DR INŻ. ANNA LEWANDOWSKA KATEDRA TOWAROZNAWSTWA I EKOLOGII PRODUKTÓW PRZEMYSŁOWYCH WYDZIAŁ TOWAROZNAWSTWA UNIWERSYTET EKONOMICZNY W POZNANIU

Transkrypt

1 ZAŁĄCZNIK 2 DR INŻ. ANNA LEWANDOWSKA KATEDRA TOWAROZNAWSTWA I EKOLOGII PRODUKTÓW PRZEMYSŁOWYCH WYDZIAŁ TOWAROZNAWSTWA UNIWERSYTET EKONOMICZNY W POZNANIU AUTOREFERAT PRZEDSTAWIAJĄCY OPIS OSIĄGNIĘĆ I DOROBKU NAUKOWEGO W ZAKRESIE OCENY METODYCZNYCH I PRAKTYCZNYCH MOŻLIWOŚCI WYKORZYSTANIA ŚRODOWISKOWEJ OCENY CYKLU ŻYCIA (LCA) W WYBRANYCH OBSZARACH ZASTOSOWAŃ UKŁAD TREŚCI: 1. Dane personalne 2. Przebieg edukacji 3. Certyfikaty i wyróżnienia 4. Ogólna charakterystyka dorobku naukowego 5. Zestawienie dorobku stanowiącego największe osiągnięcie (w myśl art. 16 ust. 2 Ustawy z dnia 14 marca 2003r. o stopniach naukowych i tytule naukowym oraz o stopniach i tytule w zakresie sztuki (Dz. U. nr 65, poz.595 ze zm.) 6. Charakterystyka wkładu wnoszonego w rozwój dyscypliny przez wytypowany do oceny dorobek POZNAŃ

2 1. DANE PERSONALNE 2. PRZEBIEG EDUKACJI Oba etapy edukacji wyższej studia magisterskie i doktoranckie zrealizowałam w trybie dziennym na Wydziale Towaroznawstwa Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu (Tabela 2). Tytuł magistra inżyniera uzyskałam w 2000 roku, po obronie pracy dyplomowej zatytułowanej Znakowanie środowiskowe jako rynkowy instrument zarządzania środowiskowego. Praca ta została wyróżniona przez Fundację Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu w VIII edycji konkursu na najlepszą pracę magisterską przygotowaną w roku 1999/2000. Po uzyskaniu tytułu magistra, rozpoczęłam studia doktoranckie, które ukończyłam w 2004 roku obroną pracy doktorskiej zatytułowanej Środowiskowa ocena cyklu życia produktu na przykładzie wybranych typów pomp przemysłowych. W pracy tej szczególny nacisk położyłam na wybrane elementy drugiej i czwartej fazy badań LCA tj. kwestie oceny jakości danych inwentarzowych oraz analizę niepewności wyników końcowych. Przygotowana przeze mnie dysertacja została zgłoszona do I edycji konkursu na 2

3 najlepszą rozprawę doktorską przygotowaną w roku 2003/2004 organizowanego przez Fundację Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu, w którym zajęła III miejsce. W obu przypadkach promotorem prac był prof. dr hab. Zenon Foltynowicz, prof. zw. UEP. Ważnym elementem mojej edukacji było uzyskanie stypendium Marie Curie w ramach projektu INTEASS i wyjazd w 2004 roku na czteromiesięczny staż do prestiżowego Instytutu Nauk Środowiskowych (CML) w Leiden, w Holandii. Tam, prócz możliwości zrealizowania projektu poświęconego hybrydyzacji procesowego LCA z danymi pobranymi ze statystki narodowej Polski, miałam także okazję spotkać uznanych na świecie naukowców zajmujących się rozwojem środowiskowej oceny cyklu życia. W okresie stażu moim promotorem był dyrektor departamentu Ekologii Przemysłowej (CML-IE) - dr Gjalt Huppes (referencje załącznik 9), ale miałam także okazję współpracować z innymi uznanymi naukowcami z CML, takimi jak prof. Helias Udo de Haes, dr Reinout Heijungs, dr Jeroen Guinee oraz dr Sangwon Suh. Nawiązane w ówczesnym czasie kontakty naukowe okazały się bardzo wartościowe i wywarły znaczący wpływ na mój dalszy rozwój naukowy. W trakcie pobytu w Holandii, odbyłam także intensywny tygodniowy kurs Topical Course on LCA (S410) organizowany przez The Netherlands Research School for the Socio-Economic and Natural Science of the Environment (SENSE). IX.1995 VII.2000 IX.2000 VII.2004 VI.2004-IX.2004 IX Tabela 2: Informacje dotyczące przebiegu edukacji Studia magisterskie (dzienne) na Wydziale Towaroznawstwa Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu Praca magisterska zatytułowana Znakowanie środowiskowe jako rynkowy instrument zarządzania środowiskowego (Promotor prof. zw. dr hab. Zenon Foltynowicz) Studia doktoranckie (dzienne) na Wydziale Towaroznawstwa Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu Praca doktorska zatytułowana Środowiskowa ocena cyklu życia produktu na przykładzie wybranych typów pomp przemysłowych (Promotor prof. zw. dr hab. Zenon Foltynowicz) Instytut Nauk Środowiskowych (CML), Leiden, Holandia Stypendium Marie Curie w ramach projektu INTEASS Praca stypendialna polegająca na hybrydyzacji procesowego LCA z danymi pobranymi z macierzy NAMEA dla Polski (Promotor dr Gjalt Huppes) referencje załącznik 9 Netherlands Research School for the Socio-Economic and Natural Science of the Environment (SENSE) Topical Course on LCA (S410) 3

4 3. CERTYFIKATY I WYRÓŻNIENIA (kopie certyfikatów i wyróżnień załącznik 9) Prócz wspomnianych wyróżnień, w latach 2004 i 2005 miałam także przyjemność być stypendystką Fundacji na Rzecz Nauki Polskiej i uzyskać Stypendium FNP dla Młodych Naukowców. Ponadto w 2005 i 2011 roku uzyskałam nagrody (indywidualną III stopnia, zespołową I stopnia) JM Rektora Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu za najlepszą rozprawę doktorską oraz za oryginalne i twórcze osiągnięcia naukowe w roku akademickim 2010/2011 (Tabela 3). CERTYFIKATY 31.V XI.2002 Tabela 3: Certyfikaty oraz wyróżnienia Certyfikat Asystenta Jakości wydany przez PCBC Certyfikat ukończenia Studium Doskonalenia Pedagogicznego dla Nauczycieli Akademickich wydany przez AE w Poznaniu 29.III II.2005 NAGRODY I WYRÓŻNIENIA 30.I IV X X.2011 Certyfikat ukończenia kursu szybkiego czytania i technik pamięciowych organizowany przez Akademię Szybkiego Czytania i Technik Pamięciowych El Morya Topical Course on LCA (S410) Course Certificate wydany przez SENSE research school Wyróżnienie w VIII edycji konkursu na najlepszą pracę magisterską przygotowaną w roku 1999/2000 (Fundacja AE w Poznaniu) Stypendium krajowe Fundacji na Rzecz Nauki Polskiej dla Młodych Naukowców Stypendium krajowe Fundacji na Rzecz Nauki Polskiej dla Młodych Naukowców III miejsce w I edycji konkursu na najlepszą rozprawę doktorską przygotowaną w roku 2003/2004 (Fundacja AE w Poznaniu) Nagroda indywidualna III stopnia JM Rektora Akademii Ekonomicznej w Poznaniu w dziedzinie osiągnięć naukowych za rozprawę doktorską Nagroda zespołowa I stopnia JM Rektora Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu za oryginalne i twórcze osiągnięcia naukowe w roku akademickim 2010/2011 4

5 4. OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA DOROBKU NAUKOWEGO Na całkowity mój dorobek naukowy (wliczając okres przed i po obronie pracy doktorskiej) składają się następujące pozycje: 3 monografie (1 samodzielna, 2 współautorstwo); 2 redakcje naukowe (1 monografia, 1 zeszyty naukowe w języku angielskim); 15 rozdziałów w monografiach; 11 artykułów w czasopismach indeksowanych w bazie JCR (1 samodzielna, 10 współautorstwo); 34 artykuły w czasopismach nie indeksowanych w bazie JCR (6 samodzielnych, 28 współautorstwo) oraz 13 recenzji (2 recenzje wydawnicze monografii, 7 recenzji w ramach peer review czasopism naukowych, 4 recenzje prac studentów). W tabeli 4 zawarłam charakterystykę mego dorobku z podziałem na okres przed i po doktoracie, a także z wykazaną tą jego częścią, która została uznana przeze mnie za me największe osiągnięcie i zaklasyfikowana do oceny w ramach procedury habilitacyjnej. W tabeli 4 wykazano wartość dorobku wyrażoną w punktach wyliczonych na podstawie zasad parametryzacji jednostek naukowych obowiązujących w chwili pisania wniosku tj. 1 : załącznika do komunikatu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 17 września 2012 r. w sprawie wykazu czasopism naukowych ( 14 ust. 2 rozporządzenia Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 13 lipca 2012 r. w sprawie kryteriów i trybu przyznawania kategorii naukowej jednostkom naukowym (Dz. U r. poz. 877)) oraz zasad punktacji obowiązujących w Internetowym Systemie Bibliograficznym Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu od r. Całkowita (liczona bez podziału na współautorów) wartość punktowa mego dotychczasowego dorobku naukowego wynosi 643 punkty, z czego 81% (522 punkty) przypada na okres po doktoracie (styczeń styczeń 2013). Wykaz wszystkich publikacji pochodzących z czasu po doktoracie zawarłam w załączniku 3 (w wersji angielskiej 3A). W zakres dorobku wykazanego przeze mnie jako największe osiągnięcie weszło 10 pozycji zrealizowanych po doktoracie, do których zaliczyłam: współautorstwo 1 monografii i 7 artykułów w czasopiśmie indeksowanym w bazie JCR (The International Journal of Life Cycle Assessment), 1 artykuł w czasopiśmie niepunktowanym, a także autorstwo jednego rozdziału w monografii. Całkowita (liczona bez podziału wg udziału Współautorów) wartość punktowa wytypowanego do oceny dorobku wynosi 303 punkty, z czego po uwzględnieniu wkładu własnego 134 punktów przypada na moją osobę (44%). 1 w załączniku 3 (3A w wersji angielskiej) wykazałam także wartość punktową dorobku publikacyjnego z okresu po doktoracie (styczeń 2005 styczeń 2013) naliczoną zgodnie z zasadami obowiązującymi w roku wydania publikacji 5

6 Tabela 4: Charakterystyka dorobku naukowego z podziałem na okresy przed i po doktoracie z tego: PUBLIKACJE OGÓŁEM PUBLIKACJE WYKAZANE JAKO NAJWIĘKSZE OSIĄGNIĘCIE RODZAJ PUBLIKACJI WARTOŚĆ WARTOŚĆ PUNKTOWA PUNKTOWA LICZBA PUBLIKACJI LICZBA PUBLIKACJI PUBLIKACJI (bez podziału wg PUBLIKACJI (bez podziału wg udziału udziału Współautorów) Współautorów) MONOGRAFIE (WSPÓŁ)AUTORSTWO MONOGRAFIE REDAKCJA NAUKOWA OKRES PRZED DOKTORATEM (do grudnia 2004) ROZDZIAŁY W MONOGRAFIACH CZASOPISMA - REDAKCJA NAUKOWA ARTYKUŁY W CZASOPISMACH INDEKSOWANYCH W BAZIE JCR ARTYKUŁY W CZASOPISMACH NIE INDEKSOWANYCH W BAZIE JCR PUBLIKACJE W MATERIAŁACH KONFERENCYJNYCH RECENZJE RAZEM MONOGRAFIE (WSPÓŁ)AUTORSTWO MONOGRAFIE REDAKCJA NAUKOWA OKRES PO DOKTORACIE (styczeń styczeń 2013) ROZDZIAŁY W MONOGRAFIACH CZASOPISMA - REDAKCJA NAUKOWA ARTYKUŁY W CZASOPISMACH INDEKSOWANYCH W BAZIE JCR ARTYKUŁY W CZASOPISMACH NIE INDEKSOWANYCH W BAZIE JCR PUBLIKACJE W MATERIAŁACH KONFERENCYJNYCH RECENZJE RAZEM

7 W ramach mego dotychczasowego dorobku naukowego znajduje się także 13 recenzji, z czego 7 stanowią recenzje w ramach peer review czasopism naukowych. Warto podkreślić, że wszystkie one wykonane zostały dla czasopism indeksowanych w bazie JCR (The International Journal of Life Cycle Assessment; Journal of Cleaner Production; Fuel; Science of Total Environment). Szczegółowe informacje dotyczące wykonanych przeze mnie recenzji zawarłam w załączniku 7. List potwierdzający wykonanie recenzji dla Journal of Cleaner Production (wystawiony przez prof. dr Donalda Huisingha) oraz pismo uznające moją wieloletnią współpracę z The International Journal of Life Cycle Assessment (wystawione przez prof. dr Waltera Kloepffera) można znaleźć wśród dokumentów wykazanych w załączniku 9. Zgodnie z obliczeniami dokonanymi w Web od Science, cytowalność omówionego powyżej dorobku naukowego wynosi h-index = 4 i przypada w zasadzie na ostatnie cztery lata (2010- luty 2013). Warto podkreślić, że dwie najnowsze publikacje (wykazane w rozdziale 5 jako pozycje 2 i 3) w momencie pisania wniosku (dokładnie, w dniu 26 stycznia 2013r.) przeszły z wersji onlinefirst i zostały wprowadzane do pierwszego w bieżącym roku numeru czasopisma Int J Life Cycle Assess, stąd można mieć nadzieję, że po zaistnieniu w szerszej świadomości, podniosą wynik cytowalności mego dorobku. Poniżej załączam fragment raportu wygenerowanego przez Web od Science. 7

8 Analogiczna ocena cytowalności mego dorobku wykonana przy użyciu Google Scholar wylicza h- indeks równy 5 (poniżej fragment raportu wygenerowanego przez ten program). 8

