Anna Karwińska, Dobrosława Wiktor. Przedsiębiorczość i korzyści społeczne: identyfikacja dobrych praktyk w ekonomii społecznej

Transkrypt

1 E K O N O M I A S P O Ł E C Z N A T E K S T Y Anna Karwińska, Dobrosława Wiktor Przedsiębiorczość i korzyści społeczne: identyfikacja dobrych praktyk w ekonomii społecznej 6/2008

2

3 Spis treści WSTĘP 4 1. Pojęcie dobrej praktyki 6 Kryteria wyróżniania dobrych praktyk 6 Definicja dobrej praktyki 8 2. Czym jest ekonomia w ekonomii społecznej? 9 Dlaczego rynek? 9 Model amerykański a europejski 10 Kruchość modelu 11 Potrzeba wsparcia 11 Szkodliwe pieniądze 12 Duch przedsiębiorczości 12 Obszar działania 12 Ocena potrzeb i możliwości 13 Odpowiedzialność za wyniki 13 Innowacja 14 Wolontariat 14 Pułapki paradygmatu przedsiębiorczości 14 Podsumowanie: jak oceniać przedsiębiorczość organizacji ekonomii społecznej? Korzyści społeczne: co oznacza, że ekonomia jest społeczna? 16 Czego oczekujemy od przedsiębiorczości społecznej? 16 Pauperyzacja, marginalizacja i wykluczenie społeczne 18 Syndrom biedy 19 Wielka transformacja i państwo opiekuńcze 20 Aktywność zamiast zasiłku 21 Polska 21 Aktywna polityka a ekonomia społeczna 22 Pojęcie korzyści społecznych w ekonomii społecznej 22 Tworzenie miejsc pracy 23 Przedsiębiorstwa społeczne integrujące przez pracę (WISE) 23 Zatrudnienie przejściowe 23 Stałe miejsca pracy 24 Socjalizacja 25 Problemy 25 Zaspakajanie potrzeb usługi 25 Dostosowanie do potrzeb 26 Wkład trzeciego sektora 26 Podsumowanie: jak oceniać realizację korzyści społecznych? Ekonomia społeczna w Polsce 35 Kontekst ekonomii społecznej 35 Badania przedsiębiorstw ekonomii społecznej (PES) 37 Czy polskie przedsiębiorstwa ekonomii społecznej są przedsiębiorcze? 37 Czy służą społeczeństwu? Dobre praktyki w polskiej ekonomii społecznej przykłady 40 Przykład 1. Centrum Usług Socjalnych w Chrzanowie 41 Przykład 2. Znaczenie Narodowego Programu Ochrony Zdrowia Psychicznego dla możliwości przywracania uczestnictwa chorych psychicznie w życiu społecznym. 42 Przykład 3. Stowarzyszenie Bratnich Serc dla ludzi chorych w Oświęcimiu. 44 Przykład 4. Stowarzyszenie Rodzin Zdrowie Psychiczne i Stowarzyszenie na Rzecz Rozwoju Psychiatrii i Opieki Środowiskowej Pensjonat U Pana Cogito 46 Zakończenie: Przyszłość es w Polsce 48 Bibliografia Pojęcie dobrej praktyki w ekonomii społecznej 28 SCHEMAT ANALIZY DOBRYCH PRAKTYK W EKONOMII SPOŁECZNEJ Metodologia dobrych praktyk 32 Wstępna selekcja 32 Badania ilościowe 33 Badania jakościowe 33 Wybór dobrych praktyk 33 Opis dobrych praktyk 33 PODSUMOWANIE 34

4 6/2008 Przedsiębiorczość i korzyści społeczne: identyfikacja dobrych praktyk w ekonomii społecznej WSTĘP W debatach nad pożądanym modelem ekonomii społecznej brakuje refleksji nad tym, co tworzy dobre praktyki. O dobrych praktykach jest wprawdzie głośno i powstało w ostatnim czasie wiele baz prezentujących wzorcowe, najlepsze, udane przedsięwzięcia. Kryteria ich wyboru różnią się, nie są ścisłe i raczej służą prezentacji różnych przedsiębiorstw społecznych, niż rzeczywistej próbie oceny. Takie podejście może być właściwe, gdy celem jest promocja pewnych pomysłów i ich realizacji, jak i wtedy, gdy mają służyć one za wzór do naśladowania dla podobnych organizacji lub być inspiracją czy zachętą dla dalszych poszukiwań. Jednak problem identyfikacji dobrych praktyk ma również wymiar teoretyczny i pragmatyczny. Potrzeba głębszych refleksji nad tym, jakie elementy składają się na dobre przedsiębiorstwo społeczne. Co należy brać pod uwagę przy ocenianiu funkcjonowania i efektów ekonomii społecznej? Czy liczy się liczba projektów, ich rozmach, ilość uczestników, czy może bardziej skuteczność osiągania celów? Czy w ocenie należy uwzględnić wszystkie kryteria, określające modelowe przedsiębiorstwo społeczne, czy skoncentrować się na wybranych, ważniejszych? Problem łączy się też z poszukiwaniem odpowiedzi na pytanie: które organizacje mają najlepsze wyniki w zmaganiu się z problemami społecznymi? Które należy wyróżnić, biorąc pod uwagę oczekiwania ze strony społeczeństwa? Które style działania i strategie stosowane przez przedsiębiorstwo ekonomii społecznej zasługują na wsparcie? Zrozumienie mechanizmów decydujących o sukcesach i porażkach podejmowanych projektów, powinno stanowić istotny element w dyskusji nad kierunkami rozwoju ekonomii społecznej oraz w decydowaniu o tym, jakie organizacje należy wspierać. Dyskusje nad kryteriami oceny odzwierciedlają chaos panujący w debatach nad ustaleniem czym jest ekonomia społeczna i co się do niej zalicza. Zróżnicowanie form organizacji, obszarów i strategii działania, nie czynią tego zadania łatwym. Dodatkowo, w przypadku Polski, nurt ekonomii społecznej jest nowym zjawiskiem, cały czas poszukującym swojej tożsamości. Nie wiadomo, które z form organizacyjnych się przyjmą, a które nie mają szans na realizację w polskich uwarunkowaniach. Nie wiadomo też, jakie konkretnie obszary działań staną się domeną ekonomii społecznej. Otwartymi pytaniami pozostają też kwestie źródeł finansowania oraz relacje z innymi sektorami. Naszym zamiarem w tej pracy jest zabranie głosu w dyskusji nad dobrymi praktykami w ekonomii społecznej. Dokonamy konceptualizacji pojęcia dobrej praktyki i poddamy analizie poszczególne elementy, które się na nie składają. Szczególną uwagę poświęcimy omówieniu dwóch najistotniejszych kryteriów, stosowanych w ocenie ekonomii społecznej i wyborze najlepszych praktyk: przedsiębiorczości i korzyści społecznych. Chcemy zaproponować spojrzenie z zewnątrz na przedsięwzięcia społeczne, tzn. ujęcie ich jako części społeczeństwa, w ramach którego i dla którego działają. Dobrą praktyką przedsiębiorstwa społecznego będzie wówczas takie działanie, taki projekt, takie rozwiązanie, które wpływa na społeczeństwo, czyli spełnia ważną funkcję społeczną, a w porównaniu z innymi podmiotami trzeciego sektora, cechuje się większym stopniem przedsiębiorczości lub racjonalności ekonomicznej. Opierając się na doświadczeniach różnych krajów, studiów przypadku i literatury przedmiotu, spróbujemy odpowiedzieć na pytania: co oznacza stwierdzenie, że obserwowane działanie ma charakter ekonomiczny? Na czym polega firma społeczna, a na czym duch przedsiębiorczości? Czym są korzyści społeczne? Kiedy można powiedzieć, że firma działa na rzecz społeczeństwa? W części poświeconej metodologii pokażemy, jak można w sposób bardziej systematyczny badać dobre praktyki. Na koniec zastanowimy się, w jaki sposób omówione zasady odnoszą się do polskiej ekonomii społecznej. Model teoretyczny traktowany jest jako typ idealny narzędzie mające ułatwić orientację i poszukiwania interesujących nas przypadków w złożonej rzeczywistości empirycznej. Przedstawimy przykłady dobrych praktyk. Jeden z nich odnosi się do wymiaru ekonomicznego wartością takiej dobrej praktyki 4

