Ocena siły adhezji do zębiny różnych systemów wiążących badania in vitro

Transkrypt

1 PRACE ORYGINALNE Dent. Med. Probl. 2006, 43, 3, ISSN X Copyright by Silesian Piasts University of Medicine in Wrocław and Polish Stomatological Association ANETA GOSŁAWSKA 1, ROLAND FRANKENBERGER 2, ELŻBIETA BOŁTACZ RZEPKOWSKA 3 Ocena siły adhezji do zębiny różnych systemów wiążących badania in vitro Evaluation of Adhesion Strength to Dentine of Various Bonding Systems In Vitro Studies 1 ITS Zakład Stomatologii Zachowawczej, Katedra Stomatologii Zachowawczej, Endodoncji i Periodontologii Uniwersytetu Medycznego w Łodzi 2 Lehrstuhl für Zahn, Mund und Kieferheilkunde, Abteilung für Zahnerhaltung, Parodontologie und Kinderzahnheilkunde; Friedrich Alexander Universität Erlangen Nürnberg, Niemcy 3 Zakład Stomatologii Zachowawczej, Katedra Stomatologii Zachowawczej, Endodoncji i Periodontologii Uniwersytetu Medycznego w Łodzi Streszczenie Wprowadzenie. Sposób trwałego połączenia wypełnienia z tkankami zęba jest nadal aktualny w dobie szerokie go stosowania w stomatologii materiałów adhezyjnych. Cel pracy. Ocena siły adhezji różnych systemów wiążących do zębiny w zależności od jej wilgotności i zastoso wania podchlorynu sodu. Materiał i metody. Do badań wykorzystano 40 zębów ludzkich. Po odcięciu 2 / 3 korony, zęby podzielono losowo na trzy grupy. W pierwszej grupie badano system wiążący Syntac Classic (Ivoclar Vivadent), w drugiej Pri me&bond NT (Dentsply DeTrey), a w trzeciej Single Bond (3M ESPE). Każdą z grup podzielono na cztery podgrupy (A, B, C, D), kryterium podziału stanowił sposób przygotowania zębiny przed zastosowaniem systemu wiążącego. System wiążący aplikowano na suchą i mokrą zębinę oraz na suchą i mokrą zębinę po użyciu podchlo rynu sodu. Korony zębów odbudowano kompozytem Clearfil AP X (Kuraray Medical Inc.), a następnie pocięto pionowo w dwóch płaszczyznach, otrzymując bloczki zębinowo kompozytowe, które poddano próbie wytrzyma łości na rozciąganie w urządzeniu Zwick (Zwick, Niemcy). Wyniki i wnioski. Na podstawie przeprowadzonych badań stwierdzono, że największa siła wiązania (38,56 N/mm 2 ) występowała po użyciu systemu wiążącego Prime&Bond NT na mokrą zębinę. Siła wiązania systemu Sin gle Bond wynosiła około N/mm 2. Najmniejszą siłę adhezji (12,74 N/mm 2 ) odnotowano w przypadku zasto sowania Syntac Classic na mokrą zębinę. System wiążący Prime&Bond NT okazał się najskuteczniejszy w przy padku zastosowania go na mokrą zębinę, użycie NaOCl również zapewniało dobre wyniki. Single Bond charakte ryzował się ogólnie gorszymi wynikami, nawet po zastosowaniu go na mokrą zębinę. System Syntac Classic wykazywał skuteczniejsze działanie po użyciu podchlorynu sodu, na co mógł mieć wpływ samowytrawiający pri mer (Dent. Med. Probl. 2006, 43, 3, ). Słowa kluczowe: systemy wiążące, siła wiązania, adhezja. Abstract Background. Nowadays, as adhesive materials are so widespread in conservative dentistry, the sufficient way of their bonding to the tooth structures is particularly important. Objectives. The aim of the study was to investigate adhesion of various bonding systems to the dentine in relation to its moisture and application of sodium hypochloride. Material and Methods. Forty extracted human teeth were used in our study. After cutting off 2 / 3 of each crown, teeth were divided randomly into three groups. In the first group bonding system Syntac Classic (Ivoclar Viva dent) was examined, in the second one Prime&Bond NT (Dentsply DeTrey), and in the third Single Bond (3M ESPE). Every group was divided into four subgroups (A, B, C, D), according to the way of dentin prepara tion before the application of bonding system. Bonding system was applied on dry and wet dentine, as well as dry and wet dentine after the application of sodium hypochloride. Afterwards, crowns of the teeth were rebuilt with composite material Clearfil AP X (Kuraray Medical Inc.) and cut perpendicularly into dentine composite blocks. Then the tensile test was performed with the Zwick device (Zwick, Germany).

