ZESPÓŁ AKT GENERALNEGO INSPEKTORATU SIŁ ZBROJNYCH ( ) 1. Organizacja i zakres działania Generalnego Inspektoratu Sił Zbrojnych

Transkrypt

1 Jan Andrzej Igielski ZESPÓŁ AKT GENERALNEGO INSPEKTORATU SIŁ ZBROJNYCH ( ) 1. Organizacja i zakres działania Generalnego Inspektoratu Sił Zbrojnych Sprawa organizacji naczelnych władz wojskowych w Polsce do 1926 roku nie była definitywnie uregulowana. W latach na podstawie tzw. małej konstytucji zwierzchnictwo i naczelne dowództwo nad siłami zbrojnymi sprawował naczelnik państwa, dysponując Naczelnym Dowództwem, jako aparatem wykonawczym. Konstytucja z marca 1921 roku zniosła stanowisko naczelnika państwa i prezydentowi RP przyznała jedynie formalne najwyższe zwierzchnictwo nad wojskiem 1. Prezydent miał wyznaczyć generała przewidzianego na naczelnego wodza. Generał ten, w myśl dekretu z dnia 7 stycznia 1921 roku, pełnić miał w czasie pokoju funkcję przewodniczącego Ścisłej Rady Wojennej 2. Organem pracy przyszłego naczelnego wodza było Biuro Ścisłej Rady Wojennej składające się z trzech oddziałów wywiadowczego, operacyjnego i personalnego. Sztab Generalny w tym czasie stanowił część składową Ministerstwa Spraw Wojskowych. Jako zawiązki dowództw armii polowych utworzono pięć inspektoratów armii: w Warszawie, Wilnie, Toruniu, Krakowie i we Lwowie. 1 Art. 46 Konstytucji KP z dnia r. Dz. Ustaw nr 44, poz Dekret naczelnego wodza z dnia r. Dz. Rozk. Tjn. MSWojsk. nr 3, poz. 26.

2 Organizacja powyższa miała charakter tymczasowy. W latach opracowano szereg projektów ustawy, która ustaliłaby ostatecznie organizację naczelnych władz wojskowych. W projektach tych brano pod uwagę podporządkowanie generała, przewidzianego na naczelnego wodza, ministrowi spraw wojskowych. Z tego powodu projekty te spotykały się z ostrą krytyką ze strony marszałka Piłsudskiego i jego zwolenników. Zaostrzający się spór spowodował szereg kryzysów politycznych m.in. odsunięcie się w roku 1923 Józefa Piłsudskiego od oficjalnego życia 3. Zachowanie wpływów wśród znacznej części dowódców wojskowych oraz rozwój sytuacji politycznej umożliwił Piłsudskiemu dokonanie w roku 1926 zbrojnego zamachu stanu. Po ponownym objęciu władzy marszałek Piłsudski dążył do zmiany konstytucji marcowej z roku Uchwalenie ustawy nadającej prezydentowi RP uprawnienia do wydawania rozporządzeń z mocą ustawy 4 otworzyło Piłsudskiemu okrężną drogę dla wprowadzenia organizacji władz wojskowych po swojej myśli, bez odpowiedniej uchwały Sejmu. Pierwsze rozporządzenie prezydenta RP z mocą ustawy podpisane dnia 6 sierpnia 1926 roku upoważniło go do wydawania dekretów w zakresie najwyższego zwierzchnictwa nad siłami zbrojnymi. Z kolei na podstawie tego rozporządzenia, prezydent wydał równocześnie dekret o sprawowaniu dowództwa nad siłami zbrojnymi w czasie pokoju i o ustanowieniu generalnego inspektora sił zbrojnych 5. W myśl tego dekretu dowództwo nad siłami zbrojnymi sprawował prezydent przez ministra spraw wojskowych, który dowodził nimi bezpośrednio. Ten ostatni miał ponosić odpowiedzialność konstytucyjną i parlamentarną za swoją działalność urzędową. Stanowisko generalnego inspektora sił zbrojnych miał sprawować generał przewidziany na naczelnego wodza, który w okresie pokojowym był stałym zastępcą 3 Marsz. Piłsudski podał się do dymisji jako szef Sztabu Generalnego dnia r.; dnia t.r. zrezygnował ze stanowiska przewodniczącego Ścisłej Rady Wojennej przenosząc się następnie do swej willi w Sulejówku, gdzie przebywał do maja r. Nowe szczegóły o sporze w związku z organizacją naczelnych władz wojskowych patrz: B. W o s z c z y ń s k i, O najwyższych władzach wojskowych w świetle protokółów Rady Wojennej z 1923 r., Wojskowy Przegląd Historyczny (WPH) nr 3/4, 1969, s Ustawa z dnia r. zmieniająca i uzupełniająca Konstytucję RP z dnia r. Ustawa z dnia r. upoważniająca prezydenta RP do wydawania rozporządzeń z mocą ustawy. Dz. Ustaw nr 78, poz. 442 i Dz. Ustaw nr 79, poz. 444 i r.

