Agnieszka Orzechowska

Transkrypt

1 Agnieszka Orzechowska Polskie ustawodawstwo wojskowe w świetle akt grupy zespołów Generalnego Inspektoratu Sił Zbrojnych z lat Problematyka związana z ustawodawstwem wojskowym Drugiej Rzeczypospolitej jest tematem niezwykle interesującym i jeszcze stosunkowo mało rozpoznanym, wymagającym dodatkowych badań. Jest to jednocześnie zagadnienie bardzo obszerne i wielowątkowe. Regulacje prawne dotyczące armii i jej potrzeb były ściśle powiązane nie tylko z możliwościami finansowymi, ale również z całokształtem polityki wewnętrznej państwa oraz zapatrywaniem się władz i obywateli Rzeczypospolitej na sprawy wojska oraz jego rolę w społeczeństwie. Akty normatywne dotyczące sił zbrojnych ustalały i precyzowały przede wszystkim: stosunki prawne i wewnętrzne w armii, obowiązki ludności względem obronności państwa oraz świadczenia państwa względem obywateli w związku z obronnością kraju. W literaturze dotyczącej historii parlamentaryzmu oraz historii politycznej w okresie Drugiej Rzeczypospolitej można odnaleźć dwie publikacje, które zajmowały się ustawodawstwem wojskowym w szerokim tego słowa znaczeniu. Pierwszą jest artykuł Piotra Staweckiego omawiający polskie ustawodawstwo wojskowe w latach , opublikowany w 1978 r. w Wojskowym Przeglądzie Historycznym 1. 1 P. Stawecki, Ustawodawstwo wojskowe II Rzeczypospolitej , Wojskowy 52

2 Agnieszka Orzechowska - Polskie ustawodawstwo... Drugą pozycją jest wydana w latach publikacja napisana pod redakcją M. Buszyńskiego i B. Matznera 2 oficerów, którzy w tym czasie stali na czele wydziału ustawodawczego Departamentu Sprawiedliwości Ministerstwa Spraw Wojskowych (MSWojsk.) 3 To dwutomowe, obszerne wydawnictwo zawiera pogrupowane tematycznie w 25 działach przepisy prawne dotyczące sił zbrojnych z lat Jest to najobszerniejszy znany zbiór przedwojennych wojskowych aktów normatywnych. Jego wadą jest to, że autorzy ograniczyli się wyłącznie do zebrania tekstów normatywnych nie dokonując choćby próby ich analizy bądź komentarza. Według Buszyńskiego i Matznera tworzenie ustawodawstwa wojskowego w okresie Drugiej Rzeczypospolitej można podzielić na trzy etapy: etap pierwszy, przypadający na lata , to czas, w którym tworzyło się nowe państwo polskie oraz przebiegał proces jego organizacji, a ważnymi aktami ustawodawczymi były dekrety Naczelnika Państwa; etap drugi, który można nazwać okresem sejmowych ustaw wojskowych ( ); etap trzeci lata okres najpierw rozporządzeń, a następnie dekretów Prezydenta Rzeczypospolitej 4. Należy jednak zauważyć, że etap pierwszy i drugi wzajemnie się przenikały, nie można zatem w ich przypadku posługiwać się sztywnymi ramami czasowymi. Z tego też powodu bardziej zasadne wydaje się podzielenie procesu tworzenia ustawodawstwa wojskowego Drugiej Rzeczypospolitej tylko na dwa etapy: etap pierwszy (lata ), w którym dominowały ustawy sejmowe; etap drugi (lata ), charakteryzujący się większą inicjatywą ustawodawczą ze strony władzy wykonawczej i dużą liczbą aktów normatywnych przez nią wydawanych. Przegląd Historyczny, 1978, t. 4, s Polskie ustawodawstwo wojskowe, oprac. M. Buszyński i B. Matzner, t. 1 2, Warszawa Ibidem, t. 1, s Ibidem, t. 1, s. VIII IX. 53

3 ROCZNIK ARCHIWALNO-HISTORYCZNY CAW W początkowym etapie tworzenia aktów prawnych dotyczących sił zbrojnych pierwsze ważne z punktu widzenia wojskowości normatywy zaczęły powstawać jeszcze w czasie kadencji Sejmu Ustawodawczego ( ), a w swym ostatecznym kształcie zostały przyjęte dopiero przez Sejm I Kadencji ( ). Obydwa te okresy charakteryzowały się większą inicjatywą ustawodawczą ze strony sejmu oraz dużą liczbą ustaw sejmowych. Sytuacja ta była rezultatem dominującego wówczas w Polsce systemu parlamentarno-gabinetowego. Bardzo wyraźnym symptomem zmian politycznych w Polsce po przełomie majowym 1926 r. był fakt, że kiedy przewagę w systemie politycznym uzyskała władza wykonawcza ( ) oraz wprowadzono prezydencki system rządów, w zakresie ustawodawstwa wojskowego zaczęły przeważać akty prawne przez nią tworzone. Pierwotnie były to rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z mocą ustawy, przewidziane jako nowa prerogatywa prezydenta w postanowieniach noweli sierpniowej (ustawy zmieniającej konstytucję marcową) z roku Po uchwaleniu w roku 1935 Konstytucji kwietniowej rozporządzenia te zostały zastąpione przez dekrety Prezydenta Rzeczypospolitej 6. Towarzyszyły im rozporządzenia Rady Ministrów oraz projekty ustaw wnoszonych przez organy władzy wykonawczej na forum sejmu, co stało się cechą charakterystyczną drugiego etapu tworzenia normatywów dotyczących wojska. Oprócz formy różniła się również tematyka regulacji prawnych występująca w pierwszym i drugim etapie ich powstawania. W pierwszym etapie jednym z najważniejszych problemów stojących przed organami ustawodawczymi było ujednolicenie prawa wojskowego, różnego w każdym z trzech byłych zaborów, nieodpowiadającego nowym warunkom politycznym 7. W kolejnej fazie rozwoju prawa wojskowego, po wojnie polsko-bolszewickiej, najważniejszą kwestią stało się przejście wojska na stopę pokojową (lata ), co wymagało nowych rozwiązań prawnych, wynikających z odmiennych warunków 5 A. Ajnenkiel, Konstytucje Polski w rozwoju dziejowym , Warszawa 2001, s Ibidem, s P. Stawecki, op.cit., s