2 Siła adhezji do zębiny różnych systemów wiążących 343 Results and Conclusions. On the basis of our study, the highest bond strength (38.56 N/mm 2 ) was achieved by wet bonding with Prime&Bond NT. Bond strength by Single Bond ranged between 17 N/mm 2 and 26 N/mm 2. The lowest bond strength (12.74 N/mm 2 ) was stated by wet bonding performed with Syntac Classic. The most efficient was Prime&Bond NT applied on wet dentine; the use of NaOCl also provided good results. Single Bond revealed worse results, even after being applied on wet dentine. Syntac Classic was more effective by the use of NaOCl, what could be caused by self etching primer (Dent. Med. Probl. 2006, 43, 3, ). Key words: bonding systems, bond strength, adhesion. Sposób trwałego połączenia wypełnienia z tkankami zęba jest nadal aktualny w dobie szero kiego stosowania w stomatologii materiałów adhe zyjnych. Ciągłe udoskonalanie systemów wiążą cych zmierza nie tylko do osiągnięcia jak najwięk szej siły wiązania, ale również do znacznego uproszczenia procesu ich aplikacji [1 3]. Już w latach 60. XX wieku udało się uzyskać dobre połączenie materiału kompozytowego ze szkliwem, połączenie z zębiną natomiast jest o wiele trudniejsze i wciąż jest przedmiotem licz nych badań [4 6]. W ciągu wielu lat wprowadzano kolejne gene racje systemów wiążących, różniących się przede wszystkim mechanizmem działania. Zasada dzia łania pierwszych systemów wiążących opierała się na impregnacji warstwy mazistej, później zapropo nowano jej częściową modyfikację, a najnowsze generacje powodują całkowite jej rozpuszczenie [7]. W celu skrócenia czasu pracy wprowadzono systemy jednobuteleczkowe i samowytrawiające [1, 2, 7 9]. Ostatnio zwraca się również uwagę na stan zę biny oraz odpowiednie jej przygotowywanie przed zastosowaniem systemu wiążącego. Badacze [3, 7, 9 12] są zdania, że stopień jej wilgotności oraz aplikacja różnych substancji, np. podchlorynu so du, mogą istotnie wpływać na trwałość połączenia systemu wiążącego z zębiną. Celem pracy była ocena siły adhezji różnych systemów wiążących do zębiny w zależności od jej wilgotności i zastosowania podchlorynu sodu. Materiały i metody Do badań wykorzystano 40 ludzkich zębów, które po ekstrakcji przechowywano w 0,5% wod nym roztworze chloraminy T w temperaturze około 4 o C. Zęby zostały użyte do doświadczenia w okre sie nie dłuższym niż 3 miesiące po usunięciu. Wolnotnącą piłą z chłodzeniem wodnym (Iso met, Buehler, Lake Bluff, USA) odcięto 2 / 3 korony każdego zęba, następnie podzielono je losowo na 3 grupy po 8 12 zębów. Liczba zębów w grupie zależała od ich wielkości. W pierwszej grupie badano system wiążący Syntac Classic (Ivoclar Vivadent, Schaan, Lich tenstein) w drugiej Prime&Bond NT (Dentsply DeTrey, Konstanz, Niemcy), a w trzeciej Single Bond (3M ESPE, St. Paul, USA). Powierzchnię odcięcia wszystkich zębów wy trawiano 37% kwasem fosforowym: szkliwo tra wiono przez 30 sekund, a zębinę 15 sekund. Każdą z 3 grup podzielono na cztery podgrupy (A, B, C, D). Kryterium podziału był sposób przygotowania zębiny przed zastosowaniem systemu wiążącego. Zęby podgrupy A (dry bonding) suszono powie trzem z dmuchawki wodno powietrznej. Zęby pod grupy B (wet bonding) osuszano delikatnie waci kiem, by zębina pozostawała lekko lśniąca. Zęby podgrupy C (dry bonding + NaOCl) suszono po wietrzem z dmuchawki wodno powietrznej, następ nie stosowano 3% podchloryn sodu, nakładając go trzykrotnie pędzelkiem i susząc powietrzem z dmu chawki wodno powietrznej. Zęby podgrupy