9 5. ZESTAWIENIE DOROBKU STANOWIĄCEGO NAJWIĘKSZE OSIĄGNIĘCIE (w myśl art. 16 ust. 2 Ustawy z dnia 14 marca 2003r. O stopniach naukowych i tytule naukowym oraz o stopniach i tytule w zakresie sztuki) (Dz. U. nr 65, poz.595 ze zm.) Do dorobku uznanego za me największe osiągnięcie zaliczam 10 wykazanych poniżej pozycji publikacyjnych, których łączna wartość punktowa wynosi 303 punkty. Po przeliczeniu wartości punktowych poszczególnych publikacji przez udział własny, uzyskałam przypadający na mnie wynik równy 134 punkty (44%). W załączniku 3/3A zawarto wyliczenia punktów całkowitych oraz mego udziału dla wszystkich publikacji pochodzących z okresu po doktoracie, łącznie z wykazanym poniżej dorobkiem wytypowanym do oceny. MONOGRAFIA [1] Lewandowska Anna, Noskowiak Andrzej, Pajchrowski Grzegorz, Strykowski Władysław, Witczak Agata (2012): Środowiskowa ocena cyklu życia modelowych budynków drewnianych i murowanych jako przykład zastosowania techniki LCA; Wyd. ITD. w Poznaniu; Poznań; s. 264; ISBN (udział 30% - współudział w opracowaniu koncepcji i metodyki projektu, w przygotowaniu publikacji oraz w realizacji badań LCA) ARTYKUŁY W CZASOPISMACH [2] Lewandowska Anna, Kurczewski Przemysław, Kulczycka Joanna, Joachimiak Katarzyna, Matuszak-Flejszman Alina, Baumann Henrikke, Ciroth Andreas (2013): LCA As an element in environmental management systems comparison of conditions in selected organisations in Poland, Sweden and Germany Part 1: Background and initial assumptions; The International Journal of Life Cycle Assessment (IF 2,362); 8 (2); pp (udział 20% - współudział w opracowaniu koncepcji projektu, przygotowaniu ankiet i gromadzeniu informacji o zbiorowości badawczej, przygotowanie publikacji) [3] Lewandowska Anna, Kurczewski Przemysław, Kulczycka Joanna, Joachimiak Katarzyna, Matuszak-Flejszman Alina, Baumann Henrikke, Ciroth Andreas (2013): LCA As an element in environmental management systems comparison of conditions in selected organisations in Poland, Sweden and Germany Part 2: Results of survey research; The International Journal of Life Cycle Assessment (IF 2,362); 8 (2); pp (udział 20% - koordynacja badań ankietowych, przygotowanie publikacji) [4] Lewandowska Anna, Foltynowicz Zenon (2012): LCA dla organizacji realne i racjonalne?; Ecomanager; 10; s (udział 90% - opracowanie koncepcji i udział w formułowaniu treści oraz wniosków, opracowanie graficzne i edytorskie) 9

10 [5] Lewandowska Anna (2011): Environmental Life Cycle Assessment as a tool for identification and assessment of environmental aspects in environmental management systems (EMS) Part 1 methodology The International Journal of Life Cycle Assessment (IF 2,362); 16 (2); pp (udział 100 %) [6] Lewandowska Anna, Matuszak-Flejszman Alina, Ciroth Andreas, Joachimiak Katarzyna (2011): Environmental Life Cycle Assessment as a tool for identification and assessment of environmental aspects in environmental management systems (EMS) Part 2 - case studies; The International Journal of Life Cycle Assessment (IF 2,362); 16 (3); pp (udział 35% - koordynacja prac w projekcie i udział w przeprowadzaniu analiz LCA) [7] Lewandowska Anna, Kurczewski Przemysław (2010): ISO in Theory and Practice - Ecodesign Procedure Part 1 : structure and theory; The International Journal of Life Cycle Assessment (IF 2,362); 15(8); pp (udział 50% - współudział w opracowaniu koncepcji i metodyki projektu oraz w przygotowaniu publikacji) [8] Kurczewski Przemysław, Lewandowska Anna (2010): ISO in Theory and Practice - Ecodesign Procedure Part 2: practical application; The International Journal of Life Cycle Assessment (IF 2,362); 15(8); pp (udział 50% - współudział w weryfikacji proponowanej metodyki na przykładach oraz w przygotowaniu publikacji) [9] Lewandowska Anna, Wawrzynkiewicz Zofia, Noskowiak Andrzej, Foltynowicz Zenon (2008): Adaptiation of ecoinvent database to Polish conditions - the case of wood production in forest; The International Journal of Life Cycle Assessment (IF 2,362); 13 (4); pp (udział 35% - współudział w opracowaniu koncepcji i metodyki projektu oraz w przygotowaniu publikacji, przeprowadzenie adaptacji wybranych elementów inwentarzowych) ROZDZIAŁ W MONOGRAFII [10] Lewandowska Anna (2008): Ekoprojektowanie W: Kurczewski P., Lewandowska A. (red.): Zasady prośrodowiskowego projektowania obiektów technicznych dla potrzeb zarządzania ich cyklem życia; Wyd. KMB Druk; Poznań; s ; ISBN (udział 100%) 10

11 6. CHARAKTERYSTYKA WKŁADU WNOSZONEGO W ROZWÓJ DYSCYPLINY PRZEZ WYTYPOWANY DO OCENY DOROBEK 6.1 OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA Zarządzanie cyklem życia (LCM, Life Cycle Management) oraz myślenie perspektywą cyklu życia (LCT, Life Cycle Thinking), stanowiące tło tematyczne mej działalności naukowodydaktycznej, wydają się stanowić kwintesencję towaroznawstwa, rozumianego jako kształtowanie cech produktów w oparciu o parametry przyrodnicze (projektowotechnologiczne), ekonomiczne oraz heurystyczne (społeczne i środowiskowe). Zgodnie z zakresem dyscypliny naukowej towaroznawstwo, jakość towarów determinowana jest stopniem spełniania wymagań zgłaszanych przez, różnorodne oraz występujące w całym cyklu życia, zainteresowane strony i jest ona projektowana przy użyciu parametrów pochodzących z trzech wspomnianych wcześniej wymiarów. Proponowana przez organizację SETAC definicja LCM potwierdza ścisły związek tej koncepcji z naukami ekonomicznymi, szczególnie z dwoma jej dyscyplinami: towaroznawstwem i naukami o zarządzaniu. W myśl owej definicji, LCM jest elastyczną i zintegrowaną strukturą koncepcji, technik i procedur uwzględniających środowiskowe, ekonomiczne, technologiczne i społeczne aspekty produktów i organizacji, ukierunkowaną na osiąganie ciągłego środowiskowego rozwoju z perspektywy cyklu życia. Koncepcja ta jest również definiowana jako wzorzec zarządzania, który może być stosowany dobrowolnie i może być adoptowany do konkretnych potrzeb i charakterystyk poszczególnych organizacji (Hunkeler D. et al., Life Cycle Management; SETAC; 2004; ISBN ). Zasadniczym elementem łączącym ideę LCM i stosowane w jej ramach techniki (LCA, LCC, SLCA), jest przyjęcie perspektywy cyklu życia towarów i analizowanie ich od tzw. kołyski (wydobycie surowców bezpośrednio ze złoża), przez sieć dostawców, procesy transportowe, projektowanie, produkcję, dystrybucję, sprzedaż, użytkowanie, aż po ostateczną likwidację. Identyfikowanie, analizowanie i kształtowanie aspektów (środowiskowych, ekonomicznych, społecznych) fizycznie istniejącego lub zaprojektowanego obiektu (produktu, technologii, usługi), odbywa się na drodze konfrontacji z wymaganiami zainteresowanych stron, występujących w różnych etapach cyklu życia. Znawstwo towarów, zgodnie z LCM, odpowiada zatem koncepcji zrównoważonego rozwoju i uosabia ideę poszerzonej odpowiedzialności producenta za wyrobów (Extended Producer Responsibility). Wyjście poza granice organizacji, wzięcie 11

