EKONOMIKA INSTYTUCJONALNA

Transkrypt

1 W a c ł a w S t a n k i e w i c z EKONOMIKA INSTYTUCJONALNA Zarys wykładu Wydanie III uzupełnione Redakcja Olga Lesicka Opracowanie graficzne Piotr Kalita Uwagi kierować pod adresem: waclawstankiewicz@poczta.onet.pl Warszawa

2 Spis treści WSTĘP PRZEDMIOT I KRÓTKIE DZIEJE U źródeł ekonomiki instytucjonalnej Dorobek starej ekonomiki instytucjonalnej Na uboczu wielkich zwrotów w powszechnej myśli ekonomicznej Odrodzenie i próba integracji NOWA EKONOMIKA INSTYTUCJONALNA Coase prekursor czy mistrz? North nie tylko kliometria Williamson teoria kosztów transakcyjnych Elinor Ostrom zarządzanie wspólnotowe Hodgson dużo o ekonomice ewolucyjnej Perspektywy rozwoju wiele niewiadomych ZAGADNIENIA METODOLOGICZNE Koncepcje i teoria instytucji Instytucja a organizacja Formalizm, indywidualizm i holizm Teoria instytucjonalnej matrycy EKONOMICZNA TEORIA PRAW WŁASNOŚCI Instytucja własności Systemy praw własności Wolny dostęp do zasobów i system własności wspólnej System własności grupowej i prywatnej Własność państwowa Uwagi o prawie własności intelektualnej Teoremat Coase`a RYNEK UJĘCIE INSTYTUCJONALNE Narodziny i rozwój rynku Rynek i plan W gąszczu struktur instytucjonalnych Wyzwania okresu ekspansji wymiany rynkowej Sieci w architekturze współczesnego rynku INSTYTUCJONALNA TEORIA KONTRAKTÓW O instytucji kontraktów Główne rodzaje i klasyfikacja kontraktów Kontrakt kompletny uwagi uzupełniające 113 2

3 7. PROBLEMY KONTRAKTÓW NIEKOMPLETNYCH Teoria i praktyka kontraktów niekompletnych Ciągłe poszukiwanie presja praktyki Kontrakty relacyjne TEORIA KOSZTÓW TRANSAKCYJNYCH Pojęcie i typy transakcji Koncepcja kosztów transakcyjnych Podstawy ogólnej teorii kosztów transakcyjnych Powiązania i klasyfikacja Zapotrzebowanie na rachunek kosztów transakcyjnych PRZEDSIĘBIORSTWO JAKO INSTYTUCJA I ORGANIZACJA Narodziny i rozwój instytucjonalnej teorii przedsiębiorstwa Koncepcja układu: pryncypał-agent Wielkie korporacje EKONOMIKA INSTYTUCJONALNA O ROLI PAŃSTWA Powstanie i ewolucja państwa jako instytucji i organizacji Funkcje państwa w systemie społeczno-gospodarczym Teoria wyboru społecznego ZJAWISKO I PROBLEMY SZAREJ STREFY Krótkie dzieje i zarys teorii Kilka lekcji z historii społeczno-gospodarczej Na drodze do teorii Realia i wyzwania współczesności Zagadnienia szarej strefy w polskiej gospodarce INSTYTUCJONALNE UJĘCIE KRYZYSU GOSPODARCZEGO Pole obserwacji cykl gospodarczy i dynamika płyt matrycy instytucjonalnej Dynamika systemu instytucjonalnego jako źródło kryzysu Obecny kryzys globalny TEORIA PROJEKTOWANIA MECHANIZMÓW GOSPODARCZYCH Geneza i najnowsze dzieje Struktura teorii Zastosowania doświadczenia i oferta INSTYTUCJONALNO-EKONOMICZNA ANALIZA PRAWA 248 3

4 14.1. O wspólnym obszarze badań ekonomii i prawa Struktura ekonomicznej analizy prawa jako przedmiotu dydaktycznego i badań naukowych Tylko jeden przykład ZRĘBY EKONOMIKI EWOLUCYJNEJ Teoria ewolucji ekonomicznej Ewolucyjna teoria zmian instytucjonalnych Proces transformacji ustroju społeczno-gospodarczego SŁOWNIK BIBLIOGRAFIA Spis rysunków i tablic

5 W S T Ę P Decyzję o wprowadzeniu wykładu ekonomiki instytucjonalnej do programu kształcenia Prywatnej Wyższej Szkoły Businessu, Administracji i Technik Komputerowych w Warszawie podjął w lutym 2004 r. Jego Magnificencja Rektor Prof. dr Tadeusz Koźluk. Osiem lat doświadczeń wdrażania treści programowych tego przedmiotu, praktycznie na wszystkich kierunkach kształcenia obowiązkowego dla ekonomistów i jako oferta dla studentów informatyki, prawa, administracji i dyplomacji przyniosły bogaty materiał, pozwalający doskonalić proces dydaktyczny. Dokonuje się przeto zmian w strukturze tematycznej, metodach zajęć, propozycjach literatury i zestawach pytań kontrolnych. W roku 2007 ukazało się drugie rozszerzone wydanie podręcznika, które trafiło także do wielu uczelni krajowych. Trzeba jednak pamiętać, że ekonomika instytucjonalna jest w stanie ekspansji, jej przedstawiciele zdobywają Nagrody Nobla, aktywnie działają międzynarodowe towarzystwa naukowe i lawinowo rośnie literatura fachowa. Obserwuje się wzrost badań stosowanych i dodatnie sprzężenie zwrotne między popytem na praktyczny aspekt nauczania tego przedmiotu a podażą oferty dydaktycznej ze strony ośrodków naukowo-badawczych. Nowe uzupełnione wydanie jest więc potrzebne i w pełni uzasadnione. W tym wydaniu znalazły się trzy nowe rozdziały poświęcone zagadnieniom instytucjonalnego ujęcia kryzysu gospodarczego, teorii projektowania mechanizmów gospodarczych oraz instytucjonalno-ekonomicznej analizie prawa. W ten sposób wychodzimy naprzeciw zapotrzebowaniu społecznemu naszych czasów. Wszak zjawisko współczesnego kryzysu ma już zasięg globalny i przyczyny dopiero intensywnie rozpoznawane przez naukę. Nie ustają także eksperymenty sterowania i regulowania w ramach dynamicznie funkcjonujących systemów społeczno-gospodarczych. Wreszcie w Polsce rośnie aprobata dla integracji poczynań specjalistów, w których ekonomia, w tym ekonomika instytucjonalna, może pełnić rolę pożytecznego spoiwa środowiska nauk społecznych i zwłaszcza codziennego współdziałania ekonomistów i prawników. Jako autor i wykładowca pozwalam sobie zgłosić kilka uwag i propozycji pod adresem studentów i czytelników. Otóż zalecana literatura jest tylko propozycją, a załączona bibliografia wciąż jeszcze skromnym, wyselekcjonowanym zestawem publikacji, ułatwieniem w podejmowaniu decyzji o dalszym studiowaniu ekonomiki instytucjonalnej. W tym wydaniu podręcznika korzystałem już szerzej z coraz bogatszego zestawu publikacji naszych polskich autorów. Pragnę zwrócić uwagę na pojawiające się materiały konferencji 5

6 naukowych, poświęconych ekonomice instytucjonalnej. W relatywnie krótkim okresie ukazały się i są dostępne następujące wartościowe publikacje: 1. W 2005 r. Nowa ekonomia instytucjonalna. Teoria i zastosowania praktyczne, pod redakcją prof. dr. hab. Stanisława Rudolfa Szefa Katedry Ekonomiki Instytucjonalnej w Wyższej Szkole Ekonomii i Prawa w Kielcach, zawierająca bogaty zbiór opracowań polskich autorów. Kolejne konferencje w tym ośrodku owocowały obszernymi publikacjami w latach 2009 i Ekonomia instytucjonalna teoria i praktyka, pod redakcją prof. Urszuli Zagóry- Jonszty, będąca prezentacją obrad konferencji zorganizowanej we wrześniu 2005 r. przez Akademię Ekonomiczną w Katowicach. Polecam serię wydawniczą Dokonania współczesnej myśli ekonomicznej, pod tą samą redakcją, w której tomach pojawiły się już liczne cenne publikacje z ekonomiki instytucjonalnej. 3. Od 2005 r. pod auspicjami Uniwersytetu im. Mikołaja Kopernika ukazało się już 7 obszernych tomów cyklu Ekonomia i Prawo, pod redakcją Barbary Polszakiewicz i Jerzego Boehlke. Mamy tu dostęp do prawdziwej krynicy wiedzy o rozwoju ekonomiki instytucjonalnej, a zwłaszcza dyscypliny nazywanej ekonomiczną analizą prawa. 4. Bożena Klimczak Wybrane problemy i zastosowania ekonomii instytucjonalnej, Wyd. AE we Wrocławiu, Janina Godłów-Legiędź (red.), Instytucje i transformacja, Wyd. A. Marszałek, Toruń 2009 oraz niezwykle inspirująca rozprawa Pani Profesor, wielce zasłużonej dla promowania ekonomiki instytucjonalnej w Polsce, pt. Współczesna ekonomia. Ku nowemu paradygmatowi? (Wyd. C.H.Beck, Warszawa 2010). * Oprócz wyrazów szacunku i wdzięczności, skierowanych do JM Rektora Prywatnej Wyższej Szkoły Businessu, Administracji i Technik Komputerowych Profesora dr. Tadeusza Koźluka, za stworzenie warunków do podjęcia i kontynuacji wykładu oraz napisania tego podręcznika, pragnę także podziękować za codzienną życzliwość pracownikom Wydziału Nauk Społecznych i Technik Komputerowych, a moim studentom za aktywność i zainteresowanie problemami mikro- i makroekonomii, jak również polityką i doktrynami ekonomicznymi, wśród których nie brakowało wątków wziętych z ekonomiki instytucjonalnej. 6

