NOWE FORMY WSPOMAGANIA SZKÓŁ ZESZYT 2 ROZWÓJ SZKOŁY PRZYWÓDZTWO PRACA W ZESPOŁACH

Transkrypt

1 ZESZYT 2 ROZWÓJ SZKOŁY PRZYWÓDZTWO PRACA W ZESPOŁACH WARSZAWA 2012

2 REDAKCJA: Dorota Czerwonka KOREKTA: Editio SKŁAD i DRUK: Agencja Reklamowa Cieślik Studio L Sp. J. WYDAWCA: Ośrodek Rozwoju Edukacji Al. Ujazdowskie 28, Warszawa ISBN (całość) ISBN (Zeszyt 2) Copyright by Ośrodek Rozwoju Edukacji Warszawa 2012 Publikacja rozpowszechniana bezpłatnie Publikacja jest współfinansowana ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

3 SPIS TREŚCI Danuta Elsner KONCEPCJA PRACY SZKOŁY... 4 Agnieszka Arkusińska, Indira Lachowicz PLANOWANIE ZMIANY WYKORZYSTANIE WYNIKÓW EWALUACJI Ewa Maksymowska O CZYM WARTO PAMIĘTAĆ WPROWADZAJĄC ZNACZĄCĄ ZMIANĘ W ZARZĄDZANEJ PLACÓWCE Wszechnica Uniwersytetu Jagiellońskiego RAPORT Z PILOTAŻOWEJ DIAGNOZY SZKÓŁ Krzysztof Bednarek, Małgorzata Taraszkiewicz MAPA ŹRÓDEŁ INFORMACJI DO KOMPLEKSOWEJ DIAGNOZY POTRZEB SZKOŁY W ZAKRESIE DOSKONALENIA NAUCZYCIELI Grzegorz Mazurkiewicz PRZYWÓDZTWO EDUKACYJNE: KIERUNKI MYŚLENIA O ROLI DYREKTORA Joanna M. Michalak PRZYWÓDZTWO W ZARZĄDZANIU SZKOŁĄ Hanna Chilmon, Małgorzata Świderska DYREKTOR PLACÓWKI. PROPOZYCJA FORM WSPRCIA Małgorzata Osińska PRACA ZESPOŁOWA W SZKOLE Agnieszka Grzymkowska COACHING W PRACY Z ZESPOŁAMI NAUCZYCIELSKIMI Izabela Kazimierska ASPEKTY PRAKTYCZNEGO WYKORZYSTANIA CZYNNIKÓW WPŁYWAJĄCYCH NA MOTYWACJĘ WEWNĘTRZNĄ W PRACY ZESPOŁOWEJ NAUCZYCIELI Stefan Wlazło DZIAŁANIE ZESPOŁOWE NAUCZYCIELI I KSZTAŁTOWANIE KOMPETENCJI UCZNIÓW W DZIAŁANIU ZESPOŁOWYM Frank Crawford UCZESTNICTWO W TRANSFORMACJI SYSTEMU EDUKACJI

4 Danuta Elsner Koncepcja pracy szkoły. Nowe rozwiązania starych problemów WPROWADZENIE Praca nad koncepcją szkoły także wymaga koncepcji. Zanim cokolwiek zacznie się robić, trzeba najpierw rozstrzygnąć, a przynajmniej przedyskutować i wyjaśnić, pewne sprawy o podstawowym znaczeniu. Treści zawarte w niniejszym artykule powinny w tym pomóc, a przynajmniej naprowadzić na pożądany tok refleksji nad wymaganiem dotyczącym koncepcji pracy szkoły zawartym w załączniku do rozporządzenia o nadzorze pedagogicznym 1. CZYM JEST KONCEPCJA PRACY SZKOŁY? To z pozoru proste pytanie przy dokładniejszej analizie wcale się już takie nie wydaje. W Słowniku języka polskiego pod hasłem koncepcja znajduje się wyjaśnienie, że jest to ogólny plan działania 2, czyli taki, który nie zawiera szczegółów, ale ogólnie określa kierunki pracy lub rozwoju. Z uwagi na niejednolite rozumienie tego pojęcia przez mających tworzyć koncepcję, prawodawca niezwłocznie po wydaniu rozporządzenia o nadzorze pospieszył z wykładnią autentyczną. Wymaganie Szkoła lub placówka ma koncepcję pracy nakazuje szkole mieć przyjętą koncepcję swojej pracy, jednocześnie nie narzuca szkole, jaką formę ma przyjąć koncepcja - czy ma to być pięcioletni program rozwoju, trzyletni program rozwoju, roczny plan pracy czy zapisy zawarte w dokumentach szkoły, takich jak statut, program wychowawczy, czy inne obecne od dawna w szkole - pozostawia się tu nauczycielom i dyrektorowi prawo do decydowania. Należy także zwrócić uwagę, że dyrektor szkoły, przystępując do konkursu na stanowisko, przedstawia koncepcję pracy. Jeśli został wybrany w drodze konkursu, oznacza to, że zaproponowana przez niego koncepcja zyskała uznanie w oczach organów - prowadzącego i nadzorującego, nauczycieli i rodziców. Koncepcja przedstawiona przez dyrektora podczas konkursu, uspołeczniona i przedyskutowana w szerokim gronie, także może się stać tą, o której mowa w tym wymaganiu 3. Powyższe stwierdzenie nieuchronnie nasuwa pytanie: jak wdrożyć to do praktyki? Może warto skorzystać z cudzych rozwiązań. Oto jedno z nich, wypracowane w pewnej belgijskiej szkole. Okrągły stół, za którym siedzą różni partnerzy - rodzice, nauczyciele, wychowawcy, kadra kierownicza, pracownicy administracji - rozmawiający o wielorakich aspektach życia szkoły, słuchający się nawzajem, zadający pytania, wyrażający opinie i przedstawiający własne poglądy, był rozwiązaniem, którego zalety szybko stały się dla nas oczywiste. [...] Zauważyliśmy, że samoocena pracy szkoły, do jakiej dochodzi dzięki organizowaniu debat, stymuluje refleksję, wewnątrzszkolny dialog, motywuje nauczycieli do różnych przedsięwzięć. Ponadto, likwiduje podział na my i oni pomiędzy rodzicami i pracownikami szkoły oraz wspomaga wzajemne zrozumienie. Nauczyciele czują, że rodzice autentycznie pragną brać udział w życiu szkoły i to w sposób pozytywny oraz konstruktywny, a nie tylko po to, aby krytykować. Dostrzega się obecnie - w przeciwieństwie do początkowych debat - że rodzice stali się bardziej wyrozumiali i subtelni. Krytykując i stawiając pytania, nie są agresywni, wprost przeciwnie, wykazują w stosunku do nauczycieli wiele empatii. Rodzice zorientowali się też (zwłaszcza ci, którzy brali udział w debatach i uczestniczyli w pracach rady rodziców), że zgłaszane wnioski są traktowane poważnie że mają oni wpływ na doskonalenie jakości pracy szkoły. W początkowym okresie organizowania debat rodzice i nauczyciele stawali po różnych stronach barykady i byli do siebie wrogo nastawieni. Obecnie debaty są traktowane jako normalne wydarzenie w życiu szkoły i już nikogo nie przerażają Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 7 października 2009 r. w sprawie nadzoru pedagogicznego, Dz. U Słownik języka polskiego, red. M. Szymczak, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1995, t J. Denis, Doskonalenie jakości pracy szkoły poprzez dialog z rodzicami, [w:] Szkoła jako ucząca się organizacja. Szansa dla ambitnych, red. D. Elsner, Mentor, Chorzów 2003.

