Ocena aktywności fizycznej i sposobu żywienia osób z chorobami sercowo-naczyniowymi

Transkrypt

1 346 Probl Hig Epidemiol 2014, 95(2): Ocena aktywności fizycznej i sposobu żywienia osób z chorobami sercowo-naczyniowymi Physical activity and dietary intake assessment among patients with cardiovascular diseases Agnieszka Woźniak, Agata Wawrzyniak, Anna Anyżewska, Monika Krotki Zakład Oceny Żywienia, Katedra Żywienia Człowieka, Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie Wprowadzenie. Właściwe odżywianie oraz aktywność fizyczna odgrywają istotną rolę w prewencji chorób sercowo-naczyniowych (CVD). Cel. Ocena aktywności fizycznej i sposobu żywienia osób z CVD w świetle zaleceń dla osób z CVD. Materiał i metody. Badanie przeprowadzono w 2009 r. wśród osób z CVD (54 kobiet, 56 mężczyzn). Dane osobowe, dane antropometryczne oraz informacje dotyczące aktywności fizycznej zbierano za pomocą autorskiego kwestionariusza. Z pacjentami przeprowadzono wywiad żywieniowy z 72 godzin poprzedzających pobyt w szpitalu. Wyniki. Większość pacjentów cechowała się umiarkowaną aktywnością fizyczną (81% kobiet, 66% mężczyzn). Osiemdziesiąt procent kobiet i siedemdziesiąt pięć procent mężczyzn spędzała swój czas wolny umiarkowanie lub bardzo aktywnie. o umiarkowanej aktywności fizycznej miały istotnie mniejszą (o 10%) średnią wartość BMI od kobiet z małą aktywnością fizyczną (p=0,008). W dietach pacjentów zaobserwowano wyższy niż zalecany średni udział energii pochodzącej z białka (o 21-22%), tłuszczu (o 21-22%), nasyconych kwasów tłuszczowych (o 64-70%), zbyt wysokie średnie spożycie cholesterolu (o 21-49%) oraz wyższy niż zalecany stosunek nienasyconych kwasów tłuszczowych n-6 do n 3 (o 8-13%). Natomiast średni udział energii pochodzącej z węglowodanów oraz średnie spożycie błonnika pokarmowego były mniejsze niż zalecane (odpowiednio o: 17% i 14-26%). W porównaniu z mężczyznami, u kobiet stwierdzono istotnie niższe spożycie cholesterolu (o 19%, p=0,003), błonnika pokarmowego (o 14%, p=0,013) oraz warzyw i owoców (o 14%, p=0,015). Większy odsetek kobiet niż mężczyzn przekroczył wartość normy w przypadku spożycia magnezu (p=0,037), cynku (p=0,009), witaminy A (p=0,021) i witaminy B2 (p=0,008). Natomiast w przypadku spożycia żelaza, większy odsetek mężczyzn przekroczył wartość normy (p=0,018). Wnioski. Większość pacjentów wykazywała stopień aktywności fizycznej zgodny z zalecanym, natomiast sposób żywienia badanych osób odbiegał od zaleceń. Introduction. Appropriate nutrition and physical activity play an important role in treatment of cardiovascular diseases (CVD). Aim. Assessment of physical activity and dietary intake among patients with CVD in the light of recommendations for CVD prevention. Material & Method. The study was carried out in 2009 among patients with CVD (56 men and 54 women). The patients completed an anonymous questionnaire with relevant personal details and physical activity. The 72 hour recall was used to assess the dietary intake. Results. Most of the patients (81% of the women and 66% of the men) reported moderate physical activity. 80% of the women and 75% of the men spent their spare time being moderately or intensely active. The average BMI value was significantly lower (by 10%) among the women who reported moderate physical activity in comparison with the women with low physical activity (p=0,008). In the patients diets the average percentage of energy was derived from proteins, lipids, saturated fatty acids (SFA), an average intake of cholesterol and an average n-6 to n-3 ratio exceeded the dietary recommendations (by 21-22%, 21-22%, 64-70%, 21-49%, 8-13%, respectively). The percentage of energy from carbohydrates and the average fiber intake were lower than recommend levels (by 17% and 14-26%). In comparison with the men, the women consumed significantly less cholesterol (by 19%, p=0.003), fiber (by 14%, p=0.013), vegetables and fruit (by 14%, p=0.015). A higher percentage of women was in accordance with the reference values in case of vitamin intake: A (p=0.021) and B2 (p=0.008), magnesium (p=0.037) and zinc (p=0.009). A higher percentage of men was in accordance with the reference values in case of iron intake (p=0.018). Conclusions. The physical activity level of the majority of patients was in accordance with the recommendations, however the diet of patients deviated from the dietary recommendations. Key words: patients, cardiovascular diseases, physical activity, dietary intake, dietary recommendations Słowa kluczowe: pacjenci, choroby sercowo-naczyniowe, aktywność fizyczna, sposób żywienia, zalecenia żywieniowe Probl Hig Epidemiol 2014, 95(2): Nadesłano: Zakwalifikowano do druku: Adres do korespondencji / Address for correspondence mgr inż. Agnieszka Woźniak Katedra Żywienia Człowieka, Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego ul. Nowoursynowska 159 c, Warszawa, budynek 32 tel , agnieszka_wozniak1@sggw.pl Wykaz skrótów CVD choroby sercowo-naczyniowe SFA nasycone kwasy tłuszczowe MUFA jednonienasycone kwasy tłuszczowe PUFA wielonienasycone kwasy tłuszczowe

2 Woźniak A i wsp. Ocena aktywności fizycznej i sposobu żywienia osób z chorobami sercowo-naczyniowymi 347 Wprowadzenie Choroby sercowo-naczyniowe (CVD) są najczęstszą przyczyną przedwczesnej śmiertelności i życia w niepełnosprawności w Europie. Na rozwój tych schorzeń wpływają czynniki modyfikowalne, tj. styl życia (nieprawidłowy sposób żywienia, zbyt mała aktywność fizyczna, palenie tytoniu), nadmierna masa ciała, nadciśnienie tętnicze, cukrzyca typu 2, dyslipidemie oraz niemodyfikowalne, tj. wiek, płeć męska [1]. Właściwe odżywianie oraz aktywność fizyczna odgrywają więc istotną rolę w prewencji CVD. Wykonywanie regularnych ćwiczeń fizycznych o umiarkowanym nasileniu oraz przestrzeganie odpowiednich zaleceń żywieniowych ułatwia uzyskanie i utrzymanie prawidłowej masy ciała, zmniejsza ryzyko występowania cukrzycy typu 2 i korzystnie wpływa na gospodarkę lipidową osób z CVD [1, 2]. Cel pracy Ocena aktywności fizycznej i sposobu żywienia osób z CVD w świetle zaleceń dla osób z CVD oraz norm żywienia. Materiał i metody Badanie przeprowadzono w 2009 roku na oddziale kardiologicznym jednego z warszawskich szpitali wśród 110 osób (54 kobiet, 56 mężczyzn), w wieku średnio 62±10 lat. Wszystkie badane osoby miały zdiagnozowaną przynajmniej sześć tygodni wcześniej chorobę układu sercowo-naczyniowego, taką jak: choroba wieńcowa, miażdżyca tętnic. Dane osobowe (wiek, płeć, miejsce zamieszkania, wykształcenie, rodzaj wykonywanej pracy zawodowej), dane antropometryczne (masa ciała, wysokość ciała) oraz informacje dotyczące aktywności fizycznej (sposób spędzania czasu wolnego, uprawianie sportów) zbierano za pomocą autorskiego