12 odpowiedzialności za aspekty występujące w różnych etapach cyklu życia wyrobów, wydaje się być fundamentem odpowiedzialnego społecznie biznesu (CSR, Corporate Social Responsability) i zasadniczym wyzwaniem świadomościowym, szczególnie dla małych i średnich przedsiębiorstw. W tym kontekście istotne wydaje się przekonanie przedsiębiorstw, że myślenie w kategoriach cyklu życia (LCT) się opłaca (nawet jeśli tylko w długim horyzoncie czasowym) i że wdrażanie technik LCM stanowić może źródło innowacyjności oraz budowania przewagi konkurencyjnej. Nie chodzi przy tym o formalizm LCT-owy, czyli ograniczenie się do wpisywania myślenia kategoriami cyklu życia w oficjalne dokumenty firm, ale o zmianę sposobu myślenia i faktyczne wprowadzenie idei LCT w procesy biznesowe. W tym świetle, ważnym wyzwaniem wydaje się być pokazanie organizacjom użyteczności wynikającej ze stosowania technik LCM. Z tego względu, zasadniczym obszarem mego naukowego zainteresowania stała się analiza potencjału Środowiskowej oceny cyklu życia (Life Cycle Assessment, LCA) w różnych obszarach jej zastosowań. Zasadniczym obszarem mego zainteresowania, stanowiącym wspólny punkt dla przedstawionych do oceny publikacji, jest analiza potencjału Środowiskowej oceny cyklu życia (Life Cycle Assessment, LCA) w różnych obszarach jej zastosowań. Problematyka ta stanowiła nie tylko główny przedmiot mej działalności publikacyjnej w ciągu ostatnich siedmiu lat, ale także leżała u podstaw podejmowanej przeze mnie współpracy z praktyką gospodarczą Normy z grupy PN EN-ISO (PN-EN ISO 14040: 2009 Aneks A) oraz literatura przedmiotu wskazują kilka konkretnych obszarów wykorzystania techniki LCA, jednak często rozważania owe pozostają na ogólnym lub teoretycznym poziomie. Ponadto, mimo kilkudziesięcioletniej ścieżki rozwoju metody LCA w skali międzynarodowej, stwierdziłam istnienie pojedynczych publikacji zbierających oraz porównujących doświadczenia konkretnych krajów i organizacji z jej stosowania w specyficznych obszarach. Jedną z pierwszych kompleksowych prac dotyczącą omawianego zakresu była, przypadająca na początki sformalizowanego rozwoju LCA, książka wydana w 2000 roku przez Frankla i Rubika zatytułowana Life cycle assessment in industry and busiess: adoption patterns, applications 12

13 and implications (Springer ISBN ). Przeprowadzona wówczas przez Autorów analiza sytuacji w czterech krajach europejskich pokazała, że stosowanie LCA dokonywało się głównie w zakresie tradycyjnych obszarów takich jak: ekoprojektowanie i znakowanie środowiskowe oraz że stanowiło głównie domenę dużych i bardzo dużych przedsiębiorstw, o silnym zapleczu finansowym, ludzkim i badawczo-rozwojowym. I choć od owej publikacji minęły dwie dekady, wydaje się, że w tym względzie wiele się nie zmieniło, choć rozwój metodyczny LCA następuje intensywnie i ukierunkowuje się na kompleksowy zbiór metod opartych na koncepcji cyklu życia, określany mianem Life Cycle Sustainability Analysis (LCSA). Podejmowane w ramach Komisji Europejskiej działania na rzecz popularyzacji LCA, takie jak stworzenie w 2005 roku Europejskiej Platformy LCA (Departament IES, Wspólnotowe Centrum Badawcze JRC w Isprze), czy finansowanie w ramach 7 Programu Ramowego inicjatywy LCA to go z międzynarodowym projektem przewidzianym na lata Boosting Life Cycle Assessment Use in European Small and Medium-sized Enterprises: Serving Needs of Innovative Key Sectors with Smart Methods and Tools dowodzi, że prawodpodobnie istnieje pewien problem z wdrożeniem techniki LCA (i innych technik Zarządzania Cyklem Życia, LCM) do małych i średnich przedsiębiorstw. I co ważniejsze, nie jest to problem tylko krajów i regionów dopiero wchodzących w LCA (do których można zaliczyć Afrykę, Azję, Amerykę Środkową i Południową, a także Europę Środkowo-Wschodnią, w tym Polskę), ale także regionów doświadczonych w stosowaniu tego narzędzia (kraje Europy Zachodniej i Ameryki Północnej). W świetle powyższego wydaje się, że jednym z istotnych wyzwań w zakresie popularyzacji i rozwoju środowiskowej oceny cyklu życia jest dostarczenie zestawu konkretnych argumentów za wykorzystaniem analizy LCA, co winno być poprzedzone analizą silnych i słabych stron tej techniki w różnych obszarach jej zastosowań, dokonaną w konfrontacji z innymi, alternatywnymi narzędziami. Zagadnienie to stało się głównym tematem podejmowanym w większości mych publikacji pochodzących z okresu po doktoracie, szczególnie zaś tych dziesięciu pozycji, które zaklasyfikowałam jako największe osiągnięcie (zgodnie z Art. 16 i 17 Ustawy z dnia 14 marca 2003 roku o stopniach naukowych i tytule naukowym oraz o stopniach i tytule w zakresie sztuki). W pracach tych analizuję możliwości stosowania techniki LCA w trzech obszarach: systemach zarządzania środowiskowego (publikacje nr [2], [3], [5], [6]), ekoprojektowania (publikacje nr [1], [7], [8], [9], [10]) oraz oceny organizacji (publikacja nr [4]). 13

14 Na podstawie analizy doniesień literaturowych oraz obserwacji działań podejmowanych przez podmioty międzynarodowe (SETAC, UNEP, JRC, ISO), stwierdziłam rysowanie się nowych, lub tylko w niewielkim stopniu eksplorowanych, obszarów zastosowań techniki LCA, do których zaliczyłam: systemy zarządzania środowiskowego (SZŚ) LCA jako metoda służąca identyfikacji i ocenie aspektów środowiskowych, projektowanie dla środowiska (DfE, Design for Environment) w budownictwie - LCA jako narzędzie do projektowania budynków i procesu ich budowy w perspektywie całego cyklu życia (WPC, Whole Construction Process) oraz ogólnie LCA jako narzędzie ekoprojektowe stosowane w powiązaniu z analizą wielokryterialną WAP (Wielowymiarową Analizą Porównawczą), działalność środowiskowa organizacji jako technika służąca ocenie działalności środowiskowej organizacji i dostarczająca ilościowej informacji możliwej do wykorzystania w budowaniu jej proekologicznego wizerunku Analiza potencjału i gotowości metodycznej techniki LCA w różnych obszarach zastosowań stała się także tematem przewodnim podejmowanej przeze mnie współpracy z innymi ośrodkami naukowymi i podmiotami gospodarczymi. W ostatnich latach realizowałam wspólne projekty z pracownikami Instytutu Technologii Drewna w Poznaniu; Instytutu Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energią PAN w Krakowie; Politechniki Poznańskiej; Instytutu Green Delta w Berlinie oraz Chalmers University of Technology w Goeteborgu. Ponadto od 2005 roku regularnie współpracuję z praktyką gospodarczą, czego efektem jest me uczestnictwo w realizacji szkoleń oraz badań LCA dla kilkudziesięciu firm. Przedmiotem mego zainteresowania są głownie małe i średnie przedsiębiorstwa, choć mam także doświadczenia we współpracy z dużymi organizacjami (np. Mars Polska Sp. z o.o., Volkswagen Poznań Sp. z o.o.). Działalność w zakresie wdrażania technik LCM w małych i średnich firmach jest efektem mej współpracy z Wielkopolskim Instytutem Jakości (WIJ), w ramach której od 2009 roku biorę udział w różnych projektach, z których na szczególne podkreślenie zasługuje Budowa i wdrożenie proinnowacyjnych usług optymalizacji dla MŚP opartych na zintegrowanym systemie eksperckim. W ramach tego projektu, przewidzianego do realizacji w okresie , działam jako Konsultant ds. usług optymalizacji środowiskowej i koordynuję realizowanie analiz LCA oraz LCC w zaklasyfikowanych do projektu małych i średnich przedsiębiorstwach. Szczegółowe informacje dotyczące mej współpracy z ośrodkami naukowymi i praktyką gospodarczą zaprezentowałam w załączniku 5, natomiast potwierdzenia tej współpracy można znaleźć w załączniku 9. 14