5 Pomyślny rozwój regularnych debat z rodzicami sprawił, że po paru latach wprowadzono w tej szkole podobne debaty z uczniami 5. Efektem ubocznym debat jest rodzące się poczucie władztwa. Osoby, które miały okazję wypowiedzieć się na temat funkcjonowania i rozwoju szkoły, a ponadto dostrzegły, że ich zdanie jest brane pod uwagę, są zwykle bardziej chętne do włączenia się w realizację przyjętych zadań, a o koncepcji zaczynają mówić nasza. Z czasem, jak wynika z powyższego cytatu, zanika podział na my i oni. Wszyscy są jednocześnie twórcami i realizatorami koncepcji pracy szkoły. CO POWINNA ZAWIERAĆ KONCEPCJA PRACY SZKOŁY? I znowu z pozoru proste pytanie: Co powinna zawierać koncepcja pracy szkoły? Kiedy zadaję je uczestnikom prowadzonych przez mnie zajęć dla dyrektorów szkół i placówek oświatowych, zwykle uzyskuję następującą odpowiedź: misję, wizję (lub odwrotnie) i priorytety czy kierunki rozwoju. Zgodzić się z nią można dopóty, dopóki nie zada się kolejnego pytania, a mianowicie: z czego powinny wynikać wizja i misja? Pytanie to naprowadza na wartości w ogóle, a w szczególności na wartości edukacyjne. Rysunek 1 porządkuje przyjęty tok rozważania. Rysunek 1. Elementy koncepcji pracy szkoły Źródło: opracowanie własne. Dla przytłoczonych codziennymi sprawami dyrektorów szkół temat wartości wydaje się - przynajmniej takie odczucie wynoszę z zajęć - zbyt oddalony od praktyki. Tymczasem to one właśnie, świadomie lub nieświadomie, wyznaczają zachowania szkolne. Poniżej dwa fragmenty relacji z badań na ten temat. Pierwszy odnosi się do szkoły i pokazuje, jak dyrektorzy kierują społecznością szkolną z poszanowaniem drugiego człowieka i jak kształtują w niej relacje partnerskie. Drugi dotyczy uczniów. Byliśmy pozytywnie zdziwieni sposobem, w jaki dyrektorzy szkoły, którzy rozumieli zagadnienie podziału władzy w organizacji, odrzucali układy hierarchiczne. Wszyscy starali się stworzyć w szkole efektywny zespół kierowniczy i mieć pewność, że członkowie zespołu są dostępni dla poszczególnych przedstawicieli społeczności szkolnej. Wzajemnie komunikowano się i wsłuchiwano w to, co mają do powiedzenia inni. W konsekwencji informacje były przekazywane nie tylko z góry w dół struktury organizacyjnej szkoły, ale i odwrotnie [...] 5 J. Denis, Twórzmy szkołę razem z uczniami, Dyrektor Szkoły 2007, nr 6. 5

6 Dyrektorzy mówili o wysokich oczekiwaniach, poczuciu własnej wartości, upełnomocnieniu do działania, kiedy opisywali kulturę szkoły. Wskazywali ponadto na stwarzanie uczniom szans, sprawiedliwość społeczną, przeciwdziałanie wykluczeniu, docenianie różnorodności, gdy relacjonowali temat etosu szkoły. Było naprawdę interesujące słuchanie o wysokich standardach pracy klasowej, kodeksie etycznym uczniów oraz przyzwyczajaniu ich do brania odpowiedzialności za własne uczenie się. Określeń tych używali dla wskazania, jak wyznawane wartości wpływały na powstającą w szkole wartość dodaną 6. Przedmiotem badań, z których opisu zaczerpnęłam powyższe cytaty, były następujące zagadnienia: związek między wyznawanymi przez dyrektorów wartościami a przyjętym stylem kierowania, wartości, które leżą u podstaw etosu szkoły, stopień, do jakiego wartości wyznawane przez dyrektorów rzutowały na ten etos, stopień, do jakiego lokalna społeczność oddziaływuje na wartości cenione w szkole, poglądy dyrektorów na temat tego, jak wartości uznawane w szkole wpływają na zachowanie się uczniów w jej murach i poza nimi 7. Zagadnienia te podaję z myślą o ich ewentualnym wykorzystaniu w dyskusjach prowadzonych na zajęciach z kandydatami na dyrektorów oraz z czynnymi dyrektorami i w debatach szkolnych (odpowiednio modyfikując, gdyż liczą się nie tylko wartości uznawane przez dyrektora), a także w związku z ewaluacją wewnętrzną wymagania dotyczącego koncepcji pracy. Uważam bowiem, że skonkretyzowanie wartości uznawanych przez społeczność szkolną pomaga sformułować misję i wizję - sprawia, że stają się czymś więcej niż tylko zbiorem ogólnych, niemierzalnych stwierdzeń. JAKI HORYZONT CZASU PRZYJĄĆ DLA OPRACOWANIA KONCEPCJI PRACY SZKOŁY? Kiedy pytam o to dyrektorów szkół, słyszę zwykle, że krótki, bo wszystko zmienia się w tak szalonym tempie, że koncepcji opracowanej na dłuższy okres grozi szybka dezaktualizacja. Trudno odmówić racji takiemu podejściu do sprawy, jeśli patrzeć na nią z punktu widzenia zmian dotyczących funkcjonowania szkoły wprowadzanych przez kolejnych ministrów edukacji narodowej. Wystarczy jednak zmienić optykę zagadnienia - w centrum zainteresowania postawić nie ministra, lecz ucznia - by horyzont czasu od razu uległ wydłużeniu. O ile myślenie ministra zwykle wyznacza kalendarz wyborczy i związane z nim cykle, o tyle w przypadku ucznia trzeba wybiegać w przyszłość, i to tę odległą. Dzieci, które w chwili powstawania tego tekstu właśnie przychodzą na świat, zwłaszcza dziewczynki, zgodnie z prognozowaną długością życia, powitają XXII wiek. W związku z tym pytaniem o fundamentalnym znaczeniu staje się nie to, jaka ma być nasza szkoła za trzy lata lub pięć lat, ale jaką wiedzę, umiejętności i postawy powinna kształcić, aby przygotować uczniów do dorosłego życia w świecie, którego nie jesteśmy w stanie przewidzieć. Zajmujący się badaniami edukacyjnymi czy polityką oświatową w kraju i Unii Europejskiej prezentują rozmaite, dalekosiężne scenariusze rozwoju szkoły i edukacji. Problem w tym, że naszym dyrektorom są one mało znane. Myślą więc operacyjnie, a nie strategicznie. Niekiedy liczba lat kadencji na stanowisku staje się cezurą czasu, poza którą nie wychodzą. Może warto w związku z tym, choćby dla przykładu, przytoczyć kreowane przez reformatorów edukacji wybrane scenariusze rozwoju szkoły. Ośrodek Badań Edukacji i Innowacji przy Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD) opracował w roku 2001 sześć takich scenariuszy. Zostały one pogrupowane po dwa wokół trzech kategorii: 6 A. Gold, Values and Leadership, Institute of Education, University of London. 7 Ibidem. 6

7 STATUS QUO SZKOŁA JAKO INSTYTUCJA ZBIUROKRATYZOWANA. ROZWIJANIE MODELU RYNKOWEGO Ten scenariusz opisuje szkołę jako system biurokratyczny. Jest ona pod kontrolą polityków i posiada niski poziom zaufania społecznego. Z jednej strony obowiązek szkolny ulega wydłużeniu, a ważną sprawą dla przetrwania w szkole coraz większej liczby lat jest znajomość przez uczniów ukrytego programu. Z drugiej strony badania prowadzone w skali międzynarodowej wywierają coraz większą presję na systemy szkolne poszczególnych krajów, aby uczniowie osiągali coraz lepsze wyniki. Niezadowolenie z tego, że koszty ponoszone na edukację nie przekładają się na oczekiwane rezultaty, prowadzi do orientacji rynkowej i przekształcania placówek publicznych w niepubliczne. Ponadto wiedzie do coraz większej polaryzacji politycznej i znacznego zróżnicowania w postrzeganiu szkoły oraz do podwyższonej tolerancji dla odsiewu i odpadu uczniów. DESKOLARYZACJA SIECI UCZĄCYCH SIĘ, ZANIK SZKOŁY, ODCHODZENIE NAUCZYCIELI Powszechne niezadowolenie z modelu biurokratycznego prowadzi do jego załamania się i odejścia od zorganizowanego systemu szkolnego jako przestarzałego, niesprawiedliwego i niezapewniającego równości społecznej. Pojawią się nowe formy organizacyjne instytucji zajmujących się kształceniem: prywatne, sieci, centra i tym podobne. Zanika narzucony program kształcenia i wychowania, a uwaga zostaje skupiona na rozwoju ucznia jako osoby. Dużo czasu przeznacza się na zajęcia sportowe i rozwijanie zainteresowań. Płaca nauczycieli wzrasta, ale warunki pracy ulegają pogorszeniu i nauczyciele odchodzą z zawodu. Upadek szkoły wieści agresywna kampania prowadzona przez media. RESKOLARYZACJA SZKOŁY JAKO OŚRODKI ŻYCIA SPOŁECZNEGO, CENTRA SPOŁECZNOŚCI LOKALNEJ, SPOŁECZNOŚCI UCZĄCE SIĘ Ten scenariusz promuje proaktywny system szkolny, w którym szkoła jest uważana za najważniejszą instytucję w działaniach na rzecz równości i sprawiedliwości społecznej oraz w przeciwdziałaniu wykluczeniu. Główne zainteresowanie skupia się na treściach i jakości kształcenia, a wymagania stawiane szkole są czytelnie określone w programie kształcenia i wychowania oraz w sylabusach. Wiedza zdobywana przez ucznia jest ważna, ale nie mniej istotne są jego kompetencje społeczne, poczuwanie się do solidarności i akceptowanie wartości demokratycznych 8. Mając na względzie powyższe scenariusze rozwoju szkoły, trudno nie zgodzić się z Maciejem M. Sysło, gdy twierdzi, że: scenariusze przedstawiają w czystej postaci, jakie w przyszłości może być miejsce szkoły (a ogólniej kształcenia) w społeczeństwie, nie odnoszą się więc do pojedynczej szkoły lub lokalnych rozwiązań. W rzeczywistości można oczekiwać raczej złożonych kombinacji tych możliwych rozwiązań i taki scenariusz - siódmy - może wypracować każda społeczność na swój użytek 9. Szkoła również, jeśli nie zasklepi się w czasie teraźniejszym. 8 B.-G. Freding, Kilka refleksji na temat doskonalenia szkoły, Dyrektor Szkoły 2007, nr 4. 9 M.M. Sysło, Szkoła w środowisku nowych technologii, Magazyn Dyrektora. Sedno 2011, nr 2. 7