7 1. PRZEDMIOT I KRÓTKIE DZIEJE Do sprawdzonych w dydaktyce metod należy oczywiście krótka wstępna prezentacja cech wykładanej dyscypliny naukowej, zwłaszcza wskazanie jej miejsca w zbiorze nauk pokrewnych, obiektu badawczego, struktury i głównych powiązań z realiami życia społecznego. Taka prezentacja ma zachęcić do opanowania treści poznawanego przedmiotu i rozbudzić zainteresowanie ich przydatnością i rolą we własnym programie zdobywania wiedzy specjalistycznej i ogólnej. Dla oszczędności czasu i miejsca pozwalam sobie w tym miejscu tylko na dwie uwagi. Pierwsza dotyczy samej nazwy przedmiotu. Dlaczego nie użyłem dość często stosowanego w naszym kraju określenia ekonomia instytucjonalna i trzymam się nazwy ekonomika instytucjonalna? Po prostu uznaję nazwę ekonomia za właściwą dla całej nauki o gospodarowaniu, podczas gdy ekonomika jest nazwą tylko części tej nauki. Druga uwaga dotyczy definicji pojęcia ekonomika instytucjonalna. W bogatej literaturze naukowej i popularnonaukowej znajdują się liczne definicje, zbudowane zwykle pod kątem rozważań prowadzonych przez autora. Nie mogę opowiedzieć się za jedną z nich, bez przeprowadzenia odpowiedniego wywodu i przywołania licznych argumentów. Sądzę, że w zarysie wykładu przedmiotu dopiero wchodzącego do programów wyższych uczelni, za wystarczającą możemy przyjąć następującą definicję: Ekonomika instytucjonalna jest to część nauki ekonomicznej, która za punkt odniesienia w poznawaniu i wyjaśnianiu procesów gospodarczych przyjmuje instytucję, jako pewien wzorzec wykształcony przez zbiorowość społeczną. Nie trudno zauważyć, że proponowana definicja wymaga kolejnych uściśleń, a przede wszystkim wyjaśnienia pojęcia instytucja. Uznałem, że zaspokojeniu takiej potrzeby może służyć przypomnienie dziejów ekonomiki instytucjonalnej, która jest wszak fragmentem historii myśli ekonomicznej. Z tych względów strukturę tego rozdziału podporządkowałem zarówno chronologii etapom narodzin i rozwoju, jak i ekspozycji istotnego wydarzenia, jakim stał się podział ekonomiki instytucjonalnej na dwa, współcześnie równoległe nurty U źródeł ekonomiki instytucjonalnej Czas i miejsce narodzin określonej koncepcji, doktryny, całego nurtu, prądu lub szkoły naukowej myśli ekonomicznej można zidentyfikować pozornie łatwo. Wystarczy odwołać się do dokumentów, autentycznych rozpraw i rzetelnej analizy sytuacji społeczno-gospodarczej konkretnego okresu, z której zrodziło się szczególne zapotrzebowanie na nowe ujęcie problemu. W praktyce mamy do czynienia z paradoksem odwrócenia biegu czasu, a mianowicie powtarzającym się nakazem ponownego wyjaśnienia przyczyn, wkładu prekursorów i oświetlenia dokonań mistrzów, w miarę jak starzeje się lub po prostu ewoluuje badana doktryna ekonomiczna. Tak jest także z ekonomiką instytucjonalną. Jeszcze do lat 50- ych ubiegłego wieku wystarczała znajomość narodzin i rozwoju amerykańskiej ekonomiki instytucjonalnej, o której obecnie mówimy jako o starej, oryginalnej lub tradycyjnej. Pojawienie się i dynamiczny rozwój nowej ekonomiki instytucjonalnej, aspirującej nawet do rangi relatywnie samodzielnego nurtu, prądu lub nawet szkoły, wręcz wymusiło poszukiwanie własnych, oryginalnych korzeni, a po pewnym czasie także odwoływanie się do pokrewieństwa, zbieżności poglądów i wspólnych obszarów zainteresowań. Przy tych zastrzeżeniach nie popełnimy większego błędu, rozpoczynając krótki przegląd dziejów ekonomiki instytucjonalnej od opisu źródeł twórczej inspiracji mistrzów amerykańskiej ekonomiki instytucjonalnej. Burzliwy rozwój Stanów Zjednoczonych w drugiej połowie XIX wieku stworzył klimat pobudzający także rozwój oryginalnych koncepcji naukowych. Znawcy problemu 7

8 wskazują zwłaszcza na trzy pierwotne źródła, które zasiliły płodny w późniejszym okresie prąd, przenikający większość nauk społecznych, a który przyjęto nazywać instytucjonalizmem. Do takich źródeł zalicza się: darwinizm społeczny, antropologię kulturową i pragmatyzm. Przypomnę ich główne tezy 1. NAUKI SPOŁECZNE: 1. DARWINIZM SPOŁECZNY 2. ANTROPOLOGIA KULTUROWA 3. PRAGMATYZM INSTRUMENTALIZM STARA EKONOMIKA INSTYTUCJONALNA DOKTRYNY EKONOMICZNE: HISTORYZM 1. PROTEKCJONIZM WYCHOWAWCZY Rys Źródła amerykańskiej ekonomiki instytucjonalnej. Darwinizm społeczny dotarł z Europy do USA na fali ewolucjonizmu i przyczynił się do powstania amerykańskiej socjologii. Pod wpływem dzieł wielkiego uczonego angielskiego Herberta Spencera ( ) w języku tej nauki zagościły pojęcia struktura społeczna, instytucja i organizacja, odnoszące się do takich wspólnot, jak rodzina, wspólnota religijna i zawodowa, zrzeszenia polityczne i układy produkcyjne. Oryginalne, amerykańskie wątki do tych koncepcji wprowadził William Graham Sumner ( ), podnosząc do najwyższej rangi znaczenie doboru naturalnego w więziach społecznych. Teza, zaczerpnięta z biologii, że przeżyją tylko najzdatniejsi, miała uznanie wśród obserwatorów i uczestników praktyki ówczesnego etapu rozwoju amerykańskiego kapitalizmu. Walka człowieka o przetrwanie wymusiła tworzenie wspólnot na podstawie pewnych praktyk, obyczajów, upodobań i obrzędów, które stały się naturalnymi sposobami postępowania w gromadzie (w oryginale folkways). Mamy tu do czynienia z opisem kategorii instytucja. W ramach ogólnej nauki o człowieku wyodrębnia się antropologię kulturową, która bada życie ludzkie w ramach odziedziczonego dorobku materialnego i duchowego wspólnot społecznych. Rozgłos przyniosły badania nad pierwocinami więzi społecznej, prowadzone w bezpośrednim kontakcie uczonych z plemionami indiańskimi. Lewis Henry Morgan ( ) na podstawie wieloletnich badań życia Irokezów wskazał na znaczenie takich instytucji, jak rodzina, małżeństwo, ród i plemię w ogólnym procesie rozwoju ludzkości. Warto wspomnieć, że jego badania wykorzystał m.in. Fryderyk Engels w swojej rozprawie o powstaniu instytucji własności prywatnej i państwa. 1 Por. W. Stankiewicz, Ekonomika instytucjonalna. Narodziny i rozwój, Wyd. BBS, PWSBiA, Warszawa 2004, s

