Klasyfikacja Systematyczna Biblioteki Uniwersyteckiej w Toruniu od klasyfikacji fakultetowej do znaków miejsca w wolnym dostępie

Transkrypt

1 Anna Klugowska Biblioteka Uniwersytecka UMK Toruń Klasyfikacja Systematyczna Biblioteki Uniwersyteckiej w Toruniu od klasyfikacji fakultetowej do znaków miejsca w wolnym dostępie W referacie zaprezentowane zostaną następujące aspekty Klasyfikacji Systematycznej: geneza i proces krystalizacji, język notacji, struktura znaku miejsca. Klasyfikacja systematyczna biblioteki zapewnia efektywną segmentację zbioru dokumentów zarówno według ich przynależności dyscyplinarnej jak i istotnych cech formalnych. System ten dzieli całość wiedzy na działy i poddziały opatrzone w tablicach symbolami klasyfikacyjnymi. Klasyfikacja jak sama nazwa wskazuje została zbudowana, aby organizować zbiory uniwersyteckiej książnicy uwzględniając politykę gromadzenia zgodną z kierunkami kształcenia na UMK 1. Aby pełniej zrozumieć istotę i funkcjonowanie tego języka informacyjnowyszukiwawczego w obecnych warunkach niezbędne jest przedstawienie jego genezy i procesu krystalizacji, w którym wyodrębnić można następujące etapy porządkowania piśmiennictwa: tworzenie kartkowego katalogu systematycznego opartego na klasyfikacyjnym systemie fakultetowym, który stanowił bazę do tworzenia schematu klasyfikacji systematycznej, której działy i poddziały otrzymały symbole literowe, czyli notacje, które z kolei posłużyły do tworzenia znaków miejsca, czyli sygnatur porządkujących księgozbiór w wolnym dostępie. Katalog systematyczny Biblioteki Uniwersyteckiej w Toruniu był pierwszym tego typu katalogiem w Polsce 2. Jego twórcą był kustosz Mikołaj Dzikowski wybitny polski bibliotekarz, który odegrał dużą rolę w organizacji trzech bibliotek: Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie, Miejskiej w Białymstoku i Uniwersyteckiej w Toruniu, gdzie spędził ostatnie 10 lat życia (do śmierci w roku 1957), zajmując się problemami katalogu systematycznego i opracowaniem 1 Zob. definicje klasyfikacji piśmiennictwa jako synonimu w następujących publikacjach: B. Sosińska-Kalata, Klasyfikacja: struktury organizacji wiedzy, piśmiennictwa i zasobów informacyjnych, Warszawa 2002, s ; J. Czarnecka, H. Sawoniak, Klasyfikacja i katalog rzeczowy, Warszawa 1975, s B. Woźniczka-Paruzel, Geneza i rozwój katalogu rzeczowego Biblioteki Uniwersytetu Mikołaja Kopernika [w:] Studia o działalności i zbiorach Biblioteki Mikołaja Kopernika, Cz. 4, pod red. B. Ryszewskiego, Toruń 1988, s