15 6.2 ZASTOSOWANIE ŚRODOWISKOWEJ OCENY CYKLU ŻYCIA DO IDENTYFIKACJI I OCENY ASPEKTÓW ŚRODOWISKOWYCH W SYSTAMACH ZARZĄDZANIA ŚRODOWISKOWEGO Efektem podjętych prac w zakresie pierwszego obszaru LCA w SZŚ - jest cykl czterech publikacji, które ukazały się na łamach The International Journal of Life Cycle Assessment [wykazane w rozdziale 5 jako pozycje [2], [3], [5], [6]. Rozważania teoretyczne na temat predyspozycji LCA i wykorzystania poszczególnych jej elementów metodycznych w zakresie identyfikacji i oceny aspektów środowiskowych w SZŚ zawarłam w samodzielnej publikacji [5], podczas gdy analizę konkretnych przykładów oceny już zidentyfikowanych aspektów zaprezentowano w wieloautorskiej pracy [6]. Kontynuacją podjętych działań było przeprowadzenie badań ankietowych na wybranych organizacjach działających na terenie Polski, Szwecji i Niemiec, w których analizowano stopień i zakres wykorzystania LCA do identyfikacji i oceny aspektów środowiskowych w SZŚ. Prace, koordynowane w dużej mierze przeze mnie, przeprowadzono w siedmioosobowym zespole specjalistów z zakresu LCA i SZŚ, w którym znaleźli się prócz naukowców z Polski, także LCA-owcy z zagranicy w osobach: dr Henrikke Baumann (Chalmers University of Technology, Goeteborg) oraz dr Andreasa Ciroth a (Green Delta w Berlinie). Wyniki przeprowadzonych badań zawarto w dwóch publikacjach, wykazanych w rozdziale 5 jako [2] oraz [3]. W przeprowadzonym badaniu ankietowym grupę docelową stanowiły organizacje działające na terenie Polski, Szwecji i Niemiec posiadające wdrożony system zarządzania środowiskowego. Przyjęto więc, że pełną populację obejmowały wszystkie organizacje, które na czas realizacji badania miały certyfikowany system zarządzania środowiskowego zgodny z wymaganiami normy ISO lub rozporządzeniem EMAS i działające na terenie wspomnianych trzech krajów. Liczebność całej populacji określono na poziomie organizacji. W dalszej kolejności określono udziały procentowe dla poszczególnych krajów i typów SZŚ oraz na ich podstawie określono liczebność próby badawczej, tak, aby wynosiła ona 10% liczebności populacji. W efekcie ankiety wysłano do organizacji (587 niemieckich organizacji z ISO 14001, 411 niemieckich organizacji z EMAS, 419 szwedzkich organizacji z ISO 14001, 8 szwedzkich organizacji z EMAS, 150 polskich organizacji z ISO 14001, 2 polskie organizacje z EMAS). W przypadku wszystkich organizacji z EMAS oraz niemieckich i szwedzkich firm z ISO dysponowano danymi kontaktowymi dla pełnej populacji. W przypadku polskich organizacji z ISO dysponowano bazą danych dla 400 firm. Z posiadanych danych dokonano doboru losowego próby, przy czym wybór każdej jednostki był równo prawdopodobny. 15

16 Uzyskano zwrotność na poziomie 3,57% dla Niemiec (26 organizacji), 5,62% dla Szwecji (24 organizacje) i 23,02% dla Polski (35 organizacji). Łączna liczba zwróconych i poprawnie wypełnionych kwestionariuszy wyniosła 85. Badania ankietowe przeprowadzono metodą CAWI (Computer Assisted Web Interviews). Kwestionariusze ankiet wysłano respondentom pocztą elektroniczną dwukrotnie, w okresie od września do listopada 2010 roku. Do najważniejszych wyników uzyskanych z przeprowadzonych badań i stanowiących nowatorski wkład w analizę potencjału LCA w zakresie SZŚ, zaliczam następujące wnioski: LCA spełnia większość zaleceń formułowanych przez normę PN ISO 14004:2005 wobec metod identyfikacji i oceny aspektów środowiskowych (Tabela 5): Tabela 5: LCA w świetle zaleceń ISO 14004:2005 stawianych technikom identyfikacji i oceny aspektów środowiskowych Stopień spełnienia zalecenia Zalecenie z ISO przez LCA 14004:2004 (+ niska zgodność; ++ umiarkowana zgodność; +++ wysoka zgodność) Ujmowanie zarówno pozytywnych jak i negatywnych wpływów na środowisko Komentarz LCA umożliwia ilościowe i jakościowe określenie wpływu +++ na środowisko zarówno o negatywnym, jak i pozytywnym charakterze (korzyść środowiskowa) Określanie rzeczywistych LCA, ze względu na stosowanie ogólnych modeli wpływu i i potencjalnych wpływów ++ integrację czasowo-przestrzenną określa wpływy na środowisko potencjalne Rozpoznanie elementów środowiska, na które może być wywierany wpływ Gromadzone dane do badań LCA szczegółowo i wyczerpująco ujmują aspekty środowiskowe związane z +++ różnymi obszarami działań organizacji (produkcja, magazynowanie, transport itp.) oraz elementami środowiska (powietrze, woda, gleba) Zgodnie z ideą LCA, nie dokonuje ona określania wpływu miejscowo i czasowo specyficznego. Odnosi się to zarówno do LCI jak i LCIA. Cechy lokalizacji ujmowane są w sposób ogólny (np. emisja następuje na teren o Uwzględnianie cech wysokim stopniu zaludnienia). Nie bierze się pod uwagę lokalizacji, których mogą + chwilowych warunków emisyjnych i takich parametrów dotyczyć wpływy jak: ciśnienie, temperatura, stężenie tła, warunki pogodowe itp. W ostatnich latach dokonuje się określania parametrów charakteryzowania reprezentatywnych dla danych regionów, co jest przejawem redukowania ogólności LCIA Ujmowanie charakteru zmian w środowisku LCA obejmuje kategorie wpływu o zasięgu globalnym (zmiany klimatu, ubożenie warstwy ozonowej) i lokalnym +++ (zakwaszenie/eutrofizacja, użytkowanie powierzchni terenu). Różne horyzonty czasowe modelowania wpływu pozwalają na ujęcie zjawiska akumulacji wpływu w czasie Źródło: Lewandowska Anna (2011): Environmental Life Cycle Assessment as a tool for identification and assessment of environmental aspects in environmental management systems (EMS) Part 1 methodology The International Journal of Life Cycle Assessment (IF 2,362); 16 (2); pp