5 WSTĘP 6/2008 jest urzeczywistnianie modelu racjonalnego gospodarowania. Dwie kolejne przedstawiają realizację korzyści społecznych w odniesieniu do szczególnej grupy beneficjentów: osób chorych psychicznie. Mamy nadzieję, że nasza analiza dwóch aspektów dobrych praktyk, rzuci trochę światła na najbardziej podstawowe wymiary ekonomii społecznej i pomoże w ocenianiu konkretnych przedsięwzięć i projektów. W niniejszej pracy będziemy dla uproszczenia stosować następujące skróty: EMES European Research Network, Europejska Sieć Badawcza; NGO Non-Governmental Organization, organizacja pozarządowa; PERSE The Socio-Economic Performance of Social Enterprises in the Field of Integration by Work, Społeczno- Ekonomiczne Wyniki Przedsiębiorstw Społecznych w Sferze Integracji przez Pracę; projekt badawczy w ramach grupy EMES; PES Przedsiębiorstwa Ekonomii Społecznej; WISE Work Integration Social Enterprise, Przedsiębiorstwo Społeczne Integrujące przez Pracę. 5

6 6/2008 Przedsiębiorczość i korzyści społeczne: identyfikacja dobrych praktyk w ekonomii społecznej 1. Pojęcie dobrej praktyki Zanim przejdziemy do zagadnienia dobrych praktyk w ekonomii społecznej, kilka słów na temat pojęcia dobrej praktyki. Zaczniemy od analizy wybranych interpretacji tego terminu istniejących w literaturze przedmiotu. Pokażemy jak wiele kryje znaczeń oraz w jak wielu kontekstach jest stosowane. Następnie, abstrahując od konkretnych ujęć, wskażemy na zasadnicze elementy składające się na pojęcie dobrej praktyki i zaproponujemy definicję, która posłuży za punkt wyjścia w dalszych poszukiwaniach dobrych praktyk, zawężonych już do obszaru ekonomii społecznej. Czym jest dobra praktyka? Sama nazwa daje pierwsze intuicje dobra praktyka jest po pierwsze praktyką czyli działaniem, w odróżnieniu od samych zasad postępowania, reguł, idei, pomysłów na wykonanie zadania. Dobre praktyki mogą być więc rozumiane jako optymalne sposoby wykonywania pracy [Bogan, English 1994; za: Dani, i inni, 2006, s. 1718], sposoby prowadzenia działalności gospodarczej [Heibeler, i inni, 1998; za: tamże, s. 1718], action programme, czyli wiązki, zbiory praktyk, które rozpatruje się komplementarnie, jako pewien proces lub przedsięwzięcia jednorazowe czy cykliczne, albo procedury działania. Analizując przykładowe definicje widzimy, że dobrą praktyką nie musi być, jak się to często przyjmuje, całościowo zrealizowany projekt czy program. W niektórych dziedzinach, zwłaszcza w biznesie, wyróżnia się dobre praktyki w zarządzaniu, w organizacji produkcji, procesach planowania itd. Zdarza się również, że za najlepsze praktyki uznaje się wzorcowe modele jakości (por. np. European Foundation of Quality Management). Aby te sposoby działania, techniki, projekty można było zakwalifikować do zbioru dobrych praktyk, muszą one zostać uznane za dobre. Co to znaczy, że działanie jest dobre? Zwykle ocena odnosi się do celów przyświecających działaniom. Dobra praktyka będzie zatem prowadziła organizację do osiągania jak najlepszych lub ponadprzeciętnych rezultatów [Bogan, English 1994; Johnson 1997; za: Dani, i inni. 2006, s. 1718]. Powinna być przetestowana, czyli wykazać swoją przydatność i wartość w dochodzeniu do zamierzonych celów. Istnieją różne propozycje kategoryzacji i oceny wszelkich praktyk podejmowanych przez instytucję. W ramach tzw. chevron approach wydziela się następujące kategorie [Jarrar, Zairi 2000; za: tamże, s.1718]: dobry pomysł (niesprawdzony), dobra praktyka (zaspakajająca część potrzeb klientów, pracowników, interesariuszy), sprawdzona najlepsza praktyka. Jakie funkcje spełniają dobre praktyki? Po pierwsze, organizacje korzystają z nich jako ze wzorów do naśladowania albo do inspiracji. Po drugie, wielu firmom profesjonalnie zarządzanym, dobre czy najlepsze praktyki służą jako punkt porównawczy służący do oceniania niektórych aspektów wydajności firmy [Hatch 2002, s. 114]. Powstaje pytanie: czy można i czy ma sens tworzenie baz danych lub katalogów dobrych praktyk? Eksperci z The American Productivity and Quality Center zauważają, że nie można mówić o najlepszych praktykach. Zależnie od kontekstu, można do celów zmierzać używając różnych metod i technik, a nie zawsze te sprawdzone w jednym środowisku będą przynosiły podobny skutek w innym [What is benchmarking, 1994]. Dlatego też trzeba pamiętać o dwóch rzeczach: odbiorcach dobrych praktyk, ich potrzebach i możliwościach, polu ich działalności oraz uwarunkowaniach, w których dane działania mają być realizowane. Kryteria wyróżniania dobrych praktyk O dobrych praktykach mówimy w odniesieniu do takich sposobów działania instytucji, które są czynnikami sukcesu, czyli przyczyniają się do realizacji jej zadań. Takie ogólne ujęcie wymaga doprecyzowania i zidentyfikowania elementów, które się na pojęcie dobrej praktyki składają. Abs- 6