3 ministra spraw wojskowych we wszystkich sprawach dotyczących przygotowania sił zbrojnych i państwa do obrony, na wypadek konfliktu zbrojnego. Szczegółowy zakres działania generalnego inspektora sił zbrojnych składał się z właściwych prac wojskowych oraz czynności zmierzających do ogólnego przygotowania państwa do obrony. Właściwe prace wojskowe obejmowały: przeprowadzanie studiów nad działaniami wojennymi i przygotowanie planów wojny; przysposobienie wyższych dowódców do zadań wojennych; ustalenie wytycznych wyszkolenia sił zbrojnych; stawianie postulatów w sprawach organizacji, dyslokacji, uzbrojenia i wyposażenia materiałowego armii, przemysłu zbrojeniowego, fortyfikacji i budżetu; kontrolę i inspekcję wyszkolenia wojska; opiniowanie oficerów od dowódców pułków wzwyż oraz wnioskowanie co do obsady tych stanowisk. Zakres prac Generalnego Inspektoratu Sił Zbrojnych nad cywilnym przygotowaniem państwa do obrony obejmował współpracę wojska z urzędami państwowymi i instytucjami społecznymi, czynny udział w pracach Komitetu Obrony Państwa oraz prowadzenie jego biura. Podporządkowanie generalnego inspektora ministrowi spraw wojskowych, miało znaczenie tylko formalne, gdyż w rzeczywistości obie funkcje sprawował marszałek Piłsudski 6. Generalnemu inspektorowi podporządkowano inspektorów armii oraz Sztab Generalny. Ten ostatni przekształcony został w organ pracy generalnego inspektora, a szef Sztabu Generalnego, jako zastępca generalnego inspektora do spraw przygotowania obrony państwa, miał wydawać rozkazy wykonawcze do zarządzeń GISZ. Zmieniona została również struktura organizacyjna Sztabu Generalnego 7. Oprócz wymienionego Sztabu Generalnego podporządkowano generalnemu inspektorowi Centrum Wyższych Studiów Wojskowych 8 i Wojskowe Biuro Historyczne. 6 Stanowisko ministra spraw wojskowych objął J. Piłsudski dnia r. i pozostał na nim do końca swego życia tj. do dnia r. 7 Wydzielone zostały ze składu Sztabu Generalnego dotychczasowe oddziały III i V, które weszły w skład MSWojsk. jako biura: ogólno-organizacyjne i personalne, natomiast wcielono do Sztabu Generalnego Oddział III-a zlikwidowanego Biura Ścisłej Rady Wojennej jako nowy Oddział III Sztabu Generalnego. 8 Centrum Wyższych Studiów Wojskowych istniało w latach z zadaniem doskonalenia wyższych dowódców. W r podporządkowano GISZ również Wyższą Szkołę Wojenną ( ). Por. K. B a r, Charakterystyka materiałów archiwalnych do działalności wyższego szkolnictwa wojskowego w okresie międzywojennym. Biuletyn Wojskowej Służby Archiwalnej nr 1, s. 71 i 73.

4 Początkowo, Generalny Inspektorat Sił Zbrojnych podzielony został na dwa zasadnicze człony: Gabinet i Buro Inspekcji. Gabinet GISZ składał się z adiutantury, oficerów do specjalnych zleceń, Samodzielnego Referatu Personalnego i Biura dla Prac Komitetu Obrony Państwa. Szefem Gabinetu GISZ był najstarszy z oficerów do zleceń 9. Rozkazem z dnia 19 października 1926 roku ustalona została organizacja oraz zakres działania GISZ 10. W myśl tego rozkazu, oprócz Gabinetu GISZ i Biura Inspekcji, samodzielnymi członami organizacyjnymi zostały Samodzielny Referat Personalny i Biuro do Prac Komitetu Obrony Państwa 11. Samodzielny Referat Personalny prowadził ewidencję oficerów dowódców pułków, równorzędnych i wyższych, opracowywał wnioski generalnego inspektora odnośnie kwalifikacji i przydziałów pokojowych tych oficerów, przygotowywał mobilizacyjne obsady personalne dowództw zastrzeżonych. Do zakresu czynności Biura do Prac Komitetu Obrony Państwa należało przygotowanie materiałów na obrady Komitetu oraz prowadzenie jego kancelarii 12. Skład Biura Inspekcji był następujący: szef Biura, oficer do spraw organizacyjno-mobilizacyjnych, oficer do spraw wyszkolenia, referenci oraz Kancelaria Ogólna. Do zakresu zadań Biura Inspekcji wchodziły następujące sprawy: układanie planu i dyrektyw dla inspekcji przeprowadzanych przez generalnego inspektora lub z jego rozkazu, zestawianie materiałów i opracowywanie wniosków wynikających z inspekcji oraz śledzenie ich realizacji, prowadzenie biurowości, administracja lokali GISZ i inspektorów armii. W związku z utworzeniem Generalnego Inspektoratu Sił Zbrojnych, zarządzona została likwidacja sztabów inspektoratów armii z numeracją I V, jakie 9 Pierwotną organizację Gabinetu GISZ podaje rozkaz wewnętrzny Gabinetu GISZ nr 1 z dnia r. 10 Rozkaz Oddziału I Sztabu Generalnego L. 7313/org./26 ( Generalny inspektor sił zbrojnych, Sztab Generalny, inspektorowie armii. Organizacja i składy osobowe ) z dnia r. CAW, GISZ, sygn Komitet Obrony Państwa utworzony został dnia r. Przewodniczącym był prezydent RP, a głównym referentem spraw rozpatrywanych na posiedzeniach generalny inspektor sił zbrojnych. Dz. Ustaw nr 108, poz. 633 z dnia r. Komitet Obrony Państwa istniał do dnia r., kiedy to utworzono Komitet Obrony Rzeczypospolitej. Dekret prezydenta RP, Dz. Ustaw nr 38, poz. 286 z dnia r. 12 Początkowo Biuro do Prac Komitetu Obrony Państwa wchodziło w skład Gabinetu GISZ i posiadało wspólną z nim kancelarię. Stwierdzenie dalszych przeobrażeń organizacyjnych tego biura jest bardzo trudne, gdyż jego akta prawdopodobnie nie zachowały się.