8 UZASADNIENIE DLA POSIADANIA KONCEPCJI Jeśli minister edukacji narodowej wymaga od szkół koncepcji pracy, dyrektorzy raczej myślą o tym, jak ją opracować, niż dlaczego jest potrzebna. Dowodzi tego popularność na edukacyjnym rynku i w internecie różnego rodzaju gotowców. Tymczasem doskonalenie szkoły nie polega na odkrywaniu wielkiego M - jedynie słusznej metody czy modelu, który sprawdza się w każdej sytuacji. Nie oznacza więc poszukiwania odpowiedzi na pytanie: jak robić, lecz co robić i dlaczego właśnie to. O ile pierwszemu z pytań poświęca się wiele czasu, o tyle pozostałe najczęściej ignoruje 10. Dotyczy to zwłaszcza pytania dlaczego. Tymczasem za tym, aby szkoła miała koncepcję pracy, przemawia wiele argumentów ogólnych i szczegółowych: A. Posiadanie koncepcji jest jednym z warunków skuteczności działania - trzeba najpierw wyobrazić sobie to, co zamierzamy zrobić, i uporządkować według obranych kryteriów (na przykład pilności, ważności, wykonalności, możliwości finansowych), zanim cokolwiek zaczniemy robić. Wiąże się więc z myśleniem o przyszłości, to jest tym wymiarem czasu, w którym jeszcze nic się nie zadziało i w którym wiele można. Uruchamia myślenie twórcze i sprawia, że stajemy się kreatorami jutra oraz inspiratorami rozwoju szkoły. B. Koncepcja odgrywa rolę drogowskazu - wszystkim członkom społeczności szkolnej wytycza ten sam kierunek działania. Bez względu na to, czy będą realizować zapisane w niej zadania pojedynczo, parami czy w zespołach (jednorodnych czy różnorodnych), czy zaczną wcześniej czy później, czy będą zmierzać do celu tą samą, czy innymi drogami, kierunek działania zostanie zachowany. C. Koncepcja jest punktem odniesienia w procesie podejmowania decyzji. Jasno wytyczone priorytety z jednej strony pomagają dokonywać wyborów między różnymi opcjami i możliwościami, z drugiej - rezygnować z tego, co może ciekawe i pociągające, ale nie przyczynia się do realizacji koncepcji. Trudno nie zwrócić tu uwagi na jeszcze jedną sprawę, a mianowicie że wymaga to asertywności - powiedzenia nie różnym okazjom i akcjom - ale też i jej uczy. D. Koncepcja ułatwia koncentrację na tym, co najważniejsze. Sprawia, że członkowie społeczności szkolnej nie rozmieniają się na drobne. E. Koncepcja rządzi też czasem teraźniejszym. Podpowiada, na co go wydatkować, a na co nie. F. Koncepcja umożliwia w miarę równomierne rozłożenie zadań na osi czasu. Dzięki temu można uniknąć ich nadmiernego spiętrzenia w pewnych okresach. G. Koncepcja ułatwia racjonalne gospodarowanie zasobami (ludzkimi, rzeczowymi, finansowymi, czasem), których zazwyczaj odczuwamy niedostatek. H. Koncepcja pozwala całościowo spojrzeć na szkołę - zawrzeć w polu widzenia nie tylko jej wewnętrzny obraz, ale także obraz otoczenia oraz związki między nim a szkołą. W otoczeniu bowiem rodzą się wyzwania, wobec których przychodzi stanąć społeczności szkolnej. Ich dostrzeżenie, przemyślenie i zinternalizowanie pomaga stawiać czoła zagrożeniom i wykorzystywać szanse. I. Koncepcja ułatwia kreowanie wizerunku szkoły w otoczeniu. Czytelnie sformułowana koncepcja, a zwłaszcza misja, toruje drogę strategii marketingowej adekwatnej do charakteru szkoły. Pomaga naszkicować logo, przygotować stronę WWW, ofertę dla obecnych i potencjalnych klientów, szyld reklamowy i tym podobne. J. Koncepcja pomaga w spójnym działaniu wszystkich członków społeczności szkolnej i spójnym z koncepcją opracowaniu dokumentów. K. W końcu, pomyślna realizacja koncepcji wyzwala poczucie sukcesu wśród nauczycieli, uczniów, rodziców, 10 B.-G. Freding, op.cit. 8

9 pracowników niepedagogicznych. Wykonanie zaplanowanych zadań nastawia pozytywnie, co z czasem staje się dodatkową motywacją do podejmowania kolejnych przedsięwzięć i bardziej ambitnych wyzwań. PROBLEMY ZWIĄZANE Z OPRACOWANIEM KONCEPCJI Problemów z opracowaniem koncepcji może być tyle, ile szkół. Ramy artykułu pozwalają skoncentrować się jedynie na najważniejszych. SKĄD CZERPAĆ INFORMACJE NIEZBĘDNE DO OPRACOWANIA KONCEPCJI? Pytani przeze mnie dyrektorzy szkół wskazują zwykle na: priorytety ministra edukacji narodowej czy aktualnie wprowadzane zmiany systemowe; wyniki ewaluacji (wewnętrznej i zewnętrznej), wyniki sprawdzianów i egzaminów zewnętrznych, prowadzone w szkole innowacje czy projekty, problemy z uczniami, nauczycielami czy rodzicami, wobec których staje szkoła. To sprawia, że podstawą do opracowania koncepcji są z jednej strony informacje przekazywane z góry systemu edukacji, z drugiej - płynące z wewnętrznych problemów szkoły, czyli oddolne. Znikają natomiast z pola widzenia te, dochodzące z boku, czyli z otoczenia. Tymczasem to ono przede wszystkim przesądza o problemach szkoły - obecnych i przyszłych, a ich rozwiązywanie przekłada się na przygotowanie uczniów do życia (między innymi społecznego, zawodowego, rodzinnego). Zakreślenie granic otoczenia szkoły nie jest dzisiaj łatwe. Jeśli już do tego dochodzi, to zazwyczaj postrzega się je jako tak zwane środowisko lokalne (cokolwiek to określenie miałoby oznaczać). Jest ono dyrektorom i nauczycielom znane w sposób naturalny, co ułatwia wykorzystywanie płynących z niego informacji przy opracowaniu koncepcji pracy szkoły. Problem w tym, że świat stał się obecnie - zgodnie z przepowiednią Marshalla McLuhana - globalną wioską, a granice otoczenia szkoły uległy dynamicznemu rozszerzeniu. Tu już nie tylko chodzi o zjednoczoną Europę, ale o postrzeganie tego, co dzieje się poza jej granicami, i przygotowanie uczniów do życia w świecie zróżnicowanym, opalizującym mnogością kultur, religii, ideologii, systemów wartości; rozumienie problemów w skali planety i branie udziału w kreowaniu jej przyszłości. Rada Europy w Deklaracji Edukacja międzykulturowa w nowym kontekście europejskim (2003 rok, tak zwana Deklaracja ateńska) wskazała na pożądane międzykulturowe kompetencje nauczyciela. Nauczyciel powinien umieć wchodzić w różne role niezbędne z punktu widzenia realizacji edukacji międzykulturowej - mediatora, doradcy, partnera i menedżera zasobów ludzkich. Powinien potrafić zarządzać różnorodnością (manage diversity), a więc między innymi umieć pracować z grupami młodzieży różnych ras, narodowości, religii i przekonań. Zarządzanie różnorodnością odpowiednio kształtowane w szkole będzie przecież później przydatne we wdrażaniu zasad polityki społecznej, rodzinnej i migracyjnej. W dokumencie wskazano na niezbędne podejścia do procesu nauczania, rekomendowano również konkretne metody nauczania. Nauczanie powinno się koncentrować na zagadnieniach uczenia się w grupie (social learning) i uczenia się opartego na współpracy (cooperative learning) w celu uwzględnienia we wszystkich działaniach dydaktycznych elementów uczenia się, aby żyć wspólnie (learning to live together). Powyższe założenia powinny się materializować w programach nauczania, zwłaszcza historii, wiedzy obywatelskiej i języków obcych 11. Najpierw jednak należy je zawrzeć w koncepcji pracy szkoły. Tymczasem zagadnienie zarządzania różnorodnością nie jest bliżej znane. Rzadko omawia się je na szkoleniach dla kandydatów na dyrektorów, czynnych dyrektorów czy nauczycieli. Przeciwdziałanie ksenofobii, wykluczeniu społecznemu, nietolerancji, przemocy czy stereotypizacji w naszym społeczeństwie rodzi się w bólach. 11 M. Sielatycki, Program edukacyjny Warszawa różnorodna. Komponent Edukacja obcokrajowców w Warszawie, Biuro Edukacji Urzędu m. st. Warszawy, 2007 (materiał niepublikowany). 9