D (wet bonding + NaOCl) osuszano delikatnie wacikiem, by zębina pozostawała lekko lśniąca, następnie sto sowano 3% podchloryn sodu, nakładając go trzy krotnie pędzelkiem i osuszając wacikiem. Na przygotowane w ten sposób powierzchnie nakładano jeden z systemów wiążących. Następ nie korony odbudowywano kompozytem Clearfil AP X (Kuraray Medical Inc., Tokio, Japonia), który nakładano w czterech lub pięciu jednomili metrowych warstwach, polimeryzując każdą z nich przez 40 sekund lampą polimeryzacyjną fir my KaVo (Biberach, Niemcy). Zęby pocięto pionowo w dwóch płaszczy znach, otrzymując bloczki zębinowo kompozyto we, o średnich wymiarach 0,67 0,8 10 mm. Dalszemu badaniu poddano 20 losowo wybranych próbek z każdej podgrupy, które były przechowy wane przez 24 h w destylowanej wodzie w tempe raturze 37 o C. Próbki mocowano za pomocą lepkiego wosku w urządzeniu Zwick (Zwick, Ulm, Niemcy), bada jącym wytrzymałość systemów wiążących na roz ciąganie (microtensile bond strength µtbs). Szybkość przesuwu głowicy rozciągającej wyno siła 1 mm/min. W każdym przypadku siła potrzeb na do rozerwania była mierzona i zapisywana cyf rowo w komputerze połączonym z urządzeniem. Badania wykonano w Zakładzie Stomatologii Zachowawczej, Periodontologiii i Stomatologii Dziecięcej Uniwersytetu w Erlangen Nürnberg, Niemcy.

3 344 Analizę statystyczną wykonano w programie SPSS 11.0 dla Windows (SPSS Inc., Chicago, USA), stosując test U Manna Whitneya na pozio mie istotności p < 0,05. Wyniki Uzyskane wyniki przedstawiono w tab. 1 oraz na ryc. 1 i 2. W tabeli 1 zestawiono średnie wartoś ci sił rozciągających (na 1 mm 2 próbki w N/mm 2 ) dla każdego systemu wiążącego i metody postępo wania. Wyniki z tab. 1 przedstawiono graficznie na ryc. 1. Można zauważyć (tab. 1, ryc. 1), że naj mniejszą siłą wiązania 12,74 N/mm 2 charaktery zował się system wiążący Syntac Classic zastoso wany na mokrą zębinę. Po użyciu NaOCl siła adhe zji zarówno do suchej, jak i mokrej zębiny była wyraźnie większa. System Single Bond miał podobnie małą siłę wiązania. Po zastosowaniu Na OCl na mokrą zębinę w przypadku tego systemu si ła wiązania wyraźnie wzrosła. Największą siłę ad hezji odnotowano po aplikacji systemu wiążącego Prime&Bond NT na mokrą zębinę, a użycie pod chlorynu sodu zmniejszyło siłę wiązania. Na podstawie analizy statystycznej wyników (ryc. 2) można stwierdzić, że w przypadku syste mu Syntac Classic siła potrzebna do rozerwania połączenia między zębiną a materiałem kompozy towym była istotnie mniejsza (p < 0,05) po zasto sowaniu go na mokrą zębinę niż w pozostałych trzech badanych podgrupach; czyli na suchą zębi nę oraz suchą bądź mokrą zębinę potraktowaną NaOCl. Siła potrzebna do rozerwania bloczka kompozytowo zębinowego po zastosowaniu Sin gle Bond była istotnie większa (p < 0,05) po uży ciu tego systemu na zębinę mokrą z podchlorynem sodu niż w pozostałych trzech przypadkach. W próbkach z Prime&Bond NT siła potrzebna do rozerwania była istotnie większa (p < 0,05) po za stosowaniu go na mokrą zębinę w porównaniu z trzema pozostałymi grupami. A. GOSŁAWSKA, R. FRANKENBERGER, E. BOŁTACZ RZEPKOWSKA Omówienie Zdaniem Tanumiharja et al. [8] najbardziej obiektywną metodą oceny właściwości wiążących różnych systemów są badania in vitro wykonywane w laboratoriach, chociaż warunki, w jakich są prze prowadzane często różnią się i nie zawsze jest moż liwe porównanie uzyskanych rezultatów. Wynika to z faktu, że doświadczenia przeprowadza się na zę bach ludzkich lub bawolich [13, 14], które