ZESZYTY NAUKOWE. Uczelni Warszawskiej im. Marii Skłodowskiej-Curie

Transkrypt

1 ZESZYTY NAUKOWE Uczelni Warszawskiej im. Marii Skłodowskiej-Curie KWARTALNIK 3 (53) / 2016

2 RADA NAUKOWA / SCIENTIFIC COUNCIL Prof. prof.: Kazimierz WORWA przewodniczący, Maciej TANAŚ sekretarz, Olga BAŁAKI- RIEWA, Henryk BEDNARSKI, Michał BOCHIN, Wiktor CZUŻIKOW, Nadieżda DIEJEWA, Rudolf DUPKALA, Józef FRĄŚ, Karl GRATZER, Dieter GREY, Janusz GUDOWSKI, Dietmar JAHNKE, Tatiana JEFIMIENKO, Norbert KANSWOHL, Henryk KIRSCHNER, Mirosław KMEC, Anatolij KOŁOT, Wiesław KOWALCZEWSKI, Zbigniew KRAWCZYK, Vladimir KRĈMERY, Natalia KUTUZOWA, Stefan M. KWIATKOWSKI, Zbigniew LANDAU, Ella LIBANOWA, Jelena MAKAROWA, František MIHINA, Walery NOWIKOW, Witalij PRAUDE, Michaił ROMANIUK, Zdzisław SIROJĆ, Wojciech SŁOMSKI, Marek STOROŠKA, Władimir SUDAKOW, Jan SZCZEPAŃSKI, Janusz TANAŚ, Besrat TESFAYE, Zachraij WARNALIJ, Nonna ZINOWIEWA ZESPÓŁ REDAKCYJNY / EDITIONAL TEAM Katarzyna BOCHEŃSKA-WŁOSTOWSKA zastępca redaktora naczelnego, Maciej DĘBSKI zastępca redaktora naczelnego, Anna OPALIŃSKA sekretarz redakcji, Jerzy CHORĄŻUK, Jakub Jerzy CZARKOWSKI, Krzysztof KANDEFER, Jurij KARIAGIN, Edyta ŁYSZKOWSKA, Ingrid RUŽBARSKÁ, Maciej SMUK, Magdalena WOŹNICZKO, Agnieszka ZIELIŃSKA REDAKTORZY TEMATYCZNI / THEMATIC EDITORS Prof. prof.: Józef FRĄŚ, Marek GRENIEWSKI, Mariusz JĘDRZEJKO, Zbigniew KRAWCZYK, Grzegorz MAJKOWSKI, Zdzisław NOWAKOWSKI, Jan SZCZEPAŃSKI, Maciej TANAŚ REDAKTORZY STATYSTYCZNI / STATISTICAL EDITORS Prof. Brunon GÓRECKI, Tadeusz MIŁOSZ REDAKTORZY JĘZYKOWI / LANGUAGES EDITORS Jęz. pol. Katarzyna BOCHEŃSKA-WŁOSTOWSKA, jęz. ang Małgorzata CZAPLEJEWICZ- KOŁODZIŃSKA, Małgorzata ŻYCKA, jęz. ang., ros. i ukr. Susanna KITAJEWA, jęz. ros. i białorus. TAMARA JAKOWUK, jęz. niem. Barbara KAZUBEK, jęz. ros. i ukr. Jurij KARIA- GIN, jęz słow. i cz. Lenka LACHYTOVÁ REDAKTOR TECHNICZNY / TECHNICAL EDITORS Adam POLKOWSKI, apolkowski@vp.pl DRUK I OPRAWA / PRINTERING AND BINDING Sowa Sp. z o.o Warszawa, ul. Hrubieszowska 6a tel./fax /22/ ; sowadruk@sowadruk.pl WYDAWCA / PUBLISHER Uczelnia Warszawska im. Marii Skłodowskiej-Curie Warszawa, ul. Łabiszyńska 25 tel./fax /22/ ; zeszytynaukowe@uczelniawarszawska.pl Copyright by Uczelnia Warszawska im. Marii Skłodowskiej-Curie Wersja papierowa pisma jest wersją pierwotną /The paper version of the journal is the initial release/ Nakład 50 egzemplarzy ISSN

3 Spis treści / Contents ROZPRAWY ARTYKUŁY STUDIA DISSERTATIONS ARTICLES STUDIES Ramiro Délio BORGES de MENESES... 9 Princípio da Incerteza de W. Heisenberg: entre a física e a filosofia The uncertainty principle of W. Heisenberg: physic and philosophy Zasada nieokreśloności W. Heisenberga: fizyka i filozofia Jerzy CHORĄŻUK Esej o wolnej woli Essay about the free will Olga MAZURKIEWICZ Звичаєві норми етикету в культурі гостинності українців Customery norms of the label in the culture of the hospitality of Ukrainians Zwyczajowe normy etykiety, w kulturze gościnności Ukraińców Konstantin D. JAKIMCZUK, Erna G. MELNIK Современные экономические системы: управление факторами развития Contemporary economic systems: managing development factors Współczesne systemy ekonomiczne: zarządzanie czynnikami rozwoju Аnatolij G. DRABOWSKIJ, Мykoła І. PETRENKO Соціально-економічний розвиток України: втрачені можливості Social-economic development of Ukraine: lost possiblities Społeczno-ekonomiczny rozwój Ukrainy: stracone możliwości

4 4 Spis treści / Contents Dmitrij W. GUNIA Еврoпейскoе измерение в гoсудaрственнoм упрaвлении и егo влияние нa персoнaл гoсудaрственнoй службы The European dimension of managing and his influence on state services Europejski wymiar zarządzania państwem i jego wpływ na służby państwowe Ukrainy Tomasz WOŁOWIEC, Mirosław CIENKOWSKI The need to harmonize of personal income taxation: an attempt of evaluation Potrzeba harmonizacji opodatkowania dochodów osobistych: próba oceny Anatolij G. DRABOWSKIJ Новая парадигма регионального развития в XX веке New paradigm of the regional development in the 20th century Nowy paradygmat regionalnego rozwoju w XX wieku Marlena PIEKUT, Magdalena WOŹNICZKO Wiejskie gospodarstwa domowe w Polsce na rynku usług gastronomiczno-hotelarskich Country households in Poland on the market of catering hotel services Waldemar STELMACH Esej o klimacie społecznym Essay about the social climate Piotr DOMINIK Rola kultury organizacyjnej w kształtowaniu konkurencyjnej pozycji przedsiębiorstw branży turystycznej Role of the organizational culture in the forming of the competitve position of enterprises of the tourist trade Aleksandr J. BESPALCZYK Интегpaция Укpaины в евpoпейскoe сoциoкультуpнoе пpoстpaнствo: сoстoяние и пеpспективы Integration of Ukraine with the European socioculture space: the state and prospects Integracja Ukrainy z europejską przestrzenią socjokulturową: stan i perspektywy

5 Spis treści / Contents 5 Grażyna KUŚ Specyfika zarządzania kadrą wysoko wykwalifikowaną w organizacjach nastawionych na rozwój Specificity of managing the staff high qualified in organizations set to the development Agnieszka ZIELIŃSKA Z pedagogiki porównawczej. System edukacji w Finlandii From comparative pedagogy. The education system in Finland Agnieszka GONDEK O szkole, nauczycielu, nauczaniu i wychowaniu w świetle ujęć Aleksandra Kamińskiego About school, teacher, teaching and bringing in the Aleksander Kamiński concept Urszula DURLAK, Iwona KALINOWSKA-WIĄCEK Rola rekreacji ruchowej i jej wpływ na młodzież niedostosowaną społecznie The role of recreation and its impact on young people socially maladjusted Edyta ŁYSZKOWSKA E-learning we współczesnej dydaktyce E-learning in contemporary didacties Informacje dla autorów / Information for Authors Recenzenci Zeszytów Naukowych Uczelni Warszawskiej im. Marii Skłodowskiej-Curie / Reviewers of Scientific Journals

6

7 ROZPRAWY ARTYKUŁY STUDIA DISSERTATIONS ARTICLES STUDIES

8

9 ZESZYTY NAUKOWE Uczelni Warszawskiej im. Marii Skłodowskiej-Curie Nr 3 (53) / 2016 [s. 9-22] ISSN Ramiro Délio BORGES de MENESES Instituto Superior de Ciências da Saúde, Gandra, Paredes. PORTUGAL Princípio da Incerteza de W. Heisenberg: entre a física e a filosofia Introdução O criador da mecânica das matrizes nasceu, a 15/12/1901, em Wuertzburg (Baviera) e faleceu, em Muenchen, a 01/02/1976. Frequentou a escola de Wien, Rosenthal e Pringsheim, doutorando-se em Física Teórica, em 1923, sob a direcção de Sommerfeld. No ano seguinte, torna-se Privat Dozente em Goettingen, sucedendo, em 1926, a N. Bohr, como leitor de física, em Copenhagen. Passou a Leipzig (1927) como professor catedrático, depois a Berlin (1941) e, novamente, a Goettingen (1946). Desde 1958 que ensina em Muenchen, onde acumula com a direcção do Max Planck Institut. Em 1932, Werner Heisenberg foi agraciado com o Prémio Nobel da Física e, em 1955, nomeado por Pio XII membro da Academia Pontifícia das Ciências (Roma). Com este artigo, celebramos o primeiro centenário do nascimento de W. Heisenberg, a 5 de Dezembro de 1901, recordando a memória do professor ordinário de Física Teórica da Universidade de Leipzig, entre e, posteriormente, director do Max Plank Institut, Muenchen. Uma das teorias fundamentais é sobre o indeterminismo da Mecânica Quântica que se apresenta, ora

10 10 Ramiro Délio BORGES de MENESES como métrica, ora como realidade, porque a partícula-onda não é ente actual, mas surge como entidade dual e como fenómeno potencial que está em determinação. Nem todo o determinismo real se fundamente na relação ontológica de causalidade. O fieri do fenómeno é determinado pela forma imanente do ser espacio-temporal. Será a natureza física determinista ou indeterminista? Como se comporta a natureza na evolução? Mas, uma coisa é o evoluir da realidade física, ou deverá a interpretação da natureza apresentar-se como determinista ou indeterminista. Com este estudo pretendemos saber qual o fieri da natureza, quanto ao aspecto ontológico, na procura de definir o seu sentido gnosiológico, ora potencial ora actual. A nossa reflexão vai da física quântica até à filosofia. Uma das maiores dificuldades a que deu origem a Mecânica Ondulatória foi a indeterminação que passou a apresentar a localização e o valor da quantidade de movimento duma partícula em movimento. Na Mecânica Clássica, ainda quando praticamente impossível, aceitava-se, em princípio pelo menos implicitamente que era possível, num dado instante, conhecer, simultaneamente, a posição e a velocidade (ou quantidade de movimento) de qualquer partícula em movimento. Pois, admitia-se a possibilidade teórica de idealizar um dispositivo de medida que não alterasse valores das grandezas a medir. Na Mecânica Ondulatória, tal possibilidade é excluída. A única coisa que é possível conhecer é uma onda de probabilidade As condições deste indeterminismo foram precisadas por Heisenberg na sua Mecânica Quântica (1925). As condições deste indeterminismo ou as relações de incerteza de Heisenberg não são possíveis de observar e medir ao mesmo tempo, a posição e a velocidade (ou a quantidade de um movimento) de um electrão em movimento, o que torna impossível prever, com certeza, o seu comportamento futuro. O que se diz do electrão vale para qualquer corpúsculo-onda. Esta impossibilidade não é somente uma impossibilidade prática, como na Mecânica Clássica, mas resulta em impossibilidade de princípio. De acordo com as relações de incerteza de Heisenberg, pode-se, em princípio, determinar com rigor a posição da partícula-onda num dado momento. Mas esta determinação ou certeza implica a indeterminação da velocidade ou quantidade de

11 Princípio da Incerteza de W. Heisenberg: entre a física e a filosofia 11 movimento. Porém, a determinação exacta da velocidade ou quantidade de movimento implica a indeterminação total da posição. A exactidão é tanto maior quanto menor for. Assim, o princípio de incerteza demonstra a impossibilidade de o fazer, impondo limites à exactidão, com que se pode conhecer a trajectória de uma partícula subatómica. Quantitativamente, chega-se a esta conclusão: o produto da indeterminação acerca de uma coordenada pela indeterminação acerca da componente conjugada da quantidade de movimento é sempre, pelo menos, da ordem da constante de Planck. Ou, por outras palavras, toda a observação física, que quer, ao mesmo tempo, determinar a posição de um corpúsculo e a sua quantidade de movimento, permanece sempre e necessariamente de tal modo indeterminada que a incerteza da medida da posição multiplicada pela incerteza da medida da quantidade de movimento constitui uma grandeza, que nunca é menor do que um quantum actionis. As relações de indeterminação, diz De Broglie, são uma consequência necessária da possibilidade de fazer corresponder, ao estado dum corpúsculo, uma certa onda associada, segundo os princípios gerais da interpretação probabilística. Pergunta-se se não será possível descobrir um dispositivo de medida que permita conhecer a posição e o estado de movimento dum corpúsculo, com maior precisão do que aquela que permitem as relações de indeterminação. Heisenberg e Bohr, através de análises subtis e profundas dos processos possíveis de medida, crêem ter demonstrado que nenhuma medida pode conduzir a resultados discordantes dos das referidas relações. A razão profunda do impossibilidade da medição rigorosa, simultânea, da posição e do estado de movimento duma partícula-onda parece estar no facto da existência de duas descontinuidades essenciais, muito provavelmente como observa De Broglie, ligadas entre si. Por um lado, o quanto de acção, por outro, a descontinuidade da matéria e da radiação. É o que parece concluir-se da experiência ideal. Trata-se de localizar, com precisão, um corpúsculo. O corpúsculo é extremamente pequeno, pelo que nenhum processo mecânico permitirá determinar com rigor as suas coordenadas.

12 12 Ramiro Délio BORGES de MENESES O melhor processo para explorar o espaço numa escala pequeníssima é o uso de radiações de pequeno comprimento de onda. Quanto menor for o comprimento de onda, mais exacta será a determinação da posição do corpúsculo em questão. Todavia, devemos ter em conta que a emissão de energia se processa por quantos de energia e que o quanto de acção (h) é uma constante. Devemos, ainda, ter presente que o comprimento de onda é inversamente proporcional à frequência, o que significa que quanto menor for o comprimento de onda. Sendo assim, ao diminuirmos o comprimento de onda, aumentamos a frequência de radiação, e, ao aumentarmos esta, aumentamos a energia dos seus fotões. Mas, quanto mais levada for a energia dos fotões, maior será a quantidade de movimento que eles cederão ao corpúsculo, cuja posição se pretende medir. Conclui-se, pois, que o dispositivo de medida, orientado para a determinação exacta da posição do corpúsculo, alterou a quantidade de movimento deste, a qual nos ficou inteiramente indeterminada. Podemos imaginar também um dispositivo para medir com exactidão o estado de movimento do corpúsculo. A velocidade dum electrão, por exemplo, pode ser estudada, tendo em conta a luz que ele difunde e o chamado efeito Doppler que, verificado para as ondas sonoras, tem também lugar nas ondas luminosas. A luz, que chega a um observador, varia de cor, isto é, de frequência, segundo o movimento de aproximação ou afastamento da fonte luminosa em relação ao observador. O resultado, porém, seria análogo uma vez medida com rigor a velocidade do corpúsculo e ficaríamos a ignorar a sua posição. Análise física do indeterminismo Qualquer processo pode ser interpretado quer em termos de corpúsculos quer em termos de ondas. Porém, encontra-se para além das nossas possibilidades gnoseológicas provatur que estamos realmente a lidar com corpúsculos ou com ondas, dado que não podemos determinar simultaneamente todas as demais propriedades que caracterizam um corpúsculo ou uma onda, respectivamente. Poderemos asseverar que as narrações (ondulatória e corpuscular) devem ser vistas como maneiras complementares de conceber o mesmo e único processo objec-

13 Princípio da Incerteza de W. Heisenberg: entre a física e a filosofia 13 tivo, que em casos limites admite uma interpretação intuitiva completa. Logo, na ordem epistemológica, apresenta-se a possibilidade limitada de realizar medições que definem os horizontes sobre os nossos conceitos de partícula ou de onda. A descrição corpuscular significa, ao fim e ao cabo, como realizamos as medidas, com o objectivo de obtermos informações exactas acerca das relações entre quantidade de movimento e energia, tal como sucede no efeito de Compton, matematicamente expresso por: = 2. sen 2. (1) Com efeito, criticamente, as experiências, que implicam determinações de lugar e de tempo, podem ser intuídas por uma representação ondulatória, como sucede na passagem de electrões através das lâminas delgadas e das observações do feixe deflectido. Na verdade, a posição (x, x 2, x 3) e a quantidade de movimento (de um electrão, por exemplo), não podem ser determinadas, simultaneamente, com rigor. Se desejamos considerar a passagem de um electrão por uma fenda e a observação da figura da difracção como medida simultânea da posição e da quantidade de movimento (p = m.v), sob o ponto de vista do conceito de corpúsculo, então a largura da fenda dar-nos-á a incerteza x da posição do electrão na direcção perpendicular à direcção do movimento. Pois, o aparecimento de uma figura de difracção permite-nos tão-somente afirmar que o electrão, ou outra partícula, passaram pela fenda. O ponto da fenda, em que se deu a passagem, fica totalmente indeterminado. Todavia, ainda sob o critério da teoria corpuscular, a ocorrência da figura de difracção no alvo deve ser interpretada no sentido de que o electrão sofre, na fenda, um desvio para baixo ou para cima. A sua quantidade de movimento (p = m.v) passa a ter, por este motivo, uma componente de valor p, perpendicular à primitiva direcção do deslocamento (2). Verifica-se, pois, que, se x for o ângulo de desvio médio, o valor médio p é dado por: p ~ p.