9 Inspiracja ze strony filozofii była niezwykle silna i oryginalna, bowiem pochodziła z koncepcji odzwierciedlającej specyfikę amerykańską. Dynamizm gospodarczy, społeczny i polityczny rodzącego się mocarstwa, legł u podstaw pragmatyzmu, jako doktryny podkreślającej znaczenie czynu i działania, prawdziwości teorii przez jej skutki praktyczne. W czołówce amerykańskiego pragmatyzmu wysokie miejsce zajmował Charles Sander Peirce ( ), który odrzucał podejście Kartezjusza o konieczności stworzenia wstępnej metody badawczej, zakładał ciągłość procesu poznania i zalecał osobliwą skromność w postaci wątpienia konstruktywnego. Głoszona przez niego zasada pragmatyczna zakłada, że stworzone pojęcie intelektualne trzeba przetłumaczyć na dyrektywę dla praktyki i oszacować skutki działania. W tym samym duchu wypowiadał się wybitny filozof i psycholog William James ( ). Wprowadził on pojęcie aktywnej jednostki ludzkiej, tworzenie się w procesie ewolucji szczególnej jaźni społecznej (the social self). Jego zdaniem, instynkty pierwotne człowieka przekształcają się w zachowania wyuczone, nawyki, które stają się siłą napędową rozwoju społecznego. W ten sposób zasada pragmatyczna uzyskała wsparcie ze strony psychologii. Skrajną postać pragmatyzmu opracował i upowszechnił John Dewey ( ) pod nazwą instrumentalizmu. W nawiązaniu do filozofii empiryzmu postulował realizację programu przebudowy ustroju społecznego na podstawie nauki o dominującym znaczeniu reakcji organizmów na bodźce płynące ze środowiska naturalnego i stosowane narzędzia. Funkcjonowanie amerykańskiego systemu społeczno-gospodarczego dowodzi konieczności liczenia się z zasadami indeterminizmu i prakseologii. Omówione trzy źródła inspirujące twórców instytucjonalizmu zasiliły słabą jeszcze amerykańską myśl ekonomiczną i przyczyniły się do wkrótce do powstania jej oryginalnych koncepcji. Zamiast kolejnych skromnych adaptacji doktryn europejskich, zwłaszcza autorów angielskich i francuskich, amerykańscy ekonomiści podejmują zadania i problemy wyrastające z konkretnych potrzeb młodego i dynamicznie rosnącego własnego państwa. Mimo uznanej atrakcyjności szkoły klasycznej odrzucono jej skrajny liberalizm na rzecz doktryny protekcjonizmu wychowawczego, tj. utrzymania efektywnej bariery celnej przed ekspansją importu brytyjskiego. Zwolennikiem protekcjonizmu był zarówno bliski doradca prezydenta Jerzego Waszyngtona Aleksander Hamilton ( ), jak i dwaj wybitni uczeni, biznesmeni i działacze społeczni Daniel Raymond ( ) i Henry Charles Carey ( ). W ich koncepcjach zawierał się program polityki przyspieszenia industrializacji, akumulacji kapitału i wewnętrznej ekspansji gospodarczej w gwałtownie rozszerzających się granicach Stanów Zjednoczonych. Wysoko ceniono w nich tradycje przyniesione przez imigrantów, rozwijane przez wspólnoty pionierów i zawarte w etyce kościołów protestanckich. W tym miejscu przypomnę, że późniejszy mistrz niemieckiej szkoły narodowej Friedrich List ( ) przebywał na wymuszonej emigracji w USA w latach , obserwował i uczestniczył w przemianach społeczno-gospodarczych, tworząc własną doktrynę protekcjonizmu na użytek jednoczących się Niemiec i ogólnie jako ofertę dla krajów gospodarczo nierozwiniętych. Dorobek kolejnych szkół niemieckich, które utrwaliły w powszechnej myśli ekonomicznej wysoką pozycję całego kierunku historycznego, przyczynił się poważnie, na zasadzie sprzężenia zwrotnego, do rozwoju pierwocin amerykańskiej ekonomiki instytucjonalnej. Koncepcje jej twórców rodziły się w warunkach dramatycznych wydarzeń związanych z wojną secesyjną ( ) i ekspansją młodego mocarstwa, korzystającego z ogromnego potencjału gospodarczego. Wojna secesyjna obnażyła sprzeczności interesów i złożoność struktury społecznej (możemy już mówić o matrycy instytucjonalnej) uprzemysłowionej Północy i rolniczego Południa, trudności sprawowania władzy w ramach federacji i liberalnej polityki gospodarczej. Po wojnie secesyjnej wielu młodych amerykańskich ekonomistów szukało 9

10 natchnienia w uczelniach niemieckich i u wykładowców kierunku historycznego. Odpowiadały im opisowe ujęcia historii gospodarczej, analiza przemian w ustroju wspólnot wiejskich, strukturach osiedlowych, organizacjach stanowych i zawodowych oraz postulaty oparte na etyce. Teoretyczne spekulacje kierunku subiektywno-marginalistycznego znalazły się na dalszym planie. To grupa młodych ekonomistów wykształconych w ośrodkach niemieckich nadała w 1885 r. ton założycielom Amerykańskiego Towarzystwa Ekonomicznego (American Economic Association AEA). W programie znalazły się następujące wytyczne działania: 1) państwo jest siłą niezbędną dla zapewnienia warunków postępu społecznego; 2) nauka ekonomiczna preferuje badania życia gospodarczego w ujęciu historycznym z wykorzystaniem metod statystycznych; 3) konflikt między światem pracy i kapitału rodzi liczne napięcia, których rozwiązanie wymaga współdziałania kościołów, państwa i nauki; 4) polityka gospodarcza nie może być analizowana z pozycji partyjnych, natomiast powinna być wspierana naukową analizą prawną. Historia wciąż aktywnie działającego Towarzystwa odnotowała jednak dość krótki etap fascynacji historyzmem. Po osiągnięciu poziomu kraju wysoko uprzemysłowionego, dysponującego ogromnymi nadwyżkami produkcji rolnej i skutecznie konkurującego w handlu zagranicznym z Wielką Brytanią i Niemcami, przewagę w AEA zdobywa pluralizm metodologiczny. Dobrym przykładem jest ewolucja koncepcji amerykańskiego współtwórcy kierunku neoklasycznego Johna Batesa Clarka ( ), który startował z pozycji niemieckiego historyzmu i chrześcijańskiego socjalizmu, aby dojść do sławy jako autor dzieła Podział bogactwa (The Distribution of Wealth, 1899), w którym wykorzystał metody rachunku marginalnego i założenia sięgające tradycji szkoły klasycznej. Warto odnotować fakt, że w poszukiwaniach źródeł inspiracji lub bezpośredniego wpływu na powstanie i rozwój ekonomiki instytucjonalnej znalazły się także interesujące poglądy na temat roli marksizmu. Do zapoznania się z nimi lepiej jednak zabrać się po wstępnym przestudiowaniu dorobku twórców amerykańskiej ekonomiki instytucjonalnej Dorobek starej ekonomiki instytucjonalnej W najnowszej literaturze przedmiotu znajdujemy dość częste odwołania do wypowiedzi znanych ekonomistów, zawierające sformułowania i wątki na miarę prekursorskich w stosunku do koncepcji mistrzów amerykańskiego instytucjonalizmu. Pozostawmy te sprawy historykom myśli ekonomicznej, aby więcej czasu poświęcić niezwykle płodnym twierdzeniom wielkiego uczonego T. Veblena, równie oryginalnym ujęciom J. Commonsa, teorii cyklu opracowanej przez W. Mitchella i próbom syntezy ekonomiki instytucjonalnej podejmowanym przez J. M. Clarka. To ich dorobek naukowy zdecydował w dużym stopniu o włączeniu ekonomiki instytucjonalnej do grona poważnych doktryn myśli ekonomicznej pierwszej połowy XX wieku. Jako paradoks możemy przyjąć fakt, że prawie bezspornie uznany za mistrza całego nurtu instytucjonalnego Thorstein Bunde Veblen ( ) w swoich licznych publikacjach nie używał nazwy ekonomika instytucjonalna i tylko niekiedy definiował kluczowe dla tej dyscypliny wiedzy pojęcie instytucja. Największy rozgłos przyniosła mu intelektualnie wręcz agresywna teoria klasy próżniaczej, nie mieszcząca się w ramach tylko ekonomii i nawet socjologii, ale powiązana z filozofią pragmatyzmu, psychologią, antropologią kulturową, doktryną ewolucji społecznej i wyraźnie z krytyczną analizą ówczesnej fazy ustroju kapitalistycznego. Nie bez znaczenia była także jego postawa życiowa, ukształtowana przez pochodzenie i konflikty w pracy akademickiej, a także forma i styl prezentacji twierdzeń. Jego rozprawy są wciąż odczytywane, interpretowane i popularyzowane, a czasem wręcz upraszczane. Trzeba to raczej przyjąć jako dowód 10