mogą być przechowywane w różnych roztworach, np. w wodnym roztworze chloraminy [15], w wodzie destylowanej [13] lub w roztworze śliny zawierają cym tymol krystaliczny [8]. Do badań tego typu wykorzystuje się zarówno zębinę koronową, jak i korzeniową [12], która może być w różnym stop niu zmineralizowana [14, 16, 17]. W celu zbliżenia warunków laboratoryjnych do panujących w jamie ustnej podczas żucia, badane systemy wiążące są często poddawane dodatkowym obciążeniom [15]. Najważniejszym mechanizmem, odpowiedzial nym za połączenie systemu wiążącego z zębiną, jest retencja mikromechaniczna [9, 14]. Występuje ona wówczas, gdy żywica całkowicie wnika w zdemi neralizowaną zębinę i do kanalików zębinowych, tworząc warstwę hybrydową i warstwę kosmków. Na głębokość penetracji wpływają między innymi: Dry bonding Wet bonding Dry+NaOCl Wet+NaOCl Syntac Classic Single Bond Prime&Bond NT Ryc. 1. Wartości sił rozciągających badanych próbek Fig. 1. Values of tensile bond strengths of tested samples Tabela 1. Wartości sił rozciągających badanych próbek Table 1. Values of tensile bond strengths of tested samples Średnia siła przypadająca na 1 mm 2 próbki (N/mm 2 ) Medium bond strength on 1 mm 2 of sample (N/mm 2 ) dry bonding wet bonding dry + NaOCl wet + NaOCl Syntac Classic 27,42 (10,93)* 12,74 (7,45)* 37,32 (13,8)* 35,63 (14,64)* Single Bond 16,99 (11,85)* 17,43 (11,14)* 15,46 (8,16)* 25,79 (12,38)* Prime & Bond NT 21,99 (8,27)* 38,56 (15,38)* 29,49 (17,17)* 21,88 (9,8)* * w nawiasach podano wartości odchylenia standardowego. * in brackets are given values of standard deviation.

4 Siła adhezji do zębiny różnych systemów wiążących 345 * różnica istotna statystycznie w wartościach sił rozciągających w danej grupie * statistically significant difference in values of tensile bond strength in each group Ryc. 2. Średnie wartości sił rozciągających z odchyleniem standardowym i wartościami ekstremalnymi w danych grupach Fig. 2. Medium values of bond strengths with standard deviation and extreme values in each examined group agresywność wytrawiania, wilgotność zębiny po wytrawieniu, rodzaj systemu wiążącego oraz prze puszczalność sieci włókien kolagenowych. W naszych badaniach największą siłę wiąza nia (38,56 N/mm 2 ) wykazano w grupie zębów, w której samowytrawiający system Prime&Bond NT zastosowano na wilgotną zębinę. Autorzy [9, 10] są zdania, że woda jest jednym z ważniejszych czynników odpowiedzialnych za adhezję syste mów wiążących. Woda pozostała po wytrawieniu na powierzchownej zdemineralizowanej warstwie zębiny zapewnia strukturalną nienaruszalność siat ki włókien kolagenowych. Zjawisko to umożliwia późniejszą penetrację żywicy przez zastąpienie cząsteczek wody cząsteczkami lotnego rozpusz czalnika pochodzącego z systemu wiążącego [3, 17]. W przypadku przesuszenia zębiny dochodzi do opadnięcia włókien kolagenu, co w rezultacie ogranicza wnikanie monomerów systemu wiążą cego w zdemineralizowaną zębinę [9]. Zawarty w Prime&Bond NT aceton zajmuje miejsce wody w siatce kolagenowej, a następnie monomer, który również wchodzi w skład systemu wiążącego, in filtruje siatkę kolagenową, zapewniając dobrą re tencję mikromechaniczną [3, 10, 17]. Po zastosowaniu Single Bond na wilgotną zę binę uzyskano zdecydowanie gorsze wyniki, cho ciaż siła wiązania z użyciem tego systemu na mo krą zębinę była również większa niż po zaapliko waniu go na suchą zębinę. System Single Bond oparty na etanolu w odróżnieniu od Prime&Bond NT zawiera dodatkowo cząsteczki wody. Zdaniem wielu badaczy [1, 10, 17] nadmierna wilgotność zębiny, po wyparowaniu etanolu, utrudnia połącze nie systemu wiążącego z tkankami zęba, zakłóca jąc interakcję między siatką włókien kolageno wych a zębiną [17]. Należy jednak podkreślić, że zawarty w Single Bond kwas polialkenowy może poprawiać siłę wiązania przez reakcję chemiczną z jonami Ca 2+ zdemineralizowanej zębiny. Zapo biega to zapadaniu się siatki kolagenowej, umożli wiając lepszą penetrację systemu wiążącego [1]. Najmniejszą siłę wiązania (12,74 N/mm 2 ) uzys kano w grupie zębów, w której zastosowano sy stem Syntac Classic na wilgotną zębinę. Jest to za skakujący wynik, ponieważ, zdaniem Ahlstrand [18], ten system wiążący powinien charakteryzo wać się, podobnie jak Prime&Bond NT, dużymi wartościami siły wiązania, gdyż w swym składzie również zawiera aceton [8]. System Syntac Clas

5 346 A. GOSŁAWSKA, R. FRANKENBERGER, E. BOŁTACZ RZEPKOWSKA sic, zawiera wodę tak jak Single Bond, której nad miar może utrudniać penetrację żywicy [1, 8, 17]. Zhang et al. (2005) stwierdzili, że systemy wiążące niezawierające wody są wrażliwe na po wierzchniową wilgotność zębiny. Potwierdziły to w pełni wyniki naszych badań. System Prime & Bond NT (niezawierający wody) charakteryzował się wyraźnie większą siłą wiązania po zastosowa niu go na mokrą (38,56 N/mm 2 ) niż na suchą zębi nę (21,99 N/mm 2 ). W ostatnich latach pojawiły się doniesienia [7, 19] zwracające uwagę na fakt, że po wytrawieniu zębiny kwasem fosforowym powstaje nadmiernie bogata we włókna kolagenowe warstwa zębiny, która jest mniej przepuszczalna i utrudnia penetrację systemu łączącego. Stwierdzono [7, 9, 11, 12], że deproteinizacja kolagenu przed aplikacją systemu wiążącego może wpływać na skuteczność wiązania. Niespecyficznym środkiem proteolitycznym jest podchloryn sodu, który wykazuje zdolność rozpuszczania składników organicznych w tempe raturze pokojowej. Opublikowane badania różnych autorów [7, 9, 11, 12] potwierdzają, że preparat ten usuwając organiczną część zębiny, znacząco zwiększa jej przepuszczalność dla monomerów sy stemu wiążącego. Zębina po odbiałczeniu ma strukturę bardziej zbliżoną do szkliwa, ponieważ nie zawiera lub zawiera jedynie śladowe ilości biał ka, a jak wiadomo największą adhezję uzyskuje się właśnie do szkliwa [19]. Badania nasze nie rozstrzygnęły jednoznacz nie, jak deproteinizacja wytrawionej zębiny wpły wa na siłę wiązania. Nie wykazano bowiem zna czących różnic między wartościami siły wiązania w próbkach z zastosowaniem podchlorynu sodu i bez. Największy wzrost siły wiązania odnotowa no po użyciu tego preparatu z systemem Syntac Classic zarówno na suchą, jak i mokrą zębinę. W przypadku systemów wiążących zawierających samowytrawiający primer, takich jak Syntac Clas sic, w wyniku dodatkowego wytrawiania słabszym kwasem uzyskuje się cieńszą warstwę hybrydową, co umożliwia lepszą penetrację monomerów syste mu wiążącego. Zastosowanie podchlorynu sodu powoduje dodatkowo otwarcie i poszerzenie świa tła kanalików zębinowych, wpływając na efektyw ność działania primera i wzrost siły adhezji [7, 11, 19], co ma istotne znaczenie w praktyce klinicznej. Podsumowując można stwierdzić, że system wiążący Prime&Bond NT okazał się najskutecz niejszy w przypadku zastosowania na mokrą zębi nę, chociaż użycie NaOCl również gwarantowało dobre wyniki. System wiążący Single Bond cha rakteryzował się ogólnie gorszymi wynikami, na wet po zastosowaniu go na mokrą zębinę. Jest to wynik zaskakujący, ponieważ systemy wiążące tej generacji są zwykle w takich przypadkach skutecz ne. System Syntac Classic wykazał skuteczniejsze działanie po zastosowaniu podchlorynu sodu, na co wpływ wywarł samowytrawiający primer. Piśmiennictwo [1] CARDOSO P., SADEK F.: Microtensile bond strength on dentin using new adhesive systems with self etching pri mers. Braz. J. Oral Sci. 2003, 2, [2] FRANKENBERGER R., LOPES M., PERDIGAO J., AMBROWE W. W., ROSA B. T.: The use of flowable composites as fil led adhesives. Dent. Mat. 2000, 18, [3] PERDIGAO J., FRANKENBERGER R., ROSA B. T., BRESCHI L.: New trends in dentin/enamel adhesion. Am. J. Dent. 2000, 13, 25D 30D. [4] LUTZ F., KREJCI I., SCHÜPBACH P.: Materiały łączące przy estetycznym wypełnianiu zębów (przegląd). Stomat. Współcz. 1994, 2, [5] SULIBORSKI S., SOKOŁOWSKI J., GÓRECKA W.: Zjawisko adhezji. Magazyn Stomat. 1998, 8, 2, [6] SULIBORSKI S., SOKOŁOWSKI J.: Adhezja materiałów kompozycyjnych do szkliwa. Magazyn Stomat. 1998, 8, 4, [7] UCEDA GOMEZ N., REIS A., CARRILHO M., LOGUERCIO A., RODRIGUES FILHO L.: Effects of sodium hypochlorite on the bond strength of an adhesive system to superficial and deep dentin. J. Appl. Oral Sci. 2003, 11, [8] TANUMIHARJA M., BURROW M. F., TYAS M. J.: Microtensile bond strengths of seven dentin adhesive systems. Dent. Mat. 2000, 16, [9] HILTON T. J.: Can modern restorative procedures and materials reliably seal cavities? In vitro investigations. Part 1. Am. J. Dent. 2002, 15, [10] VAN MEERBEEK B., YOSHIDA Y., LAMBRECHTS P., VANHERLE G., DUKE E. S., EICK J. D., ROBINSON S. J.: A TEM study of two water based adhesive systems bonded to dry and wet dentin. J. Dent. Res. 1998, 77, [11] INABA D., DUSCHNER H., JONGEBLOED W., ODELIUS H., TAKAGI O., ARENDS J.: The effects of a sodium hypochlo rite treatment on demineralised root dentin. Eur. J. Oral Sci. 1995, 103, [12] PECORA J. D., SOUSA NETO M. D., GUERISOLI D. M. Z., MARCGESAN M. A.: Effect of reduction of the surface ten sion of different concentrations of sodium hypochlorite solutions on radicular dentine permeability. Braz. Endod. J. 1998, 3, [13] MUENCH A., DA SILVA E. M., BALLESTER R. Y.: Influence of different dentinal substrates on the tensile bond strength of three adhesive systems. J. Adhes. Dent. 2000, 2, [14] BOUILLAGUET S., GYSI P., WATAHA J. C., CIUCHCI B., GODIN C., MEYER J. M.: Bond strength of composite to den tin using conventional, one step, and self etching adhesive systems. J. Dent. 2001, 29,

6 Siła adhezji do zębiny różnych systemów wiążących 347 [15] FRANKENBERGER R., PASHLEY D. H., REICH S. M., LOHBAUER U., PETSCHELT A., TAY F. R.: Characterisation of re sin dentine interfaces by compressive cyclic loading. Biomaterials 2005, 26, [16] NAKIJAMA M., SANO H., ZHENG L., TAGAMI J., PASHLEY D. H.: Effect of moist vs. dry bonding to normal vs. ca ries affected dentin with Scotchbond Multi Purpose Plus. J. Dent. Res. 1999, 78, [17] ZHANG Z., HUANG C., WANG S., CHENG X.: Effects of residual water on µtbs of one bottle dentin adhesive sy stems with different solvent basis. Chin. Med. J. 2005, 118, [18] AHLSTRAND W.: O systemach wiążących słów kilka. Część II. Magazyn Stomat. 2003, 9, 13, [19] SHIGERU U., FINGER W.: Function of the hybrid zone as a stress absorbing layer in resin dentin bonding. Quintes. 1995, 26, Adres do korespondencji: Elżbieta Bołtacz Rzepkowska Zakład Stomatologii Zachowawczej UM ul. Pomorska Łodź tel.: e mail: rzeptacz@wp.pl Praca wpłynęła do Redakcji: r. Po recenzji: r. Zaakceptowano do druku: r. Received: Revised: Accepted: