W stronę pozytywnych zmian ku komunikacji i wychowaniu, na przykładzie praktyki Publicznego Przedszkola Nr 12 w Jastrzębiu Zdroju

Transkrypt

1 Małgorzata Tulik-Hamelak W stronę pozytywnych zmian ku komunikacji i wychowaniu, na przykładzie praktyki Publicznego Przedszkola Nr 12 w Jastrzębiu Zdroju Komunikacja ogólnie Komunikacja ma trzy wymiary, na które składają się dźwięk, gest (mimika) i słowa. Według badaczy najważniejszą rolę pełni w przekazie komunikat niewerbalny to, co widzimy w rozmówcy. Komunikacja to proces porozumiewania się ludzi, którego celem jest przekazywanie informacji lub zmiana zachowania osoby bądź grupy osób. 1 Całość procesu komunikacyjnego jest tematem rozległym, od Platona i Artystotelesa, po teorie psychologów: Karla Buhlera (trzy funkcje języka), Karla Delheesa (sześciofunkcyjny schemat komunikacji), Ellisa (Koncepcja Ja ), Steila (model komunikacyjny oparty na zamiarach i aktywnym słuchaniu) po Gordona (aktywne słuchanie metoda bez porażek) 2 Komunikacja interpersonalna warunkuje dobre relacje z drugim człowiekiem, ale istotne jest, z kim rozmawiamy, o czym rozmawiamy i w jakich okolicznościach. Zakładając owe warunki, możemy dostosować do nich swój komunikat werbalny, jak i niewerbalny. Te warunki to okoliczności zewnętrzne, w jakich prowadzona jest rozmowa, stan psychiczny rozmówców, pora dnia, obecność innych osób( ) oraz okoliczności wewnętrzne, czyli pewne cechy rozmówców bezpośrednio związane z komunikowaniem się, tj. otwartość komunikacyjna, oznaczająca gotowość do dzielenia się i przyjmowania informacji. Okoliczności te mogą sprzyjać lub oddziaływać. 3 1 Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku, Tom II, ŻAK, Warszawa 2003, s Teorie te są szczegółowo opisane przez Heina Rettera w publikacji Komunikacja codzienna w pedagogice, GWP, Gdańsk Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku, Tom II, ŻAK, Warszawa 2003, s.717

2 Treningi uczące komunikacji a kompetencje komunikacyjne nauczycieli Porozumiewanie się w szkole, przedszkolu jest rzeczą szczególną. Dialog jest częścią nauczania i wychowania. Komunikaty stanowią o efektywności pracy wychowawczej. Szkoły uczące pozytywnej, asertywnej czy odważnej komunikacji czerpią z opracowań i badań naukowców z dziedziny psychologii, przenoszą je na grunt biznesu, metod sprzedaży, jak również edukacji. Sposoby skutecznego kierowania rozmową były przekazywane na szkoleniach i warsztatach umiejętnej sprzedaży już lata temu, później dotarły do szkoły, chociażby jako szkolenia dotyczące asertywności. W tej chwili mamy przeniesiony na grunt szkoły w formie raczkującego w edukacji pojęcia coachingu. W niektórych treningach uczących komunikacji i dotyczących sfer wychowawczych odnajdujemy źródła z zakresu wywierania wpływu lub sztuki manipulacji. W treningu Zastępowania Agresji 4 mówi się o tym, by komunikat brzmiał naturalnie w danym środowisku. Zalecane jest więc trenowanie owych komunikatów, tak aż staną się przekazem naturalnym. W literaturze tego treningu znajdujemy cytat z opracowania kliku psychologów, pod tytułem Tak! 50 sekretów nauki perswazji 5 wydanego na potrzeby biznesu. Mówi on, na przykład, o słowie, które zwiększa siłę przekonywania: bo. Użycie słowa nazywane jest strategią, służącą do uzyskania zamierzonego celu w trakcie rozmowy lub uzyskania określonego celu postępowania drugiej osoby. Jako słowo-klucz do właściwej perswazji i wywarcia wpływu. 6 Treningi te, które są niezaprzeczalnie cenne dla warsztatu nauczyciela, mogą być odebrane jako środek do uzyskania zmiany w człowieku, niezmienny w swej pierwotnej wersji, jako wyuczony, powiedzmy, styl postępowania i rozmowy. Przykładem może być komunikat odważny, zwany Fukozem (komunikatem pięciu kroków) i metoda stworzona przez Georga Thompsona, słowne judo (verbal judo). Zagrożeniem dla postawy i wiary nauczyciela w ich skuteczność bezwzględną, jest stosowanie takich komunikatów i tylko ich wyłącznie, nie dostosowując ich i nie zmieniając ze względu na czynniki zewnętrzne, takie jak usposobienie osoby, sytuacja, miejsce rozmowy i wszelkie czynniki towarzyszące wydarzeniu dialogu. 4 Aggression Replacement Training ART, B.Glick, J.C Gibbs, wydanie w jezyku polskim Trening Zastępowania Agresji przez instytut Amity w Warszawie pod redakcją naukową Jacka Morawskiego. 5 Tamże 6 Tamże