7 Pojęcie dobrej praktyki 6/2008 trahujemy w tym momencie od poszczególnych obszarów i ograniczymy się do wyznaczenia cech charakteryzujących wszelkiego rodzaju dobre praktyki czy to w firmach prywatnych, czy w instytucjach rządowych, czy w ekonomii społecznej. Jakie właściwości powinien wykazywać jakiś projekt lub jakieś działanie, aby mogło być uznane za dobrą praktykę? Na podstawie analizy literatury przedmiotu, za zasadnicze cechy pojęcia dobrej praktyki uznajemy: skuteczność, wydajność, planowanie, refleksyjność, innowacyjność, uniwersalność, etyczność. Lista ta nie jest wyczerpująca i stanowi punkt wyjścia do dalszych, szczegółowych analiz. Jej elementy nie są też zawsze rozłączne, np. planowanie przyczynia się nieraz do skuteczności działań, choć nie jest warunkiem koniecznym sukcesu. Można sobie wyobrazić sytuację, że grupa osiągnie dobre rezultaty działając w sposób chaotyczny czy spontaniczny, ale np. pomysłowość lidera zrekompensuje brak pieczołowitego planowania i doprowadzi on swoich ludzi do sukcesu. A. skuteczność Podstawowym kryterium wyodrębnienia dobrej praktyki jest jej skuteczność, czyli jej rzeczywisty wkład w realizację założeń i celów. Kryterium to ma charakter stopniowalny: działanie może w mniejszym lub większym stopniu przyczynić się do osiągnięcia zadań, projekt może okazać się całkowitym sukcesem, wypełnieniem misji, a może zakończyć się częściowym powodzeniem. Analiza skuteczności praktyki wymaga zestawienia i porównania zaplanowanych zadań z osiągniętymi rezultatami. czy dane działanie lub projekt identyfikuje wszystkie przydatne zasoby? czy wszystkie nakłady na projekt znajdują przełożenie w wynikach, czy zasoby nie są marnowane? czy efektywnie wykorzystuje się środki? C. planowanie Udane projekty to często te, na przygotowanie których poświęcono dużo czasu i pracy. Zaplanowanie i dokładne przygotowanie działań, ułatwia szybkie i sprawne realizowanie kolejnych etapów zadań. Przy planowaniu powinno się brać pod uwagę możliwość wystąpienia dodatkowych czynników, wymuszających modyfikację przyjętych założeń. Kluczowe problemy w zakresie planowania są następujące: czy dla projektu przygotowano dobry plan strategiczny? czy przygotowano plan operacyjny zawierający sposoby działania? czy plan przewiduje możliwość zmiany, czy jest wystarczająco elastyczny? D. refleksyjność Przez refleksyjność rozumiemy włączenie do działań elementu ewaluacji. Dobre praktyki charakteryzuje prowadzona na bieżąco, ocena prowadzonych działań. Ten element stopniowo przenika do środowiska organizacji pozarządowych, które coraz częściej wykazują dążenie do profesjonalizacji swoich działań. Przedmiotem analizy w aspekcie refleksyjności są zagadnienia: wypracowanie wskaźników realizacji zaplanowanych zadań, zarówno dla rezultatów twardych, jak i miękkich, stosowanie metod ewaluacji, uwzględnianie ocen przy planowaniu kolejnych przedsięwzięć. B. wydajność E. innowacyjność Kolejnym kryterium jest wydajność, inaczej mówiąc sprawne działanie. Wydajność wiąże się z dostępnymi zasobami, zarówno materialnymi (np. środki finansowe), jak i niematerialnymi (np. kapitał ludzki). Jest relacją nakładów (czyli kosztów) oraz wyników (czyli korzyści). Wydajne działanie to takie, które osiąga wysokie rezultaty przy optymalnym wykorzystaniu dostępnych środków. Podstawowym problemem jest zdefiniowanie efektów, jakie zamierza się przy użyciu tych środków osiągnąć. Sytuacja jest szczególnie skomplikowana, gdy wśród planowanych rezultatów są i takie, które nie poddają się prostym definicjom i pomiarom (tak jest np. w ekonomii społecznej). Aby ocenić, czy i w jakim stopniu praktyka jest wydajna, należy odpowiedzieć na pytania: Kryterium innowacyjności ma pomóc wyróżnić świeże, nieszablonowe pomysły, które wcielone w życie, dały dobre wyniki. Może dotyczyć albo całości realizowanego projektu, albo jakiegoś wymiaru, np. innowacja techniczna, organizacyjna, ekonomiczna. Teoretycznie, innowacyjna praktyka to taka, która wychodzi poza utarte sposoby działania i poszerza repertuar działań stosowanych przez organizacje w danej dziedzinie. W praktyce jednak, kwestia określenia innowacyjności projektu, napotyka na problemy. Po pierwsze, kiedy można powiedzieć, że jakaś metoda jest rzeczywiście nowa? Czy wtedy, gdy jest stosowana po raz pierwszy na świecie, czy może, gdy została zaadoptowana z innego kraju czy regionu? Jak dużo nowości potrzeba, aby dana praktyka mogła być już uznana za innowacyjną? Czy innowacyjność jest cechą stopniowalną (a jeżeli tak, to jak 7

8 6/2008 Przedsiębiorczość i korzyści społeczne: identyfikacja dobrych praktyk w ekonomii społecznej F. wyznaczyć wartości dla różnych poziomów innowacyjności?), czy dychotomiczną (albo działanie jest innowacyjne, albo nie). Kolejną wątpliwością związaną z tym kryterium jest pytanie o to, czy przedsięwzięcie musi być innowacyjne, aby skutecznie realizowało zamierzone cele. Przełomy, wynalazki, rewolucje są zbyt niecodzienne i nie są raczej niezbędne do tego, aby dobrze wykonywać swoje zadania. Proponujemy zatem potraktować to kryterium jako dodatkowe, przyznające dodatkowe punkty tym, którzy rzeczywiście zapoczątkowali coś nowego, co nie jest tylko małym ulepszeniem. uniwersalność Praktyka, której nie da się powtórzyć ani zaadaptować w innych warunkach czy w innej instytucji, nie może być uznana dla naszych potrzeb za dobrą. Dobra praktyka musi mieć wymiar użyteczności, musi być wzorem, ale takim, który może być wykorzystany przez innych. Na uniwersalność składa się kilka aspektów: możliwość transferu praktyki do innych organizacji, opracowanie modelu działania, określenie stopnia transferu danej praktyki (czy da się wykorzystać całość, czy np. tylko część metod, rozwiązań). Definicja dobrej praktyki Podsumowując powyższe rozważania i omówione elementy, proponujemy syntetyczną definicję dobrych praktyk. Traktujemy ją jako punkt wyjścia do budowy modelu dobrych praktyk w ekonomii społecznej. Model ten jest rodzajem typu idealnego, w oparciu o który można będzie dokonywać identyfikacji dobrych praktyk. Dobrymi praktykami nazywać będziemy takie zasady działania i takie projekty, które prowadzą do dobrych lub bardzo dobrych wyników organizacji. Powinny one również spełniać dodatkowe warunki, takie jak: dobre planowanie, autoewaluacja, możliwość implementacji przez inne organizacje, etyka działania. Dodatkowo mogą też wyróżniać się nowatorstwem w podejściu do rozwiązywania problemów lub w jakimś innym aspekcie działalności. G. etyczność Kryterium etyczności odnosi się do relacji wewnątrz instytucji podejmującej działania oraz do relacji z otoczeniem zewnętrznym, zarówno fizycznym jak i społecznym. Chodzi tu m.in. o nie nadużywanie uprawnień, o respektowanie obowiązujących reguł (prawo, normy moralne obowiązujące w danym społeczeństwie), przestrzeganie zasady równości czy sprawiedliwości wobec uczestników działań. Ponadto, istotne jest przestrzeganie zasad ochrony środowiska naturalnego, ochrony tożsamości kulturowej i innych zasad ważnych dla funkcjonowania społeczeństwa. Dobra praktyka nie może wiązać się z przyjmowaniem w jakimkolwiek zakresie postawy, że cel uświęca środki. Dobra praktyka mieści się w granicach prawa i w granicach dobrych obyczajów, obowiązujących w danym systemie społeczno-kulturowym, co w pewnym stopniu ogranicza jej uniwersalność. 8