5 działały w latach Ogólną liczbę inspektorów armii powiększono do ośmiu; trzech miało siedzibę poza Warszawą (w Wilnie, Toruniu i we Lwowie). Poza tym utworzone zostały cztery stanowiska generałów do prac przy GISZ (jeden generał do prac GISZ miał siedzibę w Wilnie przy tamtejszym inspektoracie armii.) Powołana została do życia również instytucja generałów inspekcjonujących z ramienia GISZ. Byli to przeważnie dowódcy okręgów korpusów lub dywizji, upoważnieni do dokonywania inspekcji na tych samych zasadach, co inspektorzy i generałowie do prac. Po śmierci marszałka Piłsudskiego, który jak wspomniano pełnił od sierpnia 1926 roku równoległe funkcje generalnego inspektora sił zbrojnych i ministra spraw wojskowych, generalnym inspektorem został mianowany gen. dyw. Edward Śmigły-Rydz, a stanowisko ministra objął gen. bryg. Tadeusz Kasprzycki. W związku z tym wynikła też konieczność zlikwidowania formalnej zależności generalnego inspektora od ministra. Dnia 9 maja 1936 roku ukazał się dekret prezydenta RP o sprawowaniu zwierzchnictwa nad siłami zbrojnymi i organizacji naczelnych władz wojskowych w czasie pokoju 14, który ustalił kompetencje generalnego inspektora: 1) stawianie rządowi postulatów w dziedzinie przygotowań do obrony państwa; 2) udzielanie dyrektyw ministrowi spraw wojskowych w zakresie jego prac wiążących się z przygotowaniem całości sił zbrojnych do zadań wojennych; 3) przygotowywanie planów mobilizacyjnych i operacyjnych; 4) kontrola w dziedzinie wyszkolenia, sprawności bojowej i przygotowania całości sił zbrojnych do zadań obrony państwa; 5) stawianie ministrowi spraw wojskowych wiążących postulatów co do obsady stanowisk inspektorów armii, generałów do prac, szefa Sztabu Głównego 15, generałów inspekcjonujących oraz wszystkich dowódców (od dowódcy pułku wzwyż). Minister spraw wojskowych miał wnioski GISZ referować na posiedzeniach Rady Ministrów. 13 Rozkaz Oddziału I Sztabu Gen. L. 8252/org. z dnia r. CAW, Kancelaria Szefa Sztabu Głównego, t Dz. Ustaw nr 38, poz r. 15 Rozkazem Oddz. I Szt. Gen. (L. 5300/org.) z dnia r. zmieniona została nazwa Sztab Generalny na Sztab Główny. Jednocześnie tytuł oficer Sztabu Gen. zmieniono na tytuł oficer dyplomowany. Dz. Rozk. MSWojsk. nr 36, poz r.

6 Na podstawie postanowień konstytucji kwietniowej z roku 1935 generalny inspektor sił zbrojnych, za swą działalność odpowiadał tylko przed prezydentem 16. Poza tym artykuł 17 konstytucji przewidywał, że będzie on wchodził z urzędu w skład Zgromadzenia Elektorów (podobnie jak marszałkowie Sejmu i Senatu oraz prezes Rady Ministrów). Dodatkowo autorytet generalnego inspektora został wzmocniony okólnikiem prezesa Rady Ministrów z 13 lipca 1936 roku, który głosił, że... zgodnie z wolą prezydenta... generalny inspektor sił zbrojnych, Edward Śmigły-Rydz... ma być uważany i szanowany jako pierwsza w Polsce osoba po Panu Prezydencie Rzeczypospolitej... wszyscy funkcjonariusze państwowi z prezesem Rady Ministrów na czele okazywać mu winni objawy honoru i posłuszeństwa 17. W tym czasie nastąpiły również zmiany w organizacji wewnętrznej GISZ zlikwidowany został Gabinet, w Biurze Inspekcji utworzono referaty (informacyjny, prasowy i reprezentacyjny), które wraz z Adiutanturą i Sekretariatem Generalnego Inspektora przejęły zadania dotychczasowego Gabinetu. Ponadto dekretem prezydenta RP z dnia 4 lipca 1936 roku 18 ustanowiono urząd Inspektora Obrony Powietrznej Państwa (IOPP), który z ramienia GISZ miał wykonywać kierownictwo i zwierzchni nadzór nad organizacją oraz przygotowaniem obrony przeciwlotniczej i przeciwgazowej państwa. 19 W roku 1937 przy GISZ utworzone zostało stanowisko generała do prac artyleryjskich. W lipcu 1939 roku było 10 inspektorów armii i 5 generałów do prac. W dniu 1 września 1939 roku ogłoszony został dekret prezydenta RP o sprawowaniu zwierzchnictwa nad siłami zbrojnymi, o organizacji naczelnych władz wojskowych i o komisarzach cywilnych od chwili mianowania naczelnego wodza 20. Generalny inspektor mianowany został naczelnym wodzem. Dysponował on całością sił zbrojnych państwa; natomiast minister spraw wojskowych miał reprezentować w rządzie sprawy wojska, kierować poborem, wyszkoleniem nowych 16 Art. 63 ustawy konstytucyjnej z dnia r. Dz. Ustaw nr 30, poz Por. też P. S t a w e c k i, Następcy Komendanta, Warszawa 1969, s Monitor Polski nr 163, s, 8 z dnia r. Ponadto: P. S t a w e c k i, op. cit., s Dz. Ustaw nr 52, poz r. 19 Inspektor Obrony Powietrznej Państwa posiadał uprawnienia generała do prac przy generalnym inspektorze sił zbrojnych i z jego upoważnienia mógł wydawać polecenia resortom cywilnym w dziedzinie przygotowań OPL. 20 Dz. Ustaw nr 86, poz r.