4 Agnieszka Orzechowska - Polskie ustawodawstwo... działania oraz zadań stojących przed wojskiem w czasie wojny i w czasie pokoju 8. W drugim etapie (okres ) na pierwszy plan wysunęła się potrzeba stworzenia aktów normatywnych mających za zadanie przygotowanie państwa na wypadek ewentualnej wojny, jak również nowelizacja starych bądź wprowadzenie zupełnie nowych przepisów odpowiadających zmianom organizacyjnym armii. Proces ten można prześledzić analizując materiały archiwalne Generalnego Inspektoratu Sił Zbrojnych (GISZ). Była to, obok Ministerstwa Spraw Wojskowych, najważniejsza instytucja w życiu armii polskiej okresu międzywojennego, posiadająca także istotny wpływ na kształt prawa wojskowego. Obie instytucje wchodziły w skład naczelnych władz wojskowych, każda miała jednak inny charakter. W pewnym momencie stało się konieczne staranne rozdzielenie i dokładne ustalenie ich kompetencji oraz wzajemnych relacji 9. Do GISZ trafiały najróżniejsze projekty ustaw, dekretów i rozporządzeń o charakterze nie tylko wojskowym, ale także cywilnym, wymagające zaopiniowania przez poszczególnych inspektorów armii. Generalny Inspektorat interesował się również sprawami życia politycznego, parlamentu i partii politycznych. Ponadto do jego zdań należały inspekcje i kontrole poszczególnych jednostek wojskowych, co prawdopodobnie w dużej mierze kształtowało oceny przesyłanych do zaopiniowania projektów aktów normatywnych. Generalny Inspektorat Sił Zbrojnych utworzono na podstawie dekretu Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia roku 10. Na jego czele stał Generalny Inspektor Sił Zbrojnych, który podczas wojny miał pełnić funkcję Naczelnego Wodza. W czasie pokoju natomiast na czele polskiej armii miał stać minister spraw wojskowych, który za sprawy wojska ponosił odpowiedzialność konstytucyjną i parlamen- 8 Ibidem, s A.J. Igielski, T. Wawrzyński, Wstęp do inwentarza akt Generalnego Inspektoratu Sił Zbrojnych, CAW, sygn. I Wiadomości zawarte w artykule A.J. Igielskiego Zespół akt Generalnego Inspektoratu Sił Zbrojnych ( ) opublikowanym w nr 3 Biuletynu Wojskowej Służby Archiwalnej z 1971 zostały w zasadzie powtórzone we wstępie do inwentarza. 10 Dz. U. RP Nr 79 z 1926 r., poz. 444 i

5 ROCZNIK ARCHIWALNO-HISTORYCZNY CAW tarną. Zgodnie z art. 3 dekretu Generalny Inspektor Sił Zbrojnych był stałym zastępcą ministra spraw wojskowych we wszystkich sprawach dotyczących przygotowania sił zbrojnych państwa do obrony na wypadek wojny. W 1926 r. ustalona została organizacja i zakres działania GISZ 11. Oprócz Gabinetu GISZ i Biura Inspekcji, autonomicznymi jednostkami organizacyjnymi zostały: Samodzielny Referat Personalny i Komitet Obrony Państwa ze swoim biurem 12. W zakres działania Generalnego Inspektora Sił Zbrojnych wchodziły: inspekcje wojska oraz czynności mające na celu ogólne przygotowania Rzeczypospolitej do obrony na wypadek wojny. Do szczegółowych zadań GISZ należało: przeprowadzanie studiów nad działaniami wojennymi i przygotowanie planów wojny; przysposobienie wyższych dowódców do zadań wojennych; ustalenie wytycznych wyszkolenia sił zbrojnych; stawianie postulatów w sprawach organizacji, dyslokacji, uzbrojenia i wyposażenia materiałowego armii, przemysłu zbrojeniowego, fortyfikacji oraz budżetu; kontrola i inspekcja wyszkolenia wojska; opiniowanie oficerów od dowódców pułków wzwyż oraz wnioskowanie co do obsady tych stanowisk 13. Zakres prac Generalnego Inspektora Sił Zbrojnych nad przygotowaniem państwa do obrony obejmował również współpracę wojska z urzędami państwowymi i instytucjami społecznymi, czynny udział w pracach Komitetu Obrony Państwa oraz prowadzenie biura tego Komitetu 14. Generalnemu Inspektorowi podporządkowano inspektorów poszczególnych armii oraz Sztab Generalny, który został następnie przekształcony w organ pracy Generalnego Inspektora. Szef Sztabu Generalnego stał się zastępcą Generalnego Inspektora do spraw przy- 11 Centralne Archiwum Wojskowe (CAW), Gabinet Generalnego Inspektoratu Sił Zbrojnych (GISZ), I Rozkaz Oddziału I Sztabu Generalnego L.7313/org./26 Generalny inspektor sił zbrojnych, Sztab Generalny, inspektorowie armii, organizacja i skład osobowy z dnia r. 12 Komitet Obrony Państwa został utworzony r. Przewodniczącym był Prezydent RP, a głównym referentem spraw rozpatrywanych na posiedzeniach Generalny Inspektor Sił Zbrojnych. Dz. U. nr 108, poz. 633 z dnia r. Komitet Obrony Państwa istniał do r., kiedy dekretem Prezydenta RP utworzono Komitet Obrony Rzeczypospolitej. Dz. U. nr 30, poz. 286 z dnia r. 13 A.J. Igielski, T. Wawrzyński, op.cit., s