3 Kompetencja komunikacyjna, w przeciwieństwie do kompetencji językowej, ma wymiar interpersonalny, jako że oprócz wiedzy i umiejętności językowych obejmuje swym zakresem umiejętności posługiwania się językiem stosownie do intencji osoby mówiącej i odpowiednio do sytuacji oraz wiedzy o osobie słuchającej wypowiedzi (Kurcz 1987, s.69), a ponadto może ona być wspomagana środkami para lingwistycznymi w postaci mowy ciała. 7 Cenne w treningach umiejętności prospołecznych jest wznoszenie wartości szacunku do drugiej osoby (tu ucznia) do rangi najistotniejszej. Wartość ta jest nadrzędna w kontaktach z drugą osobą. Natura człowieka nauczyciela stanowi o jego procesie wychowawczym. Nierzadko nie chce on zmienić siebie, dojrzewać do zmiany i zmiany w ogóle, gdyż albo jej nie rozumie i nie widzi potrzeby tych zmian, albo praca nad zmianą, w sensie pracy nad sobą jest zbyt żmudną i ciężka. Ubolewanie nad bezradnością umiejętności wychowawczych, zwłaszcza z uczniem trudnym, jest zjawiskiem codziennym. Jednakże gdy przychodzi do oferty szkoleniowej mającej na celu wzbogacić owego nauczyciela w umiejętności radzenia sobie w sytuacjach wychowawczych z uczniem trudnym, nauczyciele ci twierdzą, iż szkoda czasu, bo i tak nic się nie zmieni, lub gdy są już uczestnikami warsztatów, wiedzą lepiej, znają wszystkie metody, nie widzą skuteczności (choć jej nie sprawdzili) i najczęściej nie będą stosować metod im podanych, gdyż zagraża to ich autorytetowi. Dla postępu dialogu edukacyjnego trzeba podważyć mit nauczyciela zawsze wszystko wiedzącego, gdyż to złudzenie działa niekorzystnie i na pedagogów, i na uczniów. 8 Wyjście naprzeciw dziecku w formie najprostszej, jaką jest słuchanie i pokazywanie wyborów bądź swojego punktu widzenia, zamiast negowania i stawiania warunków, nadal jest przez wielu w dzisiejszych pedagogów nie do przyjęcia. Przykład takiej postawy nauczycielskiej przytacza Eric Berne (w temacie analizy transakcyjnej, w pojęciu gry i skryptów). W szkole dochodzi do wielu szczególnych sytuacji, których przewidzieć nie mogą ani nauczyciel, ani uczeń. Często również nie mogą sobie z nimi poradzić. Nauczycielka może np. grać w grę Argentyna : 7 U. Ostrowska, Dialog w pedagogicznym badaniu jakościowym, Impuls, Kraków 2000, s.63 8 W. Wiśniewska, Komunikacja i podmiotowość, praca zbiorowa pod.red. S. Badory, D. Marzec, J. Kosmali, Komunikacja i podmiotowość w relacjach szkolnych, WSP Częstochowa, Częstochowa 2001, s. 123