7 kadr oraz uzupełnieniem strat w ludziach i materiale wojennym. Inspektorzy armii objęli stanowiska dowódców armii. Generalny Inspektorat Sił Zbrojnych uległ likwidacji w pierwszych dniach wojny. Organem pracy naczelnego wodza stał się Sztab Główny przekształcony w Sztab Naczelnego Wodza. 2. Charakterystyka akt Generalnego Inspektoratu Sił Zbrojnych G a b i n e t GISZ. Niewielka ilość zachowanych akt pochodzi z lat Po likwidacji tej komórki organizacyjnej, tylko część wytworu kancelaryjnego trafiła do archiwum Generalnego Inspektoratu Sił Zbrojnych. Natomiast zasadnicza grupa materiałów przekazana została do Muzeum im. J. Piłsudskiego i następnie podzieliła losy jego zbiorów archiwalnych 21. Przechowywane obecnie w CAW akta Gabinetu GISZ liczą 19 jednostek inwentarzowych. Do najciekawszych wśród nich zaliczyć trzeba protokoły z różnych odpraw, konferencji i posiedzeń zwoływanych przez generalnego inspektora oraz memoriały, referaty i korespondencję związaną z pełnieniem przez marszałka Piłsudskiego funkcji prezesa Rady Ministrów 22. Spraw związanych z przygotowaniem do wojny dotyczą materiały obrazujące działalność grupy Z. Są to przede wszystkim sprawozdania z prac wstępnych do planów operacyjnych na przyszłym froncie zachodnim, opracowywane w latach Wspomnieć należy również o notatkach J. Piłsudskiego, które są odbiciem jego poglądów na zagadnienia sztuki wojennej, jakie w owym czasie przyjmowane były za obowiązujące w siłach zbrojnych 24. Pozostałe akta Gabinetu GISZ, to projekty organizacji, zarządzenia, rozkazy i schematy struktury GISZ, Sztabu Głównego, 21 Wspomina o tym L. L e w a n d o w i c z, Początkowy okres kształtowania zasobu aktowego Centralnego Archiwum Wojskowego po zakończeniu wojny w r (niniejszy biuletyn, s. 7). 22 GISZ, sygn i Piłsudski pełnił funkcję prezesa Rady Ministrów dwukrotnie: od do r. i od do r. Zachowały się tylko pojedyncze pisma z pierwszego okresu. 23 GISZ, sygn GISZ, sygn

8 Biura Personalnego MSWojsk. oraz różnych oddziałów wojska i KOP. Ponadto występują zarządzenia i korespondencja w sprawach personalnych generałów i oficerów. A d i u t a n t u r a GISZ. Akta tej komórki liczące 52 jednostki archiwalne pochodzą z lat Do najbardziej wartościowych materiałów zaliczyć należy przede wszystkim memoriały nadsyłane do marszałka Śmigłego-Rydza w czasie sprawowania przez niego funkcji generalnego inspektora sił zbrojnych. Znaczenie tych memoriałów jest dosyć zróżnicowane. Największą wartość posiadają te memoriały w sprawach politycznych i gospodarczych, które złożone zostały przez różne osobistości ze sfer politycznych, gospodarczych i naukowych 25. Były one opracowywane często z dużą znajomością rzeczy oraz nierzadko są bogato udokumentowane szczegółowymi danymi dotyczącymi określonych zagadnień. Poza tym autorzy tych memoriałów, rekrutujący się ze środowisk niezależnych od obozu sanacyjnego lub nawet znajdujących się w opozycji, dają w swych elaboratach odmienne oświetlenie i krytykę ustroju, czego brak w analogicznych sprawozdaniach urzędowych i dokumentach oficjalnych 26. Znaczną część Adiutantury GISZ stanowią prośby osób fizycznych lub prawnych adresowane do generalnego inspektora, a dotyczące interwencji w różnych resortach i instytucjach państwowych, jak np.: prośby o interwencję w dziedzinie wymiaru sprawiedliwości, sprawach podatkowych itp. W tej liczbie zachowała się pewna ilość podań bezrobotnych, którzy za pośrednictwem GISZ spodziewali się uzyskać jakiekolwiek zatrudnienie. Opisują oni często swoje rozpaczliwe położenie finansowe i mieszkaniowe. Odnosi się to w dużej mierze do b. wojskowych, a nawet b. legionistów, którzy wskutek kryzysu gospodarczego znaleźli się w skrajnej nędzy 27. Wspomnieć należy również o korespondencji i wykazach obrazujących ofiarność społeczeństwa na Fundusz Obrony Narodowej w latach GISZ, sygn Wymienić można cykl memoriałów Jana Śmigielskiego o zagadnieniach motoryzacji w Polsce oraz memoriały różnych organizacji jak: Polski Związek Zachodni, Światowy Związek Polaków itp. 27 GISZ, sygn Fundusz Obrony Narodowej utworzony został dekretem prezydenta RP z dnia r. Dz. Ustaw nr 28, poz r.