11 wielkości Veblena. Do prezentacji wkładu Veblena do ekonomiki instytucjonalnej wybrałem tylko klika kwestii. Zacznę od zainteresowania się Veblena takim obiektem, jak instytucja. Wydaje się, że już sama jego liczna rodzina stanowiła bogate i obfite źródło przemyśleń i wniosków. Była to bowiem rodzina ubogich imigrantów z Norwegii, pionierów wydzierających prerię dla zakładanych farm, chłopów obdarzonych instynktem dobrej roboty, wspartym etyką protestancką i z uporem przebijających się do godnej pozycji w początkowo tak obcym środowisku społecznym. Veblen zdobywał wiedzę dzięki ogromnemu talentowi, przełamywał barierę języka angielskiego, nie zapominając skandynawskich korzeni kulturowych, broniąc się często dowcipem lub złośliwością, ale także nie stroniąc od aktywnej walki z przejawami kołtunerii i ucisku społecznego. Codzienne obcowanie w schematach zachowań dziedziczonych od pokoleń nauczyły Veblena szacunku do ich trwałości, a w miarę zdobywania biegłości w analizach proponowanych przez ewolucjonizm i pragmatyzm (wszak jego wykładowcami byli krótko Sumner i Peirce) obserwacje te stały się tworzywem do formułowania coraz śmielszych i oryginalnych poglądów. W lutym 1899 r. ukazało się wielkie dzieło Veblena Teoria klasy próżniaczej wywołując prawdziwą burzę dyskusji nie tylko w Stanach Zjednoczonych. Był to niezwykle ostry atak na świat biznesu i kulturę pieniądza, wykorzystujący do głębokiej analizy strukturę instytucjonalną ustroju społeczno-ekonomicznego. Veblen nie przywiązywał większej wagi do precyzyjnego określenia pojęcia instytucja, uznanego i powszechnie stosowanego w pracach psychologów i socjologów. Dopiero w rozdziale VIII. Teorii... umieścił następującą definicję: Instytucje społeczne to w swej istocie dominujące sposoby myślenia uwzględniające poszczególne warunki społeczne, poszczególne funkcje jednostki i społeczności. [...] Instytucje społeczne czyli nawyki myślowe czy sposoby ujmowania zjawisk które kierują ludzkim życiem, pochodzą z przeszłości. Są wytworami przeszłości, dostosowanymi do ówczesnych warunków, dlatego nigdy nie są w całkowitej zgodzie z wymogami teraźniejszości 2. Bez trudu zauważymy możliwość wykorzystania tej definicji do nawet kilku prostszych określeń istoty pojęcia instytucja i do wyjaśnienia jej genezy lub powiązań strukturalnych. Czerpiąc obficie ze wszystkich wspomnianych źródeł amerykańskiej i europejskiej myśli naukowej i skupiając uwagę na treści i strukturze swojej teorii klasy próżniaczej, wprowadzał Veblen kolejne obiekty badawcze instytucje społeczne warunki ich powstawania, ewolucję i wielostronne powiązania. To od pierwotnego instynktu pracy (workmanship) wiedzie długa droga do postawy współzawodnictwa w ramach rodu i plemienia oraz zwyczaju i nawyku demonstrowania siły, bogactwa, z których zrodziła się tak brzemienna w skutki instytucja własności prywatnej. Ta instytucja działa już w ramach wyższego stadium kultury barbarzyńskiej, jej transformacji ze stadium dzikości do stadium preferującego postawy zaborcze (łupieżcze). Powstają pierwociny klasy próżniaczej, jako grupy i instytucji społecznej utrwalającej zwyczaj demonstrowania posiadanej własności, bogactwa i możliwości szczególnego typu konsumpcji, w celu wyróżnienia się spośród innych członków wspólnoty. Próżnowanie na pokaz to nieprodukcyjne użytkowanie czasu, wyraz pogardy dla działalności produkcyjnej, podkreślanie jako godnych uprawiania zajęć rządzenia, rzemiosła wojennego, sprawowania obrządków religijnych i uprawiania sportu. Niezwykle sugestywnie przedstawił Veblen obraz klasy próżniaczej jako instytucji funkcjonującej w ramach szerszej i historycznie młodszej fazie kultury quasi-pokojowej, którą można także określić jako świat pieniądza. W krytycznym zwierciadle teorii klasy próżniaczej łatwo rozpoznawano oblicze amerykańskiego ustroju społecznego i gospodarczego, a w dyskusjach mnożono przykłady szkodliwych moralnie postaw i marnotrawstwa zasobów. W rozważaniach Veblena coraz wyraźniej występuje analiza 2 T. Veblen, Teoria klasy próżniaczej, PWN, Warszawa 1971, s

12 dynamiki ustroju ekonomicznego, opartego na sprzecznościach miedzy dwoma jego układami, a mianowicie układem instytucji produkcyjnych (technicznych) i biznesowych (finansowych). Konserwatyzm, wyrastający z instytucji próżnowania na pokaz i ostentacyjnej konsumpcji, staje się hamulcem w procesie koniecznego przystosowania się do postępu technicznego. Dorobek naukowy Veblena obejmuje także jego koncepcje i postulaty dotyczące ekonomiki ewolucyjnej, jako teorii rozwoju społeczno-gospodarczego lub po prostu ujmowania procesu transformacji życia wspólnoty ludzkiej. Już w obszernym artykule pod znamiennym tytułem Dlaczego ekonomika nie jest nauką ewolucyjną? (Why Is Economics Not an Evolutionary Science?, Quarterly Journal of Economics z lipca 1898 r.) sygnalizował Veblen niedostatki metodologii opartej na statycznym ujęciu zjawisk, naturalnych i trwałych prawach natury. Postulował przeto odrzucenie teleologii jako postawy badawczej odwołującej się do powszechnej celowości działań na rzecz poznawania rzeczywistych przyczyn warunkujących decyzje podmiotów. Zamiast prostej taksonomii, a więc formalnej klasyfikacji i hierarchizacji rzeczy i zjawisk, zalecał analizę istoty konkretnych instytucji i ich powiązań. W ten sposób Veblen zrywał także z tradycją kierunku historycznego i jego opisem systemów gospodarczych opartym właśnie na taksonomii. Odrzucił także hedonizm szkoły austriackiej, traktującej człowieka gospodarującego jako zwykłe chociaż doskonałe urządzenie, izolowany szczelnie kalkulator przyjemności i przykrości. Postulowany przez Veblena schemat rozwoju nauki ekonomicznej podkreślał znaczenie jej więzi z ewolucją całego układu kultury, jako kompleksu nawyków życiowych i myślowych dominujących wśród członków wspólnoty. Ekonomika ewolucyjna pisał musi być także teorią wzrostu kulturowego, wszak silnie zdeterminowanego potrzebami gospodarczymi i sekwencją instytucji ekonomicznych. Natomiast u samych podstaw wiedzy i nauki leżał instynkt czystej ciekawości i sprzężenie zwrotne z praktyką. Prezentację dorobku Veblena kończę przypomnieniem jego pionierskiego ujęcia genezy i rozwoju korporacji, jako instytucji współczesnego kapitalizmu, oraz zjawiska technokracji, zwiastującego sprzeczności interesów właścicieli kapitału i menedżerów wielkich przedsiębiorstw, wielkich kapitanów przemysłu. Veblen wnikliwie analizował przekształcenia organizacyjne i instytucjonalne w świecie biznesu i techniki, ewolucję instytucji przedsiębiorstwa, postawy warstw i klas społecznych, narastanie zjawisk kryzysowych także w skali międzynarodowej. Teza Veblena o rysującym się wyraźnie podporządkowaniu instytucji państwa interesom wielkiego biznesu wywołała burzliwą dyskusję. Veblen pisał: Rząd konstytucyjny jest rządem biznesu. [...] Rząd pracuje zwykle w interesie biznesmenów, w pełnej zgodności celów. [...] Za zgodą wielkiej części ludności, włączając nawet tych, którzy nie mają w tym interesów pieniężnych, rząd konstytucyjny stał się głównie departamentem organizacji biznesu i jest kierowany według rad biznesmenów 3. * Podstawy amerykańskiej ekonomiki instytucjonalnej tworzył także John Rogers Commons ( ), który w młodości poznał dobrze prozę życia średnio zamożnych farmerów w Ohio, Indiana i Wisconsin, próbował szczęścia w zawodzie drukarza, walczył o prawa związków zawodowych, a studia formalnie ukończył na poziomie bakałarza. Pewien wpływ na jego późniejsze koncepcje wywarły niemiecki historyzm (zainteresowanie dziejami konkretnych wydarzeń społeczno-gospodarczych) i chrześcijański socjalizm, ale największy obserwacja procesu reform dokonywanych w latach w Stanach Zjednoczonych, którym dano nazwę ery postępowej (Progressive Era). Po objęciu w 1904 r. stanowiska wykładowcy na stanowym University of Wisconsin (Madison) twórczo połączył obowiązki 3 T. Veblen, The Theory of Business Enterprise, Mentor, New York 1904, s