kwestionariusza. Dla każdej z osób oszacowano współczynnik aktywności fizycznej PAL, zgodnie z normami żywienia człowieka [3]. Informacje dotyczące sposobu żywienia pozyskano za pomocą wywiadu żywieniowego z 72 godzin poprzedzających pobyt w szpitalu. Wielkość porcji spożytych produktów i potraw została oszacowana przy pomocy Albumu fotografii produktów i potraw [4]. Wartość odżywczą jadłospisów obliczono na podstawie tabel składu i wartości odżywczej produktów spożywczych i potraw [5] przy użyciu programu komputerowego Żywienie. Przy obliczeniach uwzględniono straty technologiczne i talerzowe [6]. Średnie spożycie energii porównano indywidualnie dla każdej z osób z normami żywienia człowieka, uwzględniając płeć, wiek, aktywność fizyczną [3]. Procentowy udział energii z białka, tłuszczów ogółem, nasyconych kwasów tłusz- czowych (SFA), jednonienasyconych kwasów tłuszczowych (MUFA), wielonienasyconych kwasów tłuszczowych (PUFA), węglowodanów, stosunek kwasów tłuszczowych n-6 do n-3, spożycie cholesterolu oraz warzyw i owoców dla każdej z badanych osób porównano indywidualnie z zaleceniami dotyczącymi diety w profilaktyce miażdżycy wg Polskiego Forum Profilaktyki z 2008 r. oraz National Cholesterol Education Program (NCEP) 2 stopień oraz w przypadku błonnika pokarmowego z zaleceniem Europejskiego Urzędu ds. Bezpieczeństwa Żywności (EFSA) z 2010 r. [7-10]. Przyjęto następujące wartości zalecane: udział energii z białka: ok. 15%, z tłuszczów: <30%, z SFA: <7%, z PUFA: 6-10%, z MUFA: <20%, z węglowodanów: >55%, stosunek PUFA n-6 do n-3: <4:1, spożycie cholesterolu: <200 mg/dzień, warzyw i owoców >400 g/dzień, błonnika pokarmowego: >25 g. Średnie spożycie witamin i składników mineralnych porównano dla każdej osoby indywidualnie z normami żywienia człowieka na poziomie zalecanego dziennego spożycia (RDA) lub wystarczającego spożycia (AI) [3]. Średnie spożycie sodu w diecie nie uwzględniało soli dodawanej do potraw oraz dosalania na talerzu, a jedynie sód zawarty w produktach spożywczych. Ze względu na różnice w zapotrzebowaniu, nie porównywano średniego spożycia witamin i składników mineralnych u kobiet i mężczyzn, lecz procent kobiet i mężczyzn, u których spożycie tych składników przekroczyło wartość RDA lub AI. Wyniki opracowano statystycznie przy użyciu programu Statistica 10. W celu sprawdzenia, czy rozkład jest normalny zastosowano test Shapiro- Wilka. Istotność różnic badano za pomocą testów: ANOVA (rozkład normalny) lub Manna-Whitneya (dla danych nieparametrycznych) oraz chi-kwadrat (χ 2 ). Dla wszystkich analiz przyjęto poziom istotności α=0,05. Wyniki U większości badanych osób (76% kobiet i 87% mężczyzn) stwierdzono nadmierną masę ciała. Najwięcej kobiet i mężczyzn cechowało się umiarkowaną aktywnością fizyczną (PAL=1,75), a najczęstszym sposobem spędzania czasu wolnego były spacery i Nordic Walking (tab. I). o umiarkowanej aktywności fizycznej miały istotnie mniejszą (o 10%) średnią wartość BMI od kobiet z małą aktywnością fizyczną (p=0,008). Nie odnotowano natomiast związku między poziomem aktywności fizycznej kobiet, a spożyciem energii. Wśród mężczyzn nie zaobserwowano istotnej statystycznie zależności między poziomem aktywności fizycznej a wartością BMI. Średnie dzienne spożycie energii wynosiło u kobiet 1616±413 kcal, a u mężczyzn 1850±339 kcal. Odsetek osób, u których spożycie energii było