9 Pozostałe akta Adiutantury GISZ to: korespondencja z generałami i oficerami armii obcych (przeważnie francuskich sił zbrojnych), opracowanie propagandowohistoryczne o udziale E. Śmigłego-Rydza w I wojnie światowej (w jęz. francuskim), rezolucje różnych organizacji polityczno-społecznych, korespondencja związana z nadawaniem obywatelstwa honorowego marsz. Śmigłemu-Rydzowi i obejmowaniem przez niego protektoratów nad instytucjami. B i u r o I n s p e k c j i GISZ. Wytwór Biura Inspekcji stanowi największą objętościowo część zachowanych akt Generalnego Inspektoratu Sił Zbrojnych. Kancelaria ogólna tego organu załatwiała wszystkie sprawy dotyczące inspektorów armii z siedzibą w Warszawie. Sztaby inspektoratów armii były zobowiązane przekazywać na bieżąco, wszystkie załatwione akta do scentralizowanej registratury Biura Inspekcji, dwukrotnie w ciągu każdego miesiąca. Akta Biura Inspekcji GISZ prowadzone były według jednolitego rzeczowego wykazu akt 29. Skomasowanie akt wytworzonych przez Biuro Inspekcji, sztaby inspektoratów armii, generałów do prac i oficerów do zleceń GISZ w jednej registraturze przyczyniło się do zachowania stosunkowo dużej ilości materiału aktowego (ok. 80 mb). Akta te pochodzą z lat Wśród akt Biura Inspekcji na szczególną uwagę zasługują te, które wytworzone zostały w związku z najważniejszym działem pracy GISZ, jakim było prowadzenie studiów nad przyszłymi działaniami wojennymi. Wytyczne do przeprowadzania studiów operacyjnych były wydawane przez generalnego inspektora na specjalnych odprawach inspektorów armii i generałów do prac, których w związku z tym podzielono na dwie grupy: Wschód i Zachód. Tzw. obszary wojenne przyszłych frontów, wschodniego i zachodniego, podzielone zostały na odcinki poszczególnych inspektorów armii. Odcinki te odpowiadały przyszłym pasom działania poszczególnych armii, czy grup operacyjnych. W latach podział ten uległ kilkakrotnie zmianom. W zakresie przygotowania planów operacyjnych, inspektorzy armii, jako przyszli dowódcy związków operacyjnych, otrzymywali dnia r. 29 Kancelaria Biura Inspekcji prowadzona była według przepisów biurowości Biur-2 Nr /PS z

10 określone zadania dotyczące przydzielonego odcinka. Często jednak opracowywali oni zagadnienia obejmujące całość danego frontu 30. Trzeba zaznaczyć, że akta związane z planowaniem i przygotowaniem działań wojennych, nie stanowią całości. Mają one liczne luki, które powstały nie tylko wskutek ich dewastacji w okresie wojny i okupacji, ale i w znacznej mierze podczas samego funkcjonowania GISZ. Sprawy te przeważnie traktowano jako ściśle tajne i z chwilą ich dezaktualizacji cała dokumentacja była protokolarnie niszczona. Można przyjąć za prawdopodobne, że obecnie znajdujące się w zespole akta dotyczące tych zagadnień, w znacznej mierze zachowały się przypadkowo, być może przez niedopatrzenie. Najciekawszymi materiałami związanymi z planowaniem działań wojennych są: plany gen. L. Berbeckiego dotyczące działań przeciw Rzeszy Niemieckiej i Litwie Kowieńskiej, opracowane w roku ; protokoły konferencji operacyjnych z lat ; plany działań ofensywnych na Śląsku opracowane przez gen. L. Berbeckiego w latach ; opracowanie gen. T. Kutrzeby z roku 1936 noszące tytuł Studium nad możliwościami wojennymi Niemiec i Polski 34. Cennymi materiałami archiwalnymi w zespole Biura Inspekcji, są akta odnoszące się do spraw ogólno-państwowych, społecznych i gospodarczych. Wymienić tu należy przede wszystkim wnioski oraz projekty ustawodawcze naczelnych władz cywilnych i wojskowych dotyczące wojska, jak też całokształtu zagadnień obrony państwa. W dziale tym znajdują się również sprawozdania z kontroli państwowej oraz zarządzenia i korespondencja powstała w związku ze współpracą władz wojskowych z organami administracji cywilnej. Ponadto w Biurze Inspekcji występują 30 L. B e r b e c k i, Pamiętniki, Katowice 1959, s GISZ, sygn GISZ, sygn GISZ, sygn Studium to zostało opublikowane drukiem. Patrz: E. K o z ł o w s k i, Studium gen. Tadeusza Kutrzeby nad możliwościami wojennymi Niemiec i Polski, WPH nr 3, 1966, s. 249 i nast.