10 Różnorodność to nie tylko zagrożenie, ale i szansa. Trzeba jednak najpierw dostrzec, jak w pozytywny sposób wpływa na pracę szkoły realizacja zadań w grupach różnorodnych, stwarzanie równych szans i warunków do ich wykorzystania naszym i obcym, poznawanie odmiennych kultur, religii, systemów wartości i tym podobnych. Absolwenci szkoły, która zmierzyła się z tymi wyzwaniami, szybciej adaptują się do nowego otoczenia, lepiej też będą rozumieć problemy świata. Mając powyższe na uwadze, uczestnikom prowadzonych przez mnie zajęć na temat koncepcji pracy szkoły powtarzam znane od dawna, ale nie zawsze pamiętane powiedzenie: myśl globalnie, działaj lokalnie. CO UCZYNIĆ MOTYWEM PRZEWODNIM KONCEPCJI PRACY SZKOŁY? Koncepcja pracy szkoły, przynajmniej tak wynika z moich doświadczeń, jest często zbiorem składającym się z kilku priorytetów i wielu zadań szczegółowych, które nie zawsze są spójnie powiązane. Dostrzega się w nich brak motywu przewodniego spajającego poszczególne elementy. Rolę tę powinna odegrać misja, czyli syntetyczna i krótka odpowiedź na pytanie, po co istnieje nasza szkoła (nie szkoła w ogóle). Rozwinięta w koncepcji sprawia, że ta staje się koherentną całością. Szkoły o ściśle okreslonym profilu kształcenia, na przykład sportowe, muzyczne, zawodowe lub o specyficznych problemach edukacyjnych - integracyjne, przyszpitalne - mają ułatwione zadanie. Profil czy problemy szkoły ukierunkowują treść misji i pomagają w jej opracowaniu. Pomocne może też być przystąpienie do jakiegoś wieloletniego projektu, na przykład szkół promujących zdrowie i skorzystanie przy formułowaniu misji z założeń wypracowanych przez jego twórców. Innym wyjściem ułatwiającym zadanie jest sięgnięcie do teorii zarządzania, a w niej na przykład do koncepcji organizacji uczącej się lub odwołanie się do dokumentów z zakresu polityki oświatowej - krajowych lub zagranicznych. W tym ostatnim przypadku na przykład do zaleceń Parlamentu Europejskiego z roku 2006 w sprawie kompetencji kluczowych w procesie uczenia się przez całe życie. Jest w nich mowa o: porozumiewaniu się w języku ojczystym, porozumiewaniu się w językach obcych, kompetencjach matematycznych i podstawowych kompetencjach naukowo-techniczych, kompetencjach informatycznych, umiejętności uczenia się, kompetencjach społecznych i obywatelskich, inicjatywie i przedsiębiorczości, świadomości i ekspresji kulturalnej. Motywem przewodnim koncepcji pracy szkoły może być kształcenie tych umiejętności. Ponadto można też sięgnąć po najnowsze dokumenty zakreślające ramy postlizbońskiej strategii dla edukacji Europa 2020 i Edukacja i Szkolenie Należy zwłaszcza zwrócić uwagę na szanse, jakie otwierają przed szkołą dwie główne inicjatywy UE Mobilna młodzież i Nowe umiejętności dla nowych miejsc pracy 12 ; w końcu - skonfrontować wyniki pracy szkoły z wynikami badań PISA czy PIRLS oraz wyprowadzić wnioski pod własnym adresem. Odwołanie się do dokumentów zawierających założenia polityki oświatowej 13 lub do koncepcji organizacyjnych czy pedagogicznych pozwala sformułować misję w sposób pozbawiony ogólników i dzięki temu uczynić ją mierzalną. JAK PLANOWAĆ W SYTUACJI NIEPEWNOŚCI? Jestem o to często pytana w toku zajęć. Jak planować pracę szkoły, gdy zmiana goni zmianę? Niekiedy nawet, czy planowanie ma sens, jeśli nie jesteśmy w stanie przewidzieć, co się zdarzy za kilka miesięcy, a co dopiero później Nowe perspektywy dla edukacji, rozmowa z wiceministrem edukacji Mirosławem Sielatyckim, Dyrektor Szkoły 2011, nr Na przykład: Społeczeństwo w drodze do wiedzy. Raport o stanie edukacji, IBE, Warszawa 2010; T.R. Wolanin, Aby żadne dziecko nie zostało w tyle, ABC, Warszawa 2011.

11 Myślę, że planowanie ma sens zawsze, ponieważ umożliwia, chociaż w pewnym stopniu, kreowanie przyszłości. Trzeba to tylko robić inaczej niż w sytuacji, gdy wydaje nam się, że wiemy, jaki będzie bieg zdarzeń. W organizacjach gospodarczych korzysta się z planowania alternatywnego, tworząc dwa warianty planu: na dobre i na złe. W zależności od rozwoju wypadków realizuje się któryś z nich. Stosuje się też metodę scenariuszy, opracowując trzy warianty planu: optymistyczny, zakładający pomyślną przyszłość; pesymistyczny, w którym z góry przyjmuje się, że sprawy potoczą się niekorzystnie; realistyczny - pośredni. Inną z metod, przydatną w sytuacji niepewności, jest metoda planowania kroczącego. Myślę, że ona właśnie może znaleźć zastosowanie przy opracowaniu koncepcji pracy szkoły. Pozwala bowiem pogodzić dwie z pozoru sprzeczne tendencje: szczegółowe planowanie bieżące (na okres bardziej przewidywalny) i ogólne planowanie na dłuższy czas (czyli mniej przewidywalny). Planowanie kroczące ma charakter wieloletni (na przykład trzyletni, czteroletni, pięcioletni). Polega na systematycznym przesuwaniu horyzontu czasu planu poprzez dodawanie priorytetów na taki okres, jaki uległ zakończeniu, na przykład rok szkolny. Dzięki temu plan kroczy i tym samym nie kończy się, jak to bywa przy tradycyjnym planie, z datą realizacji ostatniego zadania. Planowanie kroczące ma wiele zalet: wiąże planowanie bieżącej pracy (na dany rok szkolny) z planowaniem rozwoju (na dalszy okres); inspiruje do ciągłego myślenia o przyszłości (wizji, priorytetach); wymusza systematyczną aktualizację planu (przynajmniej raz w roku szkolnym, gdy trzeba dopisać priorytety na kolejny rok i uszczegółowić je na rok bieżący); zapewnia planowaniu płynność, przestaje być ono postrzegane jako proces okazjonalny; w końcu, pozwala traktować koncepcję pracy szkoły zarówno jako efekt, jak i proces, o czym była mowa na początku niniejszego artykułu. Rysunek 2. Schemat planu kroczącego 2015/16 Misja Wizja Priorytety 2013/ /13 Misja Wizja Priorytety 2014/ / /13 Misja Wizja Priorytety Roczny plan pracy 2014/ /14 Roczny plan pracy 2011/12 Roczny plan pracy Źródło: opracowanie własne. 11