6 Agnieszka Orzechowska - Polskie ustawodawstwo... gotowania obrony państwa i miał wydawać rozkazy wykonawcze do jego zarządzeń 15. Należy zwrócić uwagę na fakt, że w tym czasie zmieniono nazwę Sztabu Generalnego na Sztab Główny, co jeszcze bardziej podkreśliło jego zależność od GISZ. Samodzielny Referat Personalny miał za zadanie prowadzić ewidencję oficerów dowódców pułków, jednostek równorzędnych i wyższych, opracowywać wnioski Generalnego Inspektora dotyczące kwalifikacji i przydziałów pokojowych tych oficerów, przygotowywać mobilizacyjne obsady personalne dowództw zastrzeżonych 16. W latach podporządkowanie Generalnego Inspektora ministrowi spraw wojskowych miało znaczenie tylko formalne, gdyż w rzeczywistości obie funkcje sprawował Marszałek Józef Piłsudski. Nieco inaczej sytuacja wyglądała po śmierci Marszałka w 1935 r., gdy Generalnym Inspektorem Sił Zbrojnych został mianowany gen. dyw. Edward Śmigły-Rydz, a stanowisko Ministra Spraw Wojskowych objął gen. bryg. Tadeusz Kasprzycki. Podniesiono wówczas kwestię zlikwidowania formalnej zależności Generalnego Inspektora od ministra spraw wojskowych. Sytuację rozstrzygnął dekret Prezydenta Rzeczypospolitej o sprawowaniu zwierzchnictwa nad siłami zbrojnymi i organizacji naczelnych władz wojskowych w czasie pokoju 17. Kompetencje Generalnego Inspektora Sił Zbrojnych zostały określone w pięciu najważniejszych punktach: przedstawianie rządowi postulatów w dziedzinie przygotowań do obrony państwa, udzielanie dyrektyw ministrowi spraw wojskowych w zakresie jego prac związanych z przygotowaniem całości sił zbrojnych do zadań wojennych, przygotowanie planów mobilizacyjnych i operacyjnych, kontrola wyszkolenia, sprawności bojowej i przygotowania całości sił zbrojnych do zadań obrony państwa oraz stawianie ministrowi spraw wojskowych wiążących postulatów co do obsady stanowisk inspektorów armii, generałów delegowanych do pracy w Sztabie Głównym 18, generałów inspekcjonujących oraz wszyst- 15 Ibidem, s Dz. U. nr 38 z 1936 r., poz Rozkazem Oddziału I Szt. Gen. (I.5300/org.) z dn r. Sztab Generalny przemianowano na Sztab Główny. 57

7 ROCZNIK ARCHIWALNO-HISTORYCZNY CAW kich dowódców od dowódcy pułku wzwyż. W tym samym dekrecie zapisano, że wnioski, postulaty oraz uwagi Generalnego Inspektoratu Sił Zbrojnych na posiedzeniach rządu miały być prezentowane przez ministra spraw wojskowych 19. Postanowienia Konstytucji kwietniowej z 1935 r. zakończyły wyraźne dążenie do zwiększenia władzy Generalnego Inspektora Sił Zbrojnych 20. Na ich mocy Generalny Inspektor Sił Zbrojnych (czyli de facto Naczelny Wódz), za swoją działalność odpowiadał tylko przed prezydentem 21. Należy zaznaczyć, że Konstytucja kwietniowa zawierała osobny rozdział dotyczący armii, zatytułowany Siły Zbrojne, co mogłoby wskazywać na zwiększenie roli armii w polskim systemie politycznym. Rozdział ten akcentował odpowiedzialność Naczelnego Wodza przed Prezydentem zwierzchnikiem sił zbrojnych. W dniu r. ogłoszony został dekret Prezydenta Rzeczypospolitej O sprawowaniu zwierzchnictwa nad siłami zbrojnymi, o organizacji naczelnych władz wojskowych i o komisarzach cywilnych od chwili mianowania Naczelnego Wodza 22. Na jego mocy Generalny Inspektor Sił Zbrojnych mianowany został Naczelnym Wodzem. Był on zwierzchnikiem całości sił zbrojnych państwa, natomiast minister spraw wojskowych miał reprezentować w rządzie sprawy wojska, kierować poborem, wyszkoleniem nowych kadr oraz uzupełnianiem strat w ludziach i materiale wojennym. Inspektorzy armii objęli stanowiska dowódców armii. Generalny Inspektorat Sił Zbrojnych uległ likwidacji w pierwszych dniach wojny. Organem pracy Naczelnego Wodza stał się Sztab Główny przekształcony w Sztab Naczelnego Wodza. Akta Generalnego Inspektoratu Sił Zbrojnych przechowywane w zasobie Centralnego Archiwum Wojskowego tworzą grupę złożoną z 17 zespołów zamkniętych, obejmujących okres od 1926 do 1939 roku. Jedynie odziedziczone akta inspektoratów terenowych oraz Biura Ka- 19 Dz. U. nr 38 z 1936 r., poz W ciekawy sposób ewolucję prawa wojskowego pod tym względem przedstawił K. Pindel w opracowaniu Ustrojowe aspekty systemu obronnego Drugiej Rzeczypospolitej, Warszawa Artykuł 63 ustawy konstytucyjnej z dnia r. Dz. U. nr 30 z 1935 r. poz Dz. U. nr 86 z dn r., poz