3 348 Probl Hig Epidemiol 2014, 95(2): zgodne z normą był podobny u kobiet, jak i u mężczyzn, i wynosił 7,1-7,4%. W dietach badanych osób zaobserwowano wyższy niż zalecany średni udział energii pochodzącej z białka i tłuszczów (o 21-22%), a zbyt niski w porównaniu z zaleceniem udział energii z węglowodanów (o 17%). Niezgodności z zaleceniami stwierdzono również w przypadku udziału energii z nasyconych kwasów tłuszczowych, średniego spożycia cholesterolu, średniego stosunku nienasyconych kwasów tłuszczowych n-6 do n-3 oraz średniego spożycia błonnika pokarmowego (tab. II). Większość osób badanych spełniała jedynie zalecenia dotyczące udziału energii z MUFA (ryc. 1). W porównaniu z mężczyznami, u kobiet stwierdzono wprawdzie istotnie niższe spożycie cholesterolu (o 19%), ale Tabela I. Charakterystyka badanej populacji Table I. Characteristics of the subjects Badane parametry n=56 n=54 Różnica między mężczyznami a kobietami (test χ 2, p<0,05) BMI 18,5-24,9 13% 24% NS (prawidłowa m. c.) 25,0-29,9 59% 56% NS (I stopień otyłości) 30,0-39,9 28% 20% NS (II stopień otyłości) aktywność mała 34% 19% NS fizyczna umiarkowana 66% 81% NS sposób spędzania czasu wolnego oglądanie TV, czytanie spacery, Nordic- Walking pływanie, jazda na rowerze, tenis, siłownia NS nie stwierdzono istotnej statystycznie różnicy 25% 20% NS 61% 76% NS 14% 4% NS również błonnika pokarmowego (o 14%) oraz warzyw i owoców (o 24%). Większy odsetek kobiet niż mężczyzn przekroczył wartość normy w przypadku spożycia magnezu (p=0,037), cynku (p=0,009), witaminy A (p=0,021) i witaminy B2 (p=0,008). Natomiast w przypadku spożycia żelaza, wartość normy przekroczył większy odsetek mężczyzn (p=0,018) (tab. III, ryc. 2 i 3). Dyskusja Eksperci WHO/FAO osobom z CVD zalecają umiarkowaną aktywność fizyczną przez minimum 30 minut przez większość dni w tygodniu [2]. Więk- Energia Białko Tłuszcze* Węglowodany %E z SFA %E z MUFA %E z PUFA n-6/n-3 Cholesterol* Błonnik pokarmowy* Warzywa i owoce 7,1 7,4 12,7 11,1 16,4 25,9 16,1 16,7 7,1 5, ,4 14,8 42,9 38,9 55, ,7 Ryc. 1. Odsetek osób, które spełniały normy lub zalecenia dotyczące spożycia energii, makroskładników oraz warzyw i owoców Fig. 1. Percentage of patients whose intake of energy, macronutrients, vegetables and fruit was in accordance with recommendations ,9 94, % * różnica istotna statystycznie między kobietami a mężczyznami (test chi 2, p<0,05) Tabela II. Porównanie sposobu żywienia z zaleceniami żywieniowymi Table II. Comparison of dietary intake with recommendations Średnie dzienne spożycie Składnik n=56 n=54 Różnica między mężczyznami a kobietami x±sd % wartości zalecanej x±sd % wartości zalecanej P* energia z białka [%] 18, ,3 122 NS energia z tłuszczów [%] 36, ,2 121 NS energia z węglowodanów [%] 45, ,5 83 NS energia z SFA [%] 11,5±2, ,9±3,5 170 NS energia z MUFA [%] 15,2±3,5 Z 14,1±3,6 Z NS energia z PUFA [%] 6,9±3,1 Z 6,3±2,3 Z NS n-6/n-3 4,5±2, ,3±1,9 108 NS cholesterol [mg] 297,6±106, ,0±101, ,003** błonnik pokarmowy [g] 21,4±6, ,4±6,2 74 0,017** warzywa i owoce [g] 572± ± ,015** * test Manna-Whitney a ** różnica istotna statystycznie NS nie stwierdzono różnicy istotnej statystycznie, Z zgodne z zaleceniem