12 ILE ZMIANY, ILE CIĄGŁOŚCI W KONCEPCJI PRACY? To sprawa wyważenia proporcji. Ani nadmiar zmian, ani nadmierna zachowawczość nie wydają się dla szkoły pożądane. W niektórych sytuacjach wyważenie proporcji między ciągłością i zmianą staje się szczególnie trudne. Na przykład skorzy do zmiany są początkujący dyrektorzy. Wraz z powołaniem na stanowisko chcą w jakiś widoczny sposób zaznaczyć swoją obecność. Pobrzmiewa to potem długo w wypowiedziach członków społeczności szkolnej, na przykład: Pamiętasz, wszystkie drzwi do sal lekcyjnych zostały pomalowane na niebiesko, po tym jak X został dyrektorem lub Tablicę interaktywną z komputerem i oprogramowaniem zakupił Y, zaraz po powołaniu na dyrektora. Z odmienną sytuacją mamy do czynienia w szkole o długoletniej tradycji i utrwalonej kulturze, w której określone wartości, normy i zachowania są kultywowane od lat. Wtedy zmiany mentalne nauczycieli, jeśli konieczne, stają się nie lada wyzwaniem. W obydwu wskazanych przykładach mamy do czynienia ze spojrzeniem oddolnym, wewnątrzszkolnym. Trudno nie brać pod uwagę również zmian wprowadzanych przez ministra edukacji narodowej, zwłaszcza wtedy, gdy wieści reformę. Zmiany narzucane rzadko spotykają się z pozytywnym przyjęciem. Najczęściej wywołują opór lub obojętność i tym bardziej do rangi problemu podnoszą sprawę wskazaną w niniejszym rozdziale. Brak wyważenia proporcji między ciągłością i zmianą, czy to na dole, czy na górze struktury systemu edukacji, powoduje, że reformy czy innowacje stają się pozorne. Rzutuje to negatywnie nie tylko na konkretne przedsięwzięcie, ale także na nastawienie do zmian w ogóle. Kolejnej - nawet słusznej - członkowie społeczności szkolnej nie zechcą wdrażać, gdyż poprzednia kojarzy im się z negatywnymi emocjami i doświadczeniami. ZAKOŃCZENIE Niniejszy wywód koncentrował się na sprawie opracowania koncepcji, czyli zaplanowania pracy szkoły. Tymczasem równie ważne są wdrożenie i ewaluacja. Wskazane tu trzy procesy (planowanie, wdrożenie, ewaluacja) mają odrębny charakter, generują inne problemy i nie zawsze są z sobą ściśle powiązane. To sprawia, że przygotowanie dobrej koncepcji nie gwarantuje jej pomyślnego wdrożenia, a ono, nawet poprawnie przeprowadzone, nie zapewnia automatycznej ewaluacji. Dlatego przystępując do opracowania koncepcji, trzeba te trzy procesy mieć jednocześnie na względzie. Myśleć nie tylko o tym, co w koncepcji zapisać - papier wszystko przyjmie - ale jak to będziemy wdrażać, a potem, jak ocenimy realizację. 12

13 Agnieszka Arkusińska, Indira Lachowicz Planowanie zmiany wykorzystanie wyników ewaluacji 1 Niebezpieczną praktyką byłoby odłożenie raportu na półkę, brak analizy jego wyników i wniosków, brak zastanowienia się nad tym, co z niego wynika. Rozporządzenie o nadzorze pedagogicznym wprowadziło do szkolnej rzeczywistości dwa rodzaje ewaluacji: zewnętrzną i wewnętrzną. Tej zewnętrznej dokonuje zespół wizytatorów do spraw ewaluacji, wewnętrznej - dyrektor szkoły. PRZED EWALUACJĄ ZEWNĘTRZNĄ Twoim pierwszym zadaniem, jako dyrektora szkoły/placówki, jest takie poprowadzenie spotkania rady pedagogicznej, aby nauczyciele zrozumieli istotę ewaluacji, a przede wszystkim wymagań. Pamiętaj jednak, że nie wystarczy pokazać kilku slajdów z rozporządzeniem. Przeprowadź specjalną dwugodzinną radę pedagogiczną, podczas której nauczyciele w zespołach podyskutują na temat celów i wartości ewaluacji. Odpowiedzą sobie na pytanie, co już w szkole jest realizowane, a co dopiero może się wydarzyć. Zastanowią się, w jaki sposób mogą przełożyć wskazane przez państwo wymagania na swoje plany pracy z uczniami. Taki dyskurs i refleksja są konieczne, aby nauczyciele przekonali się, że zmiana ma służyć poprawie funkcjonowania szkoły i osiąganiu lepszych efektów, a nie kolejnemu pozornemu działaniu. Badanie w szkole, które prowadzą wizytatorzy, może trwać nawet pięć dni, podczas których są prowadzone badania ankietowe, wywiady, fokusy. Każdy dyrektor, który zostanie powiadomiony o prowadzonej u niego ewaluacji, powinien się do niej przygotować. Powinien też pamiętać, że jest gospodarzem szkoły i to do niego należy przygotowanie jej do badania. A więc: zapoznaj się z procedurą prowadzenia ewaluacji, która zawiera opis kolejnych działań. To ważne, ponieważ znajomość procedury pomoże Ci w podejmowaniu decyzji w trakcie planowania działań ewaluacyjnych; zapoznaj się z narzędziami, pozwoli Ci to wyobrazić sobie, jakie informacje będą zbierane podczas badania; zanim, wspólnie z wizytatorami, ustalisz harmonogram badania, przejrzyj kalendarz imprez szkolnych. Pozwoli to na takie ułożenie harmonogramu badań, aby nie kolidowały one z zaplanowanymi wcześniej wydarzeniami; ustal, wspólnie z wizytatorami, harmonogram badania - poszczególne działania ewaluacji (ankiety, wywiady, obserwacje) dopasujcie do pracy szkoły, do pracy rodziców, samorządowców i tak dalej; poinformuj nauczycieli o planowanej ewaluacji i jej harmonogramie, spotkaj się z nimi, przedstaw ogólne zagadnienia, które będą poruszane podczas ewaluacji, zadbaj o pozytywne nastawienie wszystkich do ewaluacji; uprzedź rodziców, uczniów i inne zaangażowane osoby o ewaluacji w szkole; ustal, w jakich działaniach będziesz uczestniczyć; nie przygotowuj żadnych dodatkowych dokumentów (na potrzeby ewaluacji); powiadom partnerów szkoły, czym jest ewaluacja i jakie ma ona znaczenie dla szkoły. Do wywiadu zaproś 1 Tytuł artykułu został zmieniony na potrzeby niniejszego wydawnictwa. Tytuł oryginalny: Ewaluacja zewnętrzna jak się do niej dobrze przygotować? 13