13 dydaktyczne z działalnością społeczną i polityczną. Współpracował z wybitnym politykiem, gubernatorem R. M. La Follete`em, wdrażając programy doskonalenia stanowej polityki ochrony praw konsumenta, doskonalenia systemu finansowego i łagodzenia konfliktów między światem kapitału i pracy. Przez kilka lat Commons i jego studenci przeanalizowali ogromny materiał zawarty w orzeczeniach sądów zamykających sprawy związane z konfliktami pracy. Fundamentalne publikacje na ten temat zaświadczają, że stał się on wybitnym przedstawicielem ekonomiki pracy i ekspertem w polityce społeczno-gospodarczej, zwłaszcza w zakresie negocjacji i realizacji kontraktów najmu. Podstawowy wkład Commonsa do amerykańskiej ekonomiki instytucjonalnej znajduje się w trzech obszernych książkach. Pierwsza, Podstawy prawne kapitalizmu (Legal Foundations of Capitalism) ukazała się w 1924 r. i jest sugestywnym wykładem więzi nauki prawa z ekonomią. Drugą autor opublikował w 1934 r. już po przejściu na emeryturę i w tytule wyróżnił wreszcie nazwę powstającej dyscypliny nauk ekonomicznych, a mianowicie Ekonomika instytucjonalna: jej miejsce w ekonomii politycznej. Dopiero po śmierci Commonsa opublikowano w 1950 r. jego trzecie wielkie dzieło Ekonomikę działania kolektywnego (The Economics of Collective Action). Dla lepszego zapoznania się z oryginalnym ujęciem treści ekonomiki instytucjonalnej konieczne jest przypomnienie kilku najważniejszych tez zawartych w tych dziełach. We wstępie do Podstaw prawnych kapitalizmu Commons pisał: Celem tej książki jest opracowanie ewolucyjnej i behawiorystycznej, czy raczej wolicjonalnej teorii wartości, opowiadając się tym samym po stronie tych, którzy zerwali z tradycją psychologii hedonistycznej, dotychczas tak silnie oddziałującej na nauki prawne i ekonomiczne 4. Commons, w odróżnieniu od Veblena, korzystał w pełni ze zdobyczy psychologii behawioralnej, która odrzuciła subiektywną metodę introspekcji (obserwacji samego siebie) na rzecz analizy dających się obserwować zachowań ludzi. Ten nurt psychologii był bliski amerykańskiemu pragmatyzmowi i ułatwiał Commonsowi rozwijać całościowo ujętą doktrynę ekonomiczną. Gospodarka jest, według niego, z jednej strony stosunkiem człowieka do przyrody, a więc relacją techniczną, ilościową; a z drugiej strony stosunkiem człowieka do człowieka, przeto ma wymiar jakościowy. Można mówić o dwóch układach gospodarki technicznej (engineering economy) i gospodarki biznesu (business economy). Dla określenia całości (dzisiaj chyba określilibyśmy to jako system) Commons wprowadził pojęcie układ działający (going concern). Rozwój tych układów opiera się na regułach działania (working rules), które opracowuje i wdraża Sąd Najwyższy państwa. Podstawowe kategorie nauki ekonomii kształtowały się, zdaniem Commonsa, pod przemożnym wpływem orzeczeń i interpretacji sądów. Taką sterowaną ewolucję przechodziło pojęcie własności od posiadania przedmiotów fizycznych z ich wartością użytkową, do nieuchwytnego aktywu, niematerialnego, ale mającego wartość rynkową, opartą na oczekiwaniach podmiotów gospodarki. Ewolucja przekształceń układów działających występuje bardzo wyraźnie w orzeczeniach sądowych dotyczących konfliktów rodzących się podczas zawierania i realizacji transakcji. Współczesna ekonomika instytucjonalna umieściła teorię kosztów transakcji na poczesnym miejscu, wskazując na prekursorski charakter koncepcji Commonsa. Przytoczę jego kilka tez. Transakcja jest godna obserwacji naukowej, jako wyraz woli ludzkiej, związany z wyborem w warunkach ograniczeń i w zgodzie z roboczym układem reguł działającego układu. Transakcje można definiować od strony jakościowej, uwzględniając psychologię, zwłaszcza intencje stron, albo od strony ilościowej, kalkulując nakłady materialne i czynniki współtworzące stopień siły oddziaływania stron. Oryginalne podejście zastosował Commons określając elementarny model transakcji. Zamiast tradycyjnie opisywanego układu: jeden 4 J. R. Commons, Legal Foundations of Capitalism, University of Wisconsin Press, Madison 1957, s. VII. 13

14 sprzedający jeden kupujący, wykorzystał model pięciosobowy. Mamy zatem układ: sprzedawca i jego konkurent kupujący i jego rywal władca, jako czynnik ustalający reguły, sędzia, arbiter lub po prostu otoczenie, środowisko, w którym pojawia się transakcja. Zastosowana przez Commonsa i jego uczniów metoda przesiewania wyroków i orzeczeń sądowych pozwoliła także odtworzyć historyczny proces targowania się (bargaining) stron o wysokość renty, płac i cen. W tym oto procesie wyłoniła się instytucja własności prywatnej, poznano liczne przyczyny i ograniczenia decyzji cenowych, zajęto się sporami o płace, tak brzemiennymi w konflikty społeczne. Niektóre uogólnienia Commonsa poszły tak daleko, że w ich wyniku mechanizm rynkowy uznany został za czynnik podrzędny w stosunku do efektów widzialnej ręki władzy sądowniczej. * Przed prezentacją treści dwutomowej Ekonomiki instytucjonalnej warto przypomnieć krótkie dzieje wprowadzania tej nazwy do terminologii w amerykańskiej literaturze przedmiotu 5. Przyjmuje się, że to amerykański ekonomista Walton Hale Hamilton ( ) wprowadził do obiegu określenie podejście instytucjonalne w referacie na konferencji Amerykańskiego Towarzystwa Ekonomicznego w roku 1918, zatytułowanym Instytucjonalne podejście do teorii ekonomicznej (The Institutional Approach to Economic Theory, opublikowany w materiałach konferencji z 1919 r.). Argumentacja autora zawierała się w tezach, że takie podejście: 1) jednoczy badania w różnych obszarach; 2) przybliża analizę procesów zarządzania; 3) odpowiada pojmowaniu instytucji, zarówno jako zmiennych elementów życia gospodarczego, ale i podmiotów, które tym życiem kierują; 4) pozwala traktować proces społeczno-gospodarczy w formie jedności zmian instytucjonalnych i rozwoju całości; 5) wykorzystuje zdobycze współczesnej psychologii społecznej, zwłaszcza teorii ludzkich zachowań (behawioryzmu). Hamilton wskazał na liczne grono amerykańskich ekonomistów, w tym na T. Veblena, W. Mitchella i J.M. Clarka, którzy takie instytucjonalne podejście stosowali, nawet nie definiując kluczowego pojęcia instytucja. Wielkie dzieło Commonsa w samym tytule potwierdzało akceptację podejścia instytucjonalnego, a w podtytule lokalizację nowej subdyscypliny w naukach ekonomicznych, konkretnie w ekonomii politycznej 6. Samą ekonomię polityczną traktował Commons jako teorię gospodarki narodowej, system gospodarki w skali makro, natomiast ekonomikę instytucjonalną jako jej składnik eksponujący rolę i znaczenie działania zbiorowego (collective action) w sterowaniu procesem transakcji indywidualnych. Wyraźnie preferując osiągnięcia praktyki legislacyjnej, uogólnienia praktyki sądowniczej i odrzucając wywody na temat genezy instytucji, Commons oparł się na swoich tezach o istocie procesu transakcji i koncepcji układu działającego. To właśnie trzy typy transakcji przetargowe, menedżerskie i racjonujące jako układy działające (going concerns), razem ze swoimi regułami funkcjonowania, od rodziny, poprzez korporacje, związek zawodowy, stowarzyszenia gospodarcze, aż do samego państwa, są tym, co nazywamy instytucjami 7. Commons uznawał wprawdzie Veblena za pioniera ekonomiki instytucjonalnej, ale zarzucał mu nietrafne pojmowanie pragmatyzmu i brak znajomości najnowszego orzecznictwa sądowego, w którym nowe zjawiska, np. własności nieuchwytnej, znajdują wyjaśnienie na gruncie relacji interesów obu stron kapitalistów i robotników. Veblen, jego zdaniem, dostrzegał tylko wyzysk oparty na zwyczaju i nawykach. Podobnie jest z 5 Korzystam z publikacji wybitnego znawcy historii ekonomiki instytucjonalnej Malcolma Rutherforda: Institutionalism Between the Wars, Journal of Economic Perspectives, 2001, nr 3, s oraz Institutional Economics: Then and Now. 6 J. R. Commons, Institutional Economics. Its Place in Political Economy, The University of Wisconsin Press, Madison Tamże, s