4 Woźniak A i wsp. Ocena aktywności fizycznej i sposobu żywienia osób z chorobami sercowo-naczyniowymi 349 szość badanych osób (75% mężczyzn i 80% kobiet) stosowała się do tego zalecenia spędzając wolny czas umiarkowanie lub bardzo aktywnie. Inne wyniki otrzymano w badaniu przeprowadzonym wśród mieszkańców Lubelszczyzny (n=152) przez Szponara i Krzyszychę [11] oraz w Wieloośrodkowym Badaniu Stanu Zdrowia Ludności (WOBASZ) przeprowadzonym w latach na reprezentatywnej próbie populacji polskiej (n=13 545) [12]. W badaniu przeprowadzonym na Lubelszczyźnie czynne spędzanie czasu wolnego (spacer, jazda na rowerze) deklarowało tylko 20% osób, natomiast w badaniu wit. A* wit. C wit. E wit. B1 wit. B2* wit. B3 wit. B6 16,1 26,8 27,8 35,7 29,6 48,1 53,6 58,9 66,1 72,2 77,8 77,8 80,4 92, % * różnica istotna statystycznie między kobietami a mężczyznami (test chi 2, p< 0,05) Ryc. 2. Odsetek osób, u których spożycie witamin przekroczyło wartość RDA lub AI Fig. 2. Percentage of patients whose intake of vitamines exceeded RDA or AI value sód potas wapń fosfor magnez* żelazo* cynk* miedź 5,6 3,6 1,9 17,9 27,8 35,7 51,8 55,6 74,1 76,8 68,5 Ryc. 3. Odsetek osób, u których spożycie składników mineralnych przekroczyło wartość RDA lub AI Fig. 3. Percentage of patients whose intake of minerals exceeded RDA or AI value 50 79,6 92,9 96,4 98, % * rożnica istotna statystycznie między kobietami a mężczyznami (test chi 2, p<0,05) WOBASZ aktywność fizyczną zgodną z zaleceniem WHO/FAO stwierdzono u ok. 38% mężczyzn i 34% kobiet [11, 12]. Przestrzeganie zaleceń żywieniowych jest jedną z podstaw profilaktyki wtórnej CVD. W dietach badanych osób stwierdzono jednak liczne nieprawidłowości. Szczególnie niekorzystny był zbyt wysoki udział energii z tłuszczów, w tym zwłaszcza z SFA, a także zbyt wysokie spożycie cholesterolu. W badaniach różnych autorów wykazano, że nadmierne spożycie SFA oraz cholesterolu podnosi stężenie cholesterolu całkowitego oraz jego frakcji LDL we krwi [7, 13 17]. Podobne nieprawidłowości jak w niniejszej pracy stwierdzono w badaniu przeprowadzonym w Szpitalu Uniwersyteckim w Rotterdamie przez Hoogerbrugge i wsp. [18] u osób z rozpoznaną hiperlipidemią (n=1169), w badaniu przeprowadzonym w Hiszpanii w ramach programu European Prospective Investigation into Cancer and Nutrition (EPIC) u osób, u których w ciągu 10 lat wystąpiły incydenty sercowo-naczyniowe (n=534) [19] oraz w badaniu WOBASZ [20, 21]. W badaniach tych, tłuszcze dostarczały średnio 33,2 36,6% energii z diety, w tym SFA 10,5-13,4%. Ponadto, wyniki badań hiszpańskich, podobnie jak niniejszej pracy, wskazały na niski odsetek osób (17%), w których dietach udział energii z tłuszczów był zgodny z zaleceniem [19]. W przypadku cholesterolu, zarówno w badaniu holenderskim, jak i w badaniu WOBASZ, średnie spożycie tego składnika przekraczało poziom zalecany. W badaniu holenderskim wynosiło ono 227 mg i w porównaniu z wynikami niniejszej pracy, było niższe o 6% w przypadku kobiet i o 24% w przypadku mężczyzn. Natomiast w badaniu WOBASZ, u kobiet średnie spożycie cholesterolu Tabela III. Średnie dzienne spożycie witamin i składników mineralnych Table III. Average daily intake of vitamins and minerals Składnik Średnie dzienne spożycie n=56 x±sd n=54 x±sd witamina A [ekw. retinolu, µg] 739,9±396,5 745,3±411,1 witamina E [ekw. α tokoferolu, mg] 12,3±4,7 11,9±4,9 witamina C [mg] 54,4±26,7 59,6±37,4 witamina B 1 [mg] 1,3±0,5 1,0±0,3 witamina B 2 [mg] 1,3±0,4 1,3±0,3 witamina B 3 [ekw. niacyny, mg] 20,9±8,5 18,8±6,4 witamina B 6 [mg] 2,3±0,8 2,1±0,5 wapń [mg] 525± ±211 fosfor [mg] 1330± ±259 potas [mg] 3507± ±827 sód [mg] 2476± ±665 magnez [mg] 316± ±74 żelazo [mg] 10,5±3,1 8,9±2,1 miedź [mg] 1,2±0,4 1,1±0,3 cynk [mg] 11,3±3,4 9,1±2,0