8 Agnieszka Orzechowska - Polskie ustawodawstwo... pituły Orderu Wojennego Virtuti Militari sięgają lat wcześniejszych. Całość wytworu kancelaryjnego liczy 2688 j.a. (81 m.b. akt) 23. Materiały archiwalne dotyczące ustawodawstwa wojskowego znajdują się w zespole Biura Inspekcji GISZ oraz w zespole Kapituły Orderu Wojennego Virtuti Militari. Akta Biura Inspekcji GISZ pochodzą z lat i liczą 2240 j.a. (67 m.b. akt), co stanowi ponad 82% całości wytworu kancelaryjnego GISZ 24. Dokumentacja w obrębie tego zespołu ma układ rzeczowo-chronologiczny. Archiwalia wytworzone przez Biuro Inspekcji GISZ obejmują szeroki zakres zagadnień i stanowią najciekawszą i najbardziej różnorodną część akt GISZ. Szczególnie interesujące są akta odnoszące się do spraw ogólnopaństwowych, parlamentarnych i ustawodawczych. Należy tu wymienić przede wszystkim wnioski oraz projekty ustawodawcze naczelnych władz cywilnych i wojskowych dotyczące wojska, a także całokształtu zagadnień obrony państwa oraz jego budżetu. Zachowały się również sprawozdania z kontroli państwowej, materiały dotyczące współpracy wojska z organami administracji państwowej oraz meldunki sytuacyjne o działalności stronnictw politycznych. Ich dokładniejsza analiza może rzucić światło na całą otoczkę polityczną, prawną i społeczną towarzyszącą powstawaniu aktów prawa odnoszących się do Wojska Polskiego. Na uwagę zasługują także, obejmujące 62 j.a., materiały z lat , znajdujące się w zespole Kapituły Orderu Wojennego Virtuti Militari. Poza wnioskami odznaczeniowymi i wykazami odznaczonych są tu ustawy, dekrety, statuty, referaty, projekty, zarządzenia i instrukcje dotyczące zasad nadawania orderu Virtuti Militari, protokoły posiedzeń Kapituły oraz referat o działalności Polskiej Konfederacji Wojskowej i Legionu Polskiego w Finlandii w latach Najważniejszymi aktami normatywnymi w okresie Drugiej Rzeczypospolitej dotyczącymi wojskowości były: ustawa o prawach i obowiązkach oficerów z 1922 r., ustawa o powszechnym obowiązku służby wojskowej oraz ustawa o prawach i obowiązkach podoficerów i szeregowych uchwalone w 1924 r. 25 Pozostałe istotne normatywy to: dekret 23 A.J. Igielski, T. Wawrzyński, op.cit., s Ibidem, s P. Stawecki, op.cit., s

9 ROCZNIK ARCHIWALNO-HISTORYCZNY CAW Prezydenta Rzeczypospolitej z r. powołujący Generalny Inspektorat Sił Zbrojnych i ustanawiający wzajemne relacje naczelnych władz wojskowych, coroczne ustawy budżetowe, ustawy dotyczące poboru oraz odznaczeń takich jak: Virtuti Militari, Krzyż Walecznych, Order Orła Białego, Order Odrodzenia Polski, Krzyż i Medal Niepodległości, Krzyż Zasługi. Kwestie związane z nowelizacją tych normatywów oraz próby wprowadzenia zupełnie nowych rozwiązań prawnych mają swoje odzwierciedlenie także w archiwaliach GISZ. Dokumenty wchodzące w skład zespołu Biura Inspekcji GISZ dotyczące ustawodawstwa wojskowego znajdują się w wyodrębnionej części zespołu zatytułowanej Ustawodawstwo 26. Są to projekty normatywów oraz opinie inspektorów wojskowych na ich temat. W większości stanowią one materiały powtarzalne kolejne kopie poszczególnych projektów aktów prawnych wraz z uwagami i opiniami zgłaszanymi przez inspektorów wojskowych w formie notatek służbowych lub poprawek na samym tekście. Projekt rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z 1928 r. O obowiązkach i prawach oficerów 27 oraz komentarze inspektorów wojskowych na jego temat, jako szczególnie ważny z punktu widzenia ustawodawstwa wojskowego, został umieszczony na początku spraw związanych z ustawodawstwem. Ponieważ kwestia nowej pragmatyki oficerskiej była podnoszona również w kolejnych latach (aż do roku 1938), można na tym przykładzie prześledzić nie tylko ewolucję poglądów generałów pracujących w GISZ na ten temat na przestrzeni dziesięciolecia, ale także wpływ ich opinii na ostateczną wersję danego projektu. Analiza tej dokumentacji pozwala jednocześnie uzyskać odpowiedź na pytanie na ile GISZ, jako jedna z najważniejszych instytucji wojskowych Drugiej Rzeczypospolitej, inicjował samodzielnie projekty ustawodawcze i czy proponował własne rozwiązania aktów normatywnych. Potrzebę stworzenia nowej pragmatyki oficerskiej podnoszono od dłuższego czasu. W nowej sytuacji, wynikającej ze zmian organizacyjnych armii, ustawę z 1922 r. uznano za niewystarczającą, a nawet nieco 26 CAW, Biuro Inspekcji GISZ, sygn. I Ibidem, sygn. I

10 Agnieszka Orzechowska - Polskie ustawodawstwo... archaiczną oraz pełną braków i niedociągnięć 28. Z tego powodu jej nowelizację uznano za bezcelową i rozpoczęto prace nad zupełnie nową ustawą 29. Materiały archiwalne dotyczące projektów nowych rozwiązań prawnych regulujących sprawy związane ze służbą wojskową oficerów, znajdujące się w zespole Biura Inspekcji GISZ, pochodzą z lat Długotrwałość prac nad ostatecznym kształtem tego aktu prawnego świadczy o dużym stopniu skomplikowania tej kwestii. Pragmatyka oficerska wzbudzała wiele kontrowersji i emocji, co znajduje odzwierciedlenie w materiałach archiwalnych. W ciągu dziesięcioletniej pracy nad jej ostatecznym kształtem stworzono kilka projektów nowych normatywów regulujących tę sprawę. Większość z nich powstała w Departamencie Sprawiedliwości MSWojsk., a następnie była przedstawiana do opinii inspektorom wojskowym. W 1928 r. powstał projekt rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej (z mocą ustawy) zawierającego 160 artykułów 31. W dniach r. odbyła się konferencja z udziałem przedstawicieli Departamentu Sprawiedliwości MSWojsk. i GISZ, podczas której projekt nowej pragmatyki oficerskiej poddano pod dyskusję 32. Prawdopodobnie na tej konferencji postanowiono rozszerzyć projektowane rozporządzenie o dodatkowe artykuły. Według drugiego projektu, datowanego na r., omawiany akt prawny miał zawierać 244 artykuły 33. Z r. pochodzi natomiast pisemna opina gen. Stefana Dąb-Biernackiego, zawierająca poprawki do budzących jego zastrzeżenia artykułów projektowanego rozporządzenia 34. Najwięcej uwag dotyczyło warunków, których spełnienie było niezbędne do uzyskania awansu, przede wszystkim odpowiednio długich okresówdowodzenia określonymi jednostkami w poszczególnych stopniach Ibidem, s Ibidem, sygn. I , Ibidem, sygn. I Ibidem, s Ibidem, s