15 veblenowskim ujmowaniem roli instynktu dobrej roboty, jako wyrastającego z samej przyrody i akumulacji bogactwa pieniężnego. Commons ujmował to zjawisko jako rezultat ewolucji idei, nawyków i prawa, powiązanych z procesem transakcji. Pragmatyzm, według niego, powinien być w ekonomice instytucjonalnej wykorzystywany jako metoda badawcza dla poznania działających układów (instytucji) i relacji między jednostkami występującymi w procesie zawierania i realizacji transakcji. W procesach transakcji pisał Commons funkcjonują reguły prawa stanowionego, a więc odmienne od prawa natury. W omawianym tu dziele i pośmiertnie wydanej Ekonomice działania zbiorowego znajdujemy liczne przykłady definiowania pojęcia ekonomii i ekonomiki instytucjonalnej oraz instytucjonalnego oświetlenia pojęć stosowanych w tradycyjnym nurcie myśli ekonomicznej. Borykając się z jednakowymi nazwami obiektu i przedmiotu badań (ang. economy) Commons pisał, że przedmiotem ekonomiki instytucjonalnej, w odróżnieniu od ekonomii inżynieryjnej i nauki o gospodarstwie domowym, nie są rzeczy fizyczne, towary, ani praca, ale działanie zbiorowe. To właśnie działanie zbiorowe ustala reguły postępowania dla praw własności, zobowiązań, wolności i zagrożeń. Reguły te kształtują oczekiwania wybiegające w przyszłość i to one określają granice rzadkości, użyteczności, efektywności i przede wszystkim wartości rozsądnej (reasonable value). Według Commonsa, wartość rozsądna jest ewolucyjnym, kolektywnym określeniem tego, co jest rozsądne z punktu widzenia wszystkich politycznych, moralnych i ekonomicznych warunków oraz sędziów Sądu Najwyższego. Taki Sąd uwzględnia intuicje, zwyczaje i nawyki, dokonuje ich selekcji i logicznej dedukcji, nie zapominając o wymogu praktycznym, tj. zdrowym rozsądku. Wkład Commonsa do budowy zrębów starego instytucjonalizmu ocenia się, słusznie, jako niezwykle oryginalny i nie ustępujący dziełu Veblena. Dyskusje nad podobieństwem i różnicami w koncepcjach obu uczonych trwają i warto z nich korzystać, zapoznając się z losami ekonomiki instytucjonalnej, natomiast w tym miejscu trzeba ograniczyć się tylko do kilku uwag związanych z oceną wartości trzech twierdzeń Commonsa, związanych z kategorią instytucja 8. Pierwsze twierdzenie o pojęciach działanie zbiorowe i kolektywna wola (collective will) sugeruje, że instytucje mają własną wolę, która jest transcendentną, tj. znajdującą się poza wolą jednostek. Commons w drugim twierdzeniu ignoruje rezultaty niezamierzonych ludzkich interakcji, włączając także działania nieplanowych instytucji. Trzecie twierdzenie podkreśla postawę Commonsa, który wyróżniał raczej instytucje legalne, poświęcając mniej uwagi instytucjom nie wymagającym regulacji prawnych, jak np. instytucjom samoorganizującym się i tworzącym się spontanicznie. Znawcy zagadnienia znajdują argumenty podważające kategoryczność tak ujętych twierdzeń, odsyłając do nieraz sprzecznych wypowiedzi samego Commonsa. Nam pozostaje zgodzić się z faktem, że rysujące się współcześnie zróżnicowanie nurtów ekonomiki instytucjonalnej i powoływanie się na koncepcje Veblena lub Commonsa jest wręcz normalne w rozwoju nauki. * Pragmatyzm i talent w ilościowym ujmowaniu zjawisk makroekonomicznych wniósł do amerykańskiej ekonomiki instytucjonalnej uczeń Veblena i Deweya Wesley Clair Mitchell ( ). W naszej prezentacji możemy wskazać tylko na parę przykładów jego osiągnięć naukowych i politycznych. Warto pamiętać, że Mitchell za punkt wyjścia przyjął nowe ujęcie psychologii społecznej (behawioryzm), podkreślającej znaczenie instynktów, nawyków i układów, określanych jako całości (entities) psychologiczne. Takie układy instytucje społeczne, wielkie zorganizowane systemy pojęciowe określają i wymuszają racjonalne zachowania gospodarcze. Taka pozycja wyjściowa wystarczała do prowadzenia 8 Por.: G.M.Hodgson, John R. Commons and the Foundations of Institutional Economics, Journal of Economic Issues, 2003, nr 3, s

16 głębokiej analizy systemu gospodarki pieniężnej Stanów Zjednoczonych, opracowania teorii cyklu gospodarczego i rozwinięcia metod rachunku gospodarki narodowej. W znacznym stopniu wymuszone przez promotora studia nad historią emisji papierowego pieniądza w latach wojny secesyjnej i następnie w długim okresie polityki porządkowania systemu pieniężnego, stały się inspiracją do badań nad wielkimi agregatami makroekonomicznymi. Kiedy w roku 1913 Mitchell opublikował pierwszą wersję Business Cycles, znalazł się od razu w czołówce analityków zjawiska stanowiącego historyczne wyzwanie dla ustroju kapitalistycznego. Ogromny materiał statystyczny, zwłaszcza związany z obserwacją obiegu pieniężnego, ruchu cen, produkcji, konsumpcji i zatrudnienia, poddał Mitchell obróbce, określonej jako opis analityczny (analitic description). Oznaczało to rezygnację z pokusy pełnego i wyczerpującego wyjaśnienia przyczyn cyklu gospodarczego na rzecz ujęć cząstkowych, analizy poszczególnych faz cyklu i przede wszystkim z myślą o obiektywnej różnorodności cyklów koniunkturalnych. Z niezwykle obszernych wywodów Mitchella w odniesieniu do teorii cyklu warto zapamiętać kilka. Mitchell głosił, że teoria cyklu gospodarczego jest opisową analizą procesów kumulujących się zmian w następujących fazach cyklu ożywienie, rozkwit, kryzys i depresja. Historia gospodarcza dowodzi, że zasięg oddziaływania cyklu rozszerzał się, a wśród jego przyczyn występowały wyraźne przesunięcia ich wagi i znaczenia. Współcześnie wielki biznes stał się ośrodkiem generującym stany niepewności i ryzyka podejmowania decyzji związanych z przyszłością. Konieczne jest przeto badanie relacji między instytucjami pieniężnymi i całym układem społecznym, kulturą, dziedzictwem sięgającym epoki dzikości. Pragmatyzm leżał u podstaw wielkiego czynu, jakim było powołanie do życia w 1920 roku prywatnej organizacji Narodowego Biura Badań Gospodarczych (The National Bureau of Economic Research NBER), którą aż do roku 1945 kierował skutecznie Mitchell. Stał się także wybitnym ekspertem i doradcą w realizacji polityki Nowego Ładu w okresie wielkiego kryzysu lat 30-ych. * Bogaty i wielostronny dorobek wniósł do amerykańskiej ekonomiki instytucjonalnej także John Maurice Clark ( ), którego ojciec John Bates Clark ( ) należał do mistrzów angloamerykańskiej szkoły ortodoksyjnej ekonomii neoklasycznej. Nic przeto dziwnego, że to koncepcje ojca stały się pierwszym źródłem, z którego czerpał inspirację do badań naukowych syn. Trzeba jednak przyznać, że zachowując należny szacunek do poglądów ojca, John Maurice opowiedział się dość zdecydowanie za koncepcjami Veblena, pragmatyzmem, psychologią społeczną i socjologią. W swoich badaniach korzystał z metody indukcyjnej, akcentował znaczenie społecznej natury ludzkich zachowań, wpływ procesów kulturowych i rolę działań zbiorowych w kontrolowaniu zachowań jednostek. W jego rozprawach znajdujemy zarówno przykłady umiejętnego posługiwania się narzędziami kierunku subiektywno-marginalnego, jak i ujęciami z arsenału kierunku historycznego i typowego instytucjonalizmu. Dla naszych potrzeb wybrałem tylko te fragmenty doktryny J.M.Clarka, które związane są z jego teorią kosztów ogólnych, koncepcją społecznej kontroli biznesu i postulowaną syntezą ekonomiki społecznej. W roku 1923 ukazała się obszerna rozprawa pt. Studia w dziedzinie ekonomiki kosztów ogólnych, w której punktem centralnym było pojęcie overhead costs, nastręczające i dzisiaj trudności polskim tłumaczom 9. Ranga zjawiska polega na tym, że nie wszystkie obiektywnie występujące koszty (nakłady) ujmowane są w działających systemach rachunkowości. Koszty te nie można po prostu związać ani z miejscem powstania, ani z konkretną firmą. U podstaw tego zjawiska leży pozornie prosta przyczyna, polegająca na tym, że dynamice produkcji nie 9 Szerzej o tym pisałem w artykule: W. Stankiewicz, Teoria kosztów ogólnych oryginalna koncepcja Johna Maurice`a Clarka, Wiek XXI Zeszyty Naukowo-Teoretyczne PWSBiA, 2003, nr 1(7), s