9 Czym jest ekonomia w ekonomii społecznej? 6/ Czym jest ekonomia w ekonomii społecznej? Zestawienie ekonomii z działalnością społeczną rodzi sporo zamieszania od entuzjazmu przez zaciekawienie, po powątpiewanie i krytykę. W manifestach i deklaracjach ogłaszających rodzenie się nowej fali ekonomii społecznej, wyczuwa się spore oczekiwania i nadzieje. W obliczu bezrobocia, biedy i wielu nieszczęść dotykających ludzi ma być ona cudownym zaklęciem, które pod postacią przedsiębiorczych działań, pozwoli uczynić świat lepszym. Zarabianie pieniędzy ma być wsparciem realizacji misji, narzędziem zwalczania problemów społecznych, ma wesprzeć rozwój wsi, miasteczek czy ubogich osiedli i dzielnic. Skąd się bierze tak duże zainteresowanie gospodarnością biznesem i rynkiem? Trudno się nie zachwycić tą ideą zarobione przez siebie pieniądze uniezależniają organizację. Zwiększają też jej możliwości działania już nie trzeba wykonywać zadań fundatorów, można oddać się temu, do czego czuje się powołanie. Wiele książek, artykułów i raportów przedstawia wspaniałe osiągnięcia i sukcesy ekonomii społecznej, pokazując, że połączenie takie nie jest tylko utopią. Słysząc o udanym pomyśle socjalizacji więźniarek z zakładu San Stefano przez pracę w spółdzielni socjalnej, mediolańskim zakładzie krawieckim, który przygotowuje kobiety do powrotu na rynek pracy po skończeniu kary, czy o Fundacji Awangarda, która sprzedaje prywatnym firmom dzieła niepełnosprawnych artystów, trudno nie zgodzić się ze stwierdzeniem, że można prowadzić biznes dla szlachetniejszych niż zysk finansowy celów. Same organizacje trzeciego sektora z uwagą obserwują rozwój tych trendów. W 2003 r. amerykańska grupa Bridgespan przeprowadziła sondaż wśród kierowników organizacji nonprofit. Połowa respondentów przyznała, że zarobione przez organizację dochody będą odgrywały ważną lub bardzo ważną rolę w zwiększaniu zasobów. Obraz odnoszonych sukcesów tłumi głosy sceptyków. Ich uwagi i komentarze do różnych przypadków nie są odpowiednio wysłuchiwane, co utrudnia rzetelną, obiektywną ocenę. A wzięcie pod uwagę różnych głosów, doświadczeń i wyników badań, nawet tych niepochlebnych, w gruncie rzeczy może przysłużyć się ekonomii społecznej: ograniczyć nadmierne oczekiwania i określić jej realne możliwości. Dlaczego rynek? Dlaczego rynek jest w centrum uwagi? Przyczyny mają charakter zarówno społeczno-kulturowy, jaki i ekonomiczny. O obiecującej idei już była mowa. Nie wszyscy jednak kierują się na drogę rynku wierząc, że jest to najlepsze rozwiązanie. Organizacje odczuwają coraz częściej konieczność dostosowania się do wymogów zewnętrznych. A te z kolei formułują żądania większej efektywności, innowacyjności, profesjonalizmu. Jak ujął to Rodney Christopher z Nonprofit Finance Fund: Jest wyczuwalna presja na organizacje non-profit, aby były innowacyjne, (ale nie ma) nagrody za to, że to co robią, robią dobrze [The Limits of Social Enterprise 2007, s. 2]. Znaczenie ma też wizerunek. Liderzy niektórych organizacji pozarządowych chcą przemienić obraz społeczników poświęcających się szczytnym celom, w aktywnych przedsiębiorców, którzy potrafią zatroszczyć się o finanse, nie tylko szukając dotacji i grantów. Innowacyjne przedsięwzięcie to brzmi dzisiaj lepiej niż organizacja non-profit czy pozarządowa, a kreatywny lider w miejsce działacza społecznego czy aktywisty. W Stanach Zjednoczonych taka motywacja jest dodatkowo wzmacniana przez fakt, że wielu członków zespołów kierujących organizacją społeczną jest uznanymi liderami biznesu, posiadającymi odpowiednie umiejętności i wiedzę. Wreszcie, zasadniczą rolę wydają się odgrywać finanse. W Europie wydatki na cele socjalne i publiczne, w tym na politykę rynku pracy, są zbyt wysokie, potrzeby społeczne wzrastają, stąd wiele państw naciska na ich redukcję i na poprawę efektywności. Z nadzieją spoglądają na roz- 9

10 6/2008 Przedsiębiorczość i korzyści społeczne: identyfikacja dobrych praktyk w ekonomii społecznej kwitający trzeci sektor i jego próby zarabiania na rynku oraz tworzenie miejsc pracy dla tzw. grup zmarginalizowanych. Na przykład, w Niemczech jednostki samorządu terytorialnego wydały w 1998 r. na cele socjalne 26 miliardów euro, a w 2005 r. 35,3 miliarda. Wobec coraz większych potrzeb i roszczeń, gminy i powiaty niemieckie zmniejszają środki na zadania nieobowiązkowe (np. dobrowolne dotacje na cele socjalne i związane z kulturą [Balon, 2006, s. 10]. W Stanach Zjednoczonych presję na usamodzielnianie się wywierają darczyńcy fundatorzy grantów i inni filantropii. Gorąco namawiają organizacje non-profit na otworzenie biznesu, oferując w tym procesie spore wsparcie. Zarobione pieniądze miałyby być środkiem do samodzielnego utrzymywania bieżącej działalności. W tym procesie kryje się jednak niebezpieczeństwo. Wiele organizacji pozarządowych ulega presji i modzie. Podejmują to trudne wyzwanie utworzenia przedsiębiorstwa, nie będąc do tego przygotowanym i nie zdając sobie sprawy z trudności, jakie stają przed każdym niewielkim biznesem, czy to w przypadku prywatnych firm, czy tych nastawionych na cele społeczne. Zanim przypatrzymy się uważniej tym trudnościom, kilka słów o różnicy między ekonomią społeczną w Europie i w USA. Model amerykański a europejski Amerykańskie podejście do ekonomii społecznej zakorzenione jest w tradycji filantropii i obywatelskiego zaangażowania, która tak zdumiała Alexisa de Tocqueville a, że poświęcił jej sporo uwagi w słynnym dziele O demokracji w Ameryce. Porównując Amerykę ze Starym Kontynentem, pisał [2005, s. 488]: Wszędzie tam, gdzie na czele jakiegoś przedsięwzięcia ujrzycie we Francji rząd, a w Anglii wszelkiego pana, w Stanach Zjednoczonych spodziewajcie się ujrzeć stowarzyszenie. Liberalna gospodarka amerykańska i stosunkowo słaba ingerencja państwa w redystrybucję dochodu i opiekę społeczną, pozostawiły duże pole działalności obywatelskiej. W badaniach trzeciego sektora częstym podejściem jest przeciwstawianie społeczeństwa obywatelskiego państwu, jako przeciwwagi. Stąd częściej używa się tam określeń organizacje pozarządowe albo non-profit. Od lat 90-tych w dyskursie publicznym pojawiły się jednak inne określenia: przedsiębiorca społeczny i ekonomia społeczna. Harwardzka Szkoła Biznesu zapoczątkowała w 1993 r. program dotyczący tego zjawiska, który wkrótce podjęły inne prestiżowe uczelnie. Amerykańską ekonomię społeczną, patrząc z perspektywy ekonomii, charakteryzuje nacisk na model biznesowy. Przedsiębiorstwo społeczne to przedsięwzięcie rynkowe, tym różniące się od normalnego biznesu, że celem jest służenie szczytnej sprawie, a nie chęć bogacenia się. Zyski z działalności firmy idą na realizację misji. Cele gospodarcze, jak najlepsze wyniki formy na rynku, mają taki sam priorytet, jak cele społeczne. Filozofia działania jest następująca: chcesz pomagać innym, to świetnie, ale wpierw udowodnij, że potrafisz tak zarządzać swoją firmą, że przynosi zyski; gdy zarobisz pieniądze, możesz je wydać na dowolnie wybrany cel. Ekonomiczne rozumienie przedsiębiorstw społecznych uwypukla tu rolę biznesu i wolnego rynku. Pośrednim modelem między amerykańskim a klasycznym europejskim, jest liberalny model brytyjski i irlandzki. Rola rynku jest wysoko oceniania i działania organizacji trzeciego sektora często nakierowane są na jak najściślejsze naśladowanie sektora prywatnego. Tym co różni te rozwiązania od amerykańskich, jest mocniejszy związek z państwem, które płaci, ale też ustala priorytety i stawia wysokie wymagania. Rząd brytyjski sformułował nawet definicję przedsiębiorstwa społecznego, jako biznesu o celach w pierwszym rzędzie społecznych, którego nadwyżki są zasadniczo reinwestowane dla tych celów we wspólnotę raczej, niż działając w celu maksymalizacji zysku dla interesariuszy i właścicieli [Social Enterprise, 2002, s. 13]. Na kontynencie europejskim pojęcie ekonomia w odniesieniu do ekonomii społecznej rozumiane jest inaczej. W debacie dotyczącej trzeciego sektora i społeczeństwa obywatelskiego pojawiają się hasła takie jak: ekonomia solidarności, przedsiębiorstwa kolektywne/wspólnotowe. Perspektywa ta wiąże się z kontestacją wolnego rynku i poszukiwaniami alternatywnych rozwiązań dla dominującego modelu gospodarki liberalnej. W przeciwieństwie do anglosaskiego ujęcia, aktywność ekonomiczna nie oznacza w tym przypadku dążenia do zysku, produkcji i dystrybucji, ale rozumiana jest szerzej. Motywacją dla przedsiębiorcy społecznego nie powinien być zysk, chociaż pojawia się pragnienie uczynienia działalności rentowną. Przedsiębiorczość to również, w oczach niektórych, promowanie demokracji w lokalnych wspólnotach, wykształcanie więzi solidarności przy użyciu instrumentów ekonomicznych [Laville, 2003, s. 396]. W tym duchu zakorzeniona jest popularna definicja przedsiębiorstw ekonomii społecznej, wypracowana w ramach projektów sieci badawczej EMES, chętnie przywoływana również w Polsce. Zawiera ona dziewięć elementów, z czego cztery odnoszą się do omawianego tutaj ekonomicznego wymiaru. Oto one [za: Spear, Bidet, 2003, s. 3]: 8. Ciągła działalność w zakresie produkcji dóbr i/lub sprzedaży usług. 9. Wysoki poziom niezależności. 10. Znaczący poziom podejmowanego ryzyka ekonomicznego. 11. Minimalny poziom płatnego zatrudnienia. Nie ma tu mowy o firmie osiągającej zysk finansowy. Cechą odróżniającą przedsiębiorstwo społeczne od zwykłej instytucji czy fundacji, jest fakt podejmowania działalności produkcyjnej i/lub oferowanie usług. Rezultaty nie są brane pod uwagę. To czy firma potrafi się utrzymać w dużym stopniu ze swojej działalności, czy też jej biznes jest w de- 10