14 takich, którzy wiedzą coś o szkole, uprzedź ich na piśmie, poproś o potwierdzenie obecności, przygotuj listę rezerwową; nie planuj dla siebie na ten czas żadnych dodatkowych zajęć; sprawdź sprzęt (komputery); bądź elastyczny; bądź gospodarzem; współpracuj z wizytatorami. W TRAKCIE EWALUACJI Kiedy już wizytatorzy do spraw ewaluacji zagoszczą w Twojej szkole, także masz kilka zadań do wypełnienia: przedstaw wizytatorów nauczycielom, uczniom, rodzicom, partnerom; zaaranżuj sale na spotkania (wywiady); przygotuj salę spotkań dla wizytatorów; bądź dyspozycyjny. Po ewaluacji wizytatorzy do spraw ewaluacji opracowują, analizują i interpretują wyniki oraz przygotowują raport. Tutaj także jest dla Ciebie pole do popisu. Pamiętaj, że wizytatorzy: muszą konsultować z Tobą raport; muszą zaprezentować wstępny raport i wnioski Tobie i nauczycielom na radzie pedagogicznej, aby przedyskutować wyniki ewaluacji; przygotowują ostateczną wersję raportu dopiero po spotkaniu z Tobą i radą pedagogiczną. Do rady pedagogicznej, na której wizytatorzy przedstawią wstępny raport i wnioski, też należy się przygotować. Pamiętaj, że wizytatorzy to też ludzie, że przychodzą do obcej szkoły i staną przed radą pedagogiczną, dlatego: ustal, wspólnie z wizytatorami, termin i czas trwania rady, przygotuj radę na dłuższe spotkanie; pozytywnie nastaw nauczycieli do prezentacji; przygotuj pomoce - kolorowe karteczki, kartki do pisania, flamastry, flipchart, papier do niego; pomóż wizytatorom, jeśli będzie taka potrzeba, w organizacji sali, podziale na grupy, zbieraniu kartek i tak dalej. Na koniec pamiętaj: ewaluacja jest jawna (macie dostęp Ty i nauczyciele do narzędzi) i możesz się do niej przygotować; koloryzowanie nie ma sensu: na takie same lub podobne pytania będą odpowiadali uczniowie, nauczyciele, rodzice, partnerzy szkoły oraz Ty, poza tym oczekujesz obiektywnych wyników, które pomogą Ci rozwijać szkołę/placówkę; przedstawiasz tylko taką dokumentację szkolną, którą uznasz za ważną (może to być koncepcja pracy szkoły, statut, plan nadzoru pedagogicznego, program wychowawczy, program profilaktyki, regulaminy, kryteria oceniania, plany zespołów, dokumenty potwierdzające dokonanie diagnozy potrzeb w zakresie działań wychowawczych i dydaktycznych, harmonogramy, programy zajęć prowadzonych w szkole, informatory, ulotki o szkole). Po ewaluacji otrzymasz raport zawierający wyniki badania wraz z podsumowaniem zawierającym komentarze oraz określenie poziomu spełniania wymagań. Raport będzie zawierać także wnioski, na które należy zwrócić szczególną uwagę. 14

15 Na cały raport składa się: charakterystyka szkoły (metryczka), opis sytuacji szkoły, analiza zebranych danych dla każdego wymagania, komentarz do zebranych danych i poziom spełnienia wymagania, podsumowanie każdego z czterech obszarów (jeśli ewaluacja będzie całościowa, jeśli natomiast będzie dotyczyła jednego obszaru, otrzymasz podsumowanie wymagań do jednego obszaru), wnioski oraz załączniki, w których znajdą się zastosowane narzędzia i wnioski z ewaluacji wewnętrznej. Taki raport otrzymają także organ prowadzący szkołę/placówkę. Raport zostanie również zamieszczony/udostępniony w internecie. CO DALEJ? Ewaluacja zewnętrzna odbyła się. Otrzymałeś raport. Co dalej? Teraz warto sobie zadać kilka pytań, ale najważniejsze to: co teraz? Raport jest ważnym źródłem informacji o szkole. Wnioski z niego płynące zostały już sformułowane przez wizytatorów do spraw ewaluacji, ale także rada pedagogiczna może dostrzec w raporcie coś, nad czym powinna się zastanowić, przemyśleć, pracować. Może ustalić priorytety na dany rok szkolny. Raport ma służyć rozwojowi szkoły, ma pokazać, w czym szkoła jest już dobra, wskazać te obszary, w których szkoła osiąga sukcesy, ale ma także wskazać te elementy, które wymagają poprawy, na które Ty i nauczyciele powinniście zwrócić większą uwagę. Niebezpieczną praktyką byłoby odłożenie raportu na półkę, brak analizy jego wyników i wniosków, brak zastanowienia się nad tym, co z niego wynika. Twoją rolą, jako dyrektora szkoły, jest zatem takie przygotowanie rady pedagogicznej do odbioru raportu, aby nauczyciele wybrali cele do działań dla siebie i szkoły, aby raport nie został odłożony ad acta. Niebezpieczeństwo jest jeszcze jedno - wyniki raportu, być może niezbyt korzystne dla szkoły, nie powinny być pretekstem do krytyki narzędzi, doboru grup badawczych czy ich wielkości. Szkoły, które mają już za sobą ewaluację, staną przed tymi pytaniami - niebezpieczeństwami, dlatego należy im i każdym następnym szkołom, dać szansę na to, aby dobrze wykorzystały wiedzę płynącą z raportu, żeby zauważyły takie informacje, które pozwolą uchwycić, co się dzieje w szkole, jakie procesy w niej zachodzą, jak te procesy można udoskonalić, zmieniać, dopasować do potrzeb. JAK PRACOWAĆ Z RADĄ PEDAGOGICZNĄ? Jak wykorzystać raport? Jak pracować z radą pedagogiczną? Proponujemy sposób, który został przećwiczony przez grupy dyrektorów pod kierunkiem doktora Johna Fischera z Bowling Green State University Ohio w USA. Przedstawił on pięć kroków, jakie powinna zrobić szkoła/nauczyciele, aby właściwie skonsumować dane wynikające z raportu. Krok pierwszy to rozważania, czyli refleksja na temat informacji zawartych w raporcie i wybór problemów. Krok drugi to działanie, czyli zaplanowanie konkretnych działań, które wynikły z rozważań. Krok trzeci to ustalenie dowodów, czyli tego, po czym poznamy, że realizujemy wybrane cele. Krok czwarty to refleksja nad wynikami. Krok piąty to wejście na poziom autoewaluacji. Zapoczątkowana dyskusja nad wynikami raportu z ewaluacji zewnętrznej powinna być kontynuowana podczas kolejnych spotkań rady pedagogicznej, analiza może trwać kilka tygodni. Zrobienie tego pierwszego kroku wymaga spotkania nauczycieli, na którym wyniki raportu zostaną poddane głębokiej refleksji. Spotkanie czy spotkania rady pedagogicznej powinny być przygotowane i poprowadzone przez dyrektora szkoły. Spotkania rady pedagogicznej mogą być prowadzone według zaproponowanego pomysłu 2 : Przebieg spotkania 1. Refleksja na temat informacji zawartych w raporcie i wybór problemów (czas na ćwiczenie: 60 minut) Podział na cztery grupy - otrzymują po jednym obszarze raportu i rozmawiają na następujące tematy: Jakie informacje uzyskane z raportu wydają mi się istotne? Co jest interesujące, ważne i wymaga uwagi? 2 Opracowano na podstawie: J. Fischer, Jak nauczyć się podejmować decyzje, wykorzystując wyniki raportu z ewaluacji? [w:] G. Mazurkiewicz (red.), Ewaluacja w nadzorze pedagogicznym. Odpowiedzialność, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków

16 Prowadzący proponuje, żeby refleksję doprowadzić do sformułowania konkretnego problemu. Grupy wypisują problemy na plakatach i prezentują. Prowadzący rozwiesza plakaty na ścianach. Pytanie prowadzącego: Które z tych informacji są priorytetowe dla pracy szkoły? Uczestnicy otrzymują po cztery cenki 3 (lub kolorowe flamastry) i wybierają dla siebie najważniejsze zagadnienia (zaznaczają na plakacie przy wybranym przez siebie problemie). Prowadzący przedstawia wyniki - wybiera najważniejsze, te, które otrzymały największą liczbę głosów. Będą one zagadnieniami do dalszej pracy. Należy zwrócić uwagą na to, aby nie zgubić obszaru efekty jako najistotniejszego zadania szkoły. 2. Analiza przyczyn wybranych problemów (czas na ćwiczenie minut prezentacja) Prowadzący zapisuje na nowych plakatach wybrane zagadnienia (cztery) i rozkłada w czterech miejscach. Nauczyciele dobrowolnie decydują o wyborze zagadnienia, nad którym chcieliby pracować (tworzenie grup). Grupy problemowe otrzymują dodatkowe dane (opis kryteriów) związane z wybranym zagadnieniem i odpowiadają na pytanie: Jakie są powody zaistniałego problemu? Wypisują trzy najważniejsze powody na karteczkach (jeden na jednej karteczce) i przyklejają na plakacie. Następnie zastanawiają się, na co szkoła ma wpływ, na co wpływu nie ma i odrzucają te, które całkowicie leżą poza zasięgiem wpływu szkoły (można je przekleić na margines plakatu). Kolejne pytanie odnosi się do każdego z pozostawionych powodów/przyczyn (od ogółu do szczegółu). Dlaczego tak się dzieje? Karteczki z pojedynczymi przyczynami uczestnicy przyklejają pod odpowiednimi powodami. Ten sam krok jest powtarzany przy każdym powodzie, szukamy przyczyny przyczyn. Jest to bardzo pogłębiona refleksja. Grupy prezentują wyniki swojej pracy. Pozostałe grupy komentują, uzupełniają wypowiedzi (20 minut). 3. Planowanie z przyszłości (czas na ćwiczenie - 60 minut) Praca w tych samych grupach. Zadaniem grup jest: określenie w danym problemie celu do realizacji w dłuższej perspektywie, na przykład wszyscy uczniowie znajdują w szkole możliwości rozwoju swoich zainteresowań i uzdolnień; odpowiedź na pytania: - jakie działania możemy w szkole podjąć, aby ten cel osiągnąć? - jakie działania indywidualnie mogę podjąć dla realizacji celu? określenie do każdego działania: kiedy, jak, kto, zasoby, dowody, kryterium sukcesu. Prezentacja pracy grup i możliwość dopisania propozycji działań podejmowanych przez innych. 4. Samoocena Po kilku miesiącach dokonujemy w szkole samooceny. Każdy z nauczycieli dokonuje refleksji na temat procesu związanego z prowadzonymi działaniami i zapisuje na karteczkach: pytania, wątpliwości, sukcesy, zebrane informacje, trudności - jeden na jednej karteczce. 3 Cenki - kolorowe karteczki samoprzylepne, na których zwyczajowo zapisuje się cenę. 16