17 W pewnym stopniu problematyczne wydaje się być wykazywanie, przy użyciu LCA, rzeczywistych wpływów na środowisko oraz uwzględnianie cech lokalizacji, których mogą dotyczyć wpływy. W obu przypadkach problematyczność wynika z założenia pełnej integracji czasowo-przestrzennej modeli LCI i LCIA oraz ze stosowania w LCIA ogólnych modeli oceny ekspozycji i wpływów (w efekcie czego stosuje się ogólne parametry charakteryzowania). Cechy lokalizacji mogą być w LCA ujmowane, ale raczej w sposób ogólny (np. emisja następuje na teren o wysokim/niskim stopniu zaludnienia, emisja typu outdoor/indoor). Nie bierze się pod uwagę chwilowych warunków emisyjnych i takich parametrów jak: ciśnienie, temperatura, stężenie tła, warunki pogodowe itp. W ostatnich latach dokonuje się określania parametrów charakteryzowania reprezentatywnych dla danych regionów. W efekcie pojawiają się metody LCIA przypisane poszczególnym obszarom geograficznym tj. Europie (np. Impact 2002+, CML, Ecoindicator 99), Japonii (LIME) oraz Kanadzie (LUCAS). Biorąc pod uwagę, że rozwój metody LCA prowadzi do redukowania ogólności modeli LCI i LCIA, to klasyfikuję ją jako metodę spełniającą wszystkie zalecenia normy PN ISO 14004:2005 (# ) wobec podejść stosowanych do identyfikacji i oceny aspektów środowiskowych w SZŚ, etap identyfikacji aspektów środowiskowych w EMS wchodzi głównie w zakres 1 i 2 fazy badań LCA. Stanowi to odzwierciedlenie faktu, że aspekty są tu utożsamiane z interwencjami środowiskowymi i danymi LCI. W EMS identyfikuje się aspekty związane z przeszłymi, obecnymi i planowanymi działaniami organizacji. Wydaje się to jednak nie być problematyczne z punktu widzenia LCA, biorąc pod uwagę, że badania takie mogą mieć charakter retrospektywny lub prospektywny. Zgodnie z wytycznymi norm ISO i 14004, identyfikacji podlegają aspekty związane z normalnymi, specjalnymi i awaryjnymi warunkami działania organizacji. Częściowo i pośrednio elementy takie wchodzą zwyczajowo w zakres LCA, jak np. konsekwencje wadliwości urządzeń i ich remontów, przestojów w produkcji z tytułu przezbrojenia linii technologicznej, czy rozruchu linii produkcyjnej itp. Istnieją jednak typowe dla EMS aspekty, które tradycyjnie w LCA nie są uwzględniane, jak przykładowo nagłe awarie i pożary. O ile jest możliwe ujmowanie elementów właściwych dla normalnych i specjalnych warunków, o tyle problematyczne wydaje się uwzględnianie sytuacji awaryjnych (często o potencjalnie wysokim ryzyku środowiskowym). Z praktycznego punktu widzenia, zasadniczą barierą są trudności w wyrażeniu tych aspektów 17

18 Określen ie el u i zakre su w sposób ilościowy. Nawet jeśli podjęte byłyby próby ich oszacowania, to wyniki mogą być obarczone znaczną niepewnością, z przeprowadzonych analiz wynika, że w procesie identyfikacji aspektów środowiskowych wartościowe byłoby wykorzystanie pewnych elementów zgodnych z praktyką LCA (Tabela 6). Proponuje się wykorzystanie jednostki funkcjonalnej, bowiem łączy ona w sobie dwa kryteria oceny aspektów: częstotliwość występowania i wielkość. Ponadto, jako aspekty można traktować kwestie, które w SZŚ są zazwyczaj pomijane, jak np. zajmowanie i przekształcanie powierzchni terenu (nie tylko w warunkach specjalnych czy awaryjnych, ale także z tytułu normalnej działalności), określanie wskaźników transportowych, ujmowanie recyklingu oraz postępowania z odpadami w miejscu ich końcowej utylizacji (nie tylko postępowanie z odpadami w granicach organizacji): Tabela 6: Metodyka LCA w kontekście SZŚ Obecność Implementacja Obszar Faza LCA w SZŚ z LCA do SZŚ wykorzystania Komentarz (tak/nie (tak/nie w EMS /możliwe) /możliwe) Cel jest ustalany w ramach SZŚ (w mniej Cel badania TAK NIE - lub bardziej zbliżony sposób do podejścia stosowanego w LCA) Zastosowanie TAK NIE - Zainteresowane strony TAK NIE - Każdy z systemów zarządzania środowiskowego ma na celu realizacją ciągłego doskonalenia organizacji, a więc z samej definicji SZŚ, ewentualne zastosowanie LCA ukierunkowane będzie na cele wewnętrzne firmy Komunikacja z zainteresowanymi stronami jest ważnym elementem SZŚ, odgrywającym nawet istotniejszą rolę, niż w samym LCA cwskazane dopasowanie LCA do specyfiki System wyrobu i zakresu zorientowanego na organizację. z podziałem na Identyfikacja MOŻLIWE TAK Podział na poszczególne obszary procesy aspektów działalności firmy jako podział na procesy jednostkowe jednostkowe Wskazane ustawienie identyfikacji Funkcja systemu Identyfikacja aspektów w odniesieniu do NIE MOŻLIWE wyrobu aspektów zdefiniowanej, przez pryzmat działalności firmy, funkcji W celu spójnego gromadzenia i Jednostka Identyfikacja przeliczania danych, zalecane NIE TAK funkcjonalna aspektów wprowadzenie jednostki funkcjonalnej odniesionej np. do rocznej produkcji Granice systemu wyrobu Granice sytemu są ustalane w SZŚ, choć Identyfikacja TAK NIE zapewne ulegną modyfikacji po aspektów włączeniu perspektywy cyklu życia 18

19 Interpretacja Oce na wpły wu cykl u życi a Anali za zbio ru wej ść i wyjść Wymagania co do danych Przygotowanie do i zbieranie danych TAK NIE Możliwe wprowadzenie wymagań i oceny Identyfikacja NIE MOŻLIWE jakości danych do SZŚ. Zwiększyłoby to aspektów wiarygodność wyników Identyfikacja aspektów Walidacja TAK (jeśli nie Identyfikacja MOŻLIWE danych stosowana) aspektów Przyporządkowa nie danych do TAK (jeśli nie Identyfikacja MOŻLIWE procesów stosowana) aspektów jednostkowych Wskazane dopasowanie SZŚ do metodyki LCA w tym zakresie Jeśli nie występuje w SZŚ, wskazane dopasowanie do metodyki LCA w tym zakresie Jeśli nie występuje w SZŚ, wskazane dopasowanie do metodyki LCA w tym zakresie Przyporządkowa nie danych do Identyfikacja Wskazane dopasowanie SZŚ do metodyki NIE TAK jednostki aspektów LCA w tym zakresie funkcjonalnej Alokacja i procedura alokacji NIE TAK Wybór kategorii wpływu, wskaźników kategorii i NIE TAK modeli charakteryzowa nia Klasyfikacja NIE TAK Charakteryzacja NIE TAK Grupowanie NIE MOŻLIWE Normalizacja NIE MOŻLIWE Ważenie NIE MOŻLIWE Identyfikacja aspektów Ocena aspektów Ocena aspektów Ocena aspektów Ocena aspektów Ocena aspektów Ocena aspektów Wskazane dopasowanie SZŚ do metodyki LCA w tym zakresie Wskazane dopasowanie SZŚ do metodyki LCA w tym zakresie Wskazane dopasowanie SZŚ do metodyki LCA w tym zakresie Wskazane dopasowanie SZŚ do metodyki LCA w tym zakresie Wskazane dopasowanie SZŚ do metodyki LCA w tym zakresie Wskazane dopasowanie SZŚ do metodyki LCA w tym zakresie Wskazane dopasowanie SZŚ do metodyki LCA w tym zakresie Ocena jakości Możliwe wprowadzenie wymagań i oceny danych (LCI i NIE MOŻLIWE Identyfikacja i jakości danych do SZŚ. Zwiększyłoby to LCIA) ocena aspektów wiarygodność wyników Identyfikacja znaczących NIE TAK kwestii Ocena spójności NIE MOŻLIWE Analiza niepewności Analizy wrażliwości NIE NIE MOŻLIWE MOŻLIWE Ocena aspektów Istotny element ułatwiający zrozumienie i interpretację wyników Identyfikacja i Możliwe wprowadzenie do SZŚ jako ocena aspektów element interpretacyjny Identyfikacja i Możliwe wprowadzenie do SZŚ jako ocena aspektów element interpretacyjny Identyfikacja i Możliwe wprowadzenie do SZŚ jako ocena aspektów element interpretacyjny Źródło: Lewandowska Anna (2011): Environmental Life Cycle Assessment as a tool for identification and assessment of environmental aspects in environmental management systems (EMS) Part 1 methodology The International Journal of Life Cycle Assessment (IF 2,362); 16 (2); pp