11 Czym jest ekonomia w ekonomii społecznej? 6/2008 cydującym stopniu subsydiowany, nie zostało uznane za istotne kryterium. Podkreślono natomiast rolę ryzyka. Ten wskaźnik pokazuje na zależność między sprzedażą a sytuacją firmy. Ma też podkreślić przeciwstawienie trzeciego sektora państwu. Przedsiębiorstwo społeczne nie ma zagwarantowanych pieniędzy, ale musi się o nie ciągle starać od jego starań i wysiłków zależy, czy będzie miało środki na finansowanie swojej misji. Kruchość modelu Po parunastu latach doświadczeń z ekonomią społeczną, zaczynają pojawiać się głosy zwątpienia i sceptycyzmu. Zapał trzeciego sektora może w praktyce okazać się zawodny [Demarco, 2006], Dlaczego przedsiębiorstwo społeczne rzadko działa? [Casselman, 2007], Czy organizacje non-profit powinny poszukiwać zysku? [Foster, Bradach, 2005] oto tytuły artykułów, będące przykładami krytycznej refleksji nad kondycją sektora z dwóch stron Atlantyku. Ostrze krytyki kieruje się tu pod adresem finansowania. Najnowsze głosy płynące ze Stanów wskazują na porażkę prób całkowicie niezależnego prowadzenia przez organizacje pozarządowe biznesu, który pozwoliłby na pokrycie wszystkich kosztów i samodzielne utrzymanie. Pozytywnych przykładów trzeba szukać ze świecą. Jasne jest, że wiele inicjatyw upadło. Na przykład Harvard Business Review opublikował w 2001 r. wyniki badania, z którego wynika, że 71% przedsiębiorstw społecznych straciło pieniądze. Oceniając organizacje deklarujące zysk, eksperci zwrócili uwagę na zdarzające się niedoszacowania pośrednich kosztów (m.in. czasu pracy menedżerów, subsydiów na założenie firmy) [The Limits of Social Enterprise, 2007]. Zapał do idei nie wystarczył spora część projektów okazała się fiaskiem z ekonomicznego punktu widzenia i źródłem frustracji. Niektórzy badacze zwracają też uwagę na pojawiające się zjawisko odchodzenia organizacji od misji społecznej, w sytuacji nadmiernego nacisku na opłacalność biznesu. Znaleźć też można dane świadczące na korzyść przedsięwzięć biznesowych. Badania IRS donoszą o dużym udziale komercyjnego dochodu, w całości budżetu organizacji nonprofit. W 2002 r., jak obliczono, stanowił on 72% (955 mld. dolarów) całości środków finansowych tych organizacji. Jeśli jednak przyjrzeć się uważniej temu, jak zdefiniowano źródła dochodu, za część komercyjną uznano i opłaty szpitalne, i czesne za naukę, i wielomilionowe kontrakty rządowe [Tamże, s. 5]. Z kolei badania przeprowadzone przez Community Wealth Venrutes na próbie 72 organizacji pokazały, że tylko 4 z nich (5%) osiągały zysk ponad 50 tys. Dolarów. Do osiągnięcia poziomu zyskowności średnio potrzebowały dwa i pół roku. Co więcej, średnia początkowa inwestycja wynosiła 200 tys. Dolarów. Z czysto ekonomicznej perspektywy, ten sam średni zysk mógłby powstać, gdyby schować pod materac 200 tys. dolarów na 10 lat [Foster, Bradach 2005, s. 96]. Potrzeba wsparcia Coraz więcej głosów zaczyna popierać więc pomysł przedefiniowania modelu przedsiębiorstwa społecznego. Rachek Mosher-Williams z Aspen Institute stwierdza: Większość przedsiębiorstw społecznych prowadzonych przez organizacje nonprofit, które są uznane za sukces, mają granty od instytucji charytatywnych [The Limits of Social Enterprise 2007, s. 5]. Trzeba otwarcie przyznać, że przedsiębiorstwo społeczne ma sens, jeśli jest przydatne dla misji przedsięwzięcia. Wieloletnie doświadczenia fundacji wspierającej osoby bezdomne, Homeless Economic Development Fund (HEDF), doprowadziły jej liderów do wniosku, że organizacje non-profit mają potencjał, aby zaplanować, utworzyć i zarządzać przynoszącym dochody przedsięwzięciem biznesowym. Potrzeba jednak wypełnienia kilku warunków, przede wszystkim dostarczenia im odpowiedniego wsparcia finansowego i technicznego. Jednocześnie ostrzegają, że prowadzenie biznesu przez organizację non-profit, dla której są to nieznane wody, jest wyjątkowo trudne. I to nie z powodu wrażliwego serca, które nie umie bezwzględnie walczyć na dzikim ryku. Tak jak wielu ludzi nie potrafi prowadzić biznesu, a wiele małych firm w prywatnym sektorze szybko upada, tak samo nie wszystkim działaczom społecznym udaje się na tym polu. Żyłka do biznesu to podstawa. Jednak ta grupa, która ma odpowiednie zdolności i umiejętności do radzenia sobie na rynku oraz wysokie zaangażowanie i motywację, potrafi osiągnąć sukces nawet w większym stopniu niż początkowo zakładają [New Social Entrepreneurs 1996, s. 11]. W Europie wsparcie zapewnia przede wszystkim państwo. Sieć badawcza EMES podaje szacunkowe dane dotyczące jednej z najważniejszych grup wśród przedsiębiorstw społecznych, zorientowanych na integrację społeczno-zawodową osób w niekorzystnej sytuacji, tzw. Przedsiębiorstw społecznych integrujących przez pracę (Work Integration Social Enterprise, WISE). W Belgii dochody z rynku stanowią 35% wszystkich finansowych zasobów w przypadku przedsiębiorstw integrujących przez pracę, 50 do 60% w przypadku warsztatów chronionych (ateliers protégés) i 50% w warsztatach społecznych (ateliers sociaux). Resztę pokrywają subsydia publiczne, dotacje i praca wolontariuszy. W Irlandii, 50% firm społecznych uzyskuje co najmniej 75% swoich dochodów ze środków publicznych. Pozostałe dochody pochodzą ze sprzedaży dóbr i towarów na rynku oraz z wolontariatu. Włoski budżet składa się z 6 elementów: dochodów z rynku, środków uzyskanych z transakcji z sektorem prywatnym i publicznym, od administracji publicznej, następnie z innych dotacji publicznych nie związanych z kontraktami, darowizn, pracy wolontariuszy i oszczędności 11