2 zbiorów kartograficznych 3. Omawiając kontekst historyczny warto przypomnieć, że w Polsce po zakończeniu II wojny światowej w roku 1945, kiedy środowisko bibliotekarskie z wielkim zapałem przystąpiło do odbudowy starych i tworzenia nowych bibliotek naukowych, toczyła się debata o prymat jednego z dwóch typów katalogu rzeczowego: systematycznego i przedmiotowego 4. Kustosz Mikołaj Dzikowski pomimo że, w okresie wileńskim, był przyjacielem i bliskim współpracownikiem Adama Łysakowskiego 5 propagatora idei katalogu przedmiotowego zdecydowanie opowiedział się za katalogiem systematycznym jako najbardziej odpowiednim do porządkowania księgozbioru organizowanej od podstaw biblioteki naukowej o charakterze uniwersalnym jaką niewątpliwie miała się stać Biblioteka Uniwersytecka w Toruniu. Dzikowski był przeciwny przedmiotowemu opracowaniu zbiorów, ponieważ wymagało ono wysoko wyspecjalizowanych pracowników dziedzinowych, których wówczas brakowało. Ponadto uważał, że katalog systematyczny służył nie tylko celom informacyjnym, ale wspierał też politykę gromadzenia i zarządzania zbiorami bardziej efektywnie niż katalog przedmiotowy. Wprowadził również kilka nowatorskich jak na owe czasy rozwiązań. Po pierwsze zrezygnował z gotowych schematów klasyfikacyjnych piśmiennictwa tworząc tablice na podstawie katalogu systematycznego opartego na istniejącym księgozbiorze 6. Odrzucił również symbolikę cyfrowo-literową, tak charakterystyczną dla Klasyfikacji Biblioteki Kongresu czy UKD (klasyfikacji hierarchicznych o zastosowaniu międzynarodowym), zastępując ją językiem naturalnym, co wówczas wydało się bardziej przyjazne zarówno dla czytelnika jak i dla bibliotekarza. W tym czasie jedynie Biblioteka Uniwersytecka w Toruniu i Biblioteka Narodowa zastosowały system bezznakowy. Usunięcie symboliki z kart katalogu rzeczowego ułatwiło przesunięcie kart z jednego działu do drugiego i usprawniło rozbudowę katalogu. Szufladki wyposażone zostały tylko w opis słowny, informujący o ich zawartości w języku naturalnym. Przystępując 1 października 1947 roku do pracy nad katalogiem systematycznym, Dzikowski zastosował metodę indukcyjno-dedukcyjną, ponieważ był pragmatykiem dla którego naczelnym kryterium szeregowania dyscyplin była 3 Zob. referaty z sesji zorganizowanej w stulecie urodzin Mikołaja Dzikowskiego przez Bibliotekę Uniwersytecką w Toruniu oraz Zakład Bibliotekoznawstwa i Informacji Naukowej UMK, które opublikowane zostały w Studiach o działalności i zbiorach Biblioteki Mikołaja Kopernika, cz. 4, Toruń 1988, s (H. Baranowski,. Kustosz Mikołaj Dzikowski ( ); L. Popławska, Mikołaja Dzikowskiego Katalog atlasów Biblioteki Uniwersyteckiej w Wilnie ze szczególnym uwzględnieniem zbiorów Joachima Lelewela oraz map Polski). 4 W. Dąbrowska, Uwagi w sprawie klasyfikacji i katalogów. Cz. 1: Katalog systematyczny czy przedmiotowy, Bibliotekarz, R. 13: 1946, z. 6/7, s Zob.: T. Głowacka, Katalogi rzeczowe, wyd. 2, Warszawa 1975, s ; J. Sadowska, Adam Łysakowski bibliotekarz, bibliograf, bibliolog, Zagadnienia Informacji Naukowej, Warszawa 2002, nr 2, s M. Dzikowski, Zagadnienia teoretyczne i wskazania praktyczne budowy katalogu systematycznego. Materiały konferencji dyrektorów Bibliotek Głównych podlegających Ministerstwu Szkolnictwa Wyższego w dniach 4-5 czerwca 1954 r., BU UMK, Gabinet Rękopisów i Starodruków, Rps 933, s. 4, 15, 19 (maszynopis).