11 ROCZNIK ARCHIWALNO-HISTORYCZNY CAW W 1935 r. powstał natomiast projekt ustawy (już nie aktu prawnego wydanego przez prezydenta) o służbie wojskowej oficerów, zawierający 110 artykułów. Miała ona wprowadzić pewne nowe rozwiązania, dotyczące m.in. ustanawiania korpusów oficerskich i rodzajów broni 36. Z analizy pisemnych komentarzy inspektorów armii można wysnuć wniosek, że duże zastrzeżenia budziło wśród nich wprowadzenie pojęcia korpusu oficerów honorowych oraz wyodrębnienie korpusu oficerów motorowych, który postulowano zmienić na korpus broni pancernych 37. W następnym roku przedstawiono trzeci już projekt nowej pragmatyki oficerskiej, tym razem w formie dekretu Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej zawierającego 88 artykułów 38. Został on przygotowany przez Biuro Personalne MSWojsk. 39 Propozycja ta zebrała pozytywne opinie inspektorów wojskowych pracujących w GISZ. Proponowano do niej już tylko nieliczne zmiany, w większości o charakterze redakcyjnym 40. Wyróżniła się na tym tle opinia gen. Kazimierza Sosnkowskiego 41, według którego projekt nowej pragmatyki oficerskiej nadal nosił cechy prowizorium budząc jego zastrzeżenia i wątpliwości 42. Najwięcej uwag odnosił do kwestii jednolitego potraktowania oficerów wszystkich korpusów w przepisach mówiących o nabyciu praw i wieku emerytalnego oraz awansach na wyższy stopień oficerski 43. Proponował zróżnicowanie wieku emerytalnego oficerów, motywując to odmiennym stopniem trudów służby wojskowej i innymi wymaganiami stojącymi przed oficerami w różnych korpusach i rodzajach broni, a także wprowadzenie awansu na wyższy stopień z tak zwanego wyboru dopiero od stopnia kapitana. Dla oficerów młodszych zaś przewidywał awans według star- 36 Ibidem, sygn. I , s Ibidem, s Ibidem, sygn. I Ibidem, s Ibidem, s

12 Agnieszka Orzechowska - Polskie ustawodawstwo... szeństwa 44. Chodziło tu szczególnie o to, aby jak najlepiej przygotować kadry oficerskie na wypadek wojny. Podobne propozycje w kwestii awansów oficerskich zgłaszał w swej opinii gen. Tadeusz Kutrzeba 45. Poszczególne propozycje dotyczące zmian w konkretnych paragrafach i artykułach projektu nowej pragmatyki oficerskiej, ich omówienie oraz porównanie nowych rozwiązań z postanowieniami ustawy z roku 1922 zawiera referat W sprawie projektu dekretu prezydenta Rzeczypospolitej o służbie wojskowej oficerów z 1936 r. 46 Na jego podstawie można prześledzić jak ukierunkowane były prace nad nowym aktem prawnym regulującym tę sprawę. Uwzględnia on też wnioski inspektorów armii i ich ocenę poszczególnych przepisów. O tym, że opinie o nowych aktach prawnych płynące ze strony GISZ były w ostatecznej ich redakcji brane pod uwagę, może świadczyć fakt, że w 1937 r. zostały one zebrane i uwzględnione w pochodzącym z tego samego roku kolejnym projekcie nowej pragmatyki oficerskiej 47. Na podstawie analizy dokumentacji znajdującej się w zespole Biura Inspekcji GISZ można postawić tezę, iż zmiany proponowane w przepisach prawnych dotyczących praw i obowiązków oficerów miały na celu usystematyzowanie, uporządkowanie, a przede wszystkim skonkretyzowanie i dopracowanie tych regulacji i ich dostosowanie do zmian organizacyjnych armii oraz wymogów na czas wojny. Z wprowadzeniem nowego normatywu regulującego kwestię służby wojskowej oficerów ściśle związania była sprawa nowelizacji ustawy emerytalnej. Znajduje to także odbicie w aktach zespołu Biura Inspekcji GISZ. Można tu odnaleźć nowy projekt tej ustawy, opracowany w 1936 r. przez MSWojsk. i następnie przesłany do GISZ w celu zaopiniowania, już z uwagami Ministerstwa Skarbu oraz opiniami Inspektorów Armii i szefa Sztabu Głównego 48. Niestety brak komentarzy GISZ na jego temat Ibidem, s Ibidem, s Ibidem, sygn. I , s Ibidem, s