14 14 Ramiro Délio BORGES de MENESES Contudo, os resultados experimentais podem explicar-se satisfatoriamente à luz da representação ondulatória, segundo a qual x está ligado com a largura da fenda, x, e pelo comprimento de onda: x. sen ~ = h/p. Assim, o acréscimo médio da quantidade de movimento, na direcção paralela à fenda, será dado pela relação: p ~ p / x = h/ x x p ~ h /. = h A esta relação dá-se o nome de princípio de incerteza de Heisenberg. Poderemos seguir o texto de Heisenberg, tal como ele o expressou: Die Tatsache, dass der Ort eines Elektrons mit einer gewissen genauigkeit q bekannt ist, laesst sich im Wellenbild offenbar durch eine Wellenfunktion beschreiben, deren. Amplitude nur in einem Kleinen Bereiche von der ungefaehren groesse q merklich von Null verschieden ist. Eine deartig gebaute Wellen funktion kann man sich stets zusammengesetzt denken aus einer Anzahl von Partialwellen, welche so miteinander interferieren, dass sie sich in dem kleinem Raumbereich q gegenseitig verstaerken, ausserhalb desselben aber ueberall gegenseitig ausloeschen (...) Im Laufe der Zeit wird ein derartiges Wellenpaket im allgemeinen seine Groesse und seine Gestalt veraendern und wird schliesslich, abgesehen von speziellen Faellen, ueber den ganzen Raum zerstreut werden Der Geschwindigkeit des Wellenpakets entspricht auch die Geschwindigkeit des Elektrons. Jedoch ist durch das Wellenpaket keine genaue Geschwindigkeit definiert, da es sich, wie gesagt, abgeschen von seiner Vorwaertsbewegueng, noch ausbreitet und zerstreut. Deise Zerstreuung gibt also zu einer Unbestimmtheit in der Definition des Impulses (Masse x Geschwindigkeit) vom Betrag sagen wir p Anlass Aus den einfachsten Gesetzen der Optik zusammen mit Gleichung M, des mathematischen Anhangs kann hergeleitet werden, dass:

15 Princípio da Incerteza de W. Heisenberg: entre a física e a filosofia 15 q p h Man denke sich das Wellenpaket aus ebenen Wellen zusamnengesetzt, deren Wellenlaengen in der Umgebung von = o liegen sollen (3). Com efeito, é impossível, mesmo teoricamente, sem violar as leis da natureza, imaginar um dispositivo para determinar simultaneamente, com precisão rigorosa, a posição da partícula e a sua quantidade de movimento, tal como se definem pelas relações de incerteza. Os parâmetros x, y e z são extensões espaciais ou coordenadas: x1, y1, z1, nos próprios eixos de um grupo de ondas, e p é a quantidade de movimento ou impulsão. Em consequência da definição da posição do electrão por meio de uma fenda, que determina a incerteza x,a partícula adquire uma quantidade movimento paralela à fenda da ordem de grandeza referida. Só sujeita a esta incerteza pode conhecer-se a sua quantidade de movimento a partir da figura da difracção. Esta ordem matemática está definida da seguinte forma: Diese Beziehung kann einzeln auf jeden Foreiheitsgrad fuer sich angewendet werden: x p x h; y p y h; z p z h Die Unbestimmtheitsrelationen entsprechen der frueher uebichen Einteilung des Phasenraumes in Zellen der groesse h und praezisieren den physikalischen Inhalt dieser Zelleneinteilung (4). Só sujeita a esta incerteza pode conhecer-se a sua quantidade de movimento a partir da difracção Segundo a relação de incerteza, h representa um limite absoluto da medição simultânea da coordenada e da quantidade de movimento, até ao qual, na situação mais favorável, podemos descer, mas abaixo do qual nunca poderemos passar. Mas, para além disso, em mecânica quântica, a relação de incerteza é, per naturam suam, válida para qualquer par arbitrário de variáveis conjugadas(5). Não se sabe a posição do corpúsculo no espaço, porque a onda está infinitamente difusa no espaço. Para a onda de Broghie associada, teremos:

16 16 Ramiro Délio BORGES de MENESES k = 2 / = 2 m f / h; k = 2 (m ) / h; d (m ) x = x p h / 2. Se pela observação queremos calcular a posição do electrão no espaço da onda e, ao mesmo tempo, a quantidade de movimento ou velocidade da partícula, então a energia de excitação dos átomos pode ser também utilizado não já para a reemissão da luz, mas para outras acções, pela introdução de outro gás, como indicador. A energia transferida, nos choques com os átomos excitados do primeiro gás, pode ser utilizada para a dissolução daquelas moléculas (Franck, 1992). A excitação, por meio da luz monocromática, significa a cedência ao átomo pelos quanta de energia de valor exactamente igual a h. Conhecemos, pois, com toda a exactidão a energia dos átomos excitados. Assim, em virtude da relação de Heisenberg: E. t ~ h, o tempo em que se dá a absorção, deverá ser absolutamente indeterminado. A relação de incerteza pode, também, deduzir-se a partir da seguinte ideia geral: se nos propusermos formar um feixe de ondas wave packet que ocupa uma distância finita na direcção do eixo dos x, a partir das unidades de ondas separadas, necessitamos para esse fim de dispor de ondas monocromáticas com uma dada variedade de frequências finitas, isto é, por ser: = h / p, cujas quantidades de movimento formem um espectro finito. Demonstra-se, de maneira análoga, que a extensão linear do feixe de ondas está ligada com o espectro requerido das quantidades de movimento pela expressão matemática: p. x ~ h A expressão análoga: E. t ~ h, poderá deduzir-se de maneira semelhante, de tal forma que não podemos determinar, simultaneamente, a quantidade de energia e o tempo. Determinamos um, em detrimento do outro. Contudo, este dispositivo, anexo à fenda, poderá lançar necessariamente o quantum luminoso para fora do que seria a sua trajectória não perturbada.

17 Princípio da Incerteza de W. Heisenberg: entre a física e a filosofia 17 Fundamentação Filosófica No aspecto gnoseológico, a incerteza de Heisenberg é marcada pelo erro da medida. Quanto maior a exactidão, menor será (comprimento de onda). Parece claro que o dualismo onda-corpúsculo e a indeterminação coagem-nos a abandonar qualquer tentativa de instituir uma teoria determinista. Logo, a lei da causalidade, pela qual o decorrer dos eventos, num sistema isolado, é completamente determinada pelo estado do sistema, no instante: t = o, perde a sua validade, pelo menos, segundo a mecânica clássica. Persistirá na nova teoria uma lei de causalidade, sendo possíveis dois pontos de vista. Ou os processos surgem de forma intuitiva ou ficamos presos à imagem da partícula-onda, deixando de ser válida a lei da causalidade. Mas, naturalmente, descrevemos o estado instantâneo do sistema por uma grandeza complexa:, que satisfaz a equação diferencial e, portanto, varia com o tempo de maneira completamente determinada, no instante t = o, para que o seu comportamento seja causal. Porém, o significado físico está restrito à quantidade / / 2 e a outras expressões quadráticas construídas analogicamente segundo os elementos da matriz, que só parcialmente definem. Daqui resulta que, mesmo que as grandezas, fisicamente determináveis, sejam conhecidas, no instante t = o, como o valor inicial da função, que não é definível de maneira completa. Logo, se poderá auferir que os acontecimentos se sucedem, realiter, de uma maneira in stricto sensu causalmente, mas de forma que não conhecemos exactamente o estado inicial. Assim, neste sentido, a lei da causalidade parece sem sentido. A física é indertiminista per naturam suam pertencendo ao domínio estatístico. A física passará a reger-se pelo princípio de causalidade potencial ou indeterminada, devido ao fieri deixando a causalidade actual. Cometemos sempre um erro de conhecimento e de medida, que não pode ser inferior a h/2. Segundo Heisenberg, a incerteza não é somente gnoseológica ou métrica, mas também real (6). Tudo porque a partícula, que está in fieri, se refere segundo a causalidade potencial. Não podemos saber o que se passa entre as duas fases ou estados de observação. E, porque, além disso, o microscópio electrónico de observação, ao iluminar

18 18 Ramiro Délio BORGES de MENESES o electrão, perturba-o. Com efeito, a interacção modifica o estado objectivo do fenómeno. O princípio do indeterminismo seria o mais problemático e discutido pelos cientistas e filósofos da física moderna. Esta questão toca na epistemologia e no princípio de causalidade quer físico quer metafísico (7). O princípio é válido porque, na escala diferencial e microscópica dos fenómenos atómicos e elementares, as funções gerais e leis estão em potência ou são probabilísticas. Não se pode calcular a própria posição, mas só a posição média (estatística) das partículas atómicas. Por isso, a previsão dos estudos futuros, não pode ser exacta, rigorosa, mas somente de valor aproximado. E, para Heisenberg, a ciência física não poderá progredir neste ponto. A partícula modifica a sua posição no evoluir espacio-temporal de forma contínua, parecendo não poder ser seguida, mesmo teoricamente. O indeterminismo objectivo ou real verifica-se na partícula-onda e no seu esse e pela causalidade intrínseca, como forma imanente do ente, para se manifestar em determinado ponto do espaço. Mas, se se exprime a interacção entre duas ou n-partículas-ondas livres ou entre átomos, saindo um efeito diverso e imprevisível. Os físicos teóricos e filósofos da ciência estão divididos em dois grupos ou teses diversas, entre as leituras subjectivistas e as objetivistas. Segundo a interpretação subjectivista, (como a Escola de Copenhague ou a leitura de Heisenberg ou Born), verifica-se o indeterminismo real nos fenómenos elementares ou infra-atómicos. O determinismo causal surge como efeito estatístico de n-entes mutáveis, constituindo um fieri ontológico. Não se pode descrever o que se passa entre duas observações sucessivas no evoluir do fenómeno da partícula-onda, porque tal expressão e os conceitos de partículas são conceitos clássicos. Com efeito, tais enunciados não se podem aplicar senão analogicamente aos fenómenos quânticos (8). O esquema matemático da mecânica clássica funda-se na realidade. Tal fundamento ontológico é necessário e suficiente. Mas, a interpretação objectivista nega que o indeterminismo seja real. Os entes físicos determinam-se pela própria natureza para agir de modo regular e constante.

19 Princípio da Incerteza de W. Heisenberg: entre a física e a filosofia 19 Somente, o conhecimento físico das n-causas complexas e dos efeitos estatísticos era relativo e imperfeito. Na verdade, os físicos relativistas (como A. Einstein, N. Lane, Schroedinger, L. Broglie) objectam que é possível dar uma imagem clara e exacta dos fenómenos quânticos no quadro do espaço-tempo como um contínuo (9). É uma questão de tempo que condiciona o progresso técnico da física teórica. Há parâmetros ocultos ainda por desvendar. Alguns usam a mesma linguagem da mecânica quântica, mas dão-lhe um significado real. É uma contradição formal e lógica. Contudo, outros postulam o princípio do determinismo causal a priori. Os físicos marxistas, como Blochinzeve, Alexandrov, acusam a escola de Copenhague de ser realista e reaccionária. Mas, os teóricos da mecânica quântica poderiam acusá-los: os físicos da escola marxista são materialistas. Quem decide da verdade científica dos princípios é a crítica e somente a filosófica. O princípio do indeterminismo não se pode aplicar aos entes físicos individuais, no fieri temporal das partículas-ondas elementares, porque repugna à estrutura oncológica do ser dos entes, da forma seguinte: ente activo = potência + acto. Assim, o acto é princípio determinante. Mas, tratando-se do efeito resultante da interacção de n-causas (partículas-ondas), pode dar-se o indeterminismo real, porque o conjunto das n-causas complexas já não age por determinação causal. Na verdade, a teoria axiomática da Mecânica Quântica é admissível não só teórica, mas também experimentalmente (10). Conclusão O princípio de incerteza de W. Heisenberg é um dos axiomas fundamentais da mecânica quântica, a par com o princípio da complementaridade de N. Bohr. A relação p x x ~ 2 h, que foi apresentada ao longo deste estudo, para o caso da difracção por uma fenda, é in genere aplicável e recebeu o nome de relação de incerteza. Sempre que se determina mais exactamente a coordenada do electrão, diminuindo a abertura da fenda, será tanto mais indeterminada, quanto fazendo corresponder à projecção do impulso do electrão. Mas, a indeterminação da coordenada e do impulso, que figura na fórmula da incerteza, deve-se não à imperfeição

20 20 Ramiro Délio BORGES de MENESES dos nossos conhecimentos, mas antes ao facto da função de onda do electrão se encontrar espalhada pela região correspondente a p e a x. A distribuição pela coordenada será determinada pelos impulsos que se poderão medir não só pela forma da figura de difracção, como também directamente. Por isso, em vez da placa fotográfica pode colocar-se um aparelho que mede o impulso da partículas, como se poderá fazer pela reflexão de um cristal. O princípio de Heisenberg liga a incerteza da coordenada com a indeterminação na projecção do impulso sobre a referida: x p ~ 2 h; y p ~ 2 h; z p ~ 2 h Ao mesmo tempo, o princípio de indeterminação não impõe limitação alguma à exactidão das medidas da coordenada x e da projecção do impulso sobre o eixo y ou z (11). Ao falar-se do princípio de indeterminação, deve ter-se em consideração, dado que este princípio determina o limite teórico, que nem sempre se alcança o seu valor nos instrumentos reais (12). Recorrendo ao sentido matemático do princípio de indeterminação, supomos que a experiência para medir a coordenada da partícula deu como resultado que esta se encontra em certo ponto na origem das coordenadas. Se a medição se faz com exactidão, o resultado daquela, em termos aproximados, consiste em que a função da partícula só é distinta do zero, na região que vai desde a até a. Assim, a forma da função, entre - a e a, pode ser diversa. Neste caso, estará determinada essencialmente pelo procedimento seguido para medir a coordenada. O princípio de interza, no aspecto filosófico, parece impor uma distância entre o conhecimento e a realidade da natureza física. Bibliografia [1] Schiff, L. Quantum Mechanics, Mc Graw Hill Book Company, New York, 1968, 7, 10, 60, 149, 38, 335, 440, 402, 491, 504.

21 Princípio da Incerteza de W. Heisenberg: entre a física e a filosofia 21 [2] Born, M. Física Atómica, tradução Fundação Calouste Gulbenkian, Lisboa, 1966, [3] Heisenberg, W. Die physikalischen Prinzipien der quantentheorie, S. Hirzel Verlag, Stuttgart, 1958, [4] Idem I principi fisici della teoria dei quanti, tradução do alemão, UTET, Torino, 1948, 32. [5] Goldin, L. L.; Novikova, G. I. Introducción a la fisica quantica, tradução do russo, Editorial Mir, Moscú, 1988, 32. [6] Yavorski, B. Detlaf, A. Prontuário de Física, traduzido do russo, Editora Mir, Moscovo, 576. [7] Houston, W. V. Principles of Quantum Mechanics, Dover Publications, Inc. New York, 1959, [8] Landau, L.; Lifchitz, E. Mécanique Quantique, théorie non relativiste, Éditions Mir., Moscou, 1974, [9] Lucine, M. Principias fundamentales de las Nuevas Mecánicas, tradução, Editorial Labor, Barcelona, 1966, 182. [10] Buecher, W. Philosophische Probleme der Physik, Muenchen, Herder Verlag, 1965, [11] Heisenberg, W. Physique et Philosophie, P. U. F., Paris, 1961, [12] Cabral, J. Introdução ao estudo da Ligação Química, Porto Editora, Porto, 1983, 33.

22 22 Ramiro Délio BORGES de MENESES The uncertainty principle of W. Heisenberg: physic and philosophy Abstract Key words: The Heisenberg s uncertainty principle, determinism, indetermination The Heisenberg s uncertainty principle describes limits imposed by nature on the precision of simultaneous measurements of the position and momentum of an object. Mathematically stated, if an object is said to be at a position x within an uncertaintly of x, then any simultaneous measurement of the x component of momentum must have an uncertainty p, consistent with: x p h. Meanwhile, I explain on this article the philosophical conditions of this fundamental formulation of quantum principle. Zasada nieokreśloności W. Heisenberga: fizyka i filozofia Streszczenie Słowa kluczowe: zasada nieokreśloności Haisenberga, determinizm, nieokreśloność Zasada nieokreśloności Haisenberga opisuje ograniczenia narzucane przez naturę na prezycję symultanicznych pomiarów pozycji przedmiotu.

23 ZESZYTY NAUKOWE Uczelni Warszawskiej im. Marii Skłodowskiej-Curie Nr 3 (53) / 2016 [s ] ISSN Jerzy CHORĄŻUK Uczelnia Warszawska im. Marii Skłodowskiej-Curie Esej o wolnej woli Temat istnienia wolnej woli od wieków był przedmiotem rozważań wielu pokoleń badaczy. Stąd funkcjonuje o nim wiele przeciwstawnych i ścierających się ze sobą koncepcji. Niekiedy twierdzi się, że jednostka jest wyłącznym kowalem własnego losu. Więcej, czasami twierdzi się, że człowiek o wolnej woli to ten, który robi to, co chce. Takie ujęcie można uznać za koncepcję skrajnego nonkonformizmu. Oznaczałoby to, że życie w społeczeństwie, gdzie istniałoby społeczne przyzwolenie na tego rodzaju postawy, byłoby przerażające. Stąd funkcjonują różne koncepcje filozoficzne, psychologiczne i społeczne, które odcinają się od takiego widzenia świata, wskazując, że jesteśmy dziećmi procesów socjalizacyjnych, a nasze myślenie i działania są uwarunkowane tak biologicznie (w tym genetycznie), jak i kulturowo. Inna z koncepcji filozoficznych przekonuje, że nasze działania wynikają z poprzedzających je zdarzeń, co oznacza, że nasz behawioryzm jest rezultatem procesów przyczynowo-skutkowych, które są całkowicie poza naszą kontrolą. To z kolei oznacza, że we współczesnym świecie, nie było, nie ma, i nie będzie działać wolna wola. Uwarunkowania wolnej woli są wielorakie i wieloaspektowe. Okazuje się, że niejednokrotnie jednostka nie robi czegoś, bo tak chce, bo taka jest jej wolna wola, ale robi coś, co musi, lub co powinna. Jest to rezultat uwikłania współczesnego czło-

24 24 Jerzy CHORĄŻUK wieka w różnorodne proces ogólnospołeczne, który funkcjonuje przecież w uwarunkowaniach społecznych, politycznych, kulturowych, religijnych czy ekonomicznych. Wydaje się, że w grę wchodzą także oddziaływania biologiczne, a ściślej, zjawiska genetyczne. Na początku eseju, formy literackiej o subiektywnym zabarwieniu, posłużę się specyficznym przykładem, jako wstępem do poniższych dywagacji o wolnej woli biologicznej proweniencji. Oto zasnąłem. Śnię. Lecę nad miastem niczym samolot. Obraz się zmienia, rozmawiam teraz ze zmarłą matką, która instruuje mnie jak małe dziecko, co mam robić. A więc, jak co noc, mój mózg poczyna swoje harce. Robi to, co chce, albo to co musi (przymuszony podświadomością lub nieświadomością?), a może to co lubi? (czy mózg ma swoje przyjemności?). Niezależnie od tego jak proces snu przebiega i czym jest uwarunkowany, to problem polega na tym, że robi to bez mojej woli, więcej świadomej wolnej woli. Także bez mojej świadomości i mojej zgody. Generuje własną, senną, rzeczywistość. Jest ona bogata, oryginalna, niesamowita, czasami przerażająca. Biologiczne uwarunkowania wolnej woli Budulcem sennej rzeczywistości jest realna rzeczywistość, która jest stale zapisywana w bazach danych w mózgu, w swoistych nośnikach informatycznych, które w medycynie zwą się neuronami. Tworzą one w mózgu właściwe sobie sieci powiązań neuronalnych. Tam następuje przetwarzanie danych zapisanych w ciągu dnia i z całego życia człowieka. Skądinąd wiadomo, że nasz mózg nie przyjmuje bezmyślnie, bezwiednie, czy automatycznie, wszystkich informacji, które do nas docierają. Mózg (a więc de facto neurony i sieć powiązań neuronalnych) segreguje je pod kątem m.in. powtarzalności i ważności. Dla przykładu, patrzymy w określonym kierunku, widzimy jakiś przedmiot albo sytuację - przykładowo łyżkę lub lot jaskółki. Pojęcia przedmiotów łyżka lub lot jaskółki są już zakodowane w mózgowej bazie danych, stąd są tylko chwilowo rejestrowane w pamięci epizodycznej (sensorycznej). Oczywiście, codziennie docierają do nas także nowe, istotne informacje, a te, jako świeże i ważne, są trwale rejestrowane w pamięci długotrwałej, w neuronach, kodem

25 Esej o wolnej woli 25 chemiczno-elektrycznym. W nim, na podstawie nowych informacji docierających do człowieka w ciągu dnia, ale także podczas snu, tworzą się oraz zapisują się, i na stale rezydują w mózgu, realnie przeżyte wydarzenia. Z pewnością także nierzeczywiste, np. te senne. Te realnie przeżyte w ciągu dnia, jeżeli były istotne, zostają na trwale zapisane w naszej pamięci i świadomości i stają się pewnymi wzorcami postępowania. Istnieją przypuszczenia, że te drugie senne a więc nierzeczywiste, także zapisują się w neuronach, i jako takie, mogą kreować (potencjalne), gotowe schematy ludzkich zachowań. A więc, jedne kodowane w neuronach, i zapamiętywane, są elementem naszej świadomości, i stają się świadomą bazą określonych myśli, czy postępowania. Te drugie senne także są zapisywane i ewentualnie zapamiętywane, lub, nie zapamiętane, ale zepchnięte do zakamarków podświadomości, lub nieświadomości. Problem w tym, że mogą one, zapewnie niekiedy, służyć jako baza do wyciągania (odkodowywania) danych lub informacji w specyficznych okolicznościach. W związku z tym rodzi się pytanie, czy mogą one determinować w określonych sytuacjach nasze myślenie, i co ważniejsze, nasze zachowania? Czy z nich korzystamy, a jeżeli tak, to w jakim zakresie i w jakich okolicznościach? Na ile one sterują naszym behawioryzmem (mogą na niego oddziaływać)? Wszystko wskazuje, że niekiedy tak się dzieje, może nawet często, co jest prawdopodobnie, zbyt daleko idącą tezą. A jeżeli tak jest, przynajmniej w pewnym zakresie, to rodzi się pytanie, jak się to ma do koncepcji wolnej woli, jeżeli nasze zachowania (lub przynajmniej pewna ich część) jest sterowana poza naszą świadomością, np. procesami podświadomości lub nieświadomości. Można w związku z tym zaryzykować hipotezę, że wolna wola jest, albo twardo sterowana gotowymi schematami zachowań zapisanymi w sieci neuronalnej w procesach przeżytych realnie, i w takim wypadku dzieje się to świadomie, albo, co jest do pewnego stopnia prawdopodobne, że w pewnym zakresie, sterowana jest tylko częściowo (gdy jest to konieczne), poprzez procesy podświadome lub nieświadome, w procesie modyfikacji gotowych schematów postępowania, do zastanej, realnej sytuacji.

26 26 Jerzy CHORĄŻUK A więc, można powiedzieć, że mamy dwie rzeczywistości, jedną realną, i drugą senną - nierealną. W tym drugim przypadku, czy aby na pewno nierealną? Jaka jest rola w tych procesach podświadomości oraz nieświadomości. Co, ewentualnie, steruje wolną wolą? Czy następuje podświadome (lub nieświadome) sterowanie wolą, która sprowadza ją do bezwolnej woli, lub co najmniej, nie do całkowicie wolnej woli? Czy może jest tak, że część zachowań jest sterowana procesem świadomym, wynikającym z konkretnej sytuacji, a część procesem podświadomym lub nieświadomym? Czy oba te procesy wzajemnie się przenikają, modyfikują i uzupełniają? Czy typowe, powtarzalne, zachowania są generowane przez świadome standardowe schematy zachowań zakodowane w neuronach, które wymagają włączenia się procesów świadomych, analitycznych, a sytuacje wymagające zachowań nowych, twórczych, zaskakujących, czy błyskawicznych, a więc zachowań niestandardowych, są sterowane podświadomością lub nieświadomością, co często w zachowaniach można nazwać intuicją, lub iluminacją (oczywiście sytuacje te nie są tożsame). Ma się czasami wrażenie, że objawiają się one jako tak zwany instynkt. Traktuje się je często, jako coś co jest dane człowiekowi genetycznie, z urodzenia, jako nadprzyrodzona umiejętność, lub jako coś, co jest dane przez Boga, a czasami, jak mówi Kościół jako ciemna mądrość. Wydaje się, że istotnym kluczem odpowiedzi w tych pytaniach jest analiza tego, co w rzeczywistości oznaczają standardowe schematy oddziaływania, czyli postępowania wedle wzorów już zapisanych w bazie neuronalnej. Mają one znamiona zachowań stereotypowych, obarczonych całym bagażem pozytywnych, jak i negatywnych znaczeń tego pojęcia. Standardowe schematy, jak i zachowania stereotypowe są wskaźnikami istnienia, w zapisanej bazie danych naszego umysłu, gotowych wzorców postaw, oczekiwań, ocen i rozumienia otaczającej nas rzeczywistości. Pojawiająca się jakaś nowa sytuacja, przykładowo ksiądz po kolędzie, jest oceniana według naszych wyobrażeń o ludziach, jaką przypisuje się księdzu i jego roli w społeczeństwie. Można traktować je, w pewnym przybliżeniu, i umownie, jako wskaźniki gwałtownego odkodowania lub otwarcie się - tego co już siedzi - rezyduje w sieciach neuronalnych mózgu. Można je określić jako zbiorcze, zsyntetyzowane, reakcje (odruch) na niektóre,

27 Esej o wolnej woli 27 czasami nietypowe, sytuacje lub wydarzenia. Czas reakcji potrzebny w takich wypadkach jest tak krótki, że nie wchodzi w grę analiza określonej, często skomplikowanej sytuacji. Wówczas, z mózgowej bazy danych, z sieci miliardów neuronów, następuje wyrzut gotowego schematu postępowania (myślenia, zachowania, czy reakcji). Jest to wynik tego, że człowiek podejmuje często (lub czasami) decyzje bez większego zastanawiania się, a nawet zanim pomyśli o tym, co należałoby zrobić w sposób świadomy. Może to oznaczać, że ludzkim myśleniem lub działalnością kierują (lub mogą kierować) nieświadome procesy myślowe, których istnienia nawet nie podejrzewamy. Jest to wyraźna wskazówka, że w naszym umyśle występują nieświadome procesy, które są autonomiczne (przynajmniej w części) wobec procesów świadomych. Być może można powiedzieć, że procesy świadome, to procesy kontrolowane, a nieświadome, to procesy automatyczne, i chyba do pewnego stopnia - autonomiczne. Zygmunt Freud nazywał je jako irracjonalne. W tym znaczeniu proces kształtowania się wolnej woli jest procesem przebiegającym (kształtującym się, lub zawartym) pomiędzy kontinuum świadomości a nieświadomości. Forma niniejszego eseju pozwala w celu wzbogacenia argumentów za jakąś hipotezą na sięganie do skarbca mądrości ludowych, utrwalonych w mowie, czy zwyczajach, a dotyczących naszych zachowań. Otóż, ileż to razy w życiu człowiekowi zdarzyło się, w reakcji na odruchowe zachowanie lub działanie w jakiejś specyficznej sytuacji powiedzieć: o Boże, co ja zrobiłem, chyba zgłupiałem. Lub ileż to razy powiedziało się nam coś mnie podkusiło i zrobiłem coś, co normalnie, po namyśle, nigdy bym tego nie zrobił. W tym kontekście zasadnym pytaniem jest, czym jest w takim razie ten odruch, który samoistnie (samodzielnie, autonomicznie, czy irracjonalnie ) zadziałał i wyręczył nas w określonym zachowaniu, lub do niego popchnął? Obudziłem się, z powyżej sygnalizowanego snu. Jestem wyspany, nie pamiętam szczegółów snu. Pomyślałem jednakże, że dobrze byłoby dzisiaj gdzieś się wybrać. Wybrałem lotnisko, gdyż nie byłem tam od dawna. Jednakże później zastanowiłem się: co pchnęło mnie do takiego zachowania? Czy wspomniany wyżej senny lot nad miastem skutkował tym, że moja myśl (wolna myśl?) nakierowała mnie w stronę

28 28 Jerzy CHORĄŻUK lotniska? Co nakierowało moją myśl lotnisko i na takie, a nie inne zachowanie? Co opcjonalnie kierowało moją myślą w określonym kierunku? Co ją inspirowało? Już samo stawianie tego typu pytań wskazuje, że działała jakaś podskórna (podświadoma?) siła sprawcza. Sens stawiania tego typu pytań jest, jak się wydaje, rezultatem ewolucyjnych uwarunkowań rozwoju człowieczeństwa. Ludzie bowiem, od zawsze przywiązywali do snów duże znaczenie, i od wieków borykali się z fenomenem snów. Zapewnie od zarania hominidów zawsze starano się sny odpowiednio interpretować i wyjaśniać ich sens i znaczenie. Dla Zygmunta Freuda świadomość była źródłem racjonalnej myśli i emocji, a nieświadomość źródłem tego, co irracjonalne. Współczesne badania wykazują, że nie jest tak do końca, że tak świadomość, jaki i nieświadomość to uzupełniające się procesy, które są konieczne do adaptacji zmieniających się warunków życia. Jednakże obecnie, w nauce psychologii definicyjnie przyjmuje się, że wola to psychiczna dyspozycja człowieka do świadomego i celowego postępowania, czy zachowania, w celu realizacji różnych decyzji lub podejmowania wysiłków sprawczych, czy przyjmowania lub negowania różnych postaw. Tyle definicja. Jednakże wyniki najnowszych badań sugerują, że poczucie świadomego działania (wyboru, myślenia) może być rezultatem (a więc skutkiem) procesów zachodzących w neuronach, które generują ludzkie działania, a nie ich przyczyną. A więc, oznaczało by to ni mniej, ni więcej że mózgi podejmują decyzje bez naszej świadomości. W związku z tą tezą rodzi się pytanie: a co jest tego procesu przyczyną, co jest jego swoistym kreatorem? Przecież poczucie świadomego działania nie rodzi się samo z siebie, jak deus ex machina. Wydaje się, że baza zapisanych informacji w mózgu, tj. w sieciach neuronalnych, ich przetwarzanie w reakcji na określone sytuacje w rzeczywistości, kreuje określone działanie, więcej, wywarza w nas, to pozornie wolne, poczucie świadomego działania. Jeżeli po śnie coś pamiętamy, a czasami pamiętamy bardzo dokładnie, to znaczy to, że część, lub co więcej, wszystkie senne marzenia, majaki i senne doznania, zapisały się w neuronach. A więc mózg, podczas snu (procesu śnienia) coś sobie wytwarza, i co najdziwniejsze i niezrozumiałe, to coś sobie zapisuje (koduje). Pytanie po co? Może to oznaczać (może, ale nie wiadomo na pewno), że ludzkie mózgi podejmują we śnie różne

29 Esej o wolnej woli 29 decyzje bez naszego świadomego wyboru. My odnosimy jedynie wrażenie, że to nasz, świadomy, wybór. To poczucie świadomego wyboru jest więc, według części badaczy, jedynie ułudą. Czy oznacza to, że nasz umysł jest ubezwłasnowolniony, nieświadomy? Jest to bardzo niepokojąca perspektywa poznawcza. W tkance społecznej może to oznaczać, między innymi, bezwolny świat ludzkich działań (oczywiście w ograniczonych wymiarach), o niewyobrażalnych konsekwencjach społecznych. Podświadome, a także nieświadome, procesy zachodzące w mózgu podczas snu są niekiedy tak silne, a czasami tak przerażająco skuteczne, że każą niektórym ludziom wykonywać karkołomne nieraz czynności, tak jak w przypadku lunatyków. Znane są w kronikach medycznych i sądowych wypadki zabójstw podczas snu. Wykonuje się także szeregu innych czynności, o których w świecie realnym nie pamięta się, i nie uświadamia ich wykonywanie, np. wstawanie podczas snu, aby opróżnić pęcherz. Senne doznania, podczas spania, są często bardzo energetyczne. Czasami śnią się nam karkołomne, niebezpieczne sytuacje, dramatyczne wydarzenia, których jesteśmy, albo podmiotem, albo przedmiotem. Po takiej nocy, jesteśmy zazwyczaj bardzo zmęczeni. Co to znaczy, że jesteśmy po śnie zmęczeni? Ano to, że mózg (sieci neuronalne) ciężko pracowały. Po co mózg (część naszego organizmu) to robi podczas snu? Jakie ukryte funkcje spełnia tak energetyczny proces, jakim są doznania senne? Wydaje się, że nie robi tego bezcelowo, chciałoby się powiedzieć bezmyślnie lub bezwolnie. Pytaniem jest, czy określona fabuła senna, którą po obudzeniu się pamiętamy a więc zapisana (zakodowana) w sieciach neuronalnych wnosi coś dla naszego organizmu, a raczej do naszej świadomości? Czy jakaś, dowolna, a szerzej, każda, fabuła senna jest planowaną działalnością spełniającą określone funkcje życiowe, czy raczej przypadkowym wynikiem awarii w sieciach neuronalnych? A może są to podświadome, ale celowe, manewry poznawcze lub analityczne naszych sieci neuronalnych? Trudno przyjąć za oczywiste, że jakiś sen (określone śnienie ) to wybryk neuronalny, ruletka przypadkowych skojarzeń w zapisach danych w neuronach, które kiedyś przeżyliśmy. Przeczą temu fakty, bowiem często sny to całe historie, to logiczne akcje, to słowa i zdania, które pamiętamy po obu-

30 30 Jerzy CHORĄŻUK dzeniu, nieraz przez całe życie. Można więc postawić hipotezę, że w drodze ewolucji, procesowi śnienia, podczas jego trwania, przeznaczono jakieś ukryte, ważne funkcje życiowe. Czy kreowanie we śnie przez sieci neuronalne różnych obrazów, całych filmów, to swoista podświadoma stymulacja świadomości, ale także całego organizmu do określonych działań w tzw. realu, do np. większej aktywności, czy określonych zachowań? Czy zapisane w neuronach wyobrażenia senne pełnią rolę ściągawki, podświadomych wzorców postępowania, dla działalności na jawie? W tym kontekście pytania o wolną wolę są co najmniej nierozstrzygnięte, a ze społecznej perspektywy nawet niepokojące. Udowodniono, że spanie, zazwyczaj, jest ważnym mechanizmem regenerującym siły, i zmysły człowieka. Jeżeli jest to oczywiste w stosunku do regeneracji sił życiowych, to nie do końca wiadomo, co oznacza regeneracja sił zmysłowych. Wiadomo, że człowiek po dobrym śnie lepiej myśli, więcej zapamiętuje, łatwiej kojarzy. Ale w wyniku czego to następuje? Czy to oznacza, że neurony w mózgu w ciągu dnia się męczą, a po śnie są wypoczęte? Przecież wiadomo, że zapis w neuronie to fizykochemiczny i elektryczny proces, i jako takiemu nie jest dane męczenie się. Ta regeneracja sił zmysłowych może więc umownie przypominać, jedynie w pewnym zakresie, proces tzw. resetu, albo defragmentacji dysku w komputerze, który także się nie męczy. Ta prosta analogia niczego oczywiście nie tłumaczy, ale wskazuje na pewne analogie. Przez wieki obowiązywał pogląd, że mózg dorosłej osoby nie może wytwarzać nowych neuronów. Ojciec współczesnej neurobiologii Santiago Ramon y Cajal twierdził, że ścieżki neutralne są w pewien sposób ustalone, zakończone i niezmienne: każda może umrzeć, ale żadna nie może sie zregenerować. Twierdzono, że dodanie nowych neuronów do całkowicie rozwiniętego mózgu jest, jak mniemano, przepisem na katastrofę psychiczną. Katastrofę miałyby powodować nowe, młode, niedojrzałe neurony, które wskakując przypadkowo pomiędzy istniejące już neurony, lub wbudowując się jakoś w stary układ sieci neuronalnych, powodowałby zniszczenie starych, zapisanych wspomnień. Burzyłyby pewien naturalny, ustalony porządek w sieciach neuronalnych, ciągi informacji, obrazy, zapachy, i wszystko co

31 Esej o wolnej woli 31 jest tam zapisane, a więc podstawy naszej nieświadomości, podświadomości i świadomości. Jeżeli w neuronach poprzez procesy chemiczne są jakoś zakodowane różne dane, i inne istotne informacje, niezbędne do funkcjonowania organizmu, to proces ich odkodowywania, czyli odzyskiwania informacji, może być zakłócony i zniekształcony przez młode, niedojrzałe neurony. Dopiero w latach 60. ubiegłego wieku podważono ten pogląd. Badania neurologiczne wykazały, że mózg człowieka wytwarza nowe neurony do późnej starości. Ustalono także, że nowe neurony pojawiają się jedynie w dwóch obszarach mózgu: w jednym odpowiedzialnym za węch oraz w drugim hipokampie, a więc w tym obszarze mózgu, który odpowiada za uczenie się i emocje. Nowe neurony tworzone są przez nerwowe komórki macierzyste. Okazuje się, że nowo powstające młode neurony, muszą dojrzeć. W najnowszych badaniach okazało się, że młode neurony są, lub mogą być, odpowiedzialne jedynie za rejestrowanie nowych wspomnień, jednocześnie zapobiegając, by się one nie zlewały ze wspomnieniami starymi, już zapisanymi i istniejącymi w neuronach i sieciach neuronalnych. Z wiekiem proces neurogenezy u człowieka zwalnia, a hipokamp osiąga równowagę w tworzeniu i zatrzymywaniu informacji i wspomnień. Po co organizm przez całe życie wytwarza w mózgu nowe neurony? Wiadomo, że wszystkie stare istniejące w mózgu neurony, jeżeli tam są, to znaczy, że są zapisane, i co oczywiste potrzebne, i stale lub okresowo wykorzystywane. Natomiast tworzone (budowane) codziennie przez komórki macierzyste nowe neurony, w liczbie około 1.400, są miejscem do zapisywania tego co nowe. Dowiedziono, że jeżeli do mózgu nie dociera dostateczna ilość nowych danych lub informacji, te nowe, młode neurony giną. Pytaniem jest, ile jeden nowy neuron wchłania w siebie, lub używając języka informatyki, ile można w jeden neuron wpisać (zakodować) informacji? Czy jest to jeden tzw. bit informacji, jak w pamięci komputerowej, czy jest to raczej cała wiązka, czy sprasowany pakiet informacji, wrażeń, obrazów, lub zapachów. Wydaje się, że ze względu na wielość docierających do nas informacji, jest to raczej pakietowe zapisywanie. Powyższa liczba ok nowych neuronów, a więc stosunkowo mała liczba może wyjaśniać, czy tłumaczyć to, dlacze-

32 32 Jerzy CHORĄŻUK go nie jesteśmy w stanie, np. czytając cały dzień, wchłonąć jednorazowo bardzo dużo nowych informacji, gdyż, mówiąc obrazowo, w mózgu nie ma dostatecznej liczby nowych neuronów, tj. miejsca do zapisywania nowych informacji. Nowe zapisywane neurony tworzą nowe wzorce, co w neurologii nazywa się uzupełnianiem wzorców. Można umownie ten proces nazwać kodowaniem danych, czy informacji. Jednakże te nowe neurony, i tym samym nowe wzorce, muszą być skutecznie od siebie separowane, co pozwala mózgowi na odtwarzania starych informacji, poprzez przywoływanie ich z separowanych fragmentów sieci neuronalnych. Jest to proces separacji wzorów. Umownie można go określić zdolnością rozróżniania podobnych, ale nie identycznych doświadczeń, obrazów, czy informacji. Powyższe dywagacje na temat roli i znaczenia neuronów i sieci neuronalnych, mogą tu sugerować zbyt luźny związek lub jego brak pomiędzy nimi a wolną wolą. Jednakże powyższa definicja wolnej woli, która stwierdza, że wola to psychiczna dyspozycja człowieka do świadomego i celowego postępowania, czy zachowania, w celu realizacji różnych decyzji lub podejmowania wysiłków sprawczych, czy przyjmowania lub negowania różnych postaw sugeruje, że w świecie zwierząt, ale także w wielu wypadkach świecie ludzi, ta psychiczna dyspozycja może być głęboko zdeterminowana biologicznie, poprzez nasz genotyp, a tym samym przez sieci neuronów. Badania nad behawioryzmem zwierząt nie rozstrzygają tego, czy postępują one zgodnie z psychiczną dyspozycją. Wydaje się, że zwierzęta żyją i zachowują się zgodnie ze swoją naturą, bo tak muszą, bowiem tak jest zapisane w ich genotypie. On to zmusza zwierzęta do zachowań odziedziczonych od rodziców i przodków. A ludzie? Wiele przykładów wskazuje, że ludzkie zachowania są także przynajmniej niektóre zdeterminowane genetycznie, np. opieka nad niemowlęciem, wybory partnera (kłaniają się tu feromony), zachowania seksualne, czy patologiczne, np. kleptomania, itp. Ponadto, pewną wskazówką w tej materii są badania nad sawantyzmem. Sawanci, to ludzie z autyzmem wykazujący wyjątkowe, często nadprzyrodzone, zdolności intelektualne lub artystyczne, np. w zakresie rzeźbienia, zdolności muzycznych, matematycznych, rysowania, czy poezji. Okazuje się, że sawanyzm

33 Esej o wolnej woli 33 może być wrodzony (genetyczny) lub nabyty, np. po urazie mózgu. Od razu nasuwa się pytanie, co to znaczy wrodzone, czyli genetyczne zdolności? Darold A. Treffert, psychiatra z Wisconsin, zdołał zebrać i opracować światowy rejestr 319 znanych sawantów, wśród których 32 było sawantami po nabytych urazach. Stwierdził on, że wiarygodnym wyjaśnieniem sawantyzmu są ukryte zasoby zdolności i wiedza, które są w jakiś sposób dziedziczone. Oznacza to, według tego psychiatry, że nasze mózgi w chwili urodzenia są już jakoś zapisane, a nie są czystą kartką (tabula rasa), zapisywaną w ciągu życia przez kulturę i praktykę społeczną. A więc, według niego, ludzki mózg jest już zapisaną bazą wrodzonych predyspozycji, co pozwala przynajmniej sawantowi na błyskotliwe przetwarzania widzianej rzeczywistości, np. w zakresie muzyki, rzeźby lub matematyki. Sawantyzmu można się także nabawić poprzez urazy mózgu. Dzieje się to w skutek zablokowania pewnych rejonów mózgu, co w rezultacie prowadzi do odblokowania, a raczej zwielokrotnienia możliwości innych części płatów skroniowych, co daje efekt sawantyzmu. W rezultacie, do głosu dopuszczane są naturalne już w mózgu istniejące możliwości i właściwości, które w człowieku już są, ale ukryte, z których czasami korzysta podświadomość lub nieświadomość. Sawanci coś tworzą, nie wiedząc jak to robią i dlaczego, nie kontrolują świadomie tego procesu. Działają jak biologiczne maszyny przymuszone wewnętrznymi inspiracjami kulturowymi oddziedziczonymi w genach. Ich psychiczna dyspozycja do działania jest sterowana przez naturalne procesy biologiczne. Treffert twierdzi nawet więcej, wskazując, że w eksperymentach na ludziach, gdy potraktujemy lewy płat skroniowy polem elektrycznym, nasz mózg zwielokrotnia swoje możliwości intelektualne. Oznacza to, że każdy z nas może stać się sawantem, tyle że czasowym. Powyższe ustalenia dobrze wpisują się w dywagacje na temat wolnej woli człowieka. Wskazują na możliwości biologiczne istniejące w neuronach, które są prawdopodobnie ukryte, a może tylko utajone lub uśpione, a które dają o sobie znać w momencie, gdy są szczególnie potrzebne, lub przymuszone do ekspresji. Ujawniają się one czasami samoistnie np. gdy następuje tzw. błysk geniuszu, czy objawią się np. w tak zwanej intuicji kobiecej.