20 istotną kwestią z punktu widzenia identyfikacji aspektów jest zogniskowanie uwagi w LCA na podziale systemu na procesy jednostkowe. W systemach zarządzania środowiskowego taki podział w jakimś stopniu funkcjonuje. Jeśli przyjrzeć się zaleceniom PN ISO 14004: 2005, to okazuje się, że obszary, z których zaleca się identyfikowanie aspektów to nie tylko te, które są ściśle terytorialnie skorelowane z organizacją (projektowanie i rozwój, procesy produkcyjne, pakowanie i transport, gospodarka odpadami, środowisko przyrodnicze i bioróżnorodność) ale także te, które wykraczają poza jej granice: efekty działalności środowiskowej i praktyki środowiskowe wykonawców i dostawców, pozyskiwanie i dystrybucja surowców i zasobów naturalnych, dystrybucja, użytkowanie i postępowanie po zakończeniu użytkowania. Identyfikacja aspektów powinna więc następować w zakresie organizacji, ale każdy aspekt powinien być analizowany w kontekście swego cyklu życia. Pozwoli to na wyjście poza zakres organizacji i ujęcie bagażu ekologicznego zarówno aspektów pośrednich, jak i bezpośrednich, co ma kluczowe znaczenie w EMAS. Analogicznie do nazewnictwa funkcjonującego w LCA, proponuje się zatem dokonanie ogólnego podziału na: input related environmental aspects, które analizowane będą w zakresie od kołyski do bramy, oraz output related environmental aspects oceniane w perspektywie od bramy do grobu (lub reinkarnacji). W konsekwencji, nie byłoby to LCA zogniskowane na cyklu życia konkretnego produkowanego przez organizację wyrobu, ale na cyklach życia aspektów zidentyfikowanych w jej granicach. Tak ustawione badanie dopasowałoby się do, zorientowanej na organizację, specyfiki SZŚ. Fakt zorientowania analizy na działalność całej organizacji zmniejsza ryzyko alokacji. Nawet w przypadku istnienia potencjalnych sytuacji alokacyjnych (systemy wielowejściowe, wielowyjściowe, wielofunkcyjne), nie ma konieczności dzielenia aspektów i wpływów, bowiem analizie poddana byłaby całościowa działalność organizacji (np. w ujęciu rocznym). Ustawienie w ujęciu wejść i wyjść procedury identyfikacji aspektów umożliwiłoby bilansowanie danych oraz zweryfikowanie poprawności i kompletności modelu. Z obserwacji autorów wynika, że stosowane w praktyce podejścia skupiają uwagę na output related environmetal aspects, w dużej mierze pomijając wejścia i uniemożliwia dokonanie bilansu, 20

21 ASP EKT ŚRODOWISKO WY WPŁ YW N A ŚRODOWIS KO LCA spełnia wszystkie zalecenia normy PN ISO 14004:2005 (# ) w kontekście kryterium środowiskowego wykorzystywanego do oceny aspektów środowiskowych. Wykazuje zdolność metodyczną do oceny rodzaju, wielkości i częstości występowania aspektu środowiskowego oraz do wykazania skali, dotkliwości i czasu trwania wpływu (tabela 7): Tabela 7: LCA jako technika oceny aspektów środowiskowych w zakresie kryterium środowiskowego Cechy Obecność w LCA Komentarz SKALA TAK LCA ujmuje zarówno globalne, jak i regionalne problemy środowiskowe. Wyniki wskaźnika w ramach danej kategorii wpływu informują o generowaniu oddziaływania w ramach danego problemu środowiskowego o określonej skali /zgodnie z zaleceniami ISO 14044, znaczenie środowiskowe wskaźnika kategorii oraz modelu charakteryzowania powinno obejmować także aspekty przestrzenne takie jak powierzchnię i skalę wpływu/ Dotkliwość wpływu związana z danym aspektem (danymi DOTKLIWOŚĆ TAK LCI) wyrażane jest bezpośrednio wartością parametrów charakteryzowania Zgodnie z zaleceniami ISO 14044, znaczenie środowiskowe wskaźnika kategorii oraz modelu charakteryzowania powinno obejmować także aspekty czasowe takie jak czas CZAS TRWANIA TAK trwania, czas przebywania, trwałość, przebiegi czasowe. Ponadto czas trwania wpływu możliwy do określenia poprzez dokonywanie modelowania wpływu dla różnych horyzontów czasowych RODZAJ WIELKOŚĆ CZĘSTOŚĆ WYSTĘPOWANIA TAK TAK TAK Kompleksowość LCA pozwala na ujmowanie i ocenianie bardzo rożnych aspektów (zasoby naturalne, bardzo szeroka gama wyrobów gotowych, emisje do powietrza, wody i gleby, zagospodarowanie odpadów) Wielkość aspektu (ilość) ujęta w badaniach na podstawie jednostki funkcjonalnej np litrów jako zużycie oleju napędowego zużywanego w działalności transportowej dla rocznej produkcji w 2008 roku Częstotliwość wynikająca z jednostki funkcjonalnej np. jeśli JF określone jako roczna produkcja w 2008 roku i aspekt jako zużycie tonerów o częstotliwości zużycia 10 tonerów na 2 lata, to wartość aspektu wynosi 5 sztuk tonerów (wszystkie aspekty przeliczane na JF) Źródło: Lewandowska Anna (2011): Environmental Life Cycle Assessment as a tool for identification and assessment of environmental aspects in environmental management systems (EMS) Part 1 methodology The International Journal of Life Cycle Assessment (IF 2,362); 16 (2); pp w kontekście oceny aspektów środowiskowych warto zaznaczyć, że LCA posiada znormalizowaną i akceptowaną naukowo metodykę, dając możliwość uzyskiwania powtarzalnych wyników. W ramach funkcjonujących metod LCIA zawarte są parametry charakteryzowania dla wielu aspektów środowiskowych, które 21

22 są wyprowadzane z zaawansowanego modelowania (analiza losu, ekspozycji, efektów i szkody). W konfrontacji z opisowymi i jakościowymi podejściami stosowanymi zwyczajowo w SZŚ, stanowi to niewątpliwą zaletę. Stwierdzono, że w ramach praktykowanych przez analizowane organizacje procedur oceny aspektów środowiskowych bierze się pod uwagę elementy środowiska (the nvironmental compartments) dotknięte potencjalnym wpływem oraz dokonuje się powiązania aspektu z problemem środowiskowym (zmiany klimatyczne, zakwaszenie, eutrofizacja), ale dzieje się to najczęściej w sposób opisowy i jakościowy, kończący się ostatecznie półilościową ocenę punktową, pewnym ograniczeniem dla stosowania LCA do oceny aspektów środowiskowych w SZŚ wydają się być aspekty jakościowe. Z jednej strony są to opisane wcześniej kwestie związane z sytuacjami awaryjnymi, z drugiej zaś aspekty o ściśle jakościowym charakterze np. decyzje planistyczne i administracyjne, zagrożenie powstawania poważnych awarii środowiskowych, czy działalność firm trzecich na terenie organizacji. W praktyce LCA zdarza się, że pewne z wyników LCI nie są możliwe do ujęcia oceną wpływu (jakościowy charakter, brak danych środowiskowych w metodach LCIA). Takie przypadki należy wyraźnie dokumentować i w sposób opisowy określić ich potencjalny udział w tworzeniu wpływu. Podobnie może być w sytuacji wykorzystania LCA do oceny aspektów w SZŚ. Istnieje ryzyko, że w istniejących metodach LCIA oraz bazach danych nie będzie odpowiednich informacji dotyczących niektórych zidentyfikowanych aspektów. W takim przypadku, nawet jeśli aspekt został wyrażony ilościowo, nie przejdzie on do obliczeń LCIA. Ale jest to ryzyko wpisane w każde badanie LCA, bez względu na obszar zastosowania, w celu połączenia wyników LCA z wynikami oceny aspektów w ramach innych kryteriów (np. wymagania prawne, relacje z zainteresowanymi stronami), proponuję, aby wykorzystać analizę udziału i zaproponowane w PN-EN ISO 14044:2009 kryteria (załącznik B, # B.2.4), LCA daje szereg unikalnych możliwości na tle alternatywnych narzędzi służących identyfikacji i ocenie aspektów środowiskowych jak: kompleksowe ujęcie aspektów pośrednich i bezpośrednich oraz związanych z nich wielorakich wpływów na środowiskowo; istnienie znormalizowanej metodyki w zakresie każdej fazy badania oraz możliwość uzyskiwania powtarzalnych i ilościowych wyników. Do głównych