13 ROCZNIK ARCHIWALNO-HISTORYCZNY CAW Ostatnią z najważniejszych ustaw wojskowych okresu Drugiej Rzeczypospolitej była uchwalona r. nowa ustawa o powszechnym obowiązku służby wojskowej, która zastąpiła tę wprowadzoną w 1924 r. 49 W materiałach archiwalnych GISZ znajduje się m.in. jej projekt z roku 1938 wraz z uzasadnieniem oraz projekt rozporządzenia wykonawczego wydanego na podstawie już uchwalonej ustawy. Niestety, podobnie jak w przypadku projektu ustawy emerytalnej, nie zachowały się dotyczące jej propozycje GISZ 50. Innym interesującym problemem legislacyjnym, wzbudzającym również sporo kontrowersji, była sprawa uchwalenia nowego wojskowego kodeksu karnego oraz przepisów dyscyplinarnych dla wojska. Dotyczący tej sprawy materiał aktowy, znajdujący się w dokumentacji Biura Inspekcji GISZ, pochodzi z roku Jest to m.in. projekt przepisów dyscyplinarnych dla sił zbrojnych, który miał być wprowadzony dekretem Prezydenta Rzeczypospolitej oraz pochodzące z tego samego okresu opinie inspektorów na temat tych przepisów 51. Zmiany dotyczące wojskowego kodeksu karnego proponowano już w roku Zwieńczeniem tych prac był zaproponowany w 1938 r. projekt nowej ustawy o wojskowym kodeksie karnym 53. Do ciekawszych wniosków wyciągniętych przez Inspektorów Armii po lekturze nowego projektu przepisów dyscyplinarnych należała sugestia podtrzymania kary stójki pod karabinem jako niezbędnej do utrzymania porządku i łatwej do przeprowadzenia w warunkach wojennych, w trakcie ćwiczeń polowych czy manewrów w czasie pokoju 54. Należy podkreślić, że przepisy te ukierunkowane były na złagodzenie kar dyscyplinarnych 55. Systematyzowały je dokładnie i określały, kto i w jakich przypadkach mógł je nakładać lub łagodzić oraz w przejrzysty sposób formułowały kwestię odwoływania się od nich. 49 Ustawa o powszechnym obowiązku służby wojskowej, Dz. U. RP nr 25 z dn , poz CAW, Biuro Inspekcji GISZ, sygn. I , s Ibidem, sygn. I Ibidem, sygn. I Ibidem, sygn. I , s Ibidem, s

14 Agnieszka Orzechowska - Polskie ustawodawstwo... Oprócz omówionych normatywów wśród materiału aktowego Biura Inspekcji GISZ znajdujemy także liczne inne projekty ustaw, dekretów i rozporządzeń oraz dotyczące ich opinie i wnioski z lat Na wzmiankę zasługują przede wszystkim takie ważne z punktu widzenia ustawowych zadań GISZ projekty nowych aktów prawnych, jak: Projekt dekretu Prezydenta Rzeczypospolitej O rzeczowej administracji sił zbrojnych. Zadaniem tej administracji miało być zaopatrzenie sił zbrojnych w niezbędne materiały oraz sprzęt na wypadek konfliktu zbrojnego 57. Projekty rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej O rzeczowych świadczeniach wojennych 58 oraz rozporządzeń wykonawczych do tego dekretu. Przepisy te regulowały m.in. kwestie rekwizycji oraz kontyngentów dla armii w czasie wojny. Projekt nowelizacji ustawy z 1919 r. o osobowych świadczeniach wojennych 59, czyli prowadzeniu przez osoby cywilne robót i świadczeniu usług na rzecz obronności państwa w czasie wojny. Były to normatywy stosunkowo ważne z punktu widzenia przygotowań na wypadek konfliktu zbrojnego. Prace nad nimi trwały od 1933 do 1938 r. Przegląd pozostałych normatywów dotyczących sił zbrojnych i przygotowania państwa na wypadek wojny, znajdujących się w aktach Biura Inspekcji GISZ, pozwala prześledzić zmiany zachodzące w ich tematyce na przestrzeni drugiej połowy lat 30. ubiegłego wieku. Są to m.in.: projekt ustawy o służbie pomocniczej w Wojsku Polskim w czasie wojny żołnierzy pospolitego ruszenia, rezerwy oraz ludności cywilnej (1933) 60 ; projekt ustawy o wycofaniu się urzędów, ludności i mienia z zagrożonych terenów (1933) 61 ; 56 Patrz przypis nr CAW, GISZ, sygn. I Ibidem, sygn. I Ibidem, sygn. I , I , I CAW, GISZ, sygn. I Ibidem, sygn. I

15 ROCZNIK ARCHIWALNO-HISTORYCZNY CAW projekt rozporządzeń wykonawczych dotyczących Funduszu Obrony Narodowej i związane z nim referaty, opinie oraz korespondencja (1936) 62 ; projekt dekretu Prezydenta Rzeczypospolitej o znakach wojskowych i marynarki wojennej (1937) 63 ; projekt rozporządzenia wykonawczego do ustawy o drogach lądowych i wodnych w czasie wojny (1937) 64 ; projekt rozporządzenia o obowiązkach i prawach wynikających ze zdobywania przysposobienia wojskowego (1937) 65 ; projekt dekretu Prezydenta Rzeczypospolitej o organizacji rządu na wypadek wojny i powszechnej mobilizacji wraz z opiniami GISZ (1938) 66 ; projekt rozporządzenia Rady Ministrów dotyczący przygotowania w czasie pokoju obrony przeciwlotniczej i przeciwgazowej (1938) 67. Jedna jednostka archiwalna z zespołu Biura Inspekcji GISZ zawiera projekty nowych normatywów pochodzących z roku Są to m. in.: projekt rozporządzenia wykonawczego do rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z roku o Policji Państwowej (lipiec 1939), które dotyczyło wcielenia Policji Państwowej do sił zbrojnych w chwili ogłoszenia mobilizacji 69 ; projekt rozporządzenia ministra spraw wojskowych o zakwaterowaniu wojska i marynarki wojennej w wypadku konfliktu zbrojnego 70. Oprócz samych projektów ustawodawczych znajduje się tu również interesujący dokument, prezentujący w ujęciu tabelarycznym polskie 62 Ibidem, sygn. I Ibidem, sygn. I Ibidem, sygn. I Ibidem, sygn. I Ibidem, sygn. I Ibidem, sygn. I