12 6/2008 Przedsiębiorczość i korzyści społeczne: identyfikacja dobrych praktyk w ekonomii społecznej wynikających z przywilejów związanych ze zwolnieniem od opłat. W Niemczech natomiast, publiczne subsydia i granty odgrywają zasadniczą rolę [Spear, Bidet, 2003]. Szkodliwe pieniądze Obecny rozwój ekonomii społecznej swoją dynamikę zawdzięcza w dużej mierze sprzyjającej i szczodrej Unii. Pieniądze płynące na tworzenie i wsparcie przedsiębiorstw społecznych, choć cenne, niosą ze sobą niebezpieczeństwo. Pojawiają się głosy, że łatwość pozyskiwania grantów i subsydiów zepsuła przedsiębiorstwa społeczne. Zbyt łatwe możliwości pozyskania pieniędzy nie motywują do samodzielnych wysiłków i innowacyjnych podejść. Za poważny błąd brytyjskiej ekonomii społecznej, uznaje się nie wypracowanie bardziej trwałych struktur pozyskiwania funduszy. Gdy pieniądze unijne odpłynęły do innych krajów, wiele firm społecznych stanęło przed groźbą bankructwa. Nowym obszarem poszukiwań, staje się kwestia poprawy konkurencyjności i udziału w przetargach publicznych. O tym, jak można zmarnować możliwości rozwoju mimo pieniędzy z Unii, mówi przykład rolnictwa w Polsce. Renty strukturalne miały przyspieszyć proces modernizacji wsi, dzięki wsparciu unijnych pieniędzy miało dojść do znacznego zmniejszenia liczby drobnych gospodarstw. Stało się jednak odwrotnie, bowiem co roku powstaje kolejne 13 tys. nowych małych gospodarstw. Zamiast stawiać na najlepsze, te które mają szansę konkurować na rynku UE i pociągnąć polskie rolnictwo do przodu (a takich jest m.in tys.), państwo polskie sprawiedliwie wspiera właścicieli półtora miliona małych gospodarstw [Solska, 2007, nr 30]. Źle wykorzystane pieniądze i nieprzemyślana polityka to udział nie tylko naszego kraju. Portugalia, korzystając z rozległych dotacji rozbudowała drogi, a teraz nie ma środków na ich utrzymanie. Hiszpania rozbudowała szpitale, ale nie ma aż tylu pacjentów i teraz wiele nowocześnie wyposażonych sal stoi pustych. Należy pamiętać, że pomoc, jaką daje Unia jest przejściowa, ma ona być pomocną dłonią pomagającą stanąć na nogi i służącą rozwojowi, ale pomysły na rozwój muszą pochodzić od dołu i być powiązane z długofalowym myśleniem oraz konkretną wizją. Duch przedsiębiorczości Wprowadzenie organizacji pozarządowych na rynek zaowocowało z jednej strony wieloma rozczarowaniami, z drugiej rewolucyjnymi zmianami reguł ich funkcjonowania. Popchnęło wiele inicjatyw w stronę zwiększania odpowiedzialności za osiągane wyniki, większej dynamiki rozwoju, innowacyjności i efektywności. Biorąc pod uwagę lekcje płynące z prowadzenia firm społecznych, może należałoby zrezygnować z nazwy ekonomia społeczna na rzecz bardziej adekwatnego określenia przedsiębiorczość społeczna. Taka perspektywa pozwala lepiej uwypuklić pewne zasady, które stanowią o nowej jakości tego typu inicjatyw, nie wysuwając roszczeń do samowystarczalności. Niektóre z idei uwzględnia popularna definicja przedsiębiorstwa społecznego, zaproponowana przez badaczy z EMES. Ujęcie to, jak już wspomnieliśmy, zawiera m.in. postulaty niezależności, ryzyka ekonomicznego, ciągłą produkcję i tworzenie miejsc pracy. Postulat niezależności w sytuacji, gdy rola państwa we wspieraniu inicjatyw trzeciego sektora jest wciąż bardzo duża, jest na tę chwilę nierealny. Jednak dążenie w tym kierunku powinno stać się ważną siłą motywującą do poszukiwań nowych rozwiązań. Jeśli organizacje społeczne nie chcą być tylko instrumentami polityk państwowych, ich niezależność finansowa musi się zwiększać. Nawet jeżeli państwo nie ingeruje bezpośrednio w projekty i działania organizacji, niezależność wciąż może być zagrożona. Irlandia realizowała odgórny program ekonomii społecznej. Przedsiębiorstwa społeczne w większości przypadków powstały z impulsu państwa, które przyznawało pieniądze w ramach swoich programów aktywizacji bezrobotnych, wzmacniania wspólnot czy rewitalizacji niektórych obszarów. Priorytety państwa się jednak zmieniły i w 2003 r. fundusze na ekonomię społeczną zostały zamrożone. Równie ważną, a może i ważniejszą motywacją, która powinna przyświecać decyzjom o prowadzeniu firmy, jest jej związek z misją i celami organizacji. Uznając, że najskuteczniejszą drogą do integracji ludzi niepracujących z rynkiem i społeczeństwem jest praca, można się zgodzić, że tworzenie miejsc pracy lub skuteczne przygotowywanie do niej uzasadnia konieczność dopłaty do tych przedsięwzięć. Ryzyko finansowe wiążące się z działaniem na rynku, wymusza większą koncentrację na wynikach działania. Dwie rzeczy są szczególnie ważne: wybór obszaru działania oraz dopasowanie przedsięwzięcia do potrzeb i możliwości ludzi, którym oferuje się swoje usługi czy towary. Obszar działania Korzystające z pomocy państwa przedsiębiorstwa społeczne, często są krytykowane ze strony sektora prywatnego za nieuczciwą konkurencję, psucie rynku i tworzenie sztucznych bytów, zamiast odpowiadania na potrzeby ludzi. Aby tego uniknąć, wiele organizacji poszukuje nisz rynkowych. W przypadku organizacji zatrudniających osoby z trudnościami na otwartym rynku, konieczne jest też uwzględnienie ich możliwości. Wyniki badań przeprowadzonych w ramach projektu badawczego PERSE pokazują, że dążenie do 12