17 towarzyszy proporcjonalna zmiana jej kosztów. Oznacza to z reguły występowanie niewykorzystanych mocy produkcyjnych. Clark określał ten fakt, jako potencjał, z którego nie wyciągnięto wszystkich korzyści. Próżnująca nadwyżka (idle overhead), ten wieki grzech industrializmu, jest po prostu odbiciem niewykorzystanych zdolności wytwórczych w postaci wydatków 10. Procesowi rozwoju społeczno-gospodarczego zawsze towarzyszy niepełne wykorzystanie potencjału, w tym zasobów pracy. Koszty bezrobocia stanowią przeto kolektywne obciążenie całej produkcji krajowej, ale mechanizm rynkowy nie dokonuje ich proporcjonalnej alokacji między pracodawcami. Według Clarka, jest to sygnał o konieczności wdrażania społecznego rachunku kosztów z udziałem państwa. W roku 1926 ukazała się monografia Społeczna kontrola biznesu, poświęcona podstawowemu problemowi, jakim według J.M. Clarka jest: [ ] przystosowanie sprzecznych interesów, żądania praw i sprzężonych egoistycznych celów do układu wzajemnych usług, którego kształt narzucił w przemyśle podział pracy 11. Autor podkreślał rolę przemian, które sprawiły, że współczesne określenie prywatny biznes nie oznacza już brak ingerencji ze strony państwa, ale tylko niedostatek kontroli sprawowanej przez wspólnotę, społeczeństwo, którego przedstawicielem jest rząd. Ogólny cel kontroli społecznej jest zbieżny z wizją wzorca człowieka jako jednostki i członka wspólnoty, hołdującej zasadom wolności, równych możliwości i wysokiej efektywności gospodarowania. Narzędzia tej kontroli obejmują działania mieszczące się w systemie prawnym. W praktyce ważne jest poddanie społecznej kontroli sił konkurencji i ochrony interesów konsumenta oraz zapewnienie godziwego przychodu pracownikowi. Ogólna wizja przyszłego ustroju, kreślona przez Clarka, obejmowała funkcjonowanie szczególnej instytucji dyktatora, który nie dyktuje, która powstanie spontanicznie i będzie sterować gospodarką z przyzwolenia rad społecznych, edukując społeczeństwo dla dobra przyszłych pokoleń bez naruszania praw ekonomicznych. Obserwacja i dość aktywne uczestnictwo w polityce gospodarczej, zwłaszcza z okresu obu wojen światowych, wielkiego kryzysu i prawie dwóch dziesięcioleci zimnej wojny, były silnym bodźcem do podjęcia próby stworzenia fundamentów własnego wykładu ekonomiki społecznej. We wcześniejszych publikacjach, zebranych w 1936 pod znamiennym tytułem Wstęp do ekonomiki społecznej, a także już w powojennej rozprawie Alternatywa zniewolenia (Alternative to Serfdom, 1948) i w zbiorze esejów Instytucje ekonomiczne i dobrobyt człowieka (Economic Institutions and Human Welfare, 1957), zręby i wytyczne dalszego rozwoju takiej dyscypliny naukowej przedstawił J.M. Clark z wielkim talentem i zaangażowaniem. Przytoczę kilka jego tez i postulatów. Godna przypomnienia jest teza o włączeniu do tej nowej ekonomiki pojęcia wartości społecznej, znacznie szerszego od marginalistycznie ujmowanej wartości rynkowej. Wiąże się z tym postulat ekonomicznej odpowiedzialności, którą trzeba wpasować w etykę wielkiego biznesu. Z kolei psychologia behawioralna pomaga zrozumieć zasady decyzji i wyboru zapewniającego efektywność społeczną, radykalnie odmienną od zwykłej sumy efektywności jednostkowych. W płaszczyźnie metodologicznej nowa ekonomika preferuje analizę dynamiki procesów społeczno-gospodarczych, które nie prowadzą do pewnej kompletnej i określonej statycznej równowagi. Lata wielkiego kryzysu i doświadczenia gospodarki wojennej umocniły Clarka w przekonaniu, że w takich sytuacjach potrzebna jest nawet bardzo silna interwencja państwa w podstawowe procesy produkcji i wymiany. Zwłaszcza polityka antyinflacyjna i racjonowanie konsumpcji mają wyraźnie prospołeczny charakter. Clark znał już podstawowe tezy doktryny Keynesa i odnosił się do nich pozytywnie, nie dostrzegając niebezpieczeństwa dla nurtu ekonomiki instytucjonalnej. Odrzucał alternatywę w postaci doktryny socjalistycznej, ceniąc 10 J.M. Clark, Studies in the Overhead Costs, University of Chicago Press, Chicago 1923, s J.M. Clark, Social Control of Business, University of Chicago Press, Chicago 1926, s. XIII. 17

18 wysoko amerykańską matrycę instytucjonalną, jako kodeks cnót ekonomicznych. Ponieważ jednak jak pisał nie zbudowaliśmy jeszcze wielkiego społeczeństwa na połączonej bazie wolności i postępowej moralności społecznej, przeto należy taki cel postawić i wytyczyć do niego właściwą drogę. Zamiast niewidzialnej ręki mechanizmu rynkowego, potrzebna jest zdolność społecznej adaptacji w ramach polityki dobrobytu. Pragmatyzm nakazuje, aby zadanie ograniczyć do ram systemu gospodarki mieszanej, w którym niezależne przedsiębiorstwa (podmioty) posługują się wybranymi narzędziami i metodami kolektywizmu i godziwej konkurencji. Nie trzeba odwoływać się i straszyć komunizmem, ponieważ współczesny potencjał wytwórczy, skierowany na dobrobyt ludzkości, może być tworzony i wykorzystywany bez podporządkowania instytucji wolności jakiejkolwiek dyktaturze. Musimy teraz przyjrzeć się sytuacji, która zepchnęła w cień nie tylko społeczną wersję ekonomiki instytucjonalnej w wydaniu J.M.Clarka, ale skazywała na zapomnienie cały nurt amerykańskiego instytucjonalizmu Na uboczu wielkich zwrotów w powszechnej myśli ekonomicznej W relatywnie krótkim okresie między I i II wojną światową ekonomika instytucjonalna zdobyła w amerykańskiej myśli ekonomicznej znaczące miejsce, jako doktryna krytyczna wobec ortodoksyjnego nurtu ekonomii neoklasycznej, nie stroniąca także od aktywnego udziału w polityce społecznej i gospodarczej. Rozgłos koncepcji głoszonych przez mistrzów i pierwszą generację instytucjonalistów wspierały skutecznie ośrodki naukowe, zasługujące na miano szkół myśli ekonomicznej. Znawcy problemu wymieniają zwłaszcza szkoły w: Chicago, Columbia, Wisconsin, Texas i Maryland, które pozyskały wielu zdolnych uczonych i polityków. Prężnym ośrodkiem naukowo-badawczym stał się NBER, świadczący ogromną pomoc administracji państwowej. W latach wielkiego kryzysu i II wojny światowej przedstawiciele ekonomiki instytucjonalnej zajmowali ważne stanowiska w administracji prezydenta Roosevelta. Atrakcyjność programu zapewniała spójność postawy krytycznej wobec praktyki z wykorzystaniem osiągnięć nauk społecznych i prawnych. Nic przeto dziwnego, że zaistniała po wojnie szybka utrata zdobytych pozycji, redukcja i izolowanie się placówek dydaktycznych i badawczych oraz spadek publikacji, a wreszcie opinie analityków i historyków, ogłaszających marginalizację i nawet kres ekonomiki instytucjonalnej wciąż nie mają zadawalającego wytłumaczenia 12. Wśród przyczyn niejako wewnętrznych, obciążających elitę ekonomiki instytucjonalnej, wskazuje się na osłabienie więzi z burzliwie rozwijającymi się doktrynami socjologicznymi i psychologicznymi. Pierwsza generacja instytucjonalistów zestarzała się, w drugiej pojawiły się oznaki różnicowania się poglądów. Natomiast wyzwania wielkiego kryzysu były mniejszym zaskoczeniem, chociaż teoria cyklu koniunkturalnego, opracowana przez Mitchella i uprawiana przez NBER, musiała być modyfikowana. Wybitny przedstawiciel instytucjonalizmu Rexford G. Tugwell ( ), autor obszernej rozprawy pt. Dojrzałość przemysłu (Industry`s Coming of Age, 1927), został członkiem trustu mózgów doradców prezydenta, a potem bezpośrednim menedżerem programów interwencji państwa w procesy gospodarcze. Dowiódł on możliwości wykorzystania teorii instytucjonalnej w praktyce, a w eksperymentowaniu nawet łamania inercji tradycyjnych instytucji społecznych i gospodarczych. Najwięcej argumentów wyjaśniających przyczyny marginalizacji ekonomiki instytucjonalnej zgromadzili autorzy tezy o zewnętrznej presji keynesizmu, który atakował niezwykle skutecznie całą ortodoksję neoklasyczną. Historia zdobywania wysokiej pozycji keynesizmu w Stanach Zjednoczonych, kształtowania się jego amerykańskiego nurtu i 12 Poglądy w tej materii przedstawiłem w artykule: W. Stankiewicz, Okres marginalizacji ekonomiki instytucjonalnej, Wiek XXI. Zeszyty Naukowo-Teoretyczne PWSBiA, 2004 nr 1(11), s