23 22

24 słabych stron z punktu widzenia rozważanego zastosowania można zaliczyć wyższą czasochłonność, koszty i złożoność badań w porównaniu do podejść tradycyjnych. Ponadto przy użyciu LCA nie ma możliwości ilościowego określenia wpływu na środowisko dla aspektów jakościowych (w tym trudnych do wyrażenia ilościowego sytuacji awaryjnych), w 85 organizacjach biorących udział w badaniu ankietowym (35 z Polski, 24 ze Szwecji i 26 z Niemiec), identyfikacja aspektów środowiskowych dokonywana była głównie przy użyciu narzędzi jakościowych lub półilościowych takich jak: wywiady, inspekcje, karty kontrolne, burze mózgów i selektywna klasyfikacja. W pojedynczych przypadkach identyfikacja aspektów odbywała się przy użyciu bilansów materiałowoenergetycznych (za wyjątkiem Niemiec, gdzie niemal połowa firm biorących udział w badaniu wskazała na stosowanie tego narzędzia). Szczególnie wysoki poziom stosowania wywiadów wykazały analizowane polskie i niemieckie organizacje. Firmy szwedzkie w wysokim stopniu wskazały na burze mózgów oraz karty kontrolne jako techniki identyfikacyjne. Żadna z analizowanych polskich firm nie wykazała LCA jako stosowanej przez siebie techniki służącej do identyfikacji aspektów środowiskowych, podczas gdy w organizacjach szwedzkich i niemieckich odnotowano przypadki jej wykorzystania. Dziesięć organizacji (5 szwedzkich, 5 niemieckich) wskazało na stosowanie LCA do wymienionego celu. Warto podkreślić, że niemal wszystkie analizowane firmy korzystały jednocześnie z co najmniej dwóch technik identyfikacyjnych, sporadycznie zdarzały się w każdym kraju przykłady wykorzystania tylko jednego podejścia, w analizowanych firmach przeważały jakościowe i pół-jakościowe formy walidacji i sprawdzania kompletności danych gromadzonych podczas identyfikacji aspektów środowiskowych, do których zaliczyć można audity (wewnętrzne, zewnętrzne) oraz oceny dokonywane przez specjalistów. Bilansowanie masowo-energetyczne oraz ocena kompletności i spójności, jako typowe dla LCA, wykorzystywane były w kilku przypadkach, w przeważającej większości, analizowane organizacje z wszystkich trzech krajów wskazywały na informację literaturową (opisową) jako podstawę określania dotkliwości wpływu podczas oceny aspektów środowiskowych. W wyraźnie większym stopniu w Niemczech i w Szwecji, aniżeli w Polsce, określano dotkliwość wpływu na 23

25 podstawie bardziej zaawansowanych, ale raczej pojedynczych wskaźników uwzględniających dalszy lub bliższy poziom modelowania wpływu (np. Potencjał Globalnego Ocieplenia GWP). W analizowanej próbie występowały pojedyncze firmy niemieckie i szwedzkie stosujące pełne LCA i skumulowane wskaźniki do określania wartości kryterium dotkliwość wpływu, przedstawiciele analizowanych organizacji, które zadeklarowały stosowanie LCA w omawianym zakresie, wykazali zgodność w wyrażonej opinii co do większości zalet tej techniki. Jako ewidentnie silne strony uznali: określanie wpływu aspektów na środowisko w oparciu o akceptowane naukowo modele i znormalizowaną metodykę; uwzględnianie całego cyklu życia; uzyskiwanie ilościowych wyników oraz obejmowanie jedną metodologią różnych elementów dotyczących aspektów środowiskowych (wielkość, częstotliwość występowania, rodzaj). Co do wyższej, aniżeli w metodach tradycyjnych, czasochłonności analiz LCA i traktowania tego jako wadę, zdania przedstawicieli analizowanych organizacji były podzielone. Stosunkowo wysoką zgodność analizowanych jednostek uzyskano dla braku możliwości ujęcia wspólną metodyką jakościowych i ilościowych aspektów środowiskowych, jako słabszej strony LCA. Dość zgodnie analizowane organizacje wskazywały także na złożoność LCA oraz wyższe koszty, jako cechy LCA niżej oceniane, aniżeli w przypadku tradycyjnych metod identyfikacji i oceny aspektów środowiskowych. 6.3 ZASTOSOWANIE ŚRODOWISKOWEJ OCENY CYKLU ŻYCIA W EKOPROJEKTOWANIU Kolejnym obszarem zastosowania LCA, stanowiącym przedmiot mego zainteresowania w ciągu ostatnich lat, było projektowanie dla środowiska (DfE, Design for Environment). Mimo iż stanowi ono tradycyjny i popularny sposób wykorzystania tej techniki, wydaje się, że nadal istnieją w jego zakresie obszary wymagające rozwoju i doskonalenia. Efektem podjętych, przy mym znaczącym współuczestnictwie, prac badawczych w ramach trzech grantów kierowanych przez Politechnikę Poznańską ( ) i Instytut Technologii Drewna ( , ) powstały publikacje wykazane w rozdziale 5 jako [1, 7, 8, 9, 10], których nowatorski wkład w rozwój LCA polegał głównie na uszczegółowieniu procedury ekoprojektowania i wprowadzenia do niej Wielowymiarowanej Analizy Porównawczej oraz oceny metodyki LCA w kontekście certyfikacji energetycznej - jako narzędzia do oceny środowiskowej budynków: 24

26 zdefiniowanie i wprowadzenie szczegółowych kroków do ogólnie określonych etapów procedury ekoprojektowania przewidzianej raportem technicznym PKN-ISO/TR 14062:2004 oraz powiązanie tej procedury z LCA i Wielowymiarową Analizą Porównawczą (WAP), przeprowadzenie analiz LCA dla pełnych cykli życia modelowych budynków i ocenie tego narzędzia (w różnych wariantach wykonania) w kontekście metodyki świadectw energetycznych Poniżej zawarto wykaz rozwiązań, uznanych przeze mnie za najważniejsze i wnoszące nowe treści, a sformułowanych na podstawie prowadzonych z moim udziałem prac badawczych (projekt badawczy 4 T07C ) w zakresie wykorzystania środowiskowej oceny cyklu życia w ekoprojektowaniu (materiał pochodzi z pozycji literaturowych wykazanych w rozdziale 5 jako [7], [8], [10]): przyjęcie, jako punkt wyjścia w procedurze ekoprojektowania, trzech płaszczyzn badań: (1) analizy poszczególnych etapów cyklu życia i zachodzących między nimi współzależności; (2) analizy kosztów oraz korzyści o charakterze środowiskowym, społecznym i ekonomicznym; (3) analizy zainteresowanych stron i ich wymagań oraz uznanie istnienia potencjalnej wewnętrznej sprzeczności w ramach każdej z płaszczyzn (Rysunek 1): Rysunek 1: Wymiary ekoprojektowania Źródło: Lewandowska Anna (2008): Ekoprojektowanie W: Kurczewski P., Lewandowska A. (red.): Zasady prośrodowiskowego projektowania obiektów technicznych dla potrzeb zarządzania ich cyklem życia; Wyd. KMB Druk; Poznań; s ; ISBN