34 34 Jerzy CHORĄŻUK Jest oczywiste, że większość, tzw. normalnych, ludzkich zachowań jest generowana przez wolną wolę, czyli tą psychiczną dyspozycję. Pytaniem jest jednak, czy psychiczna dyspozycja jest także, i ewentualnie na ile, uwarunkowana genetycznie? Jeżeli psychiczna dyspozycja popycha nas do określonych zachowań lub wyrażania określonych postaw, to znaczy, że została wykreowana lub wytworzona, przez fizyczny mózg, a więc przez fizyczną sieć neuronalną. Psychiczna dyspozycja ma więc znamiona, lub podłoże, cechy fizykalnej. A ta, jako taka, jest, z definicji, uwarunkowana genetycznie. Na tej teoretycznej podbudowie można więc doszukiwać się powiązań lub relacji i związków pomiędzy wolną wolą a genotypem człowieka. Jednakże najnowsze badania neurologiczne sugerują nowe spojrzenie na zagadnienie neurogenezy. Mianowicie grupa uczonych i lekarzy pod kierownictwem dra Sama Parni w ciągu czterech lat przebadała 2060 przypadków ludzi, u których doszło do nagłego zatrzymania krążenia. Okazało się, że prawie połowa z tych, którzy przeżyli, zachowała świadomość mimo śmierci klinicznej. W związku z tym Parnia skupił się na badaniach tzw. doświadczeń śmierci (NDE, od ang. near-death experiences). Także jedno z nowszych badań, które koordynował holenderski kardiolog Pim van Lommel wykazało, że 40 procent pacjentów doświadczających NDE podczas nagłego zatrzymania krążenia, zapamiętało swoje wizje lub doznania, mimo odnotowanego przez aparaturę braku aktywności pnia mózgu. W rezultacie Parnia, jak i van Lommel, sugerują, że doświadczenia śmierci klinicznej są dowodem na rozdzielność mózgu i umysłu oraz nieneuronalny charakter pamięci. Innymi słowy, umysł, a z nim świadomość, mogą nie być tworem centralnego układu nerwowego i istnieją niezależnie od niego. Niestety nie podają, czego są one tworem. Problem nowych ustaleń (czy przypuszczeń owych badaczy) tkwi w tym, że obecnie w medycynie (neurobiologii) obowiązuje pogląd, że świadomość jest źródłem procesów neurofizjologicznych zachodzących w mózgu i nie może istnieć poza nim, co wyraźnie kłóci się z powyższymi ustaleniami. Twierdzi się wprost, że myśl jest tylko swoistą formą białka. Gdyby jednak tak było, jak chcą van Lommel i Parnia, to należałoby poszukiwać podłoża wolnej woli poza sieciami neuronalnymi. Oznacza to, że na tej podstawie można byłoby wysuwać nieoczeki-

35 Esej o wolnej woli 35 wany wniosek, a mianowicie taki, że występuje realność podróży świadomości poza ciałem. Nie miej, nie więcej oznacza to, że świadomość opuszcza powłokę fizyczną i funkcjonuje jako autonomiczny byt, albo też nadal funkcjonuje, gdy człowiek pozostaje martwy biologicznie. Tym samym byłby to dowód na to, że psychicznie jesteśmy nieśmiertelni, a nasza świadomość, czy tzw. duch przynależy do wieczności. W tym miejscu przywołam fragment wątku poruszonego na początku eseju, szczególnie tego, że poczucie świadomego działania (wyboru, myślenia) może być rezultatem (a więc skutkiem) procesów zachodzących w neuronach, które generują ludzkie działania, a nie ich przyczyną. Postawiłem tam pytanie: a co jest tego procesu przyczyną, co jest jego swoistym kreatorem? Wydaje się bowiem, że świadomość i poczucie świadomego działania nie rodzi się samo z siebie, jak deus ex machina. A takie wnioski są jednak sugerowane przez powyższych badaczy, i co dziwniejsze, na bazie ustaleń z badań empirycznych wielu ludzi. W tym ujęciu wolna wola jednostki byłaby sterowana, chyba, przez autonomiczne siły pozaneuralne. Jednakże taki wniosek przynależy już (chyba) do sfery metafizyki. Społeczne uwarunkowania wolnej woli Istnieje cała gama innych zachowań, które można podejrzewać, że są sterowane nie przez wolną wolę, ale przez czynniki zewnętrzne, ale broń Boże, nie metafizyczne. Jest tak w sytuacjach, gdy tzw. zewnętrzne siły sprawcze, np. społeczne, polityczne, religijne lub ekonomiczne, próbują manipulować naszymi zachowaniami, czy wyborami np. podczas zakupów, wyborów politycznych, doznań, czy uniesień religijnych, lub np. zachowań związanych z pracą zawodową. Okazuje się, że różne techniki psychicznego oddziaływania, np. poprzez manipulacje podprogowe, skłaniają nas do zachowań pozornie autonomicznych, a w rzeczywistości nie w pełni samodzielnych, czy przemyślanych. Te próby manipulujące naszymi zachowaniami, poprzez oddziaływanie na podprogowe wybory, dotykają de facto sfery ugruntowanej w podświadomości. A więc tego, co nazwaliśmy gotowymi schematami zachowań, czy standardami zachowań rezydującymi w neuronach. Oznacza to, że wolna wola wyrażana w tym kontekście obarczona jest już skazą dawno zapisanych wzorców, czy gotowych modeli postępowania lub myślenia.

36 36 Jerzy CHORĄŻUK W tych manipulacjach przodują różne techniki reklamy, psychotechniki, socjotechniki, czy marketingu. Wprowadzają one na naszą wolną wolę zasadzki wyobrażeniowe, czy psychiczne, które nakierowują naszą uwagę na określony kolor, kształt, wielkość, niską (często pozornie) cenę, czy nowość technologiczną. Wyszukany tekst i opis produktu sugeruje coraz to większe, często niesamowite osiągi, różne walory, zyski czy niemal wieczną trwałość produktu. Manipuluje się naszymi marzeniami i oczekiwaniami, nieznajomością nowinek technologicznych, złożonością programów społecznych, ideologicznych czy politycznych. Mistrzami w manipulacji ludzkimi oczekiwaniami i potrzebami są partie polityczne. Ich programy polityczne nasiąknięte są ideologiami, kreującymi sielskie wizje dobrobytu, poprawy sytuacji we wszystkich sferach społecznych i eko-nomicznych. Nasza wolna wola kołacze się pomiędzy tymi manipulacjami, które ocierają się o science fiction. Czym jej jest więcej, tym większa siła oddziaływania, czym więcej mistyfikacji, tym łatwiej wpadamy w pułapkę tego, w co mamy wierzyć, marzyć lub jak mamy myśleć i postępować. W ich interesie jest silne oddziaływanie na tą psychiczną dyspozycję, a więc na to, co jest istotą wolnej woli. Nasza wolna wola poddawana praniu mózgu kołacze się np. pomiędzy różnymi ideami i interesami. Oznacza to, że nasza wolna wola może być (a może nawet jest) na smyczy zewnętrznych uwarunkowań, jest wolą sterowaną. Media, często będące na usługach partii politycznych, banków, czy korporacji ekonomicznych, wzmacniają te oddziaływania, podstępnie podsuwają nam określona wizję świata, gotowe interpretacje i formuły myślenia. Można to nazwać socjalizacją wolnej woli dojrzałego człowieka. Czym jest to bardziej ładnie opakowane, tym łatwiej wolny człowiek o wolnej woli przyjmujemy je za swoje, za swoją wolną wolę. Inną, ważną, determinantą wolnej woli są normy społeczne. Wpajane są one już dzieciom i młodemu pokoleniu, poprzez procesy socjalizacji. Normy społeczne stanowią dla normalnego, przeciętnego człowieka naturalną kanwę jego zachowań społecznych, czy wyznawania określonych wartości, czy moralności. Poprzez socjalizację, przeciętny człowiek uznaje swoje zachowanie, moralność, czy myślenie za normalne. Zazwyczaj jednostce wydaje się, że nie może postępować, czy myśleć

37 Esej o wolnej woli 37 w inny, czy odmienny sposób. Wyczerpuje ono jego rozumienie świata. To jest jego świat. To jest jego wolna wola. A, że jest sterowana normami, ideologiami, czy interesami określonych grup, to jest to już poza jego, pozornie samodzielną percepcją, świadomością, poza jego wolną wolą. Wydaje się, że właśnie ta sfera ludzkiego funkcjonowania szczególnie silnie oddziałuje na wolną wolę człowieka. Można obrazowo określić, że wolna wola odbija się od jednej do drugiej ściany norm społecznych, kołacze się pomiędzy np. konformizmem a nonkonformizmem. Sprawia to, że nie ma tu wiele miejsca na tzw. wolną wolę. Otoczenie skutecznie kontroluje nasze zachowania, np. poprzez wychowanie, moralność, obyczaje, prawo, czy choćby przez ostracyzm towarzyski, lub społeczny. Nasze zachowania dostosowują się do rozbudowanego i złożonego systemu moralnego pod groźbą utraty reputacji bądź kary. Mamy tyle wolnej woli, ile jest jej w naszej moralności. Te społeczne uwarunkowania i sterowanie socjalizacyjne, skłaniają do tezy, że o ile jednostka próbuje działać autonomicznie, i co mimo wszystko, czasami jej się to udaje, to jednak społeczeństwo sprawia wrażenie świata bezwolnego, lub istotnie sterowalnego. Sterowanie wielkimi masami ludzkimi społeczeństwem, jest już, jak się wydaje, zaprogramowane systemowo przez wielkie organizmy państwowe i korporacje, co skłania do tezy nie całkiem wolnego, a raczej mocno bezwolnego świata ludzi i społeczeństw. Patrząc na współczesny świat, mamy wrażenie, że człowiek ma nieograniczoną swobodę wyboru dróg swojego postępowania. Wolna wola objawiająca się w psychicznej dyspozycji do dowolnych zachowań jest jednak czasami subtelnie, a niekiedy brutalnie ale skutecznie ograniczana przez aż nazbyt wiele mechanizmów współ-czesnego świata. Rezultat jest ten sam. Wolna wola nie ma szans na rozwinięcie skrzydeł. Nawet pobieżna obserwacja współczesnego życia sugeruje, że w grę wchodzą np. ograniczenia polityczne, ekonomiczne, religijne, kulturowe, technologiczne, edukacyjne. Ich indeks można prezentować dowolnie. Na przykład ograniczenia polityczne dotyczą wolności głoszenia własnych poglądów, braku możliwości opuszczania kraju itp. Ograniczenia ekonomiczne dotyczą np. braku możliwości zapewnienia sobie i rodzinie dachu nad głową, jedzenia,

38 38 Jerzy CHORĄŻUK ubrania itp. Ograniczenia kulturowe dotyczą, braku możliwości np. zwiedzenia świata, bowiem nie mamy na to środków, paszportu, wizy. Ograniczenia technologiczne dotyczą np. braku umiejętności lub dostępu do współczesnych zdobyczy cywilizacyjnych i technologicznych. Ograniczenia edukacyjne dotyczą np. braku dostępu do oświaty, książek itp. Ta pobieżna prezentacja różnych ograniczeń oznacza w sumie to, że nasza wolna wola, nasze nieograniczone niczym chcenie rozbija się o twardą rzeczywistość podzielonego i ułożonego współczesnego świata. Jednostki uwikłane w trybach różnorodnych powinności muszą zapomnieć o wyidealizowanym świecie wolnej woli. Można zaryzykować tezę, że współczesny świat wolnej woli, w jakimś zakresie, jest możliwy tylko dla osób dostatecznie bogatych. W ich wypadku powyższe ograniczenia są iluzoryczne, lub dotyczą wyjątków. To inny świat. Ich wolna wola ma szanse pokazać się w całej krasie. Jednakże tak zwany przeciętny człowiek walczy o codzienny byt, a nie kreację wolnej woli. Robi to co powinien, to co musi, to co jest jego biologiczną, społeczną, kulturową i rodzinną powinnością. Wydaje się, że zazwyczaj jednostka robi różne rzeczy, często nie zdając sobie sprawy z trybów ograniczających jego filozoficzne, moralne i boskie prawo do wyrażania jego wolnej woli. Natomiast problemy zaczynają się wówczas, gdy zaczyna nabierać przekonania, że nie ma świadomej kontroli nad swoimi czynami. Taka narastająca świadomość sytuuje go w mało komfortowej sytuacji psychicznej. Nie poprawia jej nawet wiedza i świadomość, że jednostka z natury - ma nad tym procesem ograniczoną kontrolę. Badania sugerują, że mózg działa w oparciu o zarejestrowane zdarzenia z przyszłości. Jest w związku z tym w trybach rożnych motywacji o przyczynowo-skutkowym charakterze. Oznacza to, że często działamy w oparciu o mechanizmy zakodowane w naszym mózgu w obszarach nieświadomości lub podświadomości, które zostały tam zapisane w neuronach w przeszłości, w wyniku jakiegoś wydarzenia. Taka konkluzja wynika z jednej torii filozoficznych, która przekonuje, że nasze działania wynikają z poprzedzających je zdarzeń, co oznacza, że nasz behawioryzm jest rezultatem procesów przyczynowo-skutkowych, które są całkowicie poza naszą kontrolą.

39 Esej o wolnej woli 39 W tym kontekście można zastanawiać się nad społecznymi skutkami świadomości, kiedy ludzie pozbędą się złudzeń co do wiary, że mają wolną wolę. Czy można oczekiwać społecznego chaosu? Czy może nastąpić regres wartości moralnych? Czy mogą one podważać podstawowe zasady humanistyki? Czy mogą doprowadzić do anarchii społecznej? Próbą odpowiedzi na te pytania były różne badania, które ukazywały biologiczne mechanizmy sterujące naszymi myślami i działaniami. Taka wiara w ten mechanizm powoduje, że rośnie sceptycyzm wobec wolnej woli i osłabia zachowania etyczne. Wskazywano, że im mniej wierzymy w wolną wolę, tym mniej mamy siły, by oprzeć się pokusie kłamania, oszukiwania, dokonywania kradzieży, i innych bezprawnych działań. Inne badanie wykazuje, że im więcej ludzi wątpi w wolną wolę, tym bardziej łagodnie podchodzi się wobec osób popełniających przestępstwa. Sami też są bardziej skłonni łamać prawo, popełniać przestępstwa i krzywdzić innych. Powyższe dywagacje są wielce niepokojące. Można jedynie mieć nadzieję, że nie ziści się czarny scenariusz, że społeczeństwo dorośnie do braku wiary w wolną wolę, że ziści się scenariusz bezwolnego społeczeństwa. Streszczenie Słowa kluczowe: wolna wola, uwarunkowania Artykuł zawiera rozważania autora o wolnej woli i jej uwarunkowaniach. Essay about the free will Summary Key words: the free will, conditioning In the article the author is presenting deliberations about the free will and her conditioning.