11 fragmentaryczne materiały dotyczące polityki zagranicznej Polski; na uwagę zasługują akta z lat związane z konferencją rozbrojeniową Ligi Narodów w Genewie 35. Problematykę polityczno-społeczną reprezentują akta dotyczące spraw mniejszości narodowych i wyznaniowych 36. Zachowała się też niezbyt liczna grupa archiwaliów w sprawach rolnictwa (parcelacja, komasacja i osadnictwo) i gospodarki leśnej pod kątem potrzeb wojska. Cenne, chociaż fragmentaryczne dane zawierają akta traktujące o zagadnieniach przemysłu i wynalazczości technicznej. Wartościowymi przekazami źródłowymi są zarządzenia i rozkazy wykonawcze wydawane przez Ministerstwo Spraw Wojskowych, a dotyczące zmian w organizacji instytucji i oddziałów wojskowych. Spotykamy tutaj poza tym projekty i referaty oraz studia dotyczące organizacji wojska, opracowywane przez Generalny Inspektorat Sił Zbrojnych. Od początku istnienia GISZ zasadniczym kierunkiem działalności była praca inspekcyjna. Głównym celem inspekcji miało być wywarcie nacisku na armię w kierunku jej wychowywania do wojny i gotowości wojennej 37. Inspekcje były dokonywane z własnej inicjatywy inspekcjonujących. Inspektorzy armii i generałowie do prac, w czasie trwania tej czynności, posiadali uprawnienia dowódcy okręgu korpusu. Podział jednostek wojskowych oraz szkół między poszczególnych inspektorów, został dokonany na podstawie specjalnie ułożonej siatki inspekcyjnej tzw. eksterytorialnej 38. Inspekcje dotyczyły m.in. stanów liczebnych i użycia kontyngensu, stosowania regulaminów przez poszczególne jednostki, realności planów mobilizacyjnych jednostek (w tym planu poboru koni), oceny wartości taktycznej, uzbrojenia oddziałów, kadry oficerskiej i podoficerskiej. Na podstawie spostrzeżeń zebranych podczas inspekcji sporządzane były odpowiednie sprawozdania. Te właśnie 35 GISZ, sygn ; Do najciekawszych tego rodzaju dokumentów należą niewątpliwie Wytyczne polityki wyznaniowej na ziemiach wschodnich z r (sygn ). 37 Wskazówki do inspekcji na podstawie odprawy GISZ z dnia r. (sygn ). 38 Nazwa ta pochodziła stąd, że podział jednostek wojskowych w siatce inspekcyjnej nie był w żaden sposób związany z dyslokacją ani podziałem terytorialnym na okręgi wojskowe. Por. załącznik do rozkazu Oddz. I Sztabu Gen. L z dnia r. GISZ, sygn

12 materiały stanowią cenne źródło dla poznania całokształtu stanu sił zbrojnych Polski, w okresie międzywojennym. Z inspekcjami wiązała się dość ściśle praca prowadzona przez inspektorów armii nad zmianami oraz nad nowymi projektami regulaminów i instrukcji. W aktach Biura Inspekcji znajdują się materiały Sekretariatu Komisji Regulaminowej 39. Wśród zebranych tam archiwaliów na szczególną uwagę zasługują projekty Ogólnej Instrukcji Walki, które stanowią cenne źródło dla badacza interesującego się rozwojem polskiej doktryny wojennej. Przeprowadzanie inspekcji spowodowało, że w zespole akt GISZ nagromadzone zostały w znacznej ilości materiały dotyczące szkolenia. Są to wytyczne i programy opracowywane przez MSWojsk. i dowództwa okręgów korpusów oraz sprawozdania z przebiegu szkolenia, składane przez dowódców związków taktycznych. Znajduje się tu wiele danych dotyczących szkolnictwa wojskowego, a także różnych nieetatowych kursów organizowanych dla kadry oficerskiej i podoficerskiej, w okresie międzywojennym. Poważna część akt Biura Inspekcji GISZ, to materiały dotyczące obrony przeciwlotniczej w najszerszym tego słowa znaczeniu. W znacznej mierze są one wytworem wspomnianego już Inspektoratu Obrony Powietrznej Państwa. Zagrożenie ze strony rozbudowywanego w szybkim tempie lotnictwa wojskowego Niemiec hitlerowskich, Spowodowało konieczność zorganizowania całokształtu nowoczesnej obrony przeciwlotniczej w skali ogólnopaństwowej. Utworzenie IOPP jako organu pracy Generalnego Inspektoratu Sił Zbrojnych miało na celu umożliwienie wykonywania z ramienia tej instytucji, ogólnego kierownictwa i nadzoru nad organizacją i przygotowaniem obrony przeciwlotniczej oraz przeciwgazowej. Szczególne miejsce wśród akt IOPP zajmują sprawy obrony przeciwlotniczej biernej. Materiały te zawierają wiele danych o projektach gmachów państwowych i obiektach przemysłowych. Zaznaczyć trzeba, że znaczna część tych budowli uległa zniszczeniu w czasie II wojny światowej, lub w ogóle nie doczekała się realizacji. To ostatnie dotyczy szeregu zakładów przemysłu wojennego i ogólnego, jakie 39 Sekretariat Komisji Regulaminowej powołany został do życia dnia r. Na czele Komisji Regulaminowej stał gen. dyw. T. Piskor.

13 przewidziane były na terenie Centralnego Okręgu Przemysłowego. Budowie ich przeszkodził wybuch działań wojennych we wrześniu 1939 roku. Należy też wspomnieć o materiałach obejmujących sprawy lotnictwa wojskowego i przemysłu lotniczego. I tak np. całokształt wspomnianych zagadnień omawia referat o rozwoju lotnictwa polskiego w latach , opracowany przez sztab IOPP 40. Stosunkowo mniej licznie zachowały się w Biurze Inspekcji GISZ, materiały dotyczące spraw uzbrojenia oraz wyposażenia wojska w sprzęt techniczny, zagadnień motoryzacji i doświadczeń z nowymi środkami walki. Do ciekawszych zaliczyć należy dokumentację związaną z działalnością Komitetu do Spraw Uzbrojenia i Sprzętu 41. Niestety, zachowały się zaledwie jej fragmenty. Istotnym rodzajem pracy GISZ były studia terenowe i. studia taktycznofortyfikacyjne. Powstałe w wyniku działalności inspektorów armii plany taktycznofortyfikacyjne, po zatwierdzeniu, otrzymywał Sztab Główny do wykonania. Plany taktyczno-fortyfikacyjne na przydzielonych sobie odcinkach, inspektorzy armii opracowywali przy pomocy ekipy, którą zazwyczaj stanowili oficerowie sztabu danego inspektoratu. Plan taktyczno-fortyfikacyjny składał się z ogólnego opisu terenu odcinka i właściwego planu prac fortyfikacyjnych. Obejmował on podział rejonów obrony na odcinki wymagające fortyfikacji stałej, szkieletowej rozbudowy umocnień oraz odcinki nie przewidziane do ufortyfikowania podczas pokoju. Prace fortyfikacyjne prowadzili głównie inspektorzy armii posiadający swe odcinki operacyjne na wschodzie. Wykonano tam szereg umocnień i zalewów. Odnowiono i przystosowano również stare umocnienia niemieckie i austriackie z czasów pierwszej wojny światowej 42. Na pograniczu zachodnim, prace fortyfikacyjne prowadzono w dużo mniejszych rozmiarach. W latach wykonano na Górnym Śląsku umocnienia w formie tylko pojedynczych punktów oporu. Na innych odcinkach, prace 40 Por.: Osiągnięcia w lotnictwie 1937/38 GISZ, t. 466/2. 41 Skład i kompetencje Komitetu do Spraw Uzbrojenia i Sprzętu podaje E. K o z ł o w s k i, Wojsko Polskie , Warszawa 1964, s. 55. Tamże szereg danych o pracach KSUS. 42 Np. na odcinku gen. K. Sosnkowskiego, obejmującym obszar Polesia, przeprowadzone były tego rodzaju roboty kosztem wielu milionów złotych rocznie.

14 fortyfikacyjne rozpoczęto dopiero bezpośrednio przed wybuchem drugiej wojny światowej. Materiały dotyczące spraw fortyfikacji stanowią dość znaczną część wytworu Biura Inspekcji GISZ. Mimo poważnych luk w tej dokumentacji, ma ona dużą wartość. Przypomnieć tutaj należy, że akta Kierownictwa Fortyfikacji oraz istniejącego później Wydziału III-a Sztabu Głównego, dotychczas nie zostały odnalezione 43. Przypuszczać można, że materiał źródłowy dotyczący fortyfikacji, zachował się w największym procencie właśnie w Biurze Inspekcji GISZ. W zespole Generalnego Inspektoratu Sił Zbrojnych występują też akta związane ze sprawami zaopatrzenia i wyposażenia ogólnego sił zbrojnych, z budżetem wojskowym, służbą zdrowia i weterynarii. Ponadto są tam sprawozdania omawiające dyscyplinę w oddziałach wojskowych oraz akta dotyczące spraw personalnych i odznaczeniowych kadry. Materiały te, stosunkowo nieliczne, w znacznym stopniu dublują analogiczne przekazy źródłowe zachowane w zespołach Ministerstwa Spraw Wojskowych, Sztabu Głównego i dowództw okręgów korpusów. 3. Charakterystyka archiwalna zespołu Akta Generalnego Inspektoratu Sił Zbrojnych stanowią zespół archiwalny złożony. W jego ramach działały niezależne od siebie kancelarie: Gabinetu, Adiutantury, Biura Inspekcji i kilku innych elementów organizacyjnych 44. Stosunkowo prosta organizacja inspektoratu, w ciągu trzynastu lat istnienia GISZ, nie ulegała zbyt licznym zmianom, również utworzenie GISZ nie było związane z przejmowaniem akt poprzednio działającego odpowiednika organizacyjnego Kierownictwo Fortyfikacji utworzone przy Sztabie Głównym w r istniało do r. 1932, a następnie przekształcone zostało w wydział Departamentu Budownictwa MSWojsk. Wydział ten w r podporządkowany został Sztabowi Głównemu jako wydział III-a. Komórka ta zajmowała się planami fortyfikacji. Akta wydziału III-a prawdopodobnie się nie zachowały. 44 Były to: Biuro Kapituły Orderu Virtuti Militari, Samodzielny Referat Rachunkowo-Kasowy, Szwadron Ochronny GISZ, Kolumna Samochodowa GISZ, Administracja Gmachów. Akta tych kancelarii nie zostały omówione ze względu na małe ich znaczenie dla badań historycznych. 45 Oddziały sztabu Biura Ścisłej Rady Wojennej zostały wcielone do Sztabu Generalnego w r Akta ich nie zostały przekazane do kancelarii GISZ.