4 - Co w Argentynie jest najbardziej interesujące? pyta. - Pampasy! odpowiada ktoś. - Nieeee. - Patagonia! mówi ktoś inny. - Nieeeee. - Aconcagua! próbuje jeszcze ktoś. - Nieeeee. W tym momencie wszyscy zdają sobie sprawę, że nie chodzi tutaj o żadne wiadomości z podręcznika, i nie ma sensu ich sobie przypominać. Nie chodzi też o nic, co interesowałoby ich samych. Odgadnąć mają to, co ona ma na myśli. W ten sposób zapędza ich w kozi róg, a oni muszą się poddać. - Czy nikt inny nie chce spróbować? pyta w końcu sztucznie łagodnym tonem nauczycielka. Gauczowie! oświadcza tryumfalnie, sprawiając, że wszyscy w klasie czują się głupio. 9 Na umiejętność porozumiewania się składa się nie tylko komunikat, ale znacząco umiejętność słuchania. Niewątpliwie, aktywne słuchanie w dialogu jest niełatwą do opanowania umiejętnością, ze wszech miar wszakże nieodzowną dla konstruowania autentyczności świadomego dialogowania. Przede wszystkim dowodzi ono poważnego traktowania oraz akceptowania innego, a przy tym, okazuje się, niejednokrotnie ważniejsze niż mówienie, z racji zwłaszcza wnikania w istotę nie tylko rzeczowej sfery wypowiedzi, lecz także (przede wszystkim) osobowościowej architektoniki dialogicznej w aspekcie zawiązywania/ kontynuowania przymierza (po)rozumienia. 10 Kompetencje komunikacyjne nauczycieli w dniu dzisiejszym nie pozwalają im na wychowanie, jakiego pragną i dydaktykę, która opierałaby się na edukacji poprzez poznanie, edukację od źródła. Kompetencje te zarówno potrzebują kształcenia, ale też zrozumienia tej potrzeby. 9 E. Berne, Dzień dobry i co dalej?, Dom Wydawniczy REBIS, Poznań 2011, s U. Ostrowska, Dialog w pedagogicznym badaniu jakościowym, Impuls, Kraków 2000, s.63

5 Nauczyciele często stosują fazę zabójcy 11 w komunikatach typu A ty co, znowu się nie nauczyłeś?. Formy pracy, jakie proponują znakomici trenerzy, wymagają refleksji i nieustannego treningu. Zważywszy jednak na fakt, iż praca człowieka z człowiekiem w szkole, przedszkolu jest pozbawiona miana strategii, nie może być odbierana jako środek do sukcesu. Każde spotkanie z dzieckiem i jego rezultat jest niewiadomą. W takim razie wszystkie warsztaty nie dadzą nauczycielowi gwarancji powodzenia, mogą jedynie pokazać jak szanować, jak wspierać, jak słuchać i rozmawiać. Aby zaś zrozumieć ich istotę, potrzebna jest głębsza refleksja nad samym sobą. Każda osobowość jest odrębna, więc przyjmie wskazówki w taki sam odrębny i tylko dla siebie właściwy sposób, taki w jakim funkcjonuje, na ile jest zdolny do zmiany. Każdy rok przepracowany w szkole, przedszkolu jest swoistym doświadczeniem, w którym budzi się refleksja i zmiana. Ta zmiana ma miejsce, jeśli nauczanie i wychowanie wiąże się z potrzebami modyfikacji i przypływająca widzą. Wiedzę tę jednak nie da się zdobywać okazyjnie i sporadycznie, musi ona łączyć się z samoświadomością samego siebie i swoich poczynań. Jeśli będą one niezmienne, nie zadzieje się nic. Jeśli godzimy się, że edukacja jest sztuką (Komar za Konarzewskim), to siłą rzeczy, wszelka precyzja w określaniu kompetencji edukacyjnych staje się możliwa. Mamy bowiem do czynienia ze szczególną ich dwoistością. Aby wkroczyć w rejon sztuki pedagogicznej, nauczyciel musi opanować pewne podstawowe czynności rzemieślnicze (np. umiejętność rozplanowywania lekcji, operowania uogólnieniami naukowymi, pomocami dydaktycznymi itp.). Sztuka polega jednakże na przekraczaniu rzemieślniczości w indywidualny, niepowtarzalny i jednostkowy sposób. I tu wszelkie z góry ustalone kompetencje mogą zawieść. 12 W takim toku rozumowania, można uczyć się kompetencji komunikacyjnych, korzystać z treningów, szkoleń, warsztatów i samokształcić się. Owe działania z pewnością wpłyną na dojrzałość nauczyciela-pedagoga-wychowawcy, partnera dziecka, jednak nauczyciel wyznaczając własny cel rozmowy, nigdy nie jest w stanie przewidzieć, jaki będzie wynik końcowy. Schematy komunikacyjne czy techniki, są skutecznym narzędziem, który być może zostanie wytrenowany i przeniesiony na grunt komunikacji osoby do tego dążącej, może 11 Opisuje te zwroty ogólnie Hein Retter Komunikacja codzienna w pedagogice GWP W. Komar, Współczesność i nauczyciel-perspektywy edukacji bez dogmatów, ŻAK, Warszawa 2000, s.158