40

41 Olga MAZURKIEWICZ ZESZYTY NAUKOWE Uczelni Warszawskiej im. Marii Skłodowskiej-Curie Nr 3 (53) / 2016 [s ] ISSN Київський національний університет культури і мистецтв Звичаєві норми етикету в культурі гостинності українців Слов янські народи здавна славляться гостинністю. Про високу культуру слов янської гостинності із захватом і здивуванням писали іноземці. Так, у трактаті «Тактика і стратегія», автором якого вважають візантійського імператора Маврикія ( рр. н. е.) про гостинність слов ян, зокрема, зазначено таке: «До чужинців доброзичливі, сердечно піклуються про них і проводжають їх з місця на місце, куди забажають, здоровими і неушкодженими. А коли б чужинця було скривджено в хаті того, хто повинен був про нього турбуватися, то на нього нападає сусід, упевнений в тому, що кривда для чужинця то образа для всіх» [4, 180]. Арабський Ібн-Русте в Х ст. також свідчив, що руси поважають чужинців, і коли там трапляється шукати в них захисту, оберігають від усякої напасті [5, 349]. Описуючи звичаї поморських слов ян, хроністи ХІІ ст. звертали увагу на побутування в них, кажучи по-сучасному, високих стандартів гостинності. «Що особливо викликає здивування, кожний господар має навіть окремий будинок, зручний та затишний, спеціально призначений для гостей, - відзначає Отто Брамберзький у своєму «Життєписі». Там завжди стоїть стіл з

42 42 Olga MAZURKIEWICZ різними напоями і наїдками: приймають одні, негайно ставлять інші. Чекаючи гостей, страви накривають чистою скатертиною, і хто б не заходив погостювати, чужий або свій, його ведуть до столу, де все наготовлене» [5, 369]. Історик Гельмольд, який у середині ХІІ ст. вивчав звичаї балтійських слов ян, писав: «Що стосується гостинності, то немає іншого народу, більш гідного поваги, ніж слов яни: приймати гостей вони, як по змові, готові, так що немає необхідності просити у когось гостинності. Бо все, що вони мають від землеробства, риболовлі чи полювання, все вони пропонують з надлишком і того вважають найдостойнішим, хто найщедріший. Широкою гостинністю відзначалися південні і східні слов яни, хоч свідчень про те, що в кожного господаря був спеціальний будинок для гостей, немає. Однак гостя завжди чекав хліб сіль у світлиці. З дороги йому підносили чарку горілки чи якогось іншого міцного напою. Зустрічати гостей хлібом сіллю старовинний і донині актуальний у побутовій культурі українців звичай. Звідси характеристика господарів як «хлібосольних», звідси назва відомого роману М. Стельмаха «Хліб і сіль». Скуштувавши хліба солі, добре почастувавшись, гість прилучався до духів предків та божеств того дому, де його радо вітали. Звичай зустрічати хлібом сіллю на вишитому рушнику особливо шанованих гостей зберігся в українців, загалом східних слов ян донині, увійшовши в комплекс дипломатичного протоколу (етикету). Гостинно приймали гостей і в Запорізькій Січі. Однак не всіх. Як відомо, на Січ не допускалися жінки, навіть матері й сестри козаків. «Звичай безженства дотримувався у запорізьких козаків так суворо, - відзначає Д. Яворницький, - що з усіх кримінальних справ, які дійшли до нашого часу, від сінд січових козаків [10, 241]. Заборона приводити з собою жінок поширювалася не тільки на самих запорожців, а й на прибульців. Коли це правило в 1728 році порушив російський офіцер, приїхавши на Січ із дружиною та ще кількома жінками, він змушений був негайно ж вивезти жінок

43 Звичаєві норми етикету в культурі гостинності українців 43 за межі Січі, заледве вгамувавши обурення козаків кількома діжками горілки [10, 241]. На відміну від горців Кавказу та деяких інших народів, зокрема гагаузів, традиції гостинності українців базувались не на звичаєвому праві, а на нормах моралі. «Традиційна основа гостинності більшою мірою зберіглася у практиці гостювання та частування, - відзначає А. Пономарьов. Однак звичай ходити в гості в українському середовищі не перетворився, як у деяких інших народів (скажімо, у гагаузів України), на закон звичаєвого права, за яким зовсім незнайома людина могла зупинитися в будь-якому домі як гість» [6, 1170]. У середовищі українців, загалом східних слов ян, традиція гостинності залишилася на рівні моральних стосунків, формувалася моральним принципом доброзичливого ставлення до людей, базувалась на міфологічних уявленнях про сакральність гостя, тому відзначалася особливою гуманністю [3, 158]. Це виявлялося і в тому, що з людиною, котра побувала в гостях, тривалий час підтримували дружні стосунки. Таку людину вважали «своєю», оскільки вона як гість прилучилася до духів предків, зігрівшись біля родинного вогнища та скуштувавши ритуальної страви. В етикеті гостинності виявляються найхарактерніші риси комунікативної культури українців. Гостинність є «не тільки обов язковим компонентом їхнього способу життя, - відзначає А. Пономарьов, - а й частиною світосприймання, вірувань і повір їв» [6, 157]. Прийом гостя типова етикетна ситуація, однак у традиційній культурі українців, як і інших народів, він представляє собою високоритуалізоване дійство, певний морально-релігійний і соціально-правовий інститут. Гостювання, гостина розгортається у складний ритуал, витоки якого сягають доісторичних часів. Прадавність інституту гостинності засвідчує його типологічна схожість у традиційних культурах різних народів, віддалених у просторі та часі слов ян і германців, кавказців й арабів, американських індіанців i російських якутів. «Вражаючі співпадіння в ритуалі прийому гостя у народів, звичайно, не можуть бути випадковими, - відзначають А. Байбурин й

44 44 Olga MAZURKIEWICZ А. Топорков, - вони свідчать про стійкість деяких глибинних структур ритуалу та семантичних мотивацій» [1, 113]. Сакральністю гостя обумовлений і цілий ряд інших деталей ритуалу гостинності, на які зазвичай не звертають належної уваги дослідники. До таких деталей належить, зокрема, безіменність гостя. У незнайомого прибульця в багатьох етнокультурах не прийнято запитувати, хто він, звідки, куди йде, яка мета його приходу чи приїзду. Гість може сам повідомити про це, а може й піти не назвавшись. Він просто гість, носій сакрального статусу. Обряд, у якому Бог-гість приносить людям хліб, гранично конкретизує відомий у багатьох землеробських народів вираз: «Хліб дар Божий» [7, 123]. Українські лемки називали обрядовий хліб, випечений на Новий рік, «полазником». За свідченням із Горліцького повіту Жешiвського воєводства (Польща), якщо в дім з якихось причин довго не приходив «полазник», хазяїн заводив у хату теля, згодовуючи йому ритуальний хліб, приготовлений для «полазника». Цей хліб також називали «полазником» [2, ]. Російська дослідниця різдвяно-новорічної обрядовості Л. Виноградова фіксує риси, що споріднюють обряди «полазника» з колядуванням: «Не ототожнюючи повністю обряд колядування і «полазника», вважаю за можливе використання даних, пов язаних з «полазником», на рівні з колядними, - відзначає дослідниця, - оскільки: термінологія назв різдвяних хлібів, що включає в деяких випадках як рівноправні слова «полазник», «щедрак», «калач», - відноситься до обох обрядів» [2, 143]. Різні форми роздачі святочного хліба гостям-колядникам, померлим предкам, домовикам, худобі засвідчують, що в міфологічній свідомості слов ян існувало уявлення про єдність духів померлих, домовика й домашньої худоби. Це дозволяє розглядати різні варіанти «роздачі» ритуального хліба як форми обдаровування «Божих гостей» - колядників, а згодовування ритуального хліба худобі, викидання його в піч, у проточну воду, закопування в землю тощо як «взаємозамінні способи передачі померлим родичам (опікунам дому й господарства) ритуальної їжі, котру спеціально для них приготували» [2, 142].

45 Звичаєві норми етикету в культурі гостинності українців 45 При цьому жертовний калач набував магічних властивостей: його засушені рештки використовували потім у магічних діях, з лікувальною метою впродовж цілого року [2, 142]. Українці, як і інші землеробські народи, вважали хліб святим: «Хліб святий усьому голова»; «Хліб святий дар Божий: карай нас, Боже, ним до віка»; «Як хліб буде, то все буде»; «Умірати ладься, а хліб паши» [9, 209] та багато інших. Обрядовий хліб, який випікали на всій території України, вражає розмаїттям форм, багатством і вишуканістю художнього оздоблення. Лише на Поділлі випікали до календарних свят такий обрядовий хліб: на Різдво й Новоріччя «рожество» («різдво», «різдвяники»), «голубки» (на Святий вечір), книші, різдвяний хліб «хазяї», «трисвітле божество», калачі, «подвійник», «помана» (калачі за покійного родича схожий на коровай хліб із запаленою свічкою посередині), великий різдвяний калач з трійцею, святочні пиріжки, «Маланка», «Василь», йорданський калач, медовики (на Стрітення), а також «Масниця» («Масляня» на Колодія), жильники (жиляники), «хрести» (на Середохрестя), «жайворонки», «буслові лапи», «баба» (паска), «миколайчики» «на Миколи Весняного), драбинки. Хліб був невід ємним компонентом української культури гостинності. Характерними особливостями народного етикету були звичаї «кланятися хлібом», цілувати подарований хліб, дарувати хліб замість квітів, йдучи на гостину. Хліб дарували гості хазяям, хлібом (пиріжками для дітей) віддаровували хазяї гостей на прощання. Живі квіти не дарували навіть парубки дівчатам. Українські дівчата у вінках самі виглядали, як квіти. Дівчата й жінки садили квіти в палісадниках, на городах поміж рядків овочевих культур, обабіч стежок, при дорогах словом, скрізь, де це було можливо. Тому парубкам «навіть в голову не приходило дарувати дівчині квіти, - відзначає С. Творун. Подарунки, за спогадами дідусів, повинні бути суттєвими намисто, перстень, сережки, бинда (стрічка), хустка.., черевички» [8, 134].

46 46 Olga MAZURKIEWICZ З ясовано, що в культурі гостинності, звичаєві норми етикету повною мірою розкривають мистецький талант, естетизм і поетичну вдачу українського народу. На думку багатьох дослідників, невід ємним компонентом української культури гостинності є Обрядовий хліб, який вражає розмаїттям форм, багатством і вишуканістю художнього оздоблення. Література [1] Байбурин А.К., Топорков А.Л., У истоков этикета / А.К. Байбурин, А.Л.Топорков. Л.: Наука, [2] Виноградова Л. Н., Народная демонология и мифо-ритуальные традиции славян / Л. Н. Виноградова. М. : Индрик, [3] Гримич М., Народна культура українців як дзеркало українського національного характеру / М. Гримич // Етнічна самосвідомість і національна культура : тези доп. К., С [4] Грушевський М.С., Історія української літератури. В 6 т. 9 кн. Т. 1 / М. С. Грушевський; упоряд. В. Яременко; авт. передм. П. Кононенко ; приміт. Л. Дунаєвської. К. : Либідь, (Літературні пам ятки України). [5] Олеарий А., Описание путешествия в Московию и через Московию в Персию и обратно / Адам Олеарий ; введ., пер., примеч. и указ. А. М. Ловягина. СПб., [6] Пономарьов А. П., Традиційно-побутова культура: побутовий етикет / А. П. Пономарьов // Історія української культури. К. : Наук. думка, Т. 3. С [7] Сумцов Н. Ф., Хлеб в обрядах и песнях / Н. Ф. Сумцов. Х., [8] Творун С., Практична етнологія для ділових людей. 2-е вид., переробл і допов. / С. Творун Вінниця : Книга-Вега, [9] Українці: народні вірування, повір я, демонологія / упорядкув., прим. та біогр. нариси А. П. Пономарьова, Т. В. Косміної, О. О. Боряка ; вступ. ст. А. П. Пономарьова. 2-е вид. К. : Либідь, (Пам ятки історичної думки України).

47 Звичаєві норми етикету в культурі гостинності українців 47 [10] Яворницький Д. І., Історія запорозьких козаків. У 3 т. Т. 1 / Д. І. Яворницький; АН УРСР, Археогр. коміс., Ін-т історії. К. : Наук. думка, (Пам ятки історичної думки України). Customery norms of the label in the culture of the hospitality of Ukrainians Summary Key words: culture of the hospitality, Ukraina In the article the author characterizes the culture of hospitality where fully revealed artistic talent, aesthetic and poetic nature of the Ukrainian people. Zwyczajowe normy etykiety, w kulturze gościnności Ukraińców Streszczenie Słowa kluczowe: kultura gościnności, Ukraina W artykule autorka charakteryzuje kulturę gościnności Ukraińców, w szczególności ich talent, estetykę i poetycką naturę.

48

49 ZESZYTY NAUKOWE Uczelni Warszawskiej im. Marii Skłodowskiej-Curie Nr 3 (53) / 2016 [s ] ISSN Konstantin D. JAKIMCZUK, Erna G. MELNIK Винницкий кооперативный институт (Украина) Современные экономические системы: управление факторами развития Актуальность проблемы. Развитие современных экономических систем всех уровней характеризуется системной неустойчивостью. Несмотря на положительные сдвиги в развитии отдельных из них, постоянно растет разрыв в уровне социально-экономической динамики макросистем, растут диспропорции в распределении экономических ресурсов и потреблении, воспроизводственный процесс протекает неравномерно. Противоречия современности в век информационных технологий и глобализации ещё более усугубились: колоссальные успехи в областях научно-технического прогресса, производства благ обуславливают появление новых кризисов в череде имеющихся. Среди них наиболее опасным является кризис культурный, или, как более часто его называют - духовный. Именно этот кризис свидетельствует о разрушении фундаментальных основ любой современной экономической системы, а все другие политический, экономический, социальный, экономический и даже отчасти биологический - возникают и протекают на его фоне. Как практика показывает, государства, политические партии, научные школы, те, кто определяют развитие современных экономических систем,

50 50 Konstantin D. JAKIMCZUK, Erna G. MELNIK решают в основном тактические задачи, не уделяя достаточного внимания стратегическим. Однако именно при их правильной постановке соответственно миссии и стратегической цели функционирования возможен выбор оптимального направления процесса развития экономической системы с учетом факторов, напрямую или опосредованно влияющих на его темп, скорость и результативность. Проблема развития современных экономических систем не может быть решена обособленно от проблемы воспроизводства человеческих ресурсов и культурных ценностей. Априори можно утверждать, что совокупность этих факторов весьма разнообразна, более того, все они находятся в системном взаимодействии и меняют свое качество по мере развития экономических систем. Можно ли управлять этими факторами, тем самым вносить коррективы в процесс развития современных экономических систем? - именно в такой постановке, на наш взгляд, должна рассматриваться проблема развития современной экономической системы Украины. Это обуславливает необходимость тщательного анализа факторов, влияющих на развитие экономических систем с применением современной методологии исследования сложных систем и эволюционной теории, позволяющей исследовать глубинные причинно-следственные связи между различными факторами, познать и понять сущность управления ими и определить роль каждого из них в развитии современных экономических систем. Степень разработанности проблемы. Исследование проблем развития социально-экономических систем вначале началось в рамках исторической науки, когда был поставлен вопрос о цикличности исторического развития стран (Л. Н. Гумилев, А. Дж. Тойнби, А. Л. Чижевский и др.). Вопросы развития социальных и экономических систем всегда являлись объектом внимания философской науки (Г. В. Гегель, О. Конт и др.), стали предметом исследований социологической науки (М. Вебер, П.А. Сорокин, С. Хантингтон и др.). Исследованию теоретических и практических аспектов

51 Современные экономические системы: управление факторами развития 51 развития экономических систем посвящены труды многих ученыхэкономистов как зарубежных, так и отечественных (А. Смит, К. Маркс, Дж. М. Кейнс, Й. А. Шумпетер, Н. Д. Кондратьев, Ф. Хайек; Чухно и др.). Методология эволюционной концепции теории управления была разработана И. Ансоффом, Б. Карлоффом, Р. Р. Нельсоном, П. Друкером, М. Месконом, М. Хедоури, Ф. Альбертом и др. Их основная идея заключается в том, что внешняя среда предприятия в целом и отдельные области его деятельности претерпевают естественную эволюцию, при которой усиливается нестабильность условий экономической деятельности. Исходя из анализа научных концепций и теорий, можно сделать вывод, что в современной науке наблюдаются два ярко выраженных подхода в исследовании природы развития экономических систем. В рамках первого подхода «революционного» - основная роль отводится выявлению общего и особенного в причинах и последствиях постоянной неустойчивости развития экономических систем, сопровождающейся учащением и углублением кризисов и катаклизмов, акцент делается на исследовании природы циклов развития экономических систем. Признается верность утверждения, что развитие экономических систем есть стандартный процесс, уже происходивший, и результаты применения тех или иных механизмов управления ими всегда идентичны, а качественное преобразование системы возможно в результате крайней формы разрешения проблем развития - революции. В рамках второго подхода - «эволюционного» - осуществляется поиск эффективных механизмов поддержания сколь видимых и ощутимых признаков устойчивости экономических систем, создания предпосылок и усиления роли основных его факторов. Здесь признается нестандартность, непохожесть развития различных экономических систем в силу обладания постоянно воспроизводящимся набором особенностей, коренным образом определяющих возможности развития. Цикличность развития объективно обусловлена, но отнюдь не описывает вполне всю траекторию развития

52 52 Konstantin D. JAKIMCZUK, Erna G. MELNIK экономической системы, а лишь относительно малую её часть. В выборе и обосновании стратегии развития нельзя жестко привязываться к ретроспективному и сравнительному анализу циклов развития различных экономических систем, важно понять - какова направленность развития в глобальном экономическом пространстве и какие факторы при этом следует учитывать. Анализ научной литературы показал, что такой аспект проблемы развития экономических систем, как выявление форм взаимодействия и циклов движения ресурсов экономических систем в рамках общей направленности развития, их изменение через управление определяющими и опосредующими факторами, а также определение через это природы развития современных экономических систем недостаточно раскрыт и разработан. В связи с возросшим многообразием и усложнением экономических процессов на современном этапе важно раскрыть глубинные причинноследственные связи между факторами, сущность их изменения через управление, определению через это природы развития современных экономических систем. Недостаточно раскрыт и разработан это аспект проблем для современных микро-, мезо- и макроэкономических систем. Результаты исследования. Философское осмысление развития современных экономических систем позволяет сделать вывод о воспроизведение всеобщих характеристик всего многообразия связей между ними в историческом контексте, социально-экономических отношений и процессов, основными признаками которых являются всеобщность, необратимость, направленность. Подход к решению проблемы управления факторами развития современных экономических систем основан на следующих принципах: исследование проблем развития современных экономических систем основывается на признании определяющей роли факторов развития этих систем и ее решения с позиции эволюционного направления в современной экономической науке;

53 Современные экономические системы: управление факторами развития 53 в анализе сочетаются исторические и страноведческие подходы к изучению динамики развития макроэкономических систем; использован системный и комплексный подходы в определении сущности факторов развития современных экономических систем, определяющих их возможности развиваться и повышать свой стратегический экономический потенциал; для обоснования практической значимости особый акцент в исследовании сделан на анализе развития современных микроэкономических систем. В определении современных экономических систем мы базировались на методологическом приеме теории систем - выделения экономической системы как целостного образования. Под современной экономической системой понимается совокупность экономических отраслей, образующих целостность, обусловленную общностью интересов и ценностей субъектов экономики, изменяющуюся преимущественно за счет внутренних источников развития. В качестве структурных элементов могут быть выделены экономические ресурсы, не могущие существовать один без другого, имеющие тесные и многофакторные взаимосвязи, результатом которых является изменение их количества и качества в соответствие с задачами воспроизводства и обеспечения СЭП (стратегическому экономическому потенциалу) и устойчивости системы. Они делятся по уровню - на макро-, мезо-, микроэкономические; по форме обладания экономическими ресурсами и участия в экономической деятельности на доноров, реципиентов; по нормативно-правовому статусу государства, регионы как субъекты государства, отрасли, организации (предприятия). Признание возможности выделения таких образований как современных экономических систем требует признания того факта, что свойства и отношения между элементами внутри исследуемых систем, а также и между различными системами, их структура характерны для рассматриваемого периода их развития.