5 350 Probl Hig Epidemiol 2014, 95(2): (231 mg) było porównywalne z wynikami niniejszej pracy, natomiast u mężczyzn było o 18% wyższe i wynosiło 350 mg [18, 20]. Wyniki niniejszych badań wskazują na niski odsetek osób, które przekroczyły wartość normy w przypadku spożycia witamin: A i C. Niskie spożycie witamin antyoksydacyjnych jest dla osób z CVD szczególnie niekorzystne. Witaminy te poprzez zdolność zapobiegania lub hamowania tworzenia wolnych rodników, nadtlenków lipidowych oraz modyfikacji lipoprotein LDL, obniżają stężenie cholesterolu całkowitego i hamują zmiany miażdżycowe w organizmie [7, 20, 22-24]. Wyniki badania przeprowadzonego w Gnieźnie przez Dudę i wsp. [22] wśród kobiet z chorobą niedokrwienną mięśnia sercowego również wskazują na niedostateczne spożycie witaminy A ( µg) i C (19,1-35,5 mg), a także witaminy E (3,85-4,67 mg). Natomiast większą zgodność z normami w przypadku spożycia tych witamin stwierdzono w badaniu WOBASZ. Średnie spożycie witaminy A i C wynosiło odpowiednio: 1411 µg i 80,2 mg u mężczyzn i 1217 µg i 80,7 mg u kobiet i było wyższe niż w niniejszych badaniach o odpowiednio: 91% i 47% u mężczyzn i 63% i 35% u kobiet [20]. W niniejszych badaniach stwierdzono również niski odsetek osób, u których spożycie potasu, wapnia oraz w przypadku mężczyzn magnezu, przekroczyło wartość normy. Niedostateczne spożycie tych składników mineralnych sprzyja występowaniu nadciśnienia tętniczego, zaburzeniom rytmu serca, zwiększa ryzyko występowania choroby wieńcowej, udaru, zawału serca oraz nagłych zgonów [2, 3, 20]. Niskie spożycie wapnia i magnezu odnotowano również w badaniu WOBASZ (spożycia potasu nie oceniano). W porównaniu z wynikami niniejszej pracy, średnie spożycie magnezu u mężczyzn i wapnia u kobiet było zbliżone (odpowiednio: 300 mg i 474 mg), natomiast średnie spożycie wapnia u mężczyzn (572 mg) było o 9% wyższe, a średnie spożycie magnezu u kobiet (226 mg) o 20% niższe [20]. Wnioski 1. Większość badanych osób (75% mężczyzn i 80% kobiet) stosowało się do zalecenia WHO/FAO spędzając wolny czas w sposób umiarkowanie lub bardzo aktywnie. 2. Sposób żywienia zarówno kobiet, jak i mężczyzn odbiegał od zaleceń. W dietach badanych osób stwierdzono wyższy niż zalecany średni udział energii z białka, tłuszczu, SFA, zbyt wysokie średnie spożycie cholesterolu oraz wyższy niż zalecany stosunek kwasów tłuszczowych n-6 do n-3. Zaobserwowano natomiast niższy niż zalecany udział energii z węglowodanów, zbyt niskie spożycie błonnika pokarmowego, witamin: A, C, B 1, a także potasu, wapnia, magnezu i żelaza. 3. Istnieje potrzeba edukacji żywieniowej oraz motywacji osób z CVD do przestrzegania zaleceń żywieniowych. Piśmiennictwo / References 1. Piąta Wspólna Grupa Robocza Europejskiego Towarzystwa Kardiologicznego i Innych Towarzystw Naukowych ds. Zapobiegania Chorobom Serca i Naczyń w Praktyce Klinicznej. Europejskie wytyczne dotyczące zapobiegania chorobom serca i naczyń w praktyce klinicznej. Kardiol Pol 2012, 70(supl 1): Report of a Joint WHO/FAO Expert Consultation, Diet, nutrition and the prevention of chronic diseases. WHO/FAO Jarosz M. Normy żywienia dla populacji polskiej - nowelizacja. IŻŻ, Warszawa