13 Czym jest ekonomia w ekonomii społecznej? 6/2008 równowagi między działaniami z zakresu usług czy handlu a dostarczaniem odpowiedniego wsparcia dla zatrudnionych osób, okazuje się trudne. Irlandzka grupa Rehab działa od 1949 r. Początkowo pomagała chorym na polio, później zaczęła wspierać innych, upośledzonych umysłowo i fizycznie ludzi. W jej ramach utworzono firmę zatrudniającą niepełnosprawnych. Po długich poszukiwaniach i próbach dopasowania obszaru działania dla swoich pracowników, odkryli sektor recyklingu urządzeń elektronicznych. Nawiązali współpracę z biznesem i stali się jednym z liderów w tej branży w Europie. Myślą też o podobnych partnerstwach w dziedzinach takich jak paliwa, energia, transport czy druk. Wspominając moment zasadniczej zmiany strategii, jeden z pracowników grupy Rehab pisze: Uświadomiliśmy sobie (...), że dla zatrudnienia osób niepełnosprawnych (...) kluczowe znaczenie ma wybór obszaru usług [McNally, 2006, s. 5]. Przedsiębiorstwo założone przez tę organizację, Gandon Enterprise, zatrudnia ok. 230 osób z upośledzeniami w 9 różnych inicjatywach: od zbierania rzeczy elektronicznych po robienie ciastek [O Hara, O Shaughnessy, 2004, s. 9]. Znaczącą branżą, która z nadzieją patrzy na przedsiębiorstwa społeczne, jest sektor usług dla osób najbardziej potrzebujących. Dla rynku jest on mało opłacalny, dla państwa jest zbyt dużym obciążeniem. Szczególnym wyzwaniem jest coraz większy udział ludzi starszych w strukturze społecznej. Niektóre inicjatywy gospodarcze trzeciego sektora wpisują się w zjawisko renesansu regionalności. Odradzanie się wspólnot lokalnych obserwujemy od wielu lat na całym świecie. Po części jest to reakcja na globalizację i uniwersalizację gospodarki i kultury. W europejskim sektorze pozarządowym obserwujemy to zjawisko w promowaniu regionu i jego swoistości. Inicjatywy gospodarcze w tym obszarze wiążą się z wytwarzaniem produktów lokalnych, wskrzeszaniem zanikających tradycji, zwyczajów czy wyrobów. Ocena potrzeb i możliwości Lekcje z nieudanych przedsięwzięć uczą, że samo zapotrzebowanie na jakieś usługi lub towary to za mało. To, że w jakiejś miejscowości identyfikuje się brak sklepu spożywczego z produktami organicznymi, to nie znaczy, że jest on potrzebny. Organizacje nie nastawione na zysk powinny kierować się nie tyle rynkowymi potrzebami, co społecznymi. Pytanie brzmi czy członkowie danej społeczności są w stanie pozwolić sobie na dany produkt? Ważną zasadą jest dobre poznanie rynku, potrzeb i możliwości mieszkańców [New Social Entrepreneurs, 1999, s. 415]. Z kolei w przypadku, gdy odbiorcą towarów jest biznes prywatny, trzeba go przekonać, że transakcja jest interesem dla obu stron. Fundacja Awangarda sprzedaje firmom sztukę niepełnosprawnych. Rozmowy z firmami nie są trudne, bo o nic nie proszę. Mam do zaproponowania konkretny interes, a oni o tym wiedzą, mówi Margaret Samborska [Rzążewska, 2007, s. 124]. Warunek dobrego poznania klientów i zrozumienia ich oczekiwań jest jednym z kluczy do powodzenia. Jak rozpoznaje się owe potrzeby i możliwości? Odpowiednikiem badań rynkowych w sektorze prywatnym bywają rozmowy z ludźmi, którzy są grupą docelową danej instytucji, przebywanie wśród nich, włączenia ich w procesy planowania i przygotowywania strategii, uważne wsłuchiwanie się w ich głosy. Właściwa informacja to rzecz nie do przecenienia i to niezależnie od branży. Gdy duchowny Bill Hybels przybył do South Barringtown, Illinois, pierwszą rzeczą jaką zrobił, były wizyty po domach potencjalnych parafian. Pytał, dlaczego nie chodzą do kościoła a po przeanalizowaniu zebranych informacji, stworzył kościół wychodzący naprzeciw oczekiwaniom klientów. Zamiast zmuszać rodziny do uczestnictwa we mszy w niedziele, gdy zapracowani rodzice chcieli oddać się dzieciom, zaproponował liturgię w środowe popołudnia. Gdy parafianie zgłosili mu zbytnią abstrakcyjność nauczać, zaczął kończyć kazania praktycznymi wskazówkami życiowymi. Swoje kazania nagrywał i rozdawał wiernym, aby mogli ich posłuchać np. podczas jazdy samochodem. W ciągu 15 lat kościół ten stał się największym lokalnym kościołem, liczącym 13 tys. parafian [Drucker, 2002, s. 71]. Odpowiedzialność za wyniki Przedsiębiorczość organizacji trzeciego sektora oznacza też zasadniczy przełom w podejściu do misji. Coraz częściej wymaga się od nich wykazania, że to co robią, przyczynia się do rzeczywistej, zauważalnej zmiany. Peter F. Drucker, guru zarządzania, przypomina [2002, s. 28]: Tak jak człowiek potrzebuje różnych miar, które pozwolą ocenić stan jego zdrowia i osiągnięcia, organizacja potrzebuje miar do oceny jej kondycji i wyników (...). Wyniki muszą być mierzone lub przynajmniej oceniane i muszą podlegać nieustannej poprawie. Taka filozofia coraz częściej przyświeca działaniom ekonomii społecznej. Problemem jest tu jednak brak przejrzystości. Nie wiadomo też, jak oceniać i porównywać tak różnorodne inicjatywy jak np. zatrudnianie osób niepełnosprawnych umysłowo, spółdzielni oferujących przejściową pracę dla osób na odwyku, czy usługi skierowane do samotnych matek. Brak kryteriów powoduje często dowolność w wyborze kryteriów. Organizacje starając się wypaść jak najlepiej w oczach sponsorów i partnerów, wyszczególniają każde swoje działanie jak element wpływu na społeczeństwo. Patrząc od strony społeczeństwa, cytując ponownie Druckera [tamże, s. 28] ( ) wyniki każdego przedsiębiorstwa istnieją wyłącznie za zewnątrz. Wynik firmy to jej zadowolony klient. Wynik szpitala to wyleczony pacjent. Wynik szkoły to uczeń, 13

14 6/2008 Przedsiębiorczość i korzyści społeczne: identyfikacja dobrych praktyk w ekonomii społecznej który nabył umiejętności wykorzystanych 10 lat później w pracy zawodowej. To klient, osoba płacąca za towary i usługi, określa zasadność istnienia przedsiębiorstwa. Wyniki ekonomii społecznej odnosić się muszą do zadań, jakie stawia przed nią społeczeństwo, któremu służy. Innowacja Przedsiębiorczość to również innowacja. Aby móc nazwać jakieś działanie innowacyjnym, nie wystarcza, aby było ono nowe, musi być lepsze pod jakimś względem od wcześniejszych. Innowacyjne pomysły nieraz wiążą się z dogłębnym poznaniem środowiska działania i potrzeb osób, z którymi się pracuje. Mikrokredyty we Francji, zaoferowane pracującym w szarej strefie imigrantom, wychodziły na przeciw ich oczekiwaniom i pozwoliły wielu z nich zalegalizować i rozwinąć swój biznes. W Polsce Stowarzyszenie Ekon zaproponowało nowy typ usług dla lokalnych wspólnot, propagujące podejście ekologiczne. Wykorzystano zapotrzebowanie na działania z zakresu recyklingu, jak i wzrost zainteresowania w Polsce ekologią. Innowacyjność może też oznaczać większą ekonomiczność towaru czy usługi. To może być niższa cena, nowe udogodnienie, dywersyfikacja usług. Najbardziej produktywną i pożądaną formą innowacji jest jednak coś więcej niż ulepszenie inny produkt, inna usługa, inna metoda [Drucker, 2002, s. 43]. Wolontariat Cechą przedsięwzięć biznesowych w ekonomii społecznej jest, przynajmniej w teorii, ich konkurencyjność i lepsze zaspakajanie potrzeb ludności lokalnej. Ważnym czynnikiem, który to umożliwia, jest zaangażowanie w pracę organizacji wolontariuszy. Według danych zebranych przez John Hopkins University, wolontariusze stanowią ponad jedną trzecią całej siły roboczej w sektorze non-profit. W Szwecji, Norwegii i Finlandii ich udział jest jeszcze większy [Global Civil Society At-a-Glance]. Jeżeli zdefiniujemy trzeci sektor wystarczająco szeroko, tak aby uwzględnić w nim organizacje religijne, Czerwony Krzyż, skautów i rozmaite organizacje non-profit, okazuje się, że sektor ten w całości jest największym pracodawcą w Stanach Zjednoczonych. Gdyby wolontariusze tam otrzymywali minimalne wynagrodzenie za swoją pracę, łącznie byłaby to kwota 150 miliardów dolarów, czyli 5% PNB [Drucker, 2002, s. 68]. Znaczenie pracy wolontariuszy dla ekonomii społecznej, jest nie do przecenienia. Wprawdzie od przedsiębiorstw społecznych oczekuje się przede wszystkim tworzenia miejsc pracy, wolontariat może jednak znacznie wpłynąć na powodzenie tego przedsięwzięcia. Trzeba ten potencjał jak najlepiej wykorzystać z pożytkiem dla każdej ze stron. Stany Zjednoczone są przykładem przemian, jakie zachodzą w tym sektorze, pod względem podejścia do wolontariuszy. NGO twierdziły kiedyś: nie płacimy naszym wolontariuszom, dlatego nie możemy stawiać im żądań. Teraz mówią raczej: Wolontariusze muszą czerpać dużo większą satysfakcję ze swoich osiągnięć i muszą czuć, ze ich wkład pracy jest bardziej znaczący tylko dlatego, że nie otrzymują za swoją pracę innego wynagrodzenia [Drucker, 2002, s. 7]. Sukces amerykański w przyciąganiu do pracy w wolontariacie ludzi o różnych umiejętnościach, wiedzy i wykształceniu, opiera się na wymianie. Wolontariusz nie poświęca się dla dobra wspólnego czy pomocy biednym, on chce mieć poczucie sensu i spełniania w tym, co robi, dając swoją wiedzą, czas, zdolności i zaangażowanie, za to chce móc się rozwijać i spełniać. Jak dostrzega Drucker [Tamże, s. 7]: Z chętnego amatora wolontariusz amerykański przekształcił się w wyszkolonego, profesjonalnego, ale bezpłatnego członka personelu. Amerykańskie Stowarzyszenie na rzecz Serca jest instytucją mającą przedstawicielstwa w całym państwie. Wolontariusze nie są w niej dodatkami do pracy zespołu, ale kierownikami placówek ponoszącymi pełną odpowiedzialność za propagowanie wiedzy na temat ochrony zdrowia w lokalnych wspólnotach. Ich zadaniem jest też zadbanie o uzyskanie odpowiednich funduszy na działalność. Trzeci sektor w coraz większym stopniu przyciąga ludzi wykształconych i profesjonalistów, aby skorzystać z ich kapitału. Ludziom tym proponuje się stanowiska kierownicze, gdzie mogą w pełni wykorzystać swój potencjał. W zamian organizacje oferują poczucie satysfakcji. Pani wiceprezes dużego banku poza godzinami pracy działa jako wolontariusz w Lidze Ochrony Przyrody. Na pytanie, dlaczego pracuje za darmo, odpowiada, że tu widzi jasno, po co jest, widzi efekty swojej pracy i decyzji [Tamże, s. 80]. Poza satysfakcją, trzeci sektor w USA oferuje wolontariuszom możliwości rozwoju. Doświadczeni pracownicy prowadzą szkolenia dla nowo przyjętych. Młodzi ludzie mają zatem szansę na zdobycie cennego doświadczenia, które później wykorzystają w pracy zawodowej. Pułapki paradygmatu przedsiębiorczości Chociaż wprowadzenie postawy przedsiębiorczości do sektora działań społecznych zapoczątkowało rewolucyjne wręcz zmiany w trzecim sektorze, nie są to tylko zmiany na lepsze. Praktycy, badacze i obserwatorzy zwracają uwagę na pojawiające się w praktyce niebezpieczeństwa. 14