54 54 Konstantin D. JAKIMCZUK, Erna G. MELNIK Методологической основой такого исследования является диалектический системный подход, в рамках которого в основе исследований экономических систем заложен принцип противоречий, диалектического единства противоположностей как основы их функционирования и развития. Данный подход предполагает выделение не только количественных, но и качественных скачков в развитии экономических систем, при этом подлежащей исследованию является не конечная стадия, а сам процесс развития. Под развитием современных экономических систем понимается необратимое, направленное, закономерное их изменение, в ходе которого происходит качественная модификация экономических ресурсов, используемых в процессе создания материального и духовного блага, и обусловленный этим переход к новым уровням организации экономической деятельности, что свидетельствует о структурном перерождении систем. Это обусловлено действием на развитие современных экономических систем законов: диалектического синтеза, перехода количественного в качественное, диалектической противоречивости. Нарушение гармоничных отношений между социальными и экономическими системами является главной причиной возникающих противоречий (кризисов) развития (так, например, доходы некоторых стран отличаются в раз; доходы 1 % самых богатых людей Украины превышает в 110 раз доходы 1 % самых малоимущих (для сравнения - в США и Китае этот разрыв не превышает 70, в Германии - 50, в Японии тикратного размера). Диспропорции в потреблении таковы, что 20 % самых богатых людей мира потребляют 80 % благ, а 80 % более бедных - 20 % благ (причем, США, имея 6 % населения мира, потребляет около 40 % благ)). В связи с этим можно утверждать, что вектор развития современных экономических систем должен определяться исходя из социально-значимых целей, что определяется подчинением экономических систем целям и задачам развития социальных. Именно такое целееполагание является основой для

55 Современные экономические системы: управление факторами развития 55 решения стратегических задач и тактических задач развития в современных условиях. Отсюда развитие современным экономических систем определяется как процесс, обеспечивающий социальную справедливость и гуманизацию экономической деятельности общества на основе соразмерного распределения экономических ресурсов (первичных, вторичных: материально-вещественных, материально-финансовых, информационных) с учетом социальных проблем и проблем обеспечения воспроизводства человека как главного ресурса. Распределение экономических ресурсов в экономическом пространстве может быть охарактеризовано понятием «экономическая ниша». На основе выделения экономических ниш современных макроэкономических систем по специализации на экономических ресурсах, выявлена диспропорция их закрепления за современными макроэкономическими системами: фундаментальные ниши, для которых свойственно преимущественное обращение первичных, трудно воспроизводимых ресурсов, занимают Россия, Бразилия, Индия, Украина и др., потенциальные - США и страны Европы. Экономическая система Украины занимает приблизительно вторую после Бразилии по объему фундаментальную нишу, являясь едва ли не самым основным донором - минерального сырья, интеллектуально-трудовых и информационных ресурсов - а через них и денежных ресурсов, которые вкладываются в образование, науку, производство и др. Потенциальная ниша Украины (в ней обращаются вторичные ресурсы) весьма незначительна и глобализационная политика направлена на вытеснение Украины из этой ниши. Такая ситуация заставляет задуматься о правильности выбора эндогенной модели развития современной экономической системы Украины. В реальной действительности экзогенной (Китай) и эндогенной моделей в чистом виде не существует, в большей или меньшей степени каждая экономическая система тяготеет к одной из этих моделей. Скорее всего, схему развития всяких

56 56 Konstantin D. JAKIMCZUK, Erna G. MELNIK экономических систем можно условно считать смешанной (США), но с большим притяжением к экзогенному или эндогенному типу. При этом «Факторный» признак является основным детерминантом модели развития. Результаты исследования дают представление о развитии современных экономических систем с позиций нерыночной, эволюционной парадигмы, что позволяет рассмотреть реалии экономической жизни с позиций будущего (возможно, неконкурентного) взаимодействия всех существующих экономических систем. Развитие современных экономических систем представляет собой результат взаимодействия обширной совокупности разнообразных факторов, которые создаются самими системами (в том числе и социальными) как результирующие взаимодействия между ними (между их подсистемами и элементами). Сущность их проявления может быть двоякой, выражающей причинно-следственную связь между ними: как относительно фиксированного результата (например, целей, задач, структуры, технологии, культуры, «человеческого фактора») или процесса (например, инновационного, цикличного, конкурентного отбора, преемственности) факторы-причины, предпосылки развития систем; как внешнего или внутреннего импульса, силы давления (например, социокультурные, политические, демографические, экологические и др.), факторы-условия развития систем. Методологической предпосылкой типологизации факторов развития современных экономических систем явилось признание тесной связи процесса развития современных экономических систем с эволюционными процессами в природе, политике, культуре, демографии, науке и технике, проявляющиеся в сущности этих факторов; признание не синхронности этих процессов, в связи с чем методология оценок влияния факторов на развитие современных экономических систем, помимо выбора приоритетов развития, должна рассматривать проблему идентификации и диагностики отдельных

57 Современные экономические системы: управление факторами развития 57 факторов и выявления «слабого звена» в развитии современных экономических систем. В основу типологии факторов развития современных экономических систем положены признаки: происхождение, характер воздействия, содержание, метод формализованного описания, уровень сложности, состояние во времени, обусловленность функционального действия, обусловленность процессов управления. Сочетание внешних и внутренних факторов определяется не случайной ситуацией, в которой экономическая система ищет оптимальное состояние равновесия, а логикой эволюционного развития макроэкономики в целом и жизненного цикла отдельных областей экономической деятельности. Точка равновесия современных экономических систем непрерывно смещается в сторону усиления дифференцированности и усиления изменчивости внешних факторов. Возникает вопрос: «Почему именно факторами нужно управлять, а не самими системами?» Формации, цивилизации, системы сменяют одна другую и отличаются друг от друга видом используемых ресурсов и их количеством на душу населения. Но никакой исторической необходимости в их смене нет, есть только «упущенные возможности, которые никогда не повторяются», и есть индивидуальная ответственность за свои поступки или бездействие. Чем более они ориентированы на человека как самую главную ценность, тем лучше социум (социальная система) вписывается в окружающий мир и не отторгается им, тем полнокровней и разнообразней природа (поскольку не происходит её уничтожения из-за неразумной деятельности человека), и тем лучше становится сам человек под её воздействием. Путь эволюции социальных и экономических систем - это неконкурентное софункционирвоание. Современные экономические системы не могут развиваться обособленно от социальных, они в той же степени различны, что и социальные. Для того, чтобы снять противоречия между ними, необходимо, чтобы люди сосредоточили своё внимание на непреходящих внутренних

58 58 Konstantin D. JAKIMCZUK, Erna G. MELNIK ценностях: на знаниях, на своём самосовершенствовании и своих способностях. Развитие экономических систем обеспечивается волей и силой, т.е. деятельностью людей, а на деятельность (в частности и экономическую) влияют и ландшафты, и экология (геополитика), и количество людей, и формы взаимоотношений людей (мораль), и ценности и многое другое. Системный подход к «человеческому фактору» должен сочетаться с системным подходом к управлению всей совокупностью факторов, ясным осознаем его доминирующей роли в развитии современных экономических систем с учетом целей и задач социальных. Как следует из типологии, значительная группа факторов поддаются управляющему воздействию, результатом которого является ценностноцелевое и структурное изменение современных экономических систем. Первое обусловлено цепочкой факторов «человек экономическая культура преемственность социокультурные факторы», второе цепочкой «технология - инновационный процесс - научно-технический прогресс». Поскольку признается взаимообусловленность и взаимозависимость между всеми факторами (а целостность цепочки факторов определена этой связью), то возможно говорить об управлении (или хотя бы корректирующем воздействии) всеми факторами. С учетом этого должна формироваться экономическая политика и стратегия развития современных экономических систем всех уровней. Стратегия является способом реакции на внешние факторы косвенного и прямого воздействия, основная ее задача достижение системой долгосрочных возможностей развития. Ключевую роль в её реализации играют факторы «преемственности (вместе с адаптивностью)» и «инновационный процесс» как «механизмов запуска» выбранной стратегии. Адекватность выбранной стратегии обеспечивается системным подходом к управлению факторами развития, в рамках которого под управлением понимается стратегического регулирующего/ корректирующего воздействия

59 Современные экономические системы: управление факторами развития 59 со стороны управляющей подсистемы на факторы развития (управляемую подсистему), в результате чего обеспечивается такие их состояния, при которых экономическая система сохраняет/ увеличивает свой СЭП и устойчиво развивается. Решение тактических задач развития современных экономических систем осуществляется в ходе формирования и реализации экономической политики - совокупности управленческих решений, мер и действий, направленных на привлечение и эффективное перераспределение экономических ресурсов, организацию экономической деятельности по созданию материальных и духовных благ в соответствие с целями и задачами развития социальных систем. С учетом специфики решаемых здесь задач целесообразен процессный подход к управлению факторами развития, с позиций которого под этим управлением понимается тактическое воздействие на факторы, определяемое совокупностью взаимосвязанных и последовательно реализуемых функций - планирования и прогнозирования, учета и анализа, регулирования корректировки факторов. Структурными единицами политики являются экономические проекты, в рамках которого решаются оперативные задачи развития систем, связанные в большей степенью с воздействием внутренних факторов. Здесь целесообразен ситуационный подход к управлению факторами. Динамика факторов измерима количественными и качественными параметрами - индикаторами (приметами и сигналами), в определении которых удобно использовать метод декомпозиции, методы техникоэкономического, структурного, инвестиционного анализа, больных и экспертных оценок. Приметы и сигналы по каждой группе индикаторов определяются по отношению к экономическим ресурсам, нишам, стратегическому экономическому потенциалу (СЭП), активности и устойчивости. Для успешного функционирования современных экономических систем, обладающих первичными экономическими ресурсами, возникает множество

60 60 Konstantin D. JAKIMCZUK, Erna G. MELNIK их обслуживающих, которые в свою очередь имеют вспомогательные образования класса систем и т.д. Таким образом, создается иерархия экономических систем, построенная по принципу самодостаточности. Каждая экономическая система состоит из экономических ресурсов, работа их подчинена глобальной цели, пресле-дуемой социальной системой и составляющей ее миссию. С этих позиций экономические системы являются системами жизнеобеспечения социальных, поскольку обладают (формируются?) экономическими ресурсами и осуществляют экономическую деятельность по их преобразованию в материальные и духовные блага в связи с потребностью социальных систем. Экономическая система может нести в себе и чисто «паразитарные» образования, черпающие необходимое из ресурсов системы ради собственного выживания и не вносящие свой вклад в достижение целей социальной системы. Такие элементы обуславливают внутреннюю неустойчивость систем, их наличие свидетельствует о слабом задействования цепочки факторов «человек - экономическая культура - преемственность социокультурные факторы». Элементы и подсистемы должны быть связаны между собой для достижения глобальной, в рамках данной системы, цели, равно как связаны между собой и сами многие системы, а значит должны обмениваться экономическими ресурсами. Формами обмена и перераспределением потоков экономических ресурсов по горизонтали и вертикали; пространственным размещение экономических систем как потенциальных инвесторов, потребителей экономических ресурсов и посредников по областям экономической деятельности и экономическим нишам; распределением экономических ресурсов в глобальном экономическом пространстве, в области экономической деятельности, в экономической нише определяется устойчивость современных экономических систем. Интенсивность привлечения экономических ресурсов характеризует экономическую

61 Современные экономические системы: управление факторами развития 61 активность системы, а её способность развиваться за счет эффективного использования собственных и привлеченных экономических ресурсов определяет её стратегический экономический потенциал (СЭП). Между СЭП экономической системы и её активностью существует корреляционно-регрессионная зависимость: Для количественной оценки активности экономической системы необходимо опосредовать ее функциональную зависимость от внешних и внутренних факторов - по отношению к первым она будет стохастической, вторым - детерминированной. Экономическую активность можно оценить, соотнося общий объем привлеченных и собственных экономических ресурсов за определенный период с производственной мощностью системы. Период расчета активности системы целесообразно брать равным не менее 3 лет. Тогда будет ослаблено или нейтрализовано воздействие на величину активности влияние вешних факторов косвенного воздействия. Рассчитанный уровень экономической активности был сопоставлен с полученными значениями СЭП на примере микроэкономических систем (предприятий). В СЭП и устойчивости системы аккумулируется всё совокупное воздействие описанного множества факторов. С этих позиций сделан вывод: управляя СЭП, можно управлять определенной группой и или целой совокупностью факторов развития современных экономических систем. Управление СЭП направлено на его положительное изменение - сохранение, укрепление, повышение возможностей развития. Достигается это за счет нейтрализации негативного воздействия факторов. Управление СЭП сопровождается получением эффектов: экономического, производственного, инновационного и социально-управленческого. Современные экономические системы, имеющие мощный СЭП располагают необходимыми внутренними источниками экономических ресурсов (первичных и вторичных) и являются привлекательными для других систем с точки зрения возможности их вовлечения в реализацию перспективных экономических программ и проектов.

62 62 Konstantin D. JAKIMCZUK, Erna G. MELNIK Методология исследования обуславливает признание факта сопоставимости этих оценочных критериев уровня и тенденций развития современных экономических систем всех уровней. Результативность управления факторами развития современных экономических систем целесообразно рассматривать через соотношение понятий «экономическая ниша», «лаг инвестирования экономических ресурсов», «стратегический экономический потенциал (СЭП)», «экономическая активность» и «устойчивость». Предложено использовать их в качестве оценочных критериев экономической политики. В современной экономической практике, характеризующейся высоким уровнем конкуренции за привлечение экономических ресурсов, довольно часто возникает эффект перекрывания экономических ниш. Как правило, ниши перекрываются частично, т.е. одни экономические ресурсы являются общими, а другие используются исключительно одними или другими системами. Фундаментальная экономическая ниша находится под влиянием множества потенциальной ниши, ограниченным в результате смещения, вызванного конкурентным давлением со стороны гипотетической системы А. В силу того, что в современных условиях практически любая система любого уровня всегда имеет конкурентов со стороны аналогичных по масштабу систем возникает эффект перекрывания экономических ниш. Фактическое перекрывание экономических ниш происходит в тех случаях, когда несколько систем ориентированы на привлечение одной ограниченной в количестве и во времени совокупности экономических ресурсов. Например, ресурсы целевой региональной экономической программы, тендер, в том случае если предприятие ориентировано на привлечение материально-финансовых ресурсов. В практике, характеризующейся неограниченным предложением экономических ресурсов в рамках отрасли, региона, происходит условное перекрывание экономических ниш, связанное с особенностями каждого

63 Современные экономические системы: управление факторами развития 63 конкретного предприятия. Например, результаты финансово-хозяйственной деятельности предприятия не позволяют ему претендовать на привлечение банковского кредита, однако достаточны для привлечения свободных экономических ресурсов других предприятий. Адаптивность позволяет эффективно конкурировать за увеличение объема экономической ниши. Оценивая перекрывание экономических ниш необходимо рассматривать оба обозначенных показателя, поскольку на практике предприятия редко располагаются только на одной оси измерения - предприятия, имеющие высокое перекрывание по одному измерению (вид экономических ресурсов), могут слабо перекрываться по другому - время привлечения ресурсов, и наоборот. Объем экономической ниши представляет совокупный объем собственных и привлеченных экономических ресурсов, который фактически может быть привлечен системой для осуществления экономической деятельности, на данной стадии экономического цикла (V эп ). Для микроэкономических систем он может быть определен по формуле: V un =ЭР соб + ЭР вп = (ПР + АО + СФ)+(КРБ + ЗНИ + ГИП + СЧЛ) (1) где, ЭР соб - собственные экономические ресурсы; ЭР вп - привлеченные экономические ресурсы; ПР - реинвестируемая прибыль; АО - средства амортизационного фонда; СФ - средства прочих фондов; КРБ - кредиты банков; ЗНИ - займы небанковских финансовых институтов; ГИП - средства государственных целевых экономических программ; СЧЛ - средства частных лиц. После непосредственного определения объема экономической ниши (ЭР соб ) и её емкости (ЭЕ) оценивается их соотношение. Выполнение неравенства: Vun ИЕ 1 (2) свидетельствует о том, что вся текущая потребность системы в экономических ресурсах может быть удовлетворена. Это идеальное

64 64 Konstantin D. JAKIMCZUK, Erna G. MELNIK соотношение, к которому стремится каждая система. Отклонение от него обусловлено ослаблением экономической устойчивости. Оптимальным моментом начала реализации i+1-го экономического проекта является момент приращения емкости экономической ниши вследствие реализации i-го проекта. В реальной практике происходит запаздывание начала реализации последующего проекта, вследствие чего, возникает лаг инвестирования экономических ресурсов. Продолжительность лага инвестирования складывается из времени, затрачиваемого на принятие решения о начале реализации последующего проекта (Т пр), времени поиска инвесторов экономичексих ресурсов (Т п) и времени согласования интересов (Т с): Т ип = Т пр + Т п + Т с (3) Объектом управления объективно выступают две составляющие лага инвестирования время принятия решения о начале реализации проекта и время поиска инвестора экономических ресурсов. Время принятия решения складывается: из времени, затрачиваемого на анализ наполнения емкости экономической ниши системы на текущий момент (в условиях реализации конкретного проекта); времени, затрачиваемого на анализ текущей потребности системы в экономических ресурсах; времени прогнозирования объемов приращения емкости экономической ниши вследствие реализации текущего проекта и времени наступления этого события. Оценка наполнения емкости экономической ниши рассчитывается на основе неравенства: V пэ/ ЭЕ = 1, (4) где V пэ - объем фактически привлеченных экономических ресурсов на текущий момент, ЭЕ - емкость экономической ниши. Величина данного соотношения может изменяться в диапазоне от нуля до единицы. В случае если данное отношение равно единице, то вся потребность системы в ресурсах на текущий момент является удовлетворенной, следовательно, начинать реализацию нового проекта нецелесообразно.

65 Современные экономические системы: управление факторами развития 65 Уровень потребности на текущий момент времени определяется как разница между емкостью экономической ниши системы и объемом реально привлеченных ею ресурсов. Время поиска инвесторов прямо пропорционально привлекательности системы, её адаптивности и обратно пропорционально уровню рисков, связанных с ним, то есть напрямую зависит от экономической устойчивости системы. Время согласования интересов включает время, затрачиваемое непосредственно на ведение переговоров между системами-потребителями экономических ресурсов и системами потенциальными инвесторами экономических ресурсов и время, затрачиваемое на юридическое оформление договора о сотрудничестве. В процессе обмена информацией между ними достигается согласование интересов, которое приводит к заключению договора. Принцип согласованности интересов участников этого процесса является элементом механизма усиления экономической активности, экономической привлекательности, а, следовательно, экономической устойчивости систем всех масштабов. В рамках данного исследования рассчитан эффект от внедрения предложенной модели формирования экономической политики на примере микроэкономических систем (предприятий стройиндустрии Винницкой области (Украина) ТОВ «Залізобетон» и ТОВ «Іллінцібудматеріали» (м. Іллінці). Экономическая политика предприятия ТОВ «Залізобетон» характеризуется как неэффективная: разрабатываемые на предприятии экономические проекты и программы не находят практической реализации. Оценка экономической устойчивости данного предприятия по дополненной нами системе показателей, позволила сделать вывод о невозможности реализации разработанной на 2015 г. экономической программы развития предприятия в силу объективного несоответствия емкости ниши предприятия объему (превышение в 2,69 раз). Применение описанной модели формирования экономической политики предприятия, позволяет

66 66 Konstantin D. JAKIMCZUK, Erna G. MELNIK рациональным образом скорректировать экономическую программу данного предприятия, что позволит реализовать ее на практике. Так учитывая, что фактически предприятие не располагает экономическими ресурсами для закупки нового технологического оборудования для производства легкого бетона, однако, находящихся в его распоряжении средств достаточно для реализации прочих запланированных мероприятий, позволяющих прогнозировать рост чистой прибыли предприятия, а так же увеличение размера банковского кредита, мы предлагаем реализовать экономическую программу в скорректированном виде. Анализ и оценка соотношения емкости и объема экономической ниши предприятия «ТОВ Іллінцібудматеріали, а так же оценка инвестиционного лага данного предприятия до внедрения и после внедрения разработанной модели формирования экономической политики предприятия дало следующий результат (табл. 1). Рассматриваемые данные представляют собой динамический ряд. Для того, чтобы получить точные прогнозные данные используется сглаживание, или механическое выравнивание динамического ряда, которое сводится к замене фактических уровней расчетными, в меньшей степени подверженным колебаниям. Внедрение этой модели на предприятии позволяет прогнозировать увеличение соотношения объема экономической ниши предприятия к емкости с 90% до 99%, и сокращение лага инвестирования экономических ресурсов с 4,63 месяцев до 2,75 месяцев, что, безусловно, не является конечным результатом внедрения предложенной нами модели. Таким образом, предлагаемые показатели оценки экономической активности современных экономических систем - экономическая ниша и лаг инвестирования экономических ресурсов - позволяют довольно реалистично оценить результативность и возможности развития на определенной стадии экономического цикла.