19 gruntownej zmiany całej struktury amerykańskiej myśli ekonomicznej, wskazuje wyraźnie na początkową podrzędność problemu miejsca i roli ekonomiki instytucjonalnej. Z dzisiejszej perspektywy warto zwrócić uwagę na trzy ważne fakty przetrwania samego podejścia instytucjonalnego w ekonomii, odrodzenia się starego i równoległej ekspansji nowego nurtu ekonomiki instytucjonalnej, a zwłaszcza pojawienia się tej doktryny w Europie i Azji. Można zaryzykować tezę, że przetrwanie głównej idei ogromnej roli instytucji w procesie ewolucji społecznej i gospodarczej zawdzięczamy trzem wybitnym uczonym, z których pierwszy uznawany jest za mistrza szkoły z Texasu, a pozostali zasłużyli na miano quasi-instytucjonalistów, a raczej autsajderów nie deklarujących jednoznacznego przypisania do istniejących struktur myśli ekonomicznej. Przypomnę pewne fakty dotyczące interesującej nas kwestii. Przywódcą szkoły z Texasu był Clarence Edwin Ayres ( ), absolwent University of Chicago, filozof i ekonomista, który przez 30 lat ( ) był wykładowcą na University of Texas w Austin, sprawiając władzom uczelni wiele kłopotów ze względu na głoszone poglądy ideologiczne. W licznych publikacjach, zwłaszcza w obszernej Teorii postępu ekonomicznego (The Theory of Economic Progress, 1944) i w rozprawie W kierunku rozumnego społeczeństwa (Toward a Reasonable Society, 1962), sugestywnie przedstawił swoją interpretację ewolucji, w której współuczestniczą dwa rodzaje zachowań technologiczny i ceremonialny. Instytucje i całe światy techniki i gospodarki wypełniają wielki system kultury, w którym kształtuje się wartość społeczna i bardziej ograniczona wartość cenowa. Ayres twierdził, że zawsze występuje instytucjonalne opóźnienie (lag), bowiem na drodze postępu technologicznego opór stawiają odziedziczone instytucje społeczno-ekonomiczne. Inaczej niż Veblen, który przychylał się do poglądu o biernej roli instytucji społecznych, i bliżej koncepcji Commonsa, Ayres rozwijał swoją koncepcję ewolucji w ogólnym kierunku rozumnego i wysoce kreatywnego społeczeństwa. Wizję takiego społeczeństwa kreślił na podstawie koniecznej integracji filozofii i ekonomii, etyki i działalności gospodarczej, w której poczesne miejsce powinna zajmować instytucja planowania społecznego. Ostrzej niż Veblen, akceptujący w znacznej mierze kulturalny i moralny relatywizm, usiłował Ayres identyfikować wartości moralne jako pochodne technologicznego continuum, tj. sumy ludzkich kwalifikacji i narzędzi. Opierając się na takiej przesłance, Ayres opowiadał się za polityką preferującą postęp techniczny i wysoką produkcję. Ostre dyskusje i zacięta walka z władzami swojej uczelni nie pozwoliły zapomnieć o istnieniu heterodoksyjnej myśli instytucjonalnej. Do przetrwania ekonomiki instytucjonalnej przyczynił się w znacznym stopniu także Gunnar Karl Myrdal ( ), przedstawiciel nie tylko liczącej się w nauce Szkoły szwedzkiej, ale także aktywny działacz Organizacji Narodów Zjednoczonych, laureat Nagrody Nobla (1974). Jury podkreśliło nie tylko jego wkład do teorii pieniądza i cyklu koniunkturalnego, ale także wnikliwość analizy współzależności zjawisk gospodarczych, społecznych i instytucjonalnych. Można to przyjąć jako ważny sygnał przekroczenie przez ekonomikę instytucjonalną barier amerykańskich, wejście do krajów skandynawskich, Europy i do niezwykle aktualnej problematyki trzeciego świata. Pierwszy etap kariery naukowej Myrdala zapowiadał sukcesy akademickie. Jako profesor uniwersytetu w Sztokholmie mógł rozwijać badania teoretyczne, z których powstała książka pt. Element polityczny w rozwoju teorii ekonomicznej (The Political Element in the Development of Economic Theory, 1930). Analizując rozwój kolejnych doktryn ekonomicznych, podkreślał wpływ macierzy instytucjonalnej, znaczenie warstwy normatywnej w kształtowaniu systemów społeczno-gospodarczych. Od lat 30-ych Myrdal staje się działaczem politycznym nie tylko w Szwecji, lecz także jako przedstawiciel ONZ w skali międzynarodowej. Mógł zatem w praktyce opowiedzieć się po stronie 19

20 dyskryminowanych warstw ludności w krajach rozwiniętych, a zwłaszcza głosić program wyjścia z błędnego koła zacofania krajów trzeciego świata. Wiele spostrzeżeń wyniósł Myrdal z badań problemów czarnej ludności w Stanach Zjednoczonych, na podstawie których napisał rozprawę Dylemat amerykański: problem murzyński a nowoczesna demokracja (An American Dilemma: The Negro Problem and Modern Democracy, 1944). Ogromne znaczenie kultury, tradycji oraz macierzy instytucjonalnej dla zrozumienia sytuacji i opracowania programu reform, znalazło na stronicach tego dzieła znakomite potwierdzenie. Instytucjonalne podejście dowiodło swej płodności w okresie ogromnego zainteresowania losami krajów postkolonialnych. Oferta ekonomii ortodoksyjnej z jej programem leseferyzmu lub interwencji w stylu ekonomii keynesowskiej, w krótkim okresie została odrzucona. Nie powiodły się także próby wprowadzenia doświadczeń marksistowskiej ekonomii w jej radzieckim wydaniu. Kolejne książki Myrdala i jego publiczna działalność na arenie międzynarodowej, zdobywały szerokie uznanie. W trzytomowym dziele Dramat azjatycki. Badania nad ubóstwem narodów (Asian Drama. An Iquiry into the Poverty of Nations, 1968) autor odrzucał modne sformalizowane modele i korzystał z analizy powiązań instytucjonalnych. Zalecał i sam stosował zasadę holistyczną, a więc łączenie badań historycznych z analizą procesów politycznych, odkrywaniem korzeni instytucji gospodarczych, źródeł społecznego rozwarstwienia, powiązań gałęziowych gospodarek narodowych i wymiany międzynarodowej, a także uwikłanie zjawisk demograficznych oraz trendy w polityce oświatowej i zdrowotnej. G.K. Myrdal, podobnie jak J.M. Clark, opowiadał się za racjonalną interwencją państwa w cały układ społeczno-gospodarczy, wspierając koncepcję miękkiego planowania narodowego być może także w skali globalnej. Zwłaszcza kraje trzeciego świata nie mogą sobie pozwolić na luksus liberalizmu w stylu Zachodu i muszą podjąć ryzyko przyspieszenia wzrostu i rozwoju, ale umiejętnie i niezwykle ostrożnie obchodząc się z odziedziczoną macierzą instytucjonalną. Wielkim autsajderem był John Kenneth Galbraith ( ), którego wciąż nie udaje się bez przeszkód włożyć do jednej z szufladek w komodzie klasyfikacji współczesnej myśli ekonomicznej 13. Nie ma jednak istotnych przeszkód z oceną jego zasługi dla przetrwania kryzysu w rozwoju starego instytucjonalizmu. Trzeba wspomnieć, że Stowarzyszenie Ekonomiki Ewolucyjnej przyznało mu w 1976 r. wysoko cenioną Nagrodę Veblena-Commonsa. Cała działalność naukowa, polityczna i społeczna Galbraitha zaświadcza o jego uznaniu dla podejścia instytucjonalnego w kreśleniu ewolucji ludzkości. Doktoryzował się z ekonomiki rolnictwa, w latach II wojny światowej pracował w aparacie kontroli cen, był doradcą partii republikańskiej, w latach był ambasadorem w Indiach i do 1975 r. wykładał na Harvardzie. Autor wielu cennych publikacji, w tym książek szeroko komentowanych na całym świecie. Także w Polsce ukazało się kilka dobrych przekładów i rzetelnych analiz jego koncepcji. W naszych rozważaniach musimy ograniczyć się do jego poglądów bezpośrednio dotyczących ekonomiki instytucjonalnej, a ściślej jego doktryny ekonomiki ewolucyjnej. W roku 1952 ukazała się rozprawa Galbraitha pt. Amerykański kapitalizm: koncepcja siły przeciwważnej (American Capitalism: The Concept of Countervailing Power), w której obok krytyki ekonomii ortodoksyjnej prezentuje własne wyjaśnienie pewnego paradoksu, a mianowicie, że wprawdzie monopolizacja stanowi przeszkodę w efektywnej alokacji zasobów, ale na pewnym etapie rodzi ona siłę przeciwważną sile wielkich korporacji. Dotychczasowy wzorzec konkurencji nie wyjaśnia zjawiska powstawania przeciwwagi w 13 Godny polecenia jest zwięzły artykuł o podobieństwach i różnicach koncepcji Ayresa i Galbraitha, dający obraz ich wspólnego zainteresowania ekonomiką instytucjonalną: L.E. HILL, Clarence Edwin Ayres and John Kenneth Galbraith: from instrumental institutionalismus to the new industrial state, International Journal of Social Economics, 1997, nr 10, s