17 CO PO RAPORCIE Z EWALUACJI ZEWNĘTRZNEJ? A może ewaluacja wewnętrzna? Pamiętaj, że może być ona pogłębieniem wyników ewaluacji zewnętrznej. Twoim zadaniem trudnym - jest włączenie nauczycieli w planowanie/projektowanie, przeprowadzenie i wykorzystanie wyników ewaluacji wewnętrznej. Doskonałe poznanie i uwewnętrznienie wymagań pozwoli całemu gronu włączyć się w planowanie zmiany. Potrzebni będą sojusznicy i liderzy. Jak ich szukać? Najlepiej wykorzystać już funkcjonujących w szkole przewodniczących zespołów przedmiotowych. Wyłonieni liderzy powinni poprowadzić dyskusje z nauczycielami nad obszarami pracy szkoły (efekty, procesy, środowisko, zarządzanie), które będą poddane ewaluacji. Następnie liderzy powinni przedstawić radzie pedagogicznej wyniki i wnioski z tej dyskusji. Na podstawie tej informacji rada ostatecznie podejmie decyzję, który z obszarów będzie poddany badaniu. Aby dobrze przeprowadzić ewaluację wewnętrzną, należy ją dobrze zaplanować/zaprojektować. Oto kolejne kroki, które pozwolą Ci zaplanować ewaluację wewnętrzną: definiowanie przedmiotu ewaluacji, czyli co chcesz zbadać, po co badasz, czego chcesz się dowiedzieć; sformułowanie pytań kluczowych, czyli na jakie pytania chcesz uzyskać odpowiedź; sformułowanie kryteriów ewaluacji, czyli uszczegółowienie pytań kluczowych, które mają dość wysoki poziom ogólności, dobrze dobrane kryteria pozwalają na gromadzenie tylko tych informacji, które są naprawdę niezbędne; opracowanie strategii badawczej, czyli dobór metod i technik zbierania danych; metody doboru próby, czyli kto będzie badany, jak liczne to będą grupy; formy komunikowania wyników, czyli jak przedstawić wyniki i wnioski (raport); harmonogram, czyli terminy kolejnych działań w ramach ewaluacji wewnętrznej i odpowiedzialni za ich wykonanie; określenie formy analizy i prezentacji danych, czyli wybór sposobów prezentacji wyników, raportu ewaluacyjnego. Profesor Henryk Mizerek pisze: Praktyki upowszechniane w Polsce bardzo często pomijają fazę projektowania. Początkiem większości ewaluacji jest poszukiwanie gotowych narzędzi badawczych. w rezultacie mamy do czynienia z ankietomanią na masową skalę. Ankietuje się wszystkich i wszędzie, nierzadko ewaluacja zaczyna i kończy się na tym etapie. Brakuje czasu i umiejętności, i możliwości, by zebraną w ten sposób wielką ilość informacji poddać analizie i przedstawić w formie raportu. Nawiasem może to i dobrze - albowiem są to często informacje zupełnie bezużyteczne 4. Biorąc sobie do serca słowa profesora Mizerka - przygotuj się dobrze zarówno do ewaluacji zewnętrznej, jak i wewnętrznej. 4 H. Mizerek, Ewaluacja w edukacji szansa z (kilkoma) pułapkami w tle. Nauczyciel i uczeń w przestrzeniach szkoły,[w:] M. Nowicka (red.), Nauczyciel i uczeń w przestrzeniach szkoły, wydawnictwo UWM, Olsztyn

18 Ewa Maksymowska O czym warto pamiętać wprowadzając znaczącą zmianę w zarządzanej placówce Wszystko przemija, prócz zmiany. Heraklit Prawem wszechświata jest zmiana. Pory roku przychodzą i odchodzą, po dniu następuje noc nic nie pozostaje takie samo. Ty także codziennie się zmieniasz, po przeczytaniu każdej inspirującej książki stajesz się inną osobą, a po świadomym dokonaniu kilku małych, a może i kilku olbrzymich dobrych zmian w swoim życiu będziesz zmienioną osobą. To poprzez ciebie dokonuje się pozytywna zmiana w świecie, w którym żyjesz, w społeczeństwie, w którym funkcjonujesz, w twojej rodzinie Ewa Foley Wszystko, co w jakimś momencie cenimy i uznajemy za postępowe, po pewnym czasie starzeje się i przestaje spełniać oczekiwania. Nowe czasy, nowi ludzie, zmieniające się otoczenie techniczne i społeczne wymuszają zmiany w wielu obszarach naszego życia. Ta prawidłowość dotyczy oczywiście również naszej polskiej edukacji. Zmiany są potrzebne i celowe. Wprowadzanie innowacji w organizacjach, a więc i w placówkach oświatowych, u niektórych budzi entuzjazm, u innych sprzeciw. Pewna grupa spostrzega zmianę jako pożądaną, celową i korzystną, inna jako zbędną, trudną, a nawet szkodliwą. Zawsze są zwolennicy reorganizacji i jej krytycy. Warto krytykom zadawać pytanie: co by się stało w dłuższej perspektywie, gdyby nie dokonywać zmian? Czy taki stan jest pożądany? Zmiana, choć zawsze związana z ryzykiem, pozwala osiągać to, czego pragniemy i do czego dążymy, zapewnia postęp. ZMIANA JEST PROCESEM Do realnych zmian w edukacji dojdzie wtedy, gdy wszyscy będą chcieli je wprowadzić (poziom motywacyjny) i wiedzieli jak to zrobić (poziom kompetencyjny). Żadna zmiana nie jest to prosta, ponieważ angażuje złożone mechanizmy o charakterze psychologicznym i społecznym. Merytoryczne przygotowanie do wdrażania zmiany wymaga znalezienia precyzyjnych odpowiedzi na kilka podstawowych pytań: Co ma być zmienione? (jak wyglądać będzie zmiana w szkole, a jak w poradni po wprowadzeniu nowych regulacji prawnych?) Kogo wprost i pośrednio zmiana dotyczy? (uczniów? rodziców? nauczycieli? specjalistów poradni? władz oświatowych? władz samorządowych?) Kto będzie wprowadzać zmianę? ( jakie instytucje, osoby?) Kto jest odpowiedzialny za wprowadzanie zmian w różnych obszarach i na różnych etapach? Jak zmiana będzie wprowadzana? (strategia, czas, szczegółowy plan i harmonogram) Jakie są koszty i co się stanie, gdy pojawią się koszty nieplanowane kto je pokryje? Z kim i w jakim trybie konsultować można działania w przypadku pojawienia się niejasności, trudności, nieoczekiwanych efektów ubocznych itp.? Kto i w jaki sposób oceniać będzie sposób wdrażania zmian i ich skutki? Jakie będą kryteria tej oceny? 18

19 Nie można liczyć, że proces zmian zawsze będzie przebiegać sprawnie i bezkonfliktowo bywa, że po okresie sukcesów mogą pojawić się nieprzewidziane trudności. Odpowiedzialni za wprowadzenie zmian zwykle przeżywają wówczas zwątpienie to może się nie udać. Trzeba jednak konsekwentnie prowadzić monitoring, uważnie słuchać tych, którzy życzliwie chcą się podzielić doświadczeniami, ewentualnie wprowadzić korekty i oczekiwać ponownego optymizmu i sukcesów. Ważne okazuje się dobre diagnozowanie przyczyn zniechęcenia i utraty motywacji. Trzeba je zauważać, dokładnie im się przyglądać, nie oceniać negatywnie, nie zaprzeczać i uwzględnić w programie budowania argumentów, dialogowania, przekonywania. Problemy i trudności są immanentnym elementem wdrażania każdej zmiany. Nigdy nie powinny one być zamiatane pod dywan, ponieważ nie prowadzi to do znalezienia dobrych rozwiązań. Każdy pojawiający się kłopot, niejasność czy opór wymaga wyjaśniania i konsultacji. W przypadku zmian edukacyjnych grupy, z którymi warto prowadzić dialog, to między innymi społeczności lokalne, rodzice, władze oświatowe różnych szczebli. Może istnieć kilka różniących się wariantów dochodzenia do realizacji wizji i celu proponowanej zmiany. Każda z wymienionych grup powinna mieć szansę wyrazić swoje potrzeby i oczekiwania, każda może mieć dobry, i możliwy do zaakceptowania przez wszystkich, pomysł poprawy stanu aktualnego. Wprowadzając zmiany warto wziąć pod uwagę to, co się dotychczas sprawdziło. Należy też identyfikować osoby i instytucje, w których można szukać pomocy (dobrze merytorycznie przygotowane i nastawione entuzjastycznie) oraz miejsca i powody pojawiającej się niechęci, złych emocji. CO ZROBIĆ, BY LUDZIE UMIELI WPROWADZIĆ ZMIANĘ? Wg M. Beera (2003) zmiana winna być wprowadzana w 6 kolejno następujących po sobie etapach. Działanie wg powyższej procedury zwiększa prawdopodobieństwo, że zostanie ona wdrożona względnie szybko i z powodzeniem. 1. Wspólna analiza problemów przez decydentów (w naszym przypadku dyrektorów) i osoby, które będą zmianę wprowadzać w życie (np. członków zespołu ds. specjalnych potrzeb edukacyjnych) co chcemy poprawić, ulepszyć, zmienić. 2. Budowanie wizji tego, co będzie ulepszone i zmodyfikowane co chcemy osiągnąć, do jakiej rzeczywistości dążymy. 3. Krystalizowanie się zmiany wyodrębnianie i rozwijanie pojawiających się w toku dyskusji wspólnych elementów wizji i sposobów jej realizacji, planowanie rozwiązań szczegółowych. 4. Pobudzanie do działania, ale bez narzucania sprawdzanie konkretnych rozwiązań, budowanie lokalnych standardów. 5. Używanie formalnych działań i struktur wspierających zmianę np. aktywowanie doradztwa, szkolenia. 6. Nadzór realizacji i idące za tym wprowadzanie modyfikacji dostosowanych do pojawiających się nowych zjawisk i przeszkód. W literaturze opisującej proces zmiany często występuje pojęcie AGENT ZMIAN. Równolegle pojawia się termin LIDER ZMIAN. Lider zmian to osoba lub grupa osób, które podejmują działania promujące, motywujące, wspierające nowe rozwiązania. Lider swoim działaniem chce doprowadzić do zaakceptowania innowacyjnych propozycji i włączenia się ludzi w ich realizację. Podstawą sukcesu agenta zmian (lidera) jest zbudowanie przez niego wiarygodności jako osoby i profesjonalisty. James M. Kouzes i Barry Z. Posner (2006) opisali, jak liderzy mogą budować swoją wiarygodność. Stwierdzili, że istotne jest: odkrywanie siebie pokazywanie kim jestem, jaki jest mój dekalog wewnętrzny itp., docenianie innych szukanie wspólnych płaszczyzn, liczenie się z otoczeniem, otwartość na dialog itp., podkreślanie wspólnych wartości, 19

20 służenie deklarowanym celom pokazywanie tym co robię, że moje cele nie mają charakteru jedynie werbalnego, podtrzymywanie nadziei budowanie klimatu optymizmu, wspólne cieszenie się z osiągnięć, zarażanie energią, dbałość o rozwijanie umiejętności zarówno swoich, jak i osób z którymi wspólnie zmiany będą realizowane. John C. Maxwell (2007) twierdzi, że podstawową sprawą we właściwym wprowadzaniu zmiany jest budowanie wzajemnego zaufania. Pierwsze pytanie skierowane do lidera zmian powinno brzmieć: Jakie są twoje stosunki z ludźmi, z którymi chcesz zmiany wprowadzić?. Jest oczywiste, że przywódca lider musi zawładnąć sercami ludzie muszą mu ufać. Jeśli liderowi to się nie uda stanie przed wielkim wyzwaniem. Z psychologicznego punktu widzenia zmiana może być spostrzegana jako sytuacja trudna. Człowiek postawiony w sytuacji zmiany może odczuwać niepokój i zadawać sobie pytania: o co w tym wszystkim chodzi? jak to teraz będzie? jak ja się w tym odnajdę? jak sobie teraz poradzę? czy utrzymam pracę? czy moje kompetencje i doświadczenie wystarczą? W sytuacji zmiany najważniejszą dla ludzi sprawą jest to, by się nie znaleźć po stronie przegranych. Pojęcie przegrany może mieć wiele różnych znaczeń dla każdego jest czymś innym. Może dotykać spraw związanych z poczuciem własnej wartości: czy aby nie okaże się, że nie jestem tak kompetentny, za jakiego w środowisku uchodzę? Zdecydowane promowanie zmian może być spostrzegane jako kwestionowanie dotychczasowych działań i osiągnięć: czy uważacie, że to, co dotychczas robiłem było głupie? Narzucenie nowego sposobu działania może być też traktowane jako blokowanie potrzeby samodzielnego kierowania własnym życiem (nie będziecie mi mówić, co mam robić, wiem jak postępować!). JAK LUDZIE REAGUJĄ NA ZMIANĘ Nowe najczęściej jest źródłem obaw. Zarówno nauczyciele, dyrektorzy, jak i specjaliści nie mają pewności, do czego w konkretnych sytuacjach proponowana procedura doprowadzi. Może okaże się, że nie jest ona wystarczająco efektywna? To co jest aktualnie nie jest najlepsze, ale to nowe może jeszcze gorsze? Wszystkie strony co prawda znają minusy obecnej sytuacji, ale umieją już sobie z nimi radzić. O nowym wiedzą niewiele. Niektórzy mogą być zadowoleni z proponowanych zmian. Są np. nauczyciele, którzy od dawna bardzo intensywnie zajmowali się wspieraniem dzieci o specjalnych potrzebach edukacyjnych i liczą na to, że teraz specjaliści z poradni pomogą im budować lepsze programy terapeutyczne dla ich uczniów. Cieszą się też z uczestnictwa w czymś nowym. Dla nich pojawia się szansa na nowe, ciekawe szkolenia, rozwój, czy ewentualny awans. Wreszcie będą mogli pokazać i wykorzystać swoje kompetencje. Nowe jest zgodne z ich wartościami i wyobrażeniem o tym, jak powinni pracować. Widzą światełko w tunelu. Entuzjaści zmian to ważna grupa, do której mogą się odwoływać decydenci i liderzy nowych idei. Jako awangarda osoby te mogą pociągnąć niezdecydowanych, zachęcić do wypróbowania proponowanych rozwiązań, uświadomić pozytywy zmienianej sytuacji. Są to zazwyczaj osoby otwarte, pełne energii, kreatywne. Są też osoby, nie będące wielkimi entuzjastami nowych rozwiązań, ale mimo zastrzeżeń mobilizujące się. Uczą się, przygotowują nowy plan, włączają się w proponowane przedsięwzięcia. Wykorzystują wszystkie swoje zasoby, aby poradzić sobie z trudnościami. Ta grupa potrzebuje szczególnego wsparcia, zauważenia i nagradzania wysiłku. Po otrzymaniu potrzebnej pomocy osoby te mogą w krótkim czasie stać się zwolennikami nowych rozwiązań. Jednak podstawowym sposobem radzenia sobie ludzi z niepokojem związanym z wprowadzaniem zmiany jest ucieczka. Jeden z jej wariantów to bierność. Wyrażać się ona będzie między innymi czekaniem do ostatniej chwili (do kontroli?, do wymuszonego sprawozdania?) z wdrażaniem rozporządzeń. Bierność z czasem może 20