67 Современные экономические системы: управление факторами развития 67 Табл. 1. Эффект от внедрения модели формирования экономической политики на предприятии Год Объем экон.,ниш (тыс.,грн.) Вариант 1 Вариант 2 Лаг Объем Объем инве- Объем Емкость экон. экон. Емкость сти- экон. экон. ниши ниши экон.,ниш рова- ниши ниши \инв. \инв. (тыс.,грн.) ния (тыс,. (тыс ем- ем- (ме- грн) грн) кость кость сяц) Лаг инвестирования (месяц) , ,41 0,63 8, , ,41 0,63 8, , ,60 0,70 8, , ,60 0,70 8, , ,00 0,75 7, , ,00 0,75 7, , ,00 0,80 7, , ,00 0,80 7, , ,00 0,82 6, , ,00 0,82 6, , ,00 0,86 5, , ,00 0,86 6, , ,00 0,90 4, , ,00 0,90 4, , ,51 0,93 4, , ,20 0,95 3, , ,68 0,95 3, , ,77 0,97 3, , ,84 0,98 3, , ,33 0,99 2,75 Объем экономической ниши системы может быть как больше, так и меньше её емкости. Сложившаяся экономическая практика характеризуется превышением емкости над объемом экономических ниш. Формируемые экономические политики, включают разработку и реализацию программ и проектов, предполагающих привлечение существенных объемов экономических ресурсов. В связи с тем, что разрабатываемые программы и проекты, создаются без учета сложившегося соотношения объема ниши и её емкости, а так же продолжительности лага инвестирования экономических ресурсов, многие из них остаются не реализованными, что снижает эффективность экономической политики. Подчиняясь доминирующему закону природы - принципу равновесия, в условиях открытой экономической среды экономическая политика современных экономических систем должна быть, направлена на обеспечение

68 68 Konstantin D. JAKIMCZUK, Erna G. MELNIK условий для их развития, то есть на увеличение объема экономической ниши и оптимизацию лага инвестирования. В соответствие с этим, объем экономической ниши и лаг инвестирования экономических ресурсов являются объектами управления, цель которого минимизировать отрицательное влияние на уровень экономической стабильности системы объективно существующего эффекта перекрывания экономических ниш и обеспечить её экономическую активность при всех возможных изменениях внешних и внутренних факторов. Сущность управления экономической системой определяется целевым воздействием на факторы ее развития. Этот факт позволяет перевести условия функционирования системы в качественно новое состояние, обеспечивающее устранение проблемных зон и более эффективное использование имеющихся ресурсов, что гарантирует стабильность. В целом управление факторами развития современных экономических систем предполагает изучение текущего состояния экономических систем, т.е. оценку экономических ресурсов, ниши, лага инвестирования ресурсов, СЭП. Четкое определение индикаторов внешних факторов косвенного воздействия (политических, экологических, социокультурных, демографических, макроэкономических, научно-технических); прямого воздействия (инновационного процесса, экономических циклов, преемственности, конкурентного отбора), внутренних факторов (цели и задач, структуры, технологий, людей, экономической культуры), их анализ и оценка позволяют разработать адекватные управленческие стратегические (миссию, долгосрочные цели, задачи, обосновать стратегию развития) и тактические решения (среднесрочные цели, задачи, экономическую политику). В качестве приоритетных направлений последней являются достижение экономической стабильности и повышение стратегического экономического потенциала (СЭП). Концептуальная модель механизма управления факторами развития современных экономических систем включает две взаимосвязанные части: «управление системой» - «управление факторами» и отражает их

69 Современные экономические системы: управление факторами развития 69 взаимосвязь в процессе выработки управленческих решений и экономической политики. Эта модель иллюстрирует системный подход к управлению факторами и решению стратегических задач развития современных экономических систем. Рис. 1. Схема концептуальной модели механизма управления факторами развития современных экономических систем Управленческие решения ( ЦСР) о Анализ и оценка Знания и информация Экономическая политика Индикаторы состояний Исполнительные органы Область экономической деятельности ВНУТРЕНИЕ ФАКТОРЫ ЭКОНОМИЧЕСКАЯ СИСТЕМА Внешние факторы Механизм, реализуемый по предложенной схеме (рис. 1), определяется как адаптивный в силу того, что предполагает управление факторами развития современных экономических систем.

70 70 Konstantin D. JAKIMCZUK, Erna G. MELNIK Для обеспечения решения тактических задач развития и управления факторами современных экономических систем целесообразно использование механизма, структурно-логическая модель которого включает четыре взаимоувязанных блока (аналитический, программно-целевой, блок практической реализации и результирующий). Каждый из них отражает сущность функций управления факторами и решения тактических задач развития современных экономических систем с позиций процессного подхода. Выводы Действенность этих механизм обеспечивается соблюдением принципов: - принципа единства, который предполагает, что формирование экономической политики должно иметь системный характер. Понятие «система» в данном случае означает существование не просто совокупности элементов, а возникновение новых свойств, не присущих каждому элементу в отдельности. При этом должно обеспечиваться единое направление развития экономической системы (страны, региона, отрасли, предприятия), ориентирование на стратегию и цели развития. При наличии альтернативных управленческих решений их выбор должен быть основан на системе критериев, определяющихся именно стратегией развития: принципа участия, который тесно взаимосвязан с принципом единства и означает, что процесс разработки и реализации управленческих решений должен привлекать к себе все структурные элементы системы, которые он непосредственно затрагивает; принципа непрерывности, который предполагает корректировку ожиданий системы относительно внешних и внутренних факторов в связи с их неопределенностью и возможностью непредусмотренных изменений факторов, соответствующих исправлений и уточнений стратегий и программ развития. При этом изменяются не только фактические предпосылки, но и

71 Современные экономические системы: управление факторами развития 71 представления системы о своих внутренних потребностях и возможностях; принципа гибкости, который заключается в придании процессу формирования экономической политики способности менять свою направленность в связи с целями развития социальной системы, влиянием внешних и внутренних факторов. Самые эффективные управленческие решения в области экономической деятельности, разработанные и реализованные экономической системой в предшествующем периоде, не могут в последствии дать такой же по эффективности результат вследствие высокой динамики внешних факторов, постоянных изменений внутренних; принципа точности, который предполагает конкретизацию и детализацию управленческих решений в той степени, в какой позволяют прогнозы и предвидение возможных изменений внешних и внутренних факторов экономического развития. Если прогнозируемые параметры внешних и внутренних факторов являются относительно стабильными, система имеет возможность в большей степени детализировать управленческие решения, в том случае, если прогнозируемая внешние и внутренние факторы характеризуются нестабильностью основных параметров, управленческие решения должны носить более гибкий характера. В силу того, что в каждой конкретном случае механизм управления стремится либо к нормативному, либо к позитивному типу, высокая результативность развития экономической системы будет свидетельствовать об эффективности данного механизма. Литература [1] Брагина Е.А., Модель развития новых индустриальных стран. / Вестник РАН. М.; 1998, Т. 68, 1. [2] Берталанфи Л. Фон. Общая теория систем, критический обзор // Исследования по общей теории систем. М.: Прогресс, 1969.

72 72 Konstantin D. JAKIMCZUK, Erna G. MELNIK [3] Боулдинг К., Общая теория систем скелет науки // Исследование по общей теории систем. М.: Прогресс, [4] Гальчинський А., Геєц В., Семіноженко В., Україна: наука та інноваційний розвиток К.: [5] Гаврилишин Б., Дороговкази в майбутнє: до ефективніших суспільств. Доповідь Римському клубові / Пер. з англ.. К.: Основи, [6] Гейлбронер Р., Тароу Л., Економіка для всіх / Пер. з англ.. Львів: Просвіта, [7] Голубка С., «Економічна система» М.А. Балудянського Львів: Світ, [8] Габинський І.М., Сучасні економічні системи: Навч., посібник Львів: Інтереко, [9] Иванов Н., Финансовые механизмы научно-технической политики (опыт стран Запaда). Проблемы теории и практики управления М., 1997, 5. [10] Інноваційна стратегія українських реформ / Гальчинський А.С., Геєць В.М., Кінах А.К., Семіноженко В.П. К.: Знання України, [11] Нельсон Р. Уинтер С., Эволюционная теория экономических изменений, М.: Дело, [12] Кульчицький Б., Еволюція економічних систем розвинутих країн cвіту: уроки для України // Трансформація економічної системи в Україні. Наук. зб. / За ред.. З.Г.Ватаманюка. Львів: Інтереко, [13] Кульчицький Б.В., Економічні системи суспільства: теорія, методологія, типологізація. Львів: Видавничий центр Львівського національного університету ім. І. Франка, [14] Кульчицький Б.В., Сучасні економічні системи. Навчальний посібник. Львів: Афіша, [15] Соколенко С.І., Глобалізація і економіка України. К.: Логос, [16] Портер М., Конкурентное преимущество: Как достичь высокого результата и обеспечить его устойчивость / Пер. с англ. 2-е изд. М.: Альпина бизнес Букс, 2006.

73 Современные экономические системы: управление факторами развития 73 [17] Шумпетер Й., Теория экономического развития / Пер. с англ.. М.: Прогресс, [18] Шніцер М., Порівняння економічних систем. К.: Основи, Аннотация Ключевые слова: экономические системы, управление, стратегический потенциал, социально-психологические проблемы, экономическая культура, региональная интеграция, инвестиции, инвестиционная культура, саморегуляция процессов, экономическая эволюция, факторы развития, концепция управления, механизм управления Предложена концепция управления факторами развития современных экономических систем, раскрывающая закономерности и принципы управления ими, объясняющая особенности процесса развития современных экономических систем различных уровней (макро- и микро-уровней). Уточнено положение о современной экономической системе как сложной совокупности экономических отраслей, образующих целостность, обусловленную общностью интересов и ценностей субъектов экономики, изменяющуюся преимущественно за счет внутренних источников развития. Сформулирован тезис об экономических системах, предполагающий взаимосвязь, взаимообусловленность и взаимодействие объектов и субъектов, ориентированность их на достижение целей развития, целостность и устойчивость. Обоснована целесообразность использования новых оценочных критериев развития современных экономических систем - экономической ниши, лага инвестирования экономических ресурсов; стратегического экономического потенциала. Выделены два типа моделей развития современных экономических систем - экзогенная и эндогенная. Выдвинута гипотеза о возможности управления факторами развития, направленного на повышение интегрированности элементов современных экономических систем и её способности к самоорганизации и саморазвитию. Из сложной совокупности факторов развития современных экономических систем в качестве относительно самостоятельной группы выделены цепочки факторов «технология - инновационный процесс - научно-

74 74 Konstantin D. JAKIMCZUK, Erna G. MELNIK технический прогресс» и «человек - экономическая культура - преемственность социокультурные факторы», которые обладают свойствами. При этом установлено, несмотря на инерционность второй группы факторов, их нельзя игнорировать, поскольку именно эти факторы «сглаживают» кризисные состояния и обеспечивают устойчивость современных экономических систем. Contemporary economic systems: managing development factors Annotation Key words: economic systems, management, strategic potential, social and psychological problems, economic culture, regional integration, investment, investment culture, self-regulation processes, economic evolution, development factors, the concept of governance, management mechanism. The concept of control factors in the development of modern economic systems, revealing the laws and principles of management, explaining the features of the process of modern economic systems at different levels (macro and micro levels). Clarify the provisions of the modern economic system as a complex set of economic sectors that make up the integrity due to common interests and values of the subjects of the economy, changing mainly due to the development of domestic sources. Formulated the thesis of economic systems, involving interconnection, interdependence and interaction of objects and subjects, they focus on the achievement of development goals, integrity and stability. The expediency of the use of new evaluation criteria for the development of modern economies economic niches lag investment of economic resources; strategic economic potential. Two types of models of the development of modern economies - exogenous and endogenous A hypothesis about the possibility of control factors in the development, aimed at improving the integration of elements of modern economic systems and its ability to self-organization and selfdevelopment. Because of a complex set of factors in the development of modern economies as a relatively independent group singled chain factors "technology - an innovative process - the scientific and technological progress" and "people - economic culture - continuity - socio-cultural factors" that have properties. It was found, despite the inertia of the second group of factors that can not be

75 Современные экономические системы: управление факторами развития 75 ignored, as these factors are "smooth out" the crisis and ensure the stability of the state of modern economic systems. Współczesne systemy ekonomiczne: zarządzanie czynnikami rozwoju Streszczenie Słowa kluczowe: systemy ekonomiczne, zarządzanie, czynniki rozwoju W artykule zawarto koncepcje zarządzania czynnikami rozwoju we współczesnych systemach ekonomicznych.

76

77 ZESZYTY NAUKOWE Uczelni Warszawskiej im. Marii Skłodowskiej-Curie Nr 3 (53) / 2016 [s ] ISSN Аnatolij G. DRABOWSKIJ, Мykoła І. PETRENKO Вінницький кооперативний інститут Соціально-економічний розвиток України: втрачені можливості Сучасний стан соціально-економічного розвитку України експертаминауковцями оцінюється як незадовільний та займає за обсягом ВВП 52 місце в світі. Йде швидкий занепад промислового виробництва, скорочується споживання сільськогосподарської продукції, відбувається зубожіння значної частини населення. Особливо цей процес набув незворотного характеру у рр. Виникає необхідність проаналізувати динаміку розвитку економіки країни, виявити особливості процесів, основні причини занепаду, втрати економічного потенціалу країни; розглянути досвід світу щодо виходу з кризових ситуацій, побудови економіки, яка забезпечить населенню високій рівень соціального та економічного життя. Проблему досліджують. За останні роки опубліковано чимало наукових праць, статей, доповідей і повідомлень, у яких викладені не тільки теоретичні аспекти, а й наведено та проаналізовано значний фактичний матеріал. За хронологічним порядком публікацій, слід віднести роботи В. Гейця, А. Блінова та Т. Яблоновської, В. Городяненка, М. Лукашевича, Н. Коваленко, М. Головатого, В. Масальського та Д. Скородумовa, М. Петренка, І. Бондарчука,

78 78 Аnatolij G. DRABOWSKIJ, Мykoła І. PETRENKO А. Драбовського, О. Молодавана, які повністю або частково присвячені науковому аналізу досліджуваної проблеми. Подальше дослідження проблеми надає можливість виявити резерви підвищення ефективності й шляхи розвитку. Результати дослідження. Аналізуючи розвиток економіки України протягом рр., можна відзначити те, як принципово відрізнялись періоди розвитку країни у і та роки. У першому періоді економіка України розвивалась як складова економіки СРСР, де Україна по більшості показників займала перше-друге місце серед економік республік, які входили до складу колишнього СРСР. Довгострокові плани розвитку, жорсткий контроль за їх виконанням здебільшого давав можливість досягати поставленої мети. Другий період розвитку економіки України характеризується відсутністю довгострокових цілей розвитку, він базувався не на засадах загальної стратегії соціально-економічних перетворень, а, в основному, на тактичних заходах з метою одержання нагального ефекту, що в кінцевому результаті призвело до руйнації створеного у період рр. економічного потенціалу країни. Третій період розвитку економіки України характеризується повним, тотальним руйнуванням економічного потенціалу, занепадом соціальних стандартів життя практично всіх верств населення країни. Слід звернути увагу на те, що Україна у складі колишнього СРСР займала провідне місце у машинобудуванні, виробництві сільськогосподарської техніки, товарів широкого вжитку, виробництві продуктів харчування. Двадцять три роки Україна самостійно будує свою державу і її економіку. Для багатьох країн цього часу було достатньо для проведення корінної модернізації - вони міцно стали на ноги і зайняли домінуючі конкуренті позиції у своїх регіонах. Україна ж, попри наявність колосального потенціалу, не змогла навіть відновити виробництво до рівня 1990 року, тобто того часу, з якого Україна почала ринкові перетворення в надії на краще життя. Парадоксально, але

79 Соціально-економічний розвиток України: втрачені можливості 79 причини українських економічних проблем, швидше за все, криються не в економічній площині. Однією із головних причин, яка змусила українців встати на боротьбу за незалежність власної держави в 1991 році, було невдоволення економічною ситуацією в СРСР і Українській республіці зокрема. Планова модель, яка відіграла значну позитивну роль в розвитку вітчизняної економіки, в кінці 1980-х років вичерпала свій ресурс. На фоні економічної стагнації в СРСР особливо привабливими здавалися динамічні ринкові держави, де приватний сектор із свободою підприємницької ініціативи поєднувався з високими стандартами життя. Закономірно, що ринкова економіка стала вельми привабливою альтернативою плановій моделі. Із здобуттям незалежності українці оптимистично поринули в період економічної трансформації. За обсягом номінального ВВП, розрахованим з урахуванням паритету купівельної спроможності - ПКС, Україна в 2014 році посідала в глобальному рейтингу 52-е місце [6]. За економічним розвитком Україна обійшла Норвегію, Чехію, Данію, Португалію і Фінляндію, за показником ВВП на душу населення, який відображає більш повну картину про реальний рівень заможності країни, вона посідає вкрай низькі позиції, займає 105 місце з об ємом 8,7 тис. доларів США на душу населення (дані МВФ охоплюють 185 країн світу) [6]. Аналогічний показник для групи країн, які, як і Україна, на початку 1990-х років почали перехід від планової до ринкової економіки, становить в Чехії 29,9 тис. доларів, Словенії 29,7 тис. доларів, Словаччині - 28,2 тис. доларів, Польщі 25,1 тис. доларів, Росії 24,8 тис. доларів, Казахстані 24,0 тис. доларів, Білорусі 18,2 тис. доларів, Азербайджані 17,6 тис. доларів [6]. Виробництва валового внутрішнього продукту (ВВП) є основою розвитку країни, формування джерел надходження до державного бюджету, впровадження різних соціальних програм.

80 80 Аnatolij G. DRABOWSKIJ, Мykoła І. PETRENKO Для розуміння того, у якому стані знаходиться виробничий та економічний потенціал країни розглянемо, як зростали або зменшувались обсяги виробництва окремих видів продукції машинобудування, товарів широкого вжитку за один день в Україні протягом рр. (табл.1-2). Табл. 1. Один день України у рр. [2, 3, 5, 12] (в середньому за добу, виходячи з календарної кількості днів у році) Показники Електроене ргія, млн. квт.-год. Прокат чорних металів (готовий), тис. тон Сталеві труби, тис. тон Залізна руда, тис. тон Мінеральні добрива (в перерахунку на 100% поживних речовин), тис. тон Верстати металообро бні, шт р. у % до 1990 р. 7,5 147, ,8 501,4 61,4 15,3 50,0 90,8 100,0 126,1 62,7 63,1 56,0 48,2 39,2 31,1 1,6 3,3 12,5 17,5 18,0 4,7 6,6 6,8 5,5 4, ,1 163,8 311,1 347,2 294,4 155,2 193,0 199,2 215,7 252,3 85,7 2,8 2,2 6,9 11,4 14,2 6,4 7,4 7,4 6,3 6,7 47, ,6 1,1 0,84 0,2 0,2 0,2 Вугілля,тис. тон Сталь, тис. тон Екскаватор, одиниць Трактори, одиниць 232,8 477,7 575,0 547,2 458,3 225,0 167,7 163,0 150,7 123,8 27,5 24,7 72,7 129,4 149,1 146,2 88,3 77,5 63,8 48,0 34,8 23,8 0,05 8,3 21,7 27,5 31,1 0,4 1,6 2,5 0,3 1, ,3 14,0 11,3 3,8

81 Соціально-економічний розвиток України: втрачені можливості 81 Показники Цемент, тис. тон Взуття, тис. пар Холодильни ки побутові, шт. Пральні машини, шт. Телевізори, шт. Тканини всіх видів, тис. кв. м Панчішношкарпеткові вироби, тис. пар 2014 р. у % до 1990 р. 3,3 22, ,7 33,8 40,8 26,0 23,6 37,5 113, ,8 70,4 75,3 13,8 0, , , ,4 77, ,8 6, ,5 Більш детальний аналіз даних табл. 1 свідчить про обвальний спад виробництва в базових галузях: виробництво електроенергії впало на 38,6%, металургійна промисловість відповідно на 70,0-75,8%; виробництво мінеральних добрів на 46,2%, практично повністю знищено виробництво металообробних верстатів, екскаваторів, виробництво товарів народного споживання (телевізори, пральні машини для населення, взуття, панчішношкарпеткові вироби) зменшено на 72,5-88,6%. Частка на внутрішньому ринку країни вказаної групи товарів, яка виробляється в Україні складає 3,0-6,0%. Дані, наведені в табл. 1, свідчать про те, що за основними показниками виробництво продукції країни знаходиться на рівні показників років минулого століття. Головною умовою успішного розвитку країни є випереджальний розвиток обробної, і перш за все, наукомісткої промисловості. І на цій основі можливе широке впровадження науково-технічного прогресу, що забезпечує високу продуктивність праці та конкурентоспроможність продукції.