16 Agnieszka Orzechowska - Polskie ustawodawstwo... ustawodawstwo wojskowe wybrane ustawy, dekrety i rozporządzenia z lat Zaprezentowana dokumentacja wskazuje, że na przestrzeni lat 30. XX wieku próbowano znowelizować prawo dotyczące służby wojskowej oficerów oraz uprawnień emerytalnych żołnierzy i pracowników cywilnych wojska, świadczeń wojennych (produkcji i dostaw na rzecz wojska, szczególnie w czasie wojny), a także wprowadzić nowe rozwiązania dotyczące administracji wojskowej. Istotnym novum były akty prawne dotyczące Funduszu Obrony Narodowej, będące już, jak się wydaje, częścią przygotowania Państwa Polskiego na wypadek wojny. Lata charakteryzuje intensyfikacja działań mających na celu dopracowanie starych bądź wprowadzenie nowych regulacji prawnych, nawiązujących już w wyraźny sposób do przygotowania kraju, jego naczelnych władz oraz mieszkańców do sprawnego przeprowadzenia powszechnej mobilizacji oraz zaopatrzenia wojska w razie ewentualnego konfliktu zbrojnego. Próba wprowadzenia tych nowych rozwiązań prawnych i ich opiniowanie przez inspektorów armii miały na względzie jak najlepsze przygotowanie państwa i wojska na wypadek wojny. Z badawczego punktu widzenia szczególnie cenne wydają się przede wszystkim opinie i uwagi inspektorów wojskowych. Właśnie oni, przez codzienne wypełnianie swoich obowiązków służbowych, byli, jak się zdaje, najlepiej zorientowani jakie zmiany należałoby, z wojskowego punktu widzenia, wprowadzić do ustawodawstwa i jakie nowe normatywy były potrzebne. W dalszych badaniach porównanie ich wniosków z tekstami aktów prawnych umieszczonych w publikatorach dałoby możliwość pełniejszej odpowiedzi na następujące pytania: czy były one w ostatecznej redakcji uwzględnianie, w jaki sposób sami wojskowi zapatrywali się na projekty rozwiązań prawnych dotyczących spraw armii, co proponowali, jaki mieli udział i wpływ na tworzenie prawa dotyczącego sił zbrojnych? Na podstawie analizy samego materiału archiwalnego zachowanego w zespole Biura Inspekcji GISZ można postawić tezę, że ich uwagi były wiążące i miały, jak to widać na przykładzie prób stworzenia nowej pragmatyki oficerskiej, duży wpływ na kształt ustawodawstwa 71 Ibidem, sygn. I , s

17 ROCZNIK ARCHIWALNO-HISTORYCZNY CAW wojskowego. Swoim opiniom inspektorzy wojskowi nadawali przeważnie formę dłuższych lub krótszych notatek służbowych. Prezentowali w nich punkt po punkcie proponowane zmiany w zakwestionowanych artykułach analizowanych projektów, często czysto redakcyjne, zazwyczaj jednak merytoryczne. W razie braku zastrzeżeń wystarczała notka o niezgłaszaniu poprawek czy uwag do danego projektu. Trzeba zauważyć, że proponowane przez siebie nowe ujęcia poszczególnych przepisów starali się uzasadnić w sposób merytoryczny i konkretny, często opierając się na własnym doświadczeniu, a nierzadko również na konsultacjach z korpusem oficerskim. Generalny Inspektorat Sił Zbrojnych w latach interesował się także sprawami budżetu państwa oraz pracami sejmowej komisji budżetowej. Jest to zrozumiałe ze względu na fakt, że w ustawie budżetowej odbijały się, jak w lustrze, wszystkie ważne dla kraju problemy, potrzeby oraz nastroje społeczne i polityczne. Poza tym od kwot przeznaczonych w niej dla Ministerstwa Spraw Wojskowych zależał rozwój armii. Wśród materiałów archiwalnych zespołu Biura Inspekcji GISZ, w części zatytułowanej Budżet, zachowały się dokumenty dotyczące tych kwestii 72. Pierwszych pięć jednostek archiwalnych zawiera: preliminarz budżetowy MSWojsk. na rok 1927/28 wraz z wyjaśnieniami szczegółowymi 73 ; preliminarze budżetowe MSWojsk. na lata 1929/30, 1931/32, 1932/33, 1933/34, 1934/35 74 ; preliminarze budżetowe Rzeczypospolitej Polskiej i MSWojsk. na rok 1935/36 75 ; preliminarze budżetowe Rzeczypospolitej Polskiej i MSWojsk. na rok 1936/ Dokumenty te, zebrane w grubych poszytach, mają formę tabelarycznych zestawień liczbowych. Zawierają różne dane dotyczące potrzeb armii wraz z przeznaczonymi na ten cel z budżetu państwa środkami oraz uzasadnieniami tych wydatków. Pozwalają one zorien- 72 Ibidem, sygn. I Ibidem, sygn. I i Ibidem, sygn. I Ibidem, sygn. I Ibidem, sygn. I

18 Agnieszka Orzechowska - Polskie ustawodawstwo... tować się, jakie środki finansowe przeznaczano na rozwój technologiczny, kadrowy i edukacyjny wojska. W tej grupie dokumentacji najbardziej interesująca wydaje się teczka zatytułowana Budżet, zawierająca diariusze posiedzeń sejmu w sprawie budżetu oraz sejmowej komisji budżetowej z roku ich analiza pozwala poznać stanowisko poszczególnych formacji politycznych wobec spraw związanych z armią i jej finansowaniem. W tej samej teczce znajduje się też korespondencja w sprawach budżetowych z okresu , zawierająca różnego rodzaju postulaty oraz sprawozdania z wykonania budżetu przez poszczególne jednostki organizacyjne podległe ministrowi spraw wojskowych 78. Pokazuje ona, że tak jak i dziś sprawy finansowania z budżetu państwa nie były proste, a dotacje państwowe również wówczas uznawano za niewystarczające. Oprócz omówionych archiwaliów w zespole Biura Inspekcji GISZ znajdujemy również grupę akt zatytułowanych Żądania budżetowe I i II Wiceministra Spraw Wojskowych za lata , oraz zarządzenia i korespondencję w sprawach realizacji budżetu, ukazujące najpilniejsze w tym okresie potrzeby wojska 80. Nie odnaleziono jednak wśród nich dokumentów mogących świadczyć o tym, że GISZ składał postulaty dotyczące budżetu armii. Kolejną grupą materiałów archiwalnych związanych z ustawodawstwem wojskowym są dokumenty dotyczące najważniejszych odznaczeń państwowych i wojskowych okresu Drugiej Rzeczypospolitej, takich jak: Order Orła Białego, Order Odrodzenia Polski, Krzyż Zasługi, Krzyż i Medal Niepodległości, Krzyż Walecznych oraz najcenniejszy dla każdego żołnierza Order Wojenny Virtuti Militari. Dokumentacja ta jest rozproszona w różnych zespołach GISZ 81. Tylko dokumentacja Kapituły Orderu Wojennego Virtuti Militari utworzyła odrębny ze- 77 Ibidem, sygn. I Ibidem, sygn. I oraz