15 Czym jest ekonomia w ekonomii społecznej? 6/2008 Patrząc z perspektywy instytucjonalnej, w większości krajów, w których rozwija się przedsiębiorczość społeczna, obserwuje się tendencje do izomorfizmu instytucjonalnego. Napięcie pomiędzy celami społecznymi i gospodarczymi, skutkuje nierzadko w upodabnianiu się przedsięwzięć trzeciego sektora albo do sektora państwowego, albo prywatnego. Mówi się o zjawisku komercjalizacji sektora lub odchodzeniu do misji społecznej. Organizacje zarabiające pieniądze, zaczynają przypominać zwykłe firmy w tym sensie, że dążenie do zysku finansowego, staje się dominującą motywacją przy podejmowaniu decyzji. W Irlandii impulsem dla ekonomii społecznej był specjalny państwowy program wprowadzony w 1999 r. Przewidywał on subsydiowanie zatrudnienia dla osób długotrwale bezrobotnych i innych osób, zakwalifikowanych jako społecznie wykluczeni. Badanie w ramach projektu PERSE, oceniające rozwój tego nurtu wskazuje na kilka problemów. Zidentyfikowano pojawianie się nacisku na firmy społeczne tak, aby jak najszybciej zaczęły przynosić zysk finansowy. Jednocześnie kryteria ustanowione przez państwo, decydowały o przyznaniu pomocy tym organizacjom, które zatrudniają ludzi o dużym stopniu upośledzenia, czy największych potrzebach społecznych, edukacyjnych i/lub ekonomicznych. Te dwa wymogi okazały się w praktyce bardzo trudne do pogodzenia. Osoby będące od lat na zasiłku, nie mające nawyków pracy ani pozytywnych wzorów zachowania, potrzebują większego wsparcia, więcej czasu i środków, aby mogły efektywniej pracować [por. np. O Hara, O Shaughnessy, 2004, s ]. W wielu krajach badania EMES potwierdziły obawy, że realizacja postulatu efektywności jest niekiedy trudna do pogodzenia z chęcią pomocy najbiedniejszym. Organizacje czuły presję jak najszybszej reintegracji ludzi na rynek pracy. Skłoniło to część organizacji do wybierania sobie uczestników do projektu i zatrudniania tych, którzy rokowali najlepsze szanse. [The Socio-Economic Performance, s. 7]. Nadmierne nadzieje pokładane w biznesie, presja i moda na zakładanie przedsiębiorstw społecznych, prowadzi czasem do marnotrawienia środków, czasu i energii. Wiele osób pracujących w sektorze ekonomii społecznej szczerze wierzy, że są w stanie prowadzić firmę zgodną z misją i celami. Przy bliższych badaniach okazuje się, że nie wszystkie posiadają odpowiednie cechy, aby ich projekt okazał się sukcesem. Jest kwestią kluczową, aby przed przystąpieniem do zakładania firmy, poświęcić odpowiednio dużo czasu i środków, aby jak najpełniej ocenić możliwości dla danego przedsięwzięcia. Jak piszą w raporcie przedstawiciele HEDF, jest ważne aby docenić decyzję o zaniechaniu jakiegoś projektu komercyjnego, w takim samym stopniu jak decyzję o otworzeniu biznesu [New Social Entrepreneurs, 1999, s. 13]. Podsumowanie: jak oceniać przedsiębiorczość organizacji ekonomii społecznej? Podsumowując powyższe rozważania dotyczące wymiaru ekonomicznego firm społecznych, proponujemy przy identyfikowaniu dobrych praktyk, uwzględnienie następujących elementów: użyteczność biznesu dla realizacji misji (czy prowadzenie działalności biznesowej przyczynia się w sposób znaczący do osiągania założonych celów i realizacji misji?), posiadanie przez liderów żyłki biznesowej (czy posiadają odpowiednie umiejętności i zdolności, aby prowadzić biznes?), dążenie do samodzielności finansowej (czy zwiększa się niezależność firmy pod względem finansowym, czy dochody z rynku stanowią coraz większą część budżetu firmy?), niszowy obszar rynku (czy przedsiębiorstwo znalazło obszar do działań, w którym nie wchodzi w konflikt z sektorem prywatnym, czy lepiej od państwa wypełnia jakieś zadanie?), zwiększanie racjonalności ekonomicznej (czy podejmuje się działania mające na celu racjonalizowanie wydatków?), dobre rozpoznanie grupy beneficjentów i klientów (czy właściwie rozpoznano możliwości i potrzeby osób którym chce się pomagać, czy wybrany sektor odpowiada umiejętnościom pracowników, czy firma oferuje usługi, na które jest rzeczywiste zapotrzebowanie w danym rejonie lub w danej grupie społecznej?), innowacyjność (czy działania firmy można uznać za przynoszące zauważalną zmianę, czy pomysły są pod jakimś względem lepsze od już istniejących?), dbałość o kontrolę efektów pracy (czy firma mierzy i ocenia swoje wyniki, czy ta procedura przyczynia się do polepszania funkcjonowania firmy?). Zakładamy, że dobrych praktyk poszukuje się wśród tych organizacji, które wypełniły już w zadawalającym stopniu kryteria wyszczególnione przez EMES, czyli są uznawane za podmioty ekonomii społecznej. Przedsiębiorczy wymiar funkcjonowania firm społecznych jest jednak podporządkowany misji społecznej. Choć ważny, jest tylko narzędziem realizacji celów społecznych. Aby jakiś projekt mógł zostać uznany za dobrą praktykę ekonomii społecznej, musi przede wszystkim przejść pozytywnie przez test stwierdzający jego wpływ na społeczeństwo. Następną część pracy poświęcamy rozważaniom o tym, jak można rozumieć pojęcia korzyści społecznych, wpływu na społeczeństwo, celów społecznych oraz jak oceniać te aspekty ekonomii społecznej. 15