6 nawet stanie się w swej formie naturalny, jednak konieczne jest, by rozmówca mówił tak, by osoba w dialogu mogła zrozumieć i odczuć, że jest faktycznym partnerem dialogu, który chce być zrozumiany, w znaczeniu poszanowania jego wizji świata, sposobu bycia oraz postrzegania. Komunikaty treningowe dobrze więc jest potraktować jako narzędzie do stwarzania między dzieckiem a nauczycielem więzi wzajemnego poszanowania zarówno siebie nawzajem, jak i swoich poglądów, z możliwością ich przyjęcia i z wymianą doświadczeń służących dojrzewaniu do wartości i obcowania, świadczącą o godności dla drugiego człowieka. Publiczne Przedszkole Nr 12 krótka historia Zmiany, jakie dokonały się w Publicznym Przedszkolu Nr 12 w Jastrzębiu Zdroju dotyczą zarówno unowocześnienia, przebudowy budynku, oferty edukacyjnej, jak i umiejętności komunikacyjnych nauczycieli. Jego historię opisuje D. Powieśnik. 13 Pierwsze wzmianki o przedszkolu zanotowane w kronice przedszkolnej pochodzą z 1972 roku. Wiadomo jest, że przedszkole istniało już wcześniej, ponieważ zapisano w kronice nazwisko pani Z. Grawiat, pierwszej dyrektorki. Jednak nie ma podanej dokładnej daty powstania. W 1976 roku przedszkole przeprowadziło się do adaptowanego przez Urząd Miasta Jastrzębie byłego budynku Urzędu Gminy Ruptawa. Przedszkole otrzymuje nazwę Państwowe Przedszkole nr 12. W dniu roku następuje uroczyste otwarcie z udziałem przedstawicieli Wydziału Oświaty wizytatora do spraw przedszkoli, pani Z. Mitko. Zachodzą wówczas dalsze zmiany przedszkole zostaje przedłużone na 9 godzin dziennie. Powiększa się personel (...). Dyrektorem placówki zostaje pani B. Kartasińska. W małym budynku o łącznej powierzchni użytkowej 260 m² znajdowały się również pomieszczenia wynajmowane przez Pocztę Polską. W latach dyrektorką zostaje pani J. Rapta. Od 1997 roku funkcję dyrektora pełni pani B. Klimaszewska i jest nią do dnia dzisiejszego. Wicedyrektorem jest E.Trawa. Z zapisu w kronice przedszkola wynika, że myśl o powiększeniu budynku pojawiła się już dziesięć lat temu, ale decyzje o jego rozbudowie podjęto dopiero 3 lata temu. Wtedy to 13 D.Powieśnik, Kreowanie wizerunku PP 12 w Jastrzębiu Zdroju w środowisku lokalnym, Niepublikowana praca podyplomowa, Uniwersytet Opolski, Opole 2012, s.20

7 właśnie decyzję o rozbudowie przedszkola ujęto po raz pierwszy w wieloletnich planach finansowych gminy.. Odbiór nowoczesnego, kolorowego, przestronnego przedszkola nastąpił w dniu 27 lipca 2011r.

8 Nowy rok szkolny 2011/2012 rozpoczęto w dniu 1 września 2011 r. i była to chyba najprzyjemniejsza chwila dla wszystkich, zarówno dla dzieci i ich rodziców, jak i dla personelu przedszkola. Teraz do przedszkola uczęszcza 120 dzieci i przebywają one w 5 pięknych salach. Oprócz realizacji celów podstawy programowej przedszkole prowadzi innowacyjne zajęcia z dogoterapii, elementy pedagogiki wg Majchrzakowej, elementy metody Gruszczyk-Kolczyńskiej i Weroniki Sherborne, zajęcia językowe i artystycznorytmiczne. Ponadto placówka oferuje dzieciom kółko plastyczne i kółko taneczne. Realizuje ono również Międzynarodowy Program Wychowawczy Przyjaciele Zippiego oraz krajowy

9 program antynikotynowy Czyste Powietrze Wokół Nas i Kubusiowi Przyjaciele Natury. W ramach edukacji europejskiej w placówce działa Przedszkolny Klub Europejczyka pod nazwą Promyk. Przedszkole zarejestrowane jest również w międzynarodowym portalu e- Twinning, w ramach którego nawiązano współpracę z przedszkolem słowackim. Ponadto od 11 lat przedszkole aktywnie współpracuje z Przedszkolem w Hnojniku w Czeskiej Republice i od ponad roku z przedszkolem o profilu M. Montessori w Foxfordzie w Irlandii, przedszkolem we Francji oraz w Niemczech. Oferta językowa zawiera j. angielski i j. niemiecki. W roku 2012/2013 realizowany jest projekt Razem z Azorkiem poznajemy niektóre kraje unii europejskiej, dzięki któremu dzieci poznają w trakcie tygodniowych cyklów tematycznych dotyczących danego kraju, 9 państw unii europejskiej. Placówka zatrudnia psychologa i logopedę, a w formie wolontariatu prowadzone są zajęcia z higieny przez dyplomowaną pielęgniarkę. Przedszkole ma również oddział integracyjny. Dzieci mają możliwość wyjazdów na basen oraz korzystają z zajęć typu rytmika, taniec, nauka gry w tenisa, piłka nożna i ręczna. Przedszkole wynajmuje salę Stowarzyszeniu Rodzin i Przyjaciół dzieci z zespołem downa Bury Miś założonym przez Ewą Mocko. W 2012 roku prowadzony był dla dzieci Trening Umiejętności Prospołecznych Start autorstwa Ewy Morawskiej i Jacka Morawskiego, przez certyfikowanych trenerów, jako zajęcia dodatkowe, nieodpłatne. Placówka ta jest jedyną w Polsce, jaka otrzymała certyfikat Amnesty International Placówki przyjaznej Prawom Człowieka, dzięki wolontariuszom AI współpracującym z przedszkolem. Istota zmiany Oferta przedszkola, jak i ono samo jako budynek w kwestii wyposażenia jest na najwyższym poziomie. To jednak nie jest rzeczą najistotniejszą. To co istotne dla mnie, to osoby od dyrektorów do nauczycieli i kwestia wychowawczych umiejętności. To, co świadczy o tym, iż placówka ta, pomijając formę usługową, jest świadoma istoty edukacji, to kompetencje nauczycieli. Zadałam nauczycielkom pytanie Co jest ważne dla Pani jako nauczyciela w kwestii komunikacji wychowawczej?. Słowo, jakie pojawiało się w każdej wypowiedzi, to szacunek. Oto, co odpowiada jedna z nauczycielek na powyższe pytanie i dodatkowe dotyczące nabycia umiejętności komunikacyjnych Komunikacja z dzieckiem to zainteresowanie się jego samopoczuciem, uczuciami, potrzebami i oczekiwaniami. Tolerancja, chyba taka, jaką chciałabym mieć ja ze strony innych ludzi. Uświadamiając

10 dziecku, że je akceptację, ono chętniej przyjmuje komunikaty osoby dorosłej. Czasem komunikację werbalną zamieniam na niewerbalną. Staram się w komunikacji używać określeń, które opisują to, co widzę i czuję np. widzę, że posprzątałeś zabawki; na dywanie masz porozrzucane klocki, posprzątaj je. Słucham wypowiedzi dzieci i staram się wczuwać w ich sytuację. Gdzie się tego nauczyłam? Poprzez doświadczenie, zarówno w wychowaniu własnych dzieci, jak i w pracy. Szkolenie Przyjaciele Zippiego nawiązuje też do takiej komunikacji, która opiera się na rozmowach o uczuciach, jakie mają miejsce w danej chwili. Nie zawsze udaje mi się w ten sposób komunikować, zależy to też od mojego samopoczucia. Też miewam trudne dni. Rozwój umiejętności komunikacyjnych wymaga więc wiedzy o komunikacji ogólnie, dojrzałości, praktyki i refleksji. Szczególnie zaś owej refleksji i wyzbycia się myślenia, że istnieją ideały. Nauczycielka ma ogromną samoświadomość i pokorę, które to są niezbędne, by być autentycznym w swej nauczycielskiej roli. Hipoteza zmiany ogólnej dotyczącej szkolnictwa polskiego i pytanie o czynniki wpływające na nią, jest tematem do głębszych rozważań, już w innej pracy, ale mam wrażenie, że Ellis, Steil, Gordon i inni psycholodzy w końcu zaczynają zbierać plon swoich idei. Być może przyszedł czas na wychowanie, o jakim pisał Korczak i o jakie apelują polscy naukowcy. Kompetencje dyrektorów i nauczycieli Publicznego Przedszkola Nr 12 świadczą o zmianie, jaka zaczyna dokonywać się w szkolnictwie, która dotyczy wychowania i formy komunikacji wychowawczej. Dziecko jest traktowane jak partner, ma wyznaczone granice i zasady, nauczyciele stosują system pozytywnych wzmocnień. Zauważyłam, iż w komunikatach nie pojawiają się zwroty tupu co robisz?, jesteś niegrzeczny, jak się zachowujesz?, czyli takie, które nie przynoszą zmiany w zachowaniu, ale jedynie negują. Nauczyciele jasno wyrażają swoje prośby, stąd dziecko nie jest narażone na kpinę czy brak umiejętności rozumienia oczekiwań. Skutkuje to zarówno sukcesem w dyscyplinie, a przy tym zachowany jest szacunek do dziecka. Współczesność wymusza zmiany. Zmiany, o których mowa, dotyczyć muszą wyposażenia nauczycieli w kompetencję pedagogiczne. To właśnie one określają kluczowy wymiar profesjonalnych postaw nauczyciela wychowawcy( ) (Śliwerski za Czerpaniak-Walczak) 14. Rodzice pragną bogatej oferty, dobrego wyposażenia. Jednak te rzeczy nie gwarantują szczęścia dziecka, bo dziecko nadal i niezmiennie potrzebuje bezpieczeństwa, szacunku i jasnych zasad. Dzisiaj wiemy, że nie wystarczy ulepszanie ludzkości przez wprowadzenie coraz to nowych technologii zwiększających wydolność 14 H.Retter (2005) Komunikacja codzienna w pedagogice GWP, Gdańsk, s.10

11 i sprawność naszego organizmu. Konieczna jest jeszcze ustawiczna troska o doskonalenie duchowego istnienia człowieka, wspomaganie go w osiągnięciu przez niego zdolności do w pełni samodzielnego bycia człowiekiem. Granice kształcenia i wychowania w społeczeństwie ponowoczesnym ustanawiane są dowolnie i na podstawie zróżnicowanych kryteriów, stając się zarazem granicami człowieczeństwa, a więc tego jak jesteśmy ludźmi, a nie tego, że nimi jesteśmy (Śliwerski, 2005) 15. Przedszkole, o którym piszę, posiada praktyków, którzy rozumieją ową potrzebę. Mam nadzieję, iż zmiana, jaka dzieje się w szkolnictwie, dotyczyć będzie większości placówek, a świadomość wartości komunikacji będzie świadczyła o właściwej drodze ku pozytywnej edukacji. Bibliografia 1. Berne.E. (2011), Dzień dobry i co dalej?, Dom Wydawniczy REBIS, Poznań 2. Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku (2003), Tom II, ŻAK, Warszawa 3. Glick B, J.C Gibbs (2003), Aggression Replacement Training wydanie w jezyku polskim Trening Zastępowania Agresji przez instytut Amity w Warszawie pod redakcją naukową Jacka Morawskiego,wydanie trzecie, Warszawa. 4. Komar W (2000), Współczesność i nauczyciel-perspektywy edukacji bez dogmatów, ŻAK, Warszawa 5. Ostrowska U. (2000), Dialog w pedagogicznym badaniu jakościowym, Impuls, Kraków 6. Powieśnik D. (2012), Kreowanie wizerunku PP 12 w Jastrzębiu Zdroju w środowisku lokalnym, Niepublikowana praca podyplomowa, Uniwersytet Opolski, Opole 7. Retter. H (2005), Komunikacja codzienna w pedagogice, GWP, Gdańsk 8. Wiśniewska W. (2001), Komunikacja i podmiotowość, praca zbiorowa pod.red. S. Badory, D. Marzec, J. Kosmali, Komunikacja i podmiotowość w relacjach szkolnych, WSP Częstochowa, Częstochowa 15 Tamże, s.10, B. Śliwerski (Wstęp do wydania polskiego)