15 W roku 1939 registratura GISZ znalazła się w posiadaniu władz hitlerowskich. Materiały te, wraz z innymi archiwaliami wojskowymi, przewiezione zostały do niemieckiego archiwum wojskowego w Oliwie. W okresie drugiej wojny światowej akta GISZ, podobnie jak i inne polskie wojskowe materiały archiwalne, były wykorzystywane dla celów gestapo i Wehrmachtu. Prawdopodobnie ta działalność oraz nieodpowiednie przewożenie i przechowywanie archiwaliów, spowodowało zburzenie istniejącego układu kancelaryjnego i wymieszanie z innymi zespołami 46. W roku 1945 Centralne Archiwum Wojskowe przejęło zasób archiwum oliwskiego, w tym ok. 70 mb akt GISZ. W okresie sporządzony został prowizoryczny spis. W latach następnych podjęte zostały prace nad ostatecznym uporządkowaniem i opracowaniem akt GISZ. W wyniku tych zabiegów sporządzany postał inwentarz kartkowy. Dokonano też segregacji i systematyzacji akt Biura Inspekcji GISZ według stosowanego w tej kancelarii rzeczowego wykazu akt. Jednocześnie przeprowadzono selekcję wydzielając akta pochodzące z innych zespołów, które przypadkowo zostały wymieszane z materiałami GISZ. Wydzielono zbędne wtórniki, przeważnie powielane oraz bezwartościowe pisma manipulacyjne, dowody kasowe, faktury itp. W roku 1964 Centralne Archiwum Wojskowe otrzymało ze Związku Radzieckiego ok. 40 mb akt GISZ 47. Stan fizyczny tych akt był dobry. Znajdowały się one w wiązkach, a każda z nich liczyła po 7 do 10 jednostek archiwalnych w obwolutach z cienkiego kartonu. Grubość tych jednostek wahała się od 0,5 cm do 7 cm. Oznakowane były sygnaturą cyfrową (numeracja ciągła od 1 do 2.821). Akta te poprzednio nie były porządkowane ostatecznie. W obrębie danej jednostki znajdowały się przeważnie akta pochodzące z jednego roku. Przy segregacji nie wzięto jednak pod uwagę cech liczbowych rzeczowego wykazu akt. W wielu wypadkach zawartość jednostek była przypadkowa. Dosyć często akta GISZ były wymieszane z archiwaliami innych zespołów, jak MSWojsk., Sztabu Głównego, Biura Ścisłej Rady 46 Por. L. L e w a n d o w i c z, Początkowy okres kształtowania zasobu aktowego..., s. 10. Ponadto o wykorzystaniu akt z lat przez władze hitlerowskie wspomina L. T e t e r, Losy archiwaliów okresu międzywojennego. Wybrane zagadnienia z teorii i praktyki wojskowej służby archiwalnej, Warszawa 1967, s O przejęciu przez CAW akt z ZSRR informuje B. W o s z c z y ń s k i, Materiały archiwalne przekazane Centralnemu Archiwum Wojskowemu ze Związku Radzieckiego, WPH nr 4, 1964, s

16 Wojennej, dowództw okręgów korpusów, a nawet różnych dowództw jednostek wojskowych z okresu kampanii wrześniowej. W roku 1964 przystąpiono do prac mających na celu uporządkowanie rewindykowanych akt GISZ. Po dokonaniu segregacji wg wykazu rzeczowego i wydzieleniu materiałów przynależnych do innych zespołów, sporządzony został inwentarz kartkowy. Ostatni etap prac porządkowych, to scalenie materiałów GISZ otrzymanych z ZSRR z aktami już znajdującymi się w CAW od roku 1945 oraz nadanie jednolitej sygnatury. Inwentarz ciągły akt Generalnego Inspektoratu Sił Zbrojnych ułatwi dokładne zapoznanie się z zawartością tego cennego zespołu archiwalnego.