmy program ramowy i fundusze strukturalne mogą przyczynić się do rozwoju regionów i kraju 28. Główny nacisk położono na przedsięwzięcia innowacyjne, stymulowanie badań oraz tworzenie nowych technologii. Na te cele w latach wydano 10,5 mld euro za pośrednictwem funduszy strukturalnych. Prognozuje się, że w ramach polityki spójności Unii Europejskiej przeznaczy się około 50 mld euro w latach na działalność związaną z badaniami i innowacjami: prawie dwie trzecie tej kwoty zostanie przeznaczone na zwiększenie zdolności małych i średnich przedsiębiorstw do innowacji, poprzez promowanie transferu technologii i sieci współpracy, na wspieranie prac badawczo-rozwojowych prowadzonych przez MŚP oraz na wspieranie upowszechnienia technologii informacyjnych i komunikacji (TIK) w przedsiębiorstwach. Jedna trzecia będzie przeznaczona na doskonalenie infrastruktur B+R oraz czynnika ludzkiego w dziedzinie badań 29. W Polsce polityka oparta na klastrach zaczyna odgrywać coraz większą rolę. W praktyce znajduje to wyraz w tworzeniu lokalnych instytucji i programów mających na celu wspieranie inicjatyw klastrowych i istniejących już klastrów. Konsekwentnie, w ramach funduszy strukturalnych, Polska przygotowała sekto Ibidem, wypowiedź komisarza ds. polityki regionalnej Danuty Hübner.

21 152 rowy program operacyjny Wzrost konkurencyjności przedsiębiorstw (SPO WKP) określony przez Rozporządzenie Ministra Rozwoju Regionalnego z dnia 13 grudnia 2006 r. 30 Składa się on z dwóch następujących priorytetów 31 : priorytet I rozwój przedsiębiorczości i wzrost innowacyjności poprzez wzmocnienie instytucji otoczenia biznesu priorytet II bezpośrednie wsparcie przedsiębiorstw. Powyższe priorytety zawierają dokładny opis działań, celów, listę beneficjentów programu oraz plan finansowy z podziałem środków pieniężnych w budżecie centralnym i odpowiednich ministerstw ( agencji). Mogą być one wykorzystywane także przez klastry. Priorytet pierwszy zawiera następującą listę działań: 1. Wzmocnienie instytucji wspierających działalność przedsiębiorstw i klastrów: wsparcie instytucji otoczenia biznesu zrzeszonych w sieci KSU, wsparcie instytucji otoczenia biznesu oraz sieci instytucji otoczenia biznesu. Odbiorcami tych działań są Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości (PARP), instytucje otoczenia biznesu nienastawione na zysk, ponadregionalne lub regionalne sieci tych instytucji oraz klastry. Wysokość środków pieniężnych przeznaczonych na powyższe działania, których realizację przewiduje się na lata , wynoszą 37,61 mln euro. 2. Poprawa dostępności do zewnętrznego finansowania inwestycji przedsiębiorstw. Realizacja tego celu wymaga następujących poddziałań: dokapitalizowanie funduszy mikropożyczkowych, dokapitalizowanie funduszy poręczeń kredytowych, wpieranie powstawania funduszu kapitału zalążkowego typu seed capital. Na ten cel, którego realizacja potrwa do 2008 r., zostanie przeznaczonych 203,84 mln euro. 3. Tworzenie korzystnych warunków dla rozwoju firm. Cel ten obejmuje finansowe wsparcie parków przemysłowych, parków naukowo-technologicznych, inkubatorów przedsiębiorczości i klastrów w kwocie 189,41 mln euro rozdysponowanej na lata Nie przewiduje się udzielania pomocy publicznej, jednak w przypadku, gdyby ta pomoc okazała się konieczna w określonych projektach, będzie udzielana na zasadzie de minimis. 4. Wzmocnienie współpracy między sferą badawczo-rozwojową a gospodarką. Cel ten realizowany jest poprzez: 30 Rozporządzenie Ministra Rozwoju Regionalnego z dnia 13 grudnia 2006 r., zmieniające rozporządzenie w sprawie przyjęcia Uzupełnienia Sektorowego Programu Operacyjnego Wzrost konkurencyjności przedsiębiorstw, lata , na podstawie art. 11 ust. 5 Ustawy z dnia 20 kwietnia 2004 r. o Narodowym Planie Rozwoju (Dz.U. nr 116, poz. 1206, z 2005 r. nr 90, poz. 759 i nr 267, poz oraz z 2006 r. nr 149, poz. 1074). 31 Ibidem, s. 1.