3 rzeczywistość, czyli w praktyce księgozbiór. Wychodził z założenia, że budowa schematu katalogu systematycznego powinna rozwijać się stopniowo na faktycznym stanie całego księgozbioru, a nie na abstrakcyjnie zawczasu skonstruowanym schemacie 7. Poszczególne działy tworzone były metodą indukcyjną, czyli na podstawie rzeczowo opracowanego księgozbioru biblioteki, tj. przydzielonych do poszczególnych dyscyplin dokumentów. Natomiast metoda dedukcyjna polegała na powiązaniu poszczególnych działów i poddziałów dziedzin wiedzy w ogólny układ schematu bibliotecznego, opartego o systematykę naukową 8. Dzikowski przyjął fakultetową systematykę wiedzy, która służyła od czasów średniowiecznych do końca XIX wieku potrzebom organizacji szkolnictwa wyższego i odegrała również dużą rolę w porządkowaniu zbiorów bibliotek uniwersyteckich. System ten ewoluował wraz z rozwojem struktur organizacyjnych uniwersytetów i najogólniej rzecz ujmując utrwalił podział dyscyplin wiedzy na teologię, nauki humanistyczne i matematyczno-przyrodnicze, prawo i medycynę, jak również nauki techniczne 9. Metoda indukcyjno-dedukcyjna zakładała systematyczne zmiany zarówno w obrębie poszczególnych działów, jak również schematu ogólnego w miarę rozrastanie się zbiorów w poszczególnych dziedzinach 10. Fakultetowy porządek działów, struktura tematyczna zbiorów jak i profil gromadzenia biblioteki zgodny z kierunkami kształcenia na UMK wpłynął na kształt schematu katalogu systematycznego, oddanego do użytku już 1 sierpnia 1948 roku 11. Ostatecznie schemat otwierały nauki bibliologiczne oraz wydawnictwa informacyjne o treści ogólnej, potem widoczny jest fakultetowy podział na nauki humanistyczne i przyrodniczo-matematyczne oraz prawno-społeczne. Schemat zamykały dyscypliny stosowane takie jak rolnictwo, nie mieszczące się w strukturze organizacyjnej toruńskiej uczelni. W obrębie każdego działu głównego wewnętrzne podziały oparte były na aktualnej systematyce dyscyplin. W 1950 roku nastąpiła pierwsza przebudowa schematu, w wyniku której fakultetowy układ został zastąpiony systemem w ogólnych zarysach podporządkowanym marksistowskiej klasyfikacji nauk, zaś następstwo działów głównych, wzorowane w pewnym stopniu na tablicy klasyfikacyjnej Przewodnika Bibliograficznego, zostało podporządkowane logicznemu ciągowi od nauk społecznych poprzez matematyczno-przyrodnicze do kultury 12. Rok 1954 był przełomowym w procesie krystalizacji (tworzenia) systemu klasyfikacyjnego w toruńskiej bibliotece uniwersyteckiej, ustalony bowiem został 7 Tamże, s B. Woźniczka-Paruzel, Geneza i rozwój katalogu rzeczowego, s B. Sosińska-Kalata Klasyfikacja: struktury organizacji wiedzy, s. 57, M. Dzikowski, Zagadnienia teoretyczne i wskazania praktyczne budowy katalogu systematycznego, s. 6-7, Archiwum BU UMK, Oddział Opracowania Rzeczowego: sprawozdanie za 1948 rok, s. 8 (maszynopis). 12 T. Głowacka, Katalogi rzeczowe, s

4 stały porządek działów głównych (aktualny do dziś), w którym oprócz działu ogólnego wszystkie dyscypliny szczegółowe ujęte zostały w trzy nadrzędne kategorie przedmiotowe: Przyroda Społeczeństwo Kultura. Taki układ miał swoje uzasadnienie w procesie ewolucyjnym, który Dzikowski tłumaczył w sposób logiczny: przyroda stworzyła społeczeństwo, a ono z kolei wytworzyło kulturę 13. Taki kształt katalogu dawał usystematyzowany przegląd posiadanego przez Bibliotekę Uniwersytecką w Toruniu piśmiennictwa z XIX i XX wieku. Dla zapewnienia wewnętrznej spoistości i przejrzystości porządku katalogu wprowadził też cztery ujednolicone poddziały wspólne: Ogólny, Organizacja, Historia oraz Stan dyscypliny. Częścią integralną tego katalogu był uzupełniający go alfabetyczny indeks działów i poddziałów. Ten wypracowany drogą ustawicznych modyfikacji w Oddziale Opracowania Rzeczowego typ katalogu zaprezentował Dzikowski 5 czerwca 1954 roku na odbytym w Toruniu zjeździe dyrektorów i pracowników bibliotek uniwersyteckich. W wygłoszonym wówczas referacie, przygotowanym wspólnie z Aleksandrą Zajkowską i Marianem Smereką, pt. Zagadnienia teoretyczne i wskazania praktyczne budowy katalogu systematycznego podkreślił znaczenie tego typu katalogu dla celów naukowodydaktycznych w przeciwieństwie do krytycznie przez siebie ocenianych układów przedmiotowego i dziesiętnego 14. Od momentu powstania w roku 1948 do chwili zamknięcia w 1995 kartkowy katalog systematyczny był ustawicznie rozbudowywany i modernizowany zgodnie z rozwojem poszczególnych dyscyplin i przyrostem księgozbioru. W latach 70. i 80. XX wieku nowelizowano poszczególne działy, uaktualniając wewnętrzną systematykę dyscyplin. Dokonywano także przesunięć całych działów, mając na uwadze aktualny stan klasyfikacji nauk. Wprowadzano ponadto nowe zagadnienia i modyfikowano nazewnictwo. Poddziały wspólne również poddane zostały rozbudowie i uzyskały podział na ogólne i specjalne, czyli te które można stosować tylko we wskazanych działach, np. architektura, malarstwo, rzeźba. rysunek stosowane tylko w Sztukach Pięknych (poddziały podobne do analitycznych w UKD). Te właśnie działania odzwierciedlały istotę metody indukcyjno-dedukcyjnej zmierzającej do rozwoju katalogu poprzez systematyczne zmiany. Lata 90. XX wieku były czasem wielkich transformacji w polskich bibliotekach uniwersyteckich. Komputeryzacja procesów gromadzenia, opracowywania i przeszukiwania księgozbiorów miała również wpływ na kształt i funkcjonowanie systemu klasyfikacyjnego w toruńskiej bibliotece uniwersyteckiej. Próby dostosowania katalogu systematycznego do nowoczesnych technologii wyszukiwawczych podjęli pracownicy Oddziału Opracowania Rzeczowego Biblioteki UMK wspierani przez pracowników Oddziału Automatyzacji. Już w 13 M. Dzikowski, Zagadnienia teoretyczne i wskazania praktyczne budowy katalogu systematycznego, s Tamże, s. 19.

5 1989 roku rozpoczęto prace nad przygotowaniem oprogramowania do opracowania komputerowego indeksu dla katalogu systematycznego. W rok później opracowana została struktura bazy danych odzwierciedlająca schemat katalogu systematycznego, co stanowiło punkt wyjścia do tworzenia własnego katalogu w formie bazy danych. W roku 1991 prowadzone były dyskusje nad celowością i rodzajem wprowadzenia notacji klasyfikacji systematycznej, które zaowocowały założeniem bazy danych RZECZ. Wprowadzane do niej były symbole notacji niezbędne do klasyfikowania zbiorów. Z czasem wszystkie działy i poddziały w tablicach klasyfikacji systematycznej otrzymały symbole literowe i od roku 1994 notacje klasyfikacji systematycznej są zapisywane w rekordach bibliograficznych katalogu komputerowego (do roku 1998 w polu lokalnym 690 bibliotecznego systemu zintegrowanego ISIS, a obecne w polu 090 sytemu Horizon) 15. Notacja Klasyfikacji Systematycznej Biblioteki Uniwersyteckiej w Toruniu jest systemem jednolitym, którego podstawowa baza notacyjna składa się z elementarnych znaków graficznych jednego tylko rodzaju, tj. liter alfabetu łacińskiego. Litery z kolei służą do tworzenia podstawowych jednostek leksykalnych, czyli symboli działów głównych i poddziałów wspólnych klasyfikacji. Symbole literowe notacji całkowicie odbiegają od języka naturalnego i nie mają swych odpowiedników słownych, czyli są zbiorem znaków semantycznie pustych. Symbole notacji spełnią następujące funkcje: 1. porządkującą, tzn. poszczególne symbole składają się od 2 do 6 liter (pierwsza duża) zawsze różnych, następujących w normalnej kolejności alfabetycznej, np. Ep, Epb, Epc. Każdy symbol odpowiada jednej klasie działów głównych lub poddziałów wspólnych; 2. funkcje odwzorowywania zależności hierarchicznej pomiędzy szerszymi a węższymi klasami tematycznymi. Symbol działu głównego składa się zawsze z 2 liter. Tworzenie symboli klas bardziej szczegółowych odbywa się poprzez dodanie kolejnej litery alfabetu do symboli klas nadrzędnych, np. Ep Sztuki Plastyczne, Epb Teoria Sztuk Plastycznych, Epc Techniki i Technologie Sztuk Plastycznych. Notację BU w Toruniu można uznać za optymalną ze względu na następujące cechy 16 : 1. elastyczność symboliki istnieje możliwość rozwoju i wprowadzenia nowych klas poprzez dodanie litery bez potrzeby reorganizacji całości lub części układu, np. Ep Sztuki Plastyczne symbol działu ogólnego; 15 Archiwum BU UMK, Oddział Opracowania Rzeczowego: sprawozdania z działalności za lata (maszynopis). 16 Zob. pozycje omawiające funkcje, cechy i strukturę: E. Chmielewska-Gorczyca, Struktura języka informacyjnowyszukiwawczego, Zagadnienia Informacji Naukowej, Warszawa 1982, nr 2, s ; O. Ungurian, Elementy teorii języków informacyjnych: materiały szkoleniowe, Warszawa 1976, s

6 Epk Sztuka Dziecka ostatni symbol w dziale ogólnym Sztuk Plastycznych; 2. zwięzłość i prostotę symboli, które zawierają optymalną do uchwycenia i zapamiętania dla oka liczbę znaków od trzech do sześciu; 3. symbole są z zasady łatwe do wymówienia i napisania, np. Epef, Eped, Epec; 4. mnemonika strukturalna symboliki, która ułatwia zapamiętywanie znaczenia wyrażeń, gdyż symbol klasyfikacyjny o zakresie węższym zawiera w sobie symbole o zakresie szerszym, np.: Epe Sztuka Powszechna, Epec Sztuka Powszechna Średniowieczna, Eped Sztuka Powszechna Nowożytna, Epgb Sztuka Polska, Epgbc Sztuka Polska Średniowieczna, Epgbd Sztuka Polska Nowożytna. Reguły gramatyki w notacji Klasyfikacji Systematycznej składnia i semantyka 17. Sztucznym językiem notacji rządzi jednoznaczna gramatyka i dzięki temu jest on przekładalny na język naturalny: Symbole działów głównych i poddziałów wspólnych to wyrażenia elementarne tworzące zdanie; Jeden symbol działu głównego jako wyrażenie elementarne może tworzyć zdanie, np. Epfz = Sztuka Niemiec; Maksymalna liczba wyrażeni elementarnych w zdaniu to 4=1 symbol działu głównego + najwięcej trzy symbole poddziałów wspólnych, np. Ep.Gfa.Feb.Fbp = Akademie Sztuki Pięknych w Polsce, wystawy; Żadne wyrażenie elementarne nie może się w zdaniu powtarzać; Kolejność występowania symboli w zdaniu jest ściśle określona. Symbol działu głównego stoi na pierwszym miejscu, natomiast symbole poddziałów wspólnych geograficznych i specjalnych zawsze poprzedzają symbole poddziałów formalnych; Używane są wskaźniki typu kropka, która oddziela następujące po sobie wyrażenia elementarne Epgbeb.Kmn.Fbp = zbiory malarstwa sztuki polskiej XX wieku. Notacje klasyfikacji systematycznej książnicy uniwersyteckiej w Toruniu służyły do porządkowania dokumentów według kryteriów treściowych i tylko wybranych cech formalnych, np. niektóre poddziały wspólne określały typ dokumentu: Fab = słowniki, encyklopedie, Fae - bibliografie. Dlatego też, dla potrzeb kolekcji w wolnym dostępie stworzony został znak miejsca, który 17 Zob. publikacje omawiające gramatykę notacji: B. Sosińska-Kalata, Systemy notacyjne w językach informacyjno -wyszukiwawczych, Zagadnienia Informacji Naukowej, Warszawa 1990, nr 2, s ; Słownik encyklopedyczny informacji i systemów informacyjno-wyszukiwawczych, oprac. i red. naukowa B. Bojar, Warszawa 2002, s. 363.

7 umożliwia porządkowanie księgozbioru według dziedzin wiedzy, autorów lub tytułów oraz dat wydania i dzięki temu określa miejsce dokumentu w kolekcji, czyli jest jego sygnaturą 18. Podstawą do tworzenia znaku miejsca są tablice klasyfikacji systematycznej z jej notacyjnymi symbolami. W obrębie znaku miejsca narzędziem porządkującym jest alfabet, który zgodnie z metodą Cuttera porządkuje symbole notacji oraz szereguje dokumenty według nazwisk autorów lub pierwszych wyrazów tytułów 19. Znak miejsca składa się z czterech stref oddzielonych od siebie ukośnikiem. Są to: 1. strefa notacji Epc.Kmn; 2. strefa autora Angel, M (dla parc zbiorowych) ***; 3. strefa tytułu Pai (3 pierwsze litery); 4. strefa wydania Przykłady: Epc.Kmn/Angel, M./Pai/1984 dla Painting for calligraphers /Marie Angel/1984; Epc.Kmn/***/Twa/2007 dla Twarze /oprac tekstu Myriam Ferrón/2007. System klasyfikacyjny Biblioteki Uniwersyteckiej w Toruniu opracowany został na użytek konkretnej biblioteki i nie wychodząc poza jej granice zachował swój charakter lokalny. Obecnie klasyfikacja systematyczna pozwala na organizację piśmiennictwa na najniższym poziomie, czyli na rozstawienie księgozbioru na półkach z wolnym dostępem. Język informacyjno wyszukiwawczy jakim jest system klasyfikacyjny biblioteki toruńskiej pomimo, iż nie zyskał zasięgu uniwersalnego wydaje się być jak najbardziej odpowiedni dla jej potrzeb z kilku względów: odwzorowuje strukturę tematyczną zbiorów umożliwiając wieloaspektowe wyszukiwanie dokumentów według ich treści co bardzo oszczędza czas czytelnika w porównaniu z sytuacją, gdy trzeba było wyszukiwać pozycje według numerus currens; posiada prostą, jednolitą strukturę oraz jednoznaczną gramatykę i dlatego jest łatwy do przyswojenia, i stosowania zarówno przez bibliotekarzy jak i użytkowników; odpowiada warunkom kadrowym i finansowym biblioteki. Adaptacja systemu uniwersalnego, np. Klasyfikacji Biblioteki Kongresu byłaby bardzo czasochłonna i kosztochłonna. 18 Problem wolnego dostępu w BU UMK omówiony został w artykule przygotowywanym do druku przez: A. Klugowska, Od zbiorów specjalnych do wolnego dostępu czyli transformacje w Bibliotece Uniwersyteckiej w Toruniu. 19 B. Sosińska-Kalata, Klasyfikacja: struktury organizacji wiedzy, s

8 Klasyfikacja Systematyczna Biblioteki Uniwersyteckiej w Toruniu nie jest jedynym językiem informacyjno-wyszukiwawczym oprócz niego funkcjonuje język haseł przedmiotowych KABA, który pozwala na tworzenie bardziej szczegółowych charakterystyk treści dokumentów.