19 ROCZNIK ARCHIWALNO-HISTORYCZNY CAW spół 82 w ramach omawianej grupy, natomiast wnioski odznaczeniowe na ten order tworzą Kolekcję Akt Odznaczeniowych Orderu Wojennego Virtuti Militari. Najcenniejszymi i najbardziej znaczącymi dokumentami zespołu Kapituły Orderu Wojennego Virtuti Militari są akty prawne normujące nadawanie tego odznaczenia oraz działalność przyznającej je Kapituły. Na pierwszym miejscu należy wymienić kopię ustawy z r. mówiącą o przywróceniu orderu (Dziennik Rozkazów Wojskowych nr 1 z dnia ), która powoływała Kapitułę Orderu Virtuti Militari i ogłaszała jej skład osobowy oraz Rozkaz Ministerstwa Spraw Wojskowych (Dziennik Rozkazów Wojskowych nr 6 z dnia r.) ustalający przepisy dotyczące składania wniosków na to odznaczenie i ich opiniowania 83. Nie są to jednak oryginalne dokumenty, lecz jedynie przedruki i materiały powtarzalne. Znajdują się tu również rozkazy Naczelnego Dowództwa Wojska Polskiego, które podają do wiadomości omawianą ustawę i rozkaz 84. Równie istotne sprawy dotyczące nowelizującej przepisy z roku 1919 ustawy o Virtuti Militari z 1933 r. (takie jak: jej tekst, rządowa propozycja projektu tej ustawy i opinie na ten temat) oraz Statut Orderu Wojennego Virtuti Militari znajdują się w innej teczce 85. Bardzo ciekawym dokumentem jest, towarzyszący wymienionym normatywom, opis ceremoniału związanego z dekorowaniem orderem Virtuti Militari oraz tekst ustawy z roku 1919 przetłumaczony na język francuski 86. Wartościową rzeczą byłoby w przyszłych, bardziej szczegółowych badaniach porównanie tekstów poszczególnych projektów nowej ustawy o Virtuti Militari i dotyczących jej uwag z uchwalonym tekstem tego normatywu. Pozwoliłoby to uwidocznić kierunek, w którym zmierzały proponowane zmiany i wskazać, którą wersję ostatecznie przyjęto. Oprócz samych przepisów prawnych dotyczących Virtuti Militari w zespole Kapituły tego orderu znajdują się również zestawienia orde- 82 CAW, Biuro Kapituły Orderu Wojennego Virtuti Militari, sygn. I Ibidem, sygn. I Ibidem, sygn. I

20 Agnieszka Orzechowska - Polskie ustawodawstwo... rów nadanych w latach , protokoły posiedzeń Komitetu Organizacyjnego Legii Kawalerów Orderu Wojennego Virtuti Militari 88, wnioski odznaczeniowe 89, zestawienia i wykazy odznaczonych 90 oraz sprawy związane z przysługującą każdemu kawalerowi orderu Virtuti Militari tak zwaną pensją orderową 91. Są to przede wszystkim wykazy odznaczonych sporządzone dla urzędu skarbowego 92. Na szczególną wzmiankę zasługują dekrety Kapituły Orderu Virtuti Militari z r. o nadaniu Krzyża Komandorskiego tego odznaczenia takim osobistościom Drugiej Rzeczypospolitej jak: Marszałek Józef Piłsudski, gen. Władysław Sikorski, gen. Kazimierz Sosnkowski, gen. Lucjan Żeligowski oraz gen. Leonard Skierski 93. Wszystkie one noszą oryginalne podpisy Prezydenta Rzeczypospolitej Stanisława Wojciechowskiego, ówczesnego Ministra Spraw Wojskowych gen. Kazimierza Sosnkowskiego oraz przewodniczącego Kapituły Marszałka Józefa Piłsudskiego. W zespole Biura Inspekcji GISZ wyodrębniono też materiały archiwalne z okresu , dotyczące innych odznaczeń przyznawanych w okresie międzywojennym. Stanowią one osobną grupę zatytułowaną Sprawy Odznaczeniowe 94. Znajdują się tu przede wszystkim wnioski odznaczeniowe, wykazy odznaczonych, korespondencja związana z nadawaniem poszczególnych odznaczeń oraz sprawy personalne odznaczonych, m.in. prośby o wsparcie materialne czy pomoc w znalezieniu zatrudnienia. Są tu również projekty ustaw i zarządzeń dotyczące takich odznaczeń jak: Order Orła Białego, Order Odrodzenia Polski, Krzyż Zasługi, Krzyż i Medal Niepodległości 95. Za najbardziej interesujące można uznać dokumenty odnoszące się do Orderu 87 Ibidem, sygn. I Ibidem, sygn. I Ibidem, sygn. I ( ). 90 Ibidem, sygn. I ( ). 91 Ibidem, sygn. I Ibidem, sygn. I CAW, Biuro Inspekcji GISZ, sygn. I Ibidem, sygn. I