Szponar L, Wolnicka K, Rychlik E. Album fotografii produktów i potraw. IŻŻ, Warszawa Kunachowicz H, Nadolna I i wsp. Wartość odżywcza wybranych produktów spożywczych i typowych potraw. PZWL, Warszawa Turlejska H, Pelzner U, Konecka-Matyjek E. Zasady racjonalnego żywienia zalecane racje pokarmowe dla wybranych grup ludności w zakładach żywienia zbiorowego. Ośrodek Doradztwa i Doskonalenia Kadr, Gdańsk Kłosiewicz-Latoszek L, Szostak WB i wsp. Konsensus Rady Redakcyjnej PFP dotyczący zasad prawidłowego żywienia. For Prof 2008, 10: Szostak WB, Cichocka A. Leczenie dietetyczne hipercholesterolemii. Zasady postępowania i ich realizacja w praktyce. [w:] Zaburzenia lipidowe. Cybulska B (red). Termedia, Poznań 2011: Narojek L. Ciągłość i zmiana w postępowaniu dietetycznym w wybranych schorzeniach. SGGW, Warszawa Panel on Dietetic Products, Nutrition, and Allergies (NDA). Scientific opinion on dietary reference values for carbohydrates and dietary fibre. EFSA J 2010, 3: Szponar B, Krzyszycha R. Ocena znajomości zasad profilaktyki miażdżycy wśród mieszkańców Lubelszczyzny. Rocz PZH 2009, 60: Drygas W, Kwaśniewska M, Szcześniewska D. Ocena poziomu aktywności fizycznej dorosłej populacji Polski. Wyniki programu WOBASZ. Kardiol Pol 2005, 63(supl 4): Keys A. Seven Countries. A multivariate analysis of death and coronary heart disease. Harvard Press, Cambridge Kromhout D, Menotti A, et al. Dietary saturated and trans fatty acids and cholesterol and 25-year morality from coronary heart disease: The Seven Countries Study. Prev Med 1995, 24:

6 Woźniak A i wsp. Ocena aktywności fizycznej i sposobu żywienia osób z chorobami sercowo-naczyniowymi Skeaff CM, Miller J. Dietary Fat and Coronary Heart Disease: Summary of Evidence from Prospective Cohort and Randomised Controlled Trials. Ann Nutr Metab 2009, 55: Mirmiran P, Ramezankhani A, Fereidoun A. Combined effects of saturated fat and cholesterol intakes on serum lipids: Tehran Lipid and Glucose Study. Nutr 2009, 25: Rivellese AA, Maffettone A, et al. Effects of dietary saturated, monounsaturated and n-3 fatty acids on fasting lipoproteins, LDL size and post-prandial lipid metabolism in healthy subjects. Atherosclerosis 2003, 167: Hoogerbrugge N, van Domburg R, et al High fat intake in hyperlipidaemic patients is related to male gender, smoking, alcohol intake and obesity. Neth J Med 2001, 59: Corella D, Portolés O, et al. Saturated fat intake and alcohol consumption modulate the association between the APOE polymorphism and risk of future coronary heart disease: a nested case-control study in the Spanish EPIC cohort. J Nutr Biochem 2011, 22: Waśkiewicz A, Sygnowska E. Jakość żywienia dorosłych mieszkańców Polski w aspekcie chorób układu krążenia wyniki badania WOBASZ. Bromat Chem Toksykol 2008, 41: Waśkiewicz A, Sygnowska E i wsp. Wartość energetyczna i odżywcza diety dorosłych mieszkańców Polski. Wyniki programu WOBASZ. Kardiol Pol 2005, 63(supl 4): Duda G, Maruszewska M, Jóźwiak A. Spożycie witamin antyoksydacyjnych i ich surowiczy poziom u kobiet w wieku podeszłym z chorobą niedokrwienną mięśnia sercowego. Bromat Chem Toksykol 2005, 38: Bednarek-Tupikowska G, Tupikowski K, Milewicz A. Czy stosować witaminę E u kobiet po menopauzie? Prz Menopauz 2003, 3: Ziemlański Ś, Wartanowicz M. Rola antyoksydantów żywieniowych w stanie zdrowia i choroby. Pediatr Współcz 1999, 1: