Temat: Dług Krzysztofa Krauzego jako dokument rodzącego się kapitalizmu i moralności ponowoczesnej.

Transkrypt

1 Temat: Dług Krzysztofa Krauzego jako dokument rodzącego się kapitalizmu i moralności ponowoczesnej. Opracowanie: Małgorzata Wiśniewska Etap edukacyjny: liceum Przedmiot: język polski, wiedza o społeczeństwie, godzina wychowawcza Czas: 2-3 godziny lekcyjne Cele: Uczeń: analizuje i interpretuje dzieło filmowe w kontekście społecznym i politycznym; dostrzega związki między rzeczywistością a jej artystycznym odbiciem; posługuje się terminologią filmoznawczą w toku analizy filmu; zna genezę filmu Dług i dalsze losy ludzi, których historia stała się kanwą filmu; zna sylwetkę i twórczy dorobek Krzysztofa Krauzego. Metody pracy: wyszukiwanie informacji i tworzenie notatek, prezentacja, pogadanka, praca ze źródłem (dziełem filmowym, słownikami oraz tekstem publicystycznym), dyskusja kierowana. Środki dydaktyczne: film Krzysztofa Krauzego Dług (Polska 1999) materiał pomocniczy dla nauczyciela (załącznik nr 1) spis najważniejszych scen/ujęć w filmie (załącznik nr 2) artykuł Rafała Madajczaka Czego nie było w filmie "Dług" (załącznik nr 3) 1

2 Przed zajęciami: Uczniowie opracowują korzystając z zasobów internetowych - metryczkę filmu oraz sylwetkę reżysera i jego dorobek twórczy. Przebieg lekcji: 1. Wskazani przez nauczyciela uczniowie przedstawiają metryczkę filmu oraz (krótko) sylwetkę reżysera. 2. Pytamy uczniów, czy wiedzą, jak i dlaczego powstał film. Uczniowie podczas wykonywania zadania domowego z pewnością natrafili na informacje dotyczące genezy filmu porządkujemy je na podstawie tekstów zaproponowanych w materiałach pomocniczych dla nauczyciela oraz bibliografii, prezentujących okoliczności zbrodni, wypowiedzi jej sprawców i opinie ekspertów. Możemy też poprosić wcześniej ucznia o przygotowanie prezentacji na ten temat. Jest to istotne ze względu na związki między faktami a ich filmowym odzwierciedleniem. Wszystkie proponowane materiały (także relacje prasowe załącznik nr 3) na temat zbrodni pokazanej w filmie wskazują na wyjątkowe okrucieństwo sprawców. Mogą stać się inspiracją do dyskusji w klasie na temat winy i kary. Powinny także skłonić do refleksji nad motywami zbrodni: Czy nie było innego wyjścia? W jakich okolicznościach tzw. porządni ludzie stają się mordercami? Dlaczego mordercy znęcali się nad ofiarami? Jak ocenić postępowanie "katów" w kontekście moralności ponowoczesnej? (wariant lekcji wychowawczej np. w klasie maturalnej). 3. Prosimy uczniów, aby w parach przeanalizowali spis scen/ujęć filmowych (załącznik nr 2) oraz zastanowili się, a następnie przedyskutowali następujące kwestie: Jak prowadzona jest narracja? (retrospekcja) Z czyjego punktu widzenia poznajemy historię zbrodni?(z punktu widzenia Adama i Stefana) Jakie znaczenie dramaturgiczne ma 1 scena - wyłowienie trupów z Wisły (wzmacnia dramatyzm i zapowiada tragiczny finał). Na forum klasy prosimy uczniów, aby spróbowali określić dominantę kompozycyjną, którą może być linia dramaturgiczna Długu: zaskoczenie ofertą Gerarda- pierwsze ostrzeżenie- szantaż- wzrastające poczucie zagrożenia- osaczenie- brak wyjścia- decyzja o morderstwie. 4. Przechodzimy do omówienia problematyki utworu, silnie zakorzenionej w realiach Polski początku lat 90- tych, których licealiści nie znają. Charakteryzujemy Polskę w dobie ustrojowej transformacji. Przypominamy o takich niepokojących zjawiskach pierwszych lat niepodległości, jak drastyczne zmniejszenie realnych dochodów, wzrost bezrobocia, znaczny spadek produkcji. W czasie nieustannych zmian ekip rządzących 2

3 mechanizmy wolnorynkowe nie działały skutecznie bez ustawodawczego zabezpieczenia. Otwierało się pole dla nadużyć i prawno-ekonomicznych przekrętów. W takich warunkach rosło społeczne niezadowolenie, ale też otwierały się szanse na szybką i łatwą karierę, zmianę statusu społecznego i materialnego. 5. Po zapoznaniu uczniów z kontekstem społecznym prosimy ich, aby zwrócili uwagę na problemy i trudności, z jakimi borykają się bohaterowie filmu - przedstawiciele młodej inteligencji. W dyskusji kierowanej uczniowie odpowiadają na pytania:. W jakiej rzeczywistości funkcjonują bohaterowie (sytuacja rodzinna, materialna) i przed jakimi stają problemami? Jakie postawy wyzwala czas transformacji? Co dzieje się z tradycyjnymi wartościami (dom, rodzina, miłość, przyjaźń) i pojęciami moralnymi (uczciwość, sprawiedliwość, lojalność)? Adam: pochodzi z typowej, inteligenckiej rodziny z tradycjami (harcerska przeszłość ojca, recytacja Inwokacji), żyjącej bardzo skromnie, ale uczciwie, nieprzystosowanej do nowych warunków, co staje się źródłem konfliktu pokoleniowego (kłótnia z ojcem). Adam chce żyć inaczej niż ojciec, pragnie się usamodzielnić, osiągnąć sukces, potrzebuje pieniędzy, kupuje działkę i zaczyna budować dom, sytuację komplikuje ciąża Basi, jego dziewczyny, jej oblany egzamin i przerwa w studiach. Pomysł z założeniem własnego biznesu jest jedynym wyjściem ze skomplikowanej sytuacji. Stefan: wynajmuje mieszkanie i ma dość kosztowną, atrakcyjną dziewczynę, potrzebuje zatem pieniędzy, by wieść wygodne i komfortowe życie według zachodnich standardów. Załatwia kontrakt na montaż i handel w Polsce włoskimi skuterami. Obaj bohaterowie należą do formacji polskich "yuppies", czyli pokolenia ukształtowanego przez wyjazdy w czasie studiów do pracy w Stanach Zjednoczonych i Europie Zachodniej, cechującego się przedsiębiorczością, otwartością na nowe wyzwania, elastycznością poglądów i zasad, pragmatyzmem i dążeniem do sukcesu. Potrafią myśleć i działać w warunkach ustabilizowanego i prawnie umocowanego zachodniego kapitalizmu, tymczasem polska rzeczywistość okazuje się obszarem bezwzględnej gry, opartej na prawach dżungli ("darwinizm społeczny") - wygrywa silniejszy, lepiej przystosowany, brutalniejszy, bez moralnych hamulców czy skrupułów. Zwycięża ten, kto pierwszy rozpoznał reguły, potrafi nimi manipulować, dostosować się do błyskawicznie zmieniających się warunków. Taki jest właśnie Gerard, przyjaciel Stefana z dzieciństwa. Gerard: drobny gangster, który bez skrupułów, z zimnym cynizmem i wyrachowaniem wykorzysta każdego dla własnej korzyści. Potrafi czarować i wzbudzać zaufanie, by następnie bezwzględnie egzekwować fikcyjne długi. W ostentacyjny sposób demonstruje swą miłość i troskę o własną rodzinę, niszcząc rodziny swych ofiar. Nie ma żadnych zasad, poza jedną - zdobywaniem pieniędzy za każdą cenę. 3

4 Młodzi bohaterowie padają ofiarą nie tylko bandyckich metod gangstera, ściągającego haracze od naiwnych i niedoświadczonych biznesmenów. W filmie obserwujemy zachowawczość i ostrożność banków, niechętnie udzielających kredytów początkującym przedsiębiorcom; niewydolność organów ścigania; czy wreszcie wadliwie działające mechanizmy prawne, które zamiast bronić interesów obywateli, w istocie sprzyjają rozrostowi szarej strefy. Uczniowie powinni zwrócić uwagę na to, że Dług odtwarza atmosferę zamętu, chaosu i przejściowości, towarzyszącą poczynaniom Adama i Stefana. Nakręcony w konwencji paradokumentu pokazuje świat kontrastów, gdzie obok reliktów socjalistycznej przeszłości (ciasne mieszkania, ohydne klatki schodowe, brudne ulice) pojawiają się atrakcyjne, kuszące nowoczesnością znaki nowego kapitalistycznego świata (eleganckie biurowce, luksusowe centra handlowe, zagraniczne samochody). Bohaterowie nie panują nad sytuacją, są zaskakiwani coraz trudniejszymi wymaganiami, jakie stawia im rzeczywistość. Można rzec, że zbrodnia jawi się tu jako przeznaczenie, fatum. W takich warunkach kształtuje się nowa ponowoczesna moralność, oparta nie o tradycyjne autorytety prawa, religii czy tradycji, ale regulowana przez doraźną korzyść i interes jednostki. 6. Prosimy uczniów, aby przypomnieli sobie własne wnioski dotyczące kompozycji dramaturgii filmu (np. zaskoczenie ofertą Gerarda, pierwsze ostrzeżenie, szantaż, wzrastające poczucie zagrożenia, osaczenie, brak wyjścia, decyzja o morderstwie). Pytamy, co skłoniło bohaterów do zabójstwa. Prosimy, aby przeanalizowali psychologiczne aspekty zbrodni: życie w ciągłym strachu i zagrożeniu. Zwracamy uwagę na to, że znaleźli się oni w sytuacji granicznej, w której podejmowanie decyzji zachodzi w warunkach sprzecznych racji, niepewności i zagrożenia. Ich świat się kompletnie załamał, a niezawodne dotąd punkty oparcia - dom, rodzina, miłość - przestały gwarantować poczucie bezpieczeństwa. Przeciwnie, stały się także obiektem szantażu. Następnie pytamy, czy można tak uwarunkowane zabójstwo usprawiedliwić. Ochotników prosimy o wypowiedzi oceniające bohaterów. Pozostawiamy je bez komentarza. 7. Na zakończenie odczytujemy wypowiedź Krzysztofa Krauzego, prosząc uczniów, by zwrócili uwagę na to, czy reżyser usprawiedliwia bohaterów filmu. Człowiek, który się boi, uważa, że on jeden jedyny zna się na swoim lęku, tylko on jeden może sobie pomóc. Ci ludzie nie rozmawiali ani ze swoimi dziewczynami, ani z rodzicami na temat swego zagrożenia [...]. Bali się zemsty - na całej rodzinie [...], a kiedy się żyje w odosobnieniu, łatwo trafić na równię pochyłą [...]. Ludzie, o których opowiada film, doprowadzeni zostali do takiego stanu, że swego dręczyciela witali z ulgą, najgorsze bowiem było czekanie. W podobnej sytuacji lękowej bardzo upraszcza się hierarchia wartości, by ostatecznie sprowadzić się do alternatywy: albo on nas, albo my jego. Kępiński pisze, że ludzie w stanie lęku popełniali czyny, które następnego dnia napawają ich grozą i odrazą. 4

5 Podkreślamy, podsumowując uczniowskie wypowiedzi, że Krauze w swoim filmie starał się zrozumieć motywy działania Artura i Sławka, ale ich nie usprawiedliwiać, stąd odtworzona ze szczegółami scena brutalnej zbrodni. 8. Zajęcia poświęcone Długowi zamykamy analizą formalnej strony dzieła (jeśli uczniowie maja za sobą kilka zajęć poświęconych edukacji filmowej i znają podstawowe pojęcia z języka filmu). Uczniowie opisują poetykę filmu, pracę kamery, montaż, tempo narracji, funkcję muzyki. Oceniają grę aktorów. Określają gatunek filmu. Uwagi i spostrzeżenia notują w zeszytach. Kilku ochotników prosimy o przeczytanie swoich notatek. Oto przykładowy zapis notatki w zeszycie ucznia: Występują szybkie ujęcia, charakterystyczne dla montażu ciętego. Taki typ montażu uwypukla dramatyzm wydarzeń, wzrastające napięcie, wyraża też chaotyczność świata i zagubienie bohaterów. W istotny sposób wpływa na pośpieszny, nerwowy rytm narracji, uwydatniony przez szybko zmieniające się realia w poszczególnych ujęciach (ulica, dom, pub). Dramaturgię wzmacnia niepokojąca, muzyka i cisza w scenie zabójstwa. Praca kamery: w filmie dominują półzbliżenia i zbliżenia, oddające psychologię postaci i ich dylematy. Występują też plany pełne i dalekie, pokazujące bohaterów na tle otoczenia (sceny na ulicy, w pubie, w domu). Zdjęcia robiono "z ręki". Kamera ustawiona jest na wprost - czyli filmuje z poziomu ludzkiego oka, co daje iluzję realnego oglądu świata. Zdjęcia kręcono zimą, by podkreślić surowość i ascetyczność pejzażu. Scenografia: wrażenie autentyzmu podkreślają ubiory, naturalne miejsca i wnętrza, a także plenery, skutecznie budujące poetykę paradokumentalną. Scenograf i kostiumolog zadbali o szczegóły, takie jak choćby dobór stroju nie tylko do określonej sceny (a tych jest w filmie naprawdę dużo i zmieniają się jak w kalejdoskopie), ale i charakteru postaci (inaczej ubiera się skromna i delikatna Basia, studentka, mieszkająca z samotną matką w typowym gierkowskim mieszkaniu, inaczej elegancka, modna i nowoczesna Jola, wynajmująca ze Stefanem niewielkie, ale urządzone z artystycznym smakiem mieszkanie w starej kamienicy). Autorzy filmu tak bardzo starali się uwiarygodnić opowiadaną historię, że wprowadzili nawet taki szczegół, jak włączające się w noc sylwestrową, na skutek wybuchających petard, alarmy samochodowe. Gatunek filmu: film psychologiczno-sensacyjny 5

6 Praca domowa: Czy Dług to film niosący klarowny morał? Zastanów się nad rolą sumienia w ludzkim postępowaniu (notatka). Załączniki: Załącznik nr 1 Materiał pomocniczy dla nauczyciela Geneza filmu Dług Kanwą dzieła jest autentyczna historia (marzec, 1994) dwóch młodych, początkujących w biznesie (hurtownia kosmetyków) inteligentów - Artura Brylińskiego (Adam) i Sławomira Sikory (Stefan). Potrzebowali gotówki na sprowadzenie pierwszej partii towaru i kiedy bank odmówił im kredytu, nawiązali kontakt z Grzegorzem Nowakiem, kolegą Sławka. Ten nie wywiązał się z obietnicy, zażądał natomiast zwrotu fikcyjnego długu, jako rekompensaty za swój stracony czas. Gdy odmówili zapłaty, zastosował wobec exwspólników cały arsenał środków zastraszania. Bezbronni, żyjący w ciągłym napięciu i lęku o życie i zdrowie, mężczyźni zabili ze szczególnym okrucieństwem dwóch szantażujących ich bandytów - Grzegorza Gmitrzaka (Gerarda) i jego ochroniarza Mariusza Kłosa (Młodego). Po kilku dniach sami zgłosili się na policję. Mówi Sławek: "Mogłem uciec. Miałem paszport [...]. W niedzielę byłem na filmie z moją dziewczyną. Błaha komedia. Śmiała się, a ja myślami byłem gdzie indziej. Zgłaszam się na policję". Przed sądem Sławek odmawia składania wyjaśnień. Płacze. "Myślałem tylko o swoim upadku, o swojej klęsce". Sędzia Maria Tarasiewicz: "Ta sprawa jest makabrycznym studium tego, co może zrobić strach". Ale strach nie jest okolicznością łagodzącą. Artur i Sławek otrzymują wyrok 25 lat więzienia (za dwa zabójstwa), a ich przyjaciel Tomek - 12 lat za współudział w zabójstwie. Wkrótce rusza strona internetowa ( poświęcona Sławkowi Sikorze i jego staraniom o uzyskanie dla niego aktu łaski prezydenta RP. Oto fragmenty listu Sławka, skierowanego do internautów: "Od ponad 8 lat przebywam w różnych więzieniach. Moje życie jest uzależnione od tych, którzy nie boją się wziąć odpowiedzialności za egzystencję innych ludzi. Zostałem skazany na 25 lat więzienia za to, że broniąc swego życia i życia swoich Bliskich, doprowadzony do ostateczności, zabiłem dwóch bandziorów, gangsterów żerujących na ludzkiej krzywdzie, niemających w sobie litości, przyzwoitości czy po prostu człowieczeństwa". W więzieniu Sławek tworzy, wydaje nagradzane na konkursach utwory poetyckie. Jest członkiem Więziennego Klubu Literackiego. Przygotowuje dla innych osadzonych prezentacje multimedialne (m.in. o Holokauście), emituje filmy dokumentalne. Artur Bryliński z kolei stara się rozwijać swoje zainteresowania informatyczne. Uczy się, zdobywa nowe doświadczenia.(próba wolności...) 6 grudnia 2005 Sikora zostaje ułaskawiony i, jak podaje w jednym z wywiadów, tego dnia budzi się na nowo. "Chcę zapłacić za swój czyn. Więzienie nie wyrównuje rachunku. Zakładam stowarzyszenie Współodpowiedzialność" (Mam dług...). 6

7 Bryliński pozostaje w więzieniu i również stara się o skrócenie wyroku. Wiadomość z ostatniej chwili: prezydent Lech Kaczyński rozważa akt ułaskawienia, sam sprawca tak komentuje tę decyzję: "W moim sumieniu nie odbyłem jeszcze kary. Potrzebowałem czasu i otrzymałem go. Wierzę, że dobrze ten czas wykorzystałem. Dziś jestem innym człowiekiem, nie tylko starszym, ale i bardziej dojrzałym. Dojrzałem też do tego, by prosić o pomoc". (Bohater "Długu"...) Załącznik nr 2 Spis najważniejszych scen/ujęć w filmie Jedziemy samochodem na miejsce zbrodni (konwencja reportażu TV: gapie, rutynowe czynności ekipy dochodzeniowej). Domysły oficera śledczego: porachunki mafii rosyjskiej (trupy mają odrąbane głowy i są bez ubrań). Trzy miesiące wcześniej (chwyt retrospektywny) - Adam na budowie przyszłego domu (problemy z ekipą budowlaną, brak funduszy). Przyjeżdża dziewczyna - jest w ciąży i nie zdała egzaminu. Stefan na ścianie wspinaczkowej. W pubie, przy piwie - projekt wspólnego biznesu: montaż i handel włoskimi skuterami. Rozmowa w banku w sprawie kredytu - brak "solidnych gwarancji" powodem odrzucenia biznesplanu. W nowo wynajętym lokalu - brak pieniędzy na wynajem, brak perspektyw. Przypadkowe spotkanie Gerarda - przyjaciela Stefana z dzieciństwa. Rozmowa o kłopotach z uruchomieniem interesu. Gerard wzbudza zaufanie - jest żonaty, ma córkę, troszczy się w widoczny sposób o rodzinę ("nie kupuj jej lodów" - mówi do żony). Ciąża Basi jest zagrożona - dziewczyna trafia do szpitala (proza polskich szpitali położniczych). Gerard oferuje się z pomocą - obiecuje załatwić kredyt za 20% prowizji od całej sumy. Adam odrzuca ofertę. Przyjaciele rozważają wspólnie warunki współpracy i proponują 10-15%. Odpowiedź Gerarda brzmi: 25% + koszty własne. Rachunek rośnie, co młodzi biznesmeni początkowo zupełnie lekceważą. Od tego momentu zaczyna też rosnąć napięcie. Dom rodzinny Adama: typowa inteligencka rodzina z tradycjami (deklamacja "Inwokacji") i materialnym niedostatkiem. Przychodzi Gerard (pierwsze ostrzeżenie). Na podwórku bije Adama i przedstawia mu kwotę do zapłacenia - 6 tys. dolarów. Gerard odwiedza też Stefana i proponuje mu ściągnięcie spłat od dłużników. 7

8 Jesteśmy w mieszkaniu dłużnika Stefana, którego Gerard ze swymi ochroniarzami próbuje "przekonać" do zapłaty długu, stosując gangsterskie metody (bicie, trzymanie dziecka na mrozie). Bohaterowie są wstrząśnięci sposobem egzekucji długu i koniecznością zapłacenia za każdy dzień zwłoki tysiąca dolarów. Adam udaje się na policję. Funkcjonariusz żąda nazwisk, a on - gwarancji bezpieczeństwa, której nie otrzymuje i odchodzi. Stefan ze strachu płaci część długu, pieniędzmi uzyskanymi ze sprzedaży kontraktu na skutery. Nie wie, że Adam w tym czasie, dzięki pomocy ojca, uzyskał poręczenie kredytowe od funduszu rządowego. Poznajemy kolejnego bohatera - znajomego Stefana i Adama, Tadeusza, który zajmuje się sprzedażą używanych samochodów. Gerard zaczyna szantaż bezpośredni: wciąga Adama do samochodu, grozi mu i zabiera zegarek. Informuje go, że pieniądze od Stefana były fałszywe, co powoduje naliczanie karnych odsetek. Dług wzrasta. Adam chce się wyprowadzić z domu (boi się o bezpieczeństwo swoich bliskich). Kłóci się ze Stefanem. Ma pretensję do niego, że zapłacił część długu. Adam podejmuje pracę w restauracji. U Basi w szpitalu. Dziewczyna jest zaniepokojona rzadkimi wizytami Adama, płacze, wyczuwa zagrożenie. Adam mieszka u Tadeusza. Telefonicznie dowiaduje się o wizytach Gerarda w swoim domu. Stefan w swoim mieszkaniu zostaje pobity przez Młodego, ochroniarza Gerarda. Gerard przychodzi do szpitala, do Basi, którą wypytuje o miejsce pobytu Adama. Stefan znajduje pracę kierowcy u "Niemców" - zmuszony przez Gerarda kradnie czeki swemu pracodawcy. Obawia się o bezpieczeństwo swojej dziewczyny Joli i dlatego, nie mogąc powiedzieć jej prawdy, wyrzuca ją z domu. Gerard trafia do mieszkania Tadeusza, którego wplątuje w swoje interesy, sprzedając mu skradziony samochód. Gerard grozi Adamowi, że zrobi krzywdę jego siostrzeńcowi. Adam, na jego polecenie, próbuje bezskutecznie zrealizować skradzione przez Stefana czeki (nie zna hasła). 8

9 Adam zostaje zmuszony przez Gerarda do oddania aktu własności działki. W tym momencie nie ma już nic. Stefan jest przerażony, boi się wyjść z domu. Po poronieniu, na skutek dramatycznej rozmowy z Adamem, Basia wraca do matki. Nie chce widzieć Adama. Gerard porywa Stefana i wiezie go skrępowanego nad Wisłę. Tam straszy pistoletem, zabiera klucze do mieszkania i żąda wydania hasła do realizacji czeków. Do Adama i Stefana przychodzi z pretensjami Tomek, wykorzystany przez Gerarda i straszony długiem. Zastraszeni, bez możliwości wyjazdu za granicę (Gerard zabrał im paszporty), nie mając nic do stracenia, postanawiają pozbyć się swego oprawcy. Zwabiają Gerarda i jego ochroniarza do mieszkania Tadeusza, następnie wiążą ich i wahają się, co robić dalej. Tadeusz ze strachu udaje zwichnięcie nogi i nie wsiada do samochodu, którym ofiary zostaną przewiezione nad Wisłę. Dochodzi do podwójnego morderstwa, które pokazane jest w zwolnionym tempie i w całkowitej ciszy. Następnego dnia Adam nie jest w stanie zrobić czegokolwiek. Stefan szybciej wraca do normalnego życia. Adam w domu rodziców bezskutecznie usiłuje zasnąć. Czuje się rozbity, chory, ma gorączkę. Pojawiają się notatki prasowe o morderstwie. Bohaterowie uzgadniają zeznania. Tadeusz wyjeżdża do Kopenhagi. Stefan także planuje ucieczkę za granicę. Adam przyznaje się Basi do zbrodni. Dziewczyna namawia go do natychmiastowego wyjazdu. Adam postanawia przyznać się - dzwoni na policję z ulicznego automatu. Załącznik nr 3 9

10 Rafał Madajczak, Czego nie było w filmie "Dług" - "Przekrój" z dn

11 Bibliografia Bogdan Wróblewski, Próba wolności - "Dług", "Gazeta Wyborcza - Duży Format" z dn ; Mam dług - rozmowa ze Sławomirem Sikorą, "Polityka" nr 50 z dn Cezary Łazarewicz, Temat "Przekroju", "Przekrój" z dn ; Katarzyna Borowska, Bohater "Długu" Krzysztofa Krauzego wyjdzie z celi?, "Dziennik-Polska" z dn ; Andrzej Werner, To jest kino, Stentor, Warszawa 1999; Słownik pojęć filmowych, pod red. Alicji Helman, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 1998; 11

12 Słownik pojęć i tekstów kultury, pod red. Ewy Szczęsnej, WSiP, Warszawa 2002;