82 82 Аnatolij G. DRABOWSKIJ, Мykoła І. PETRENKO Табл. 2. Динаміка виробництва основних видів продукції машинобудування та товарів широкого вжитку в Україні за один день 2014 р. по відношенню до 1990 р. [2, 4, 12] 2014 р. у % до 1990 р. Стільки виробляли продукції у відповідному році Електроенергія, млн. квт.-год. 61, Прокат чорних металів (готовий), тис. тон 31, Сталеві труби, тис. тон 24, Залізна руда, млн. тон 85, Мінеральні добрива (в перерахунку на 100% 5, поживних речовин), тис. тон Верстати металообробні, тис. шт. 0, Нафта та газовий конденсат, тис. тон 35, Руди і концентрати залізні неагломеровані 36, Сірчана кислота, тон 30, Будівельне скло, тис. кв. м 17,2 1935* Вугілля готове, тис. тон 36, Сталь, тис. тон 44, Екскаватори, одиниць 1,0** 1948 Трактори, тис. шт. 3, Автомобілі легкові 13, Автомобілі вантажні 5, Цемент, тис. тон 37, Телевізори, шт. 11, Холодильники побутові, шт. 14, Пральні машини, шт. 27, Взуття, тис. пар 13, Тканини всіх видів, тис. кв. м 6, Панчішно-шкарпеткові вироби, тис. пар 16, Виробництво цукру 30, * Станом на 2007 р. Подальші статистичні дані відсутні. ** Станом на 2013 рік. За період з 1990р. по 2000 р. ВВП України скоротився більш ніж наполовину, і становив всього лише 0,8 тис. доларів США в розрахунку на одну особу. У 2014 році ВВП на одну особу в Україні, за розрахунками МВФ, складав 8668 дол. США (причому 85,0% за рахунок сировини). Як підсумок,

83 Соціально-економічний розвиток України: втрачені можливості 83 Україна за цим показником займає 105-е місце (дані МВФ охоплюють 185 країн світу) [6]. Внаслідок значного зниження ВВП у період до 2000 р. середньомісячна заробітна плата за вказаний період зменшилась в 6-7 разів. У 2014 році рівень середньомісячної заробітної плати досяг 95% від рівня 1990 р., при цьому слід враховувати те, що реальна купівельна спроможність населення у рр. у декілька разів нижча за рівень 1990 р. Причини колосального відставання економіки України від інших посткомуністичних держав криються в прорахунках державної політики, відсутності досвіду самостійної розбудови економіки, догматичному виконанні порад МВФ у питаннях трансформації економіки, непростому геополітичному та геоекономічному розташуванні країни. На наш погляд, фундаментальною помилкою ринкових реформаторів першої хвилі було хибне сподівання, що для успішної економічної трансформації достатньо зруйнувати адміністративну машину, а ринок згодом магічним чином «сам все відрегулює». Насправді ж, демонтаж планової моделі економіки апріорі не міг привести до автоматичного формування на її місці ринкової моделі. Ринок - не природна стихія, а складний механізм, який потребує колосальних зусиль та коштів для налаштування. Для його запуску треба було сконцентрувати зусилля на розбудові ринкової інфраструктури і формуванні соціально-економічних відносин, адекватних новим викликам. І лише тоді економіку слід було "очищати" від адміністративного баласту. Очевидно, що такий еволюційний перехід потребував часу, але українська влада, намагаючись здійснити "ринковий ривок", обрала революційний шлях, в основі якого лежали принципи політики "шокової терапії", ефективність якої доводив МВФ. Різкий демонтаж ключових механізмів функціонування планової економіки в період президентства Леоніда Кравчука за відсутності альтернативи призвів в

84 84 Аnatolij G. DRABOWSKIJ, Мykoła І. PETRENKO середині 1990-х років до зупинки реального сектора, що спровокувало похідні проблеми: крах фінансової системи, вибух інфляції, катастрофічне падіння ВВП, ріст безробіття. За період першого президента незалежної України, країна втратила 45,6% ВВП від рівня 1990 р. Проте навряд чи слід пов'язувати ці невдачі з тодішнім президентом. Він опинився у складній ситуації, яку легше аналізувати нині, ніж керувати країною в той бурхливий час. Схоже, саме фрагментарність і непослідовність були ключовою проблемою реалізації будь-яких стратегій, оскільки і ті країни, які рухалися еволюційним шляхом, і ті, які, як і Україна, пішли революційним, але довели розпочаті програми "шокової терапії" до кінця, пережили трансформаційну кризу менш болісно, ніж Україна. Вже на початку нового десятиліття вони змогли не тільки стабілізувати економіку, в й відновити її передкризові показники. Зокрема, у 2000 році проти 1990 року рівень реального ВВП у Польщі становив 144,0%, у Словенії 120,0%, в Угорщині 109,0%, в Узбекистані 95,0%, у Білорусі - 88% в Україні 43,0%. У 1999 році падіння сягнуло дна: економічний спад зупинився на позначці 40,8% ВВП від рівня 1990 року. Немає жодного прикладу в історії цивілізованих країн ХХ століття, коли б держава в мирний час втратила 60% ВВП. Як відомо, збільшення виробництва високоякісної і конкурентоспроможної продукції країни залежить, в першу чергу, від рівня капіталовкладень на впровадження новітніх технологій, технічного переозброєння галузей народного господарства, активного взаємовигідного міждержавного економічного зв язку, особливо з країнами, де такі зв язки історично склалися. Так, капіталовкладення в промисловість і сільське господарство України за період з 1940 по 1990 роки зросли в 30 разів, виробництво промислової продукції збільшилось у 20 разів, валове виробництво продукції сільського

85 Соціально-економічний розвиток України: втрачені можливості 85 господарства зросло у 2,6 рази, в т.ч. зерна - у 2 рази, цукру в - 4,3 рази; м яса, молока, яєць у 2-6 разів [2, 12]. За цей період промисловість України була докорінно технологічно переоснащена, у десятки разів збільшився випуск наукомісткої продукції, яка забезпечувала науково-технічний прогрес (нова техніка, транспортні засоби, металорізальні верстати, електроніка тощо). Сільськогосподарське виробництво було оснащене новою високопродуктивною технікою, що дало можливість перевести його, у значній частині, на індустріальну технологію, докорінно змінити саму працю його працівників. У період з 1992 по 2014 роки інвестиції в основний капітал зменшились у декілька разів, що призвело до зменшення більш ніж наполовину виробництва промислової продукції в цілому, і особливо в десятки разів наукоємної продукції, нової високопродуктивної і високоефективної техніки: тракторів, комбайнів, екскаваторів, верстатів, найпотужніших турбін для електростанцій; транспортних засобів: авіації, автомобілів, електровозів і тепловозів; електронної продукції, високотехнологічного обладнання, нових високоефективних технологій як у промисловості, так і в сільському господарстві, які забезпечували б впровадження досягнень науково-технічного прогресу у технічне переозброєння галузей господарства. Станом на 2014 рік індекси інвестицій в основний капітал склали 87,7% від рівня 1990 року. Слід зазначити, що індекс обсягів підрядних робіт, виконаних власними силами будівельних підприємств, у 2014 р. склав всього 15,5% від рівня 1990 року. Недостатні капіталовкладення в технічне переозброєння видобувних галузей призвели до значного скорочення видобутку всіх основних видів корисних копалин, особливо енергоносіїв: вугілля, газу, нафти та виробництва електроенергії. Світовий досвід свідчить, що успішний розвиток сільськогосподарського виробництва можливий за умови забезпечення високої продуктивності праці

86 86 Аnatolij G. DRABOWSKIJ, Мykoła І. PETRENKO та виробництва конкурентоспроможної продукції на основі застосування новітніх технологій і впровадження досягнень науково-технічного прогресу. Жодна країна не може успішно розвиватися без покращення добробуту та культурно-побутового рівня свого народу. За період з 1992 по 2014 рр. інвестиції в житлове будівництво, соціальнокультурну сферу України скоротилися більше ніж у 2 рази, в сільське господарство в 7 разів. Як наслідок, в 2014 році введено в експлуатацію житла приблизно на 60,6% менше, ніж в 1990 році, введення в експлуатацію шкіл, дошкільних установ, будинків культур, лікарень, санаторіїв фактично призупинено, більше того, значна частина цих закладів або перепрофільована, або ліквідована. Україна до 1990 року вважалась країною, де найбільше читають, а за останні десять років видавництво книг і журналів скоротилось в 11 разів, а їх видавництво українською мовою становить лише 38,0% [2, 4, 12]. Відвідування театрів скоротилось майже в чотири рази, кінотеатрів - більш як у 80 разів. Книжкові фонди в масових бібліотеках за цей період скоротилися на 74 мільйони примірників, що складає близько 79,0% від рівня 1990 р. Недоступними для значної частини населення стають працевлаштування, навчання у вузах, охорона здоров я, наука, культура. Зниження за період рр. заробітної плати, пенсій, стипендій, підвищення цін на продовольчі та промислові товари в разів, а на окремі товари й більше, призвело до вкрай низької платоспроможності внутрішнього ринку, що різко скоротило ринок збуту вітчизняних товарів і стало однією з основних причин зниження ВВП. Тому, на наш погляд, якщо докорінно не підвищити платоспроможність внутрішнього ринку і, в першу чергу, населення, не привести заробітну плату, пенсії і ціни у відповідність з купівельною платоспроможністю внутрішнього ринку, неможливо успішно розвивати економіку країни в цілому.

87 Соціально-економічний розвиток України: втрачені можливості 87 У даний час 2% (150 найбагатших сімей) багатих українців отримують 20-24% загальних доходів населення, що складає майже 60-62% ВВП. Для порівняння в Німеччині 100 найбагатших сімей володіють 3-4% ВВП. Керівники великих корпорацій та підприємств отримують в сотні разів більшу заробітну плату, ніж середньостатистичний українець. У даний час нерівномірність розподілу багатства вища, ніж в традиційних «бананових країнах», таких як: Нікарагуа, Гаїти, Гайана та ін. Зниження виробництва сільськогосподарської продукції в 2014 році, порівняно з 1990 роком майже наполовину стало результатом значного скорочення інвестицій у галузь та диспаритет цін на промислову і сільськогосподарську продукцію. Це призвело до вкрай незадовільного матеріально-технічного її забезпечення в той час, коли вже 85-90% сільськогосподарської техніки (тракторів, комбайнів та ін.) морально і фізично застаріли і, незважаючи на це, майже не оновлюються; більш як в разів зменшилося внесення органічних і мінеральних добрив і засобів захисту рослин від хвороб і шкідників. Поголів я всіх видів тваринництва, птиці за цей період скоротилось в 5 разів, в т.ч. в громадському секторі - в 4-6 разів, відповідно знизилась його продуктивність (удій, добовий приріст тварин). За період з 1990 р. по 2014 р. в Україні посівні площі скоротились більш як на 5,9 млн. гектарів відповідно, в 1,5-3 рази зменшилось виробництво цукрових буряків, цукру, м яса, молока. Зниження виробництва продуктів харчування і купівельної спроможності населення призвело до значного скорочення споживання продуктів харчування в розрахунку на одну особу населення у 2013 р. у порівнянні з 1990 р. (табл. 3). Надзвичайно важливе значення в соціально-економічному розвитку країни має дохідна частина бюджету. Крім загального зниження показників виробництва основних видів продукції, негативний вплив на формування прибуткової частини бюджету

88 88 Аnatolij G. DRABOWSKIJ, Мykoła І. PETRENKO України спричинило значне скорочення виробництва товарів широкого вжитку, побутової техніки, що є одним із основних джерел його наповнення. Табл. 3. Споживання основних продуктів на одну особу населення [2, 5, 12] 1990 р р р р р. у % до 1990 р. м яса, кг ,5 молока, кг ,9 яєць, шт ,2 цукру, кг , ,6 олія соняшникова не рафінована, кг 20,6 3,4 30,5 95,6 464,0 овочі консервовані натуральні, кг 12,9 3,0 3,4 4,3 33,3 Кілокалорій ,5 За період з 1990 по 2014 рр. у розрахунку на одну особу скоротилось виробництво тканин з 23 до 1,0 м. кв.; трикотажних виробів - з 6,8 до 0,6; взуття - з 8,5 до 0,5 пари; панчішно-шкарпеткових виробів - з 8,6 до 0,1,3 пар. Виробництво побутової техніки в розрахунку на 1000 осіб населення скоротилось таким чином телевізорів з 72,7 одиниць до 12,1; пральних машин з 15,2 одиниць до 5; пилососів з 20,7 одиниць до 0,1; велосипедів з 38,2 одиниць до 8,2; холодильників побутових з 17,5 одиниць до 4,8. Імпорт цих же товарів, що заполонили ринок, відповідно скоротили бюджетні надходження, адже кошти від реалізації цієї продукції ідуть їх виробникам, а не до бюджету України. Це призвело до того, що легка промисловість України ледве функціонує. Значне зменшення виробництва і споживання продуктів харчування, товарів широкого вжитку, зниження заробітної плати і пенсій, розміри яких нижчі за прожитковий мінімум; великого безробіття, особливо серед жінок і молоді - призвело до вкрай низького життєвого рівня більшості населення України. Стан здоров я населення України за вказаний період катастрофічно погіршився; кількість хворих на туберкульоз збільшилась майже в півтора

89 Соціально-економічний розвиток України: втрачені можливості 89 рази, кількість наркотично хворих зросла в 4 рази, хворих на венеричні хвороби в 10 разів. Внаслідок цього рівень смертності перевищує рівень народжуваності. Середня тривалість життя населення за цей період скоротилась майже на 3 роки і складає лише 74 роки для жінок та 62 роки для чоловіків; вмирає в 1,5-2 рази більше, ніж народжується, це один із найгірших показників у світі, що призвело до різкого зменшення чисельності населення у роках на 6,1 млн. осіб. У розвинутих країнах середня тривалість життя чоловіків роки, жінок роки [7, 9, 12]. В країні незадовільно функціонує система охорони здоров я, фінансування якої здійснюється фактично залишковим принципом. За прогнозами ООН незадовільна динаміка стану здоров я населення України може призвести до депопуляції нації. В даний час активно обговорюється питання про вступ України до Європейського Союзу (ЄС). Це питання буде вирішуватися, коли рівень ВВП, в розрахунку на одну особу, буде щонайменше наближений до рівня показників основних членів ЄС, а продукція українських виробників буде конкурентоспроможною в країнах Європи. Аналіз статистичних даних соціально-економічного розвитку Вінницької області за вказаний період свідчить про ідентичність тенденцій як по регіону, так і в цілому по Україні. Використовуючи майже 8,3% землі, фермери утримують лише 2,7% великої рогатої худоби і тільки 1,4 відсотка корів від загальної їх кількості. Не краще становище і з виробництвом тваринницької продукції. Виникає питання: який шлях пройшла Україна за рр. в економічному і соціальному розвитку (занепад), чи міг би бути він іншим? Відповідь однозначна так. Україна у 1992 році була самодостатньою, мала перспективи у своєму розвитку, побудові сильної та заможної країни. Однак за короткий історичний періодукраїна перейшла в разряд держав з неефективною економікою, сировинним придатком більш розвинутих країн. Українці повинні визначитись, яким шляхом йти у подальшому.

90 90 Аnatolij G. DRABOWSKIJ, Мykoła І. PETRENKO Прикладом для цього може бути досвід шведської моделі соціалізму, яка у розбудові та формуванні соціально-економічної моделі дотримувалась одного принципу робити все можливе для реального поліпшення життя всього населення країни, а не частини еліти. Шведська економічна модель (соціал-демократична), як й інших країн (Данії, Фінляндії, Ісландії), зазвичай характеризується як змішана, або багатоукладна економіка. В її основі покладені ринкові відносини на конкурентних основах з активним використанням державного регулювання, що складає економічний базис шведської моделі, в якій присутнє поєднання, співвідношення і взаємодія основних форм власності в капіталістичному ринковому господарстві: приватної, державної і кооперативної. Сутність державного регулювання, яке притаманне скандинавським країнам полягає в тому, що успішно поєднується приватна власність і ринкова конкуренція з урядовими програмами, спрямованими на рівномірний розподіл прибутку, на підтримку непрацездатних, компенсацію витрат, пов язаних з нестабільністю ринкової економіки. Шведська модель економіки забезпечує значний ступінь соціального захисту і забезпечення населення. Кожна з цих форм зайняла свою «нішу» та виконує певну функцію в загальній системі господарства країни. Особливості такої моделі економіки в тому, що державний сектор, займаючи всього 13-15% від загального обсягу виробництва, відіграє дуже важливу роль в акумуляції і перерозподілі значних грошових коштів на соціальні та економічні цілі, згідно концепції шведської моделі. Такий підхід дає можливість підтримувати рівень життя своїх громадян на досить високому рівні. На державне споживання припадає майже 90,0% суми, яка залишається і витрачається на охорону здоров я, освіту, розвиток культури, соціальні послуги, охорону навколишнього середовища. Основою шведської системи соціального забезпечення є різні види соціальної допомоги, які є важливим інструментом політики розподілу і перерозподілу в соціальних послугах і становлять 92,0 % всієї сфери послуг.

91 Соціально-економічний розвиток України: втрачені можливості 91 Особливістю шведської моделі ринкової економіки є значна роль кооперативного руху в країні. На кооперативи у Швеції припадає 5,0 % промислового виробництва, 4,5 % зайнятих у промисловості, 14,0 % у роздрібній торгівлі. У шведській моделі першорядну роль відіграє соціальна політика, яка покликана створювати нормальні умови життя, відтворення робочої сили, рівень доходів, які вирівнюються вельми прогресивною системою прибуткових податків. Політика вирівнювання через систему прогресивного оподаткування і державних послуг забезпечила позитивний результат. Заслуговує на увагу активна політики країни на ринку праці. Затрати уряду на перепідготовку робочої сили і субсидії на підвищення й мобільністі дають більший ефект, ніж витрати на утримання безробітних. Головне, що шведська модель дозволяє обмежити стихію ринку і не боятися його. Для забезпечення стабільних темпів розвитку економіки країни та входження України до групи країн, де домінує соціальне партнерство уряду та суспільства, потрібно здійснити перехід від лібералізації до соціальної економіки. Як вже було вказано вище, соціал-демократична модель розвитку економіки в скандинавських країнах забезпечила досить високий рівень життя, соціальний захист практично всіх верств населення цих країн. Моделі державного регулювання економіки, соціальний захист населення запроваджується в нових індустріальних країнах, це країни Латинської Америки (Аргентина, Мексика, Бразилія, Чілі), країни Південно-Східної Азії (Південна Корея, Індія, Гонконг, Сінгапур, Тайвань та ін.), які дають змогу забезпечити глибокі внутрішні перетворення у суспільстві, зміцнення демократії. Це супроводжується суттєвими змінами в системі державного управління: згортання впливу бюрократії на економічні процеси, обмеження сфери діяльності державного сектора межами економічної доцільності.

92 92 Аnatolij G. DRABOWSKIJ, Мykoła І. PETRENKO Аналізуючи соціально-економічний розвиток України за перше півріччя 2015 року, відзначимо тільки загальні макроекономічні показники, які свідчать про подальший занепад економіки країни табл. 4. Безумовно, необхідно враховувати, що дані показники розраховані без анексованого Російською Федерацією Криму та частини територій Донбасу. Табл. 4. Динаміка основних макроекономічних показників соціальноекономічного розвитку України у першому півріччі 2015 року [14] Темп росту (зниження) до рівня відповідного періоду 2014 року, у %% Реальний ВВП - 19,3 Рівень інфляції +40,0 Загальний оборот роздрібної торгівлі -24,6 Поставки на експорт -35,6 Імпорт -37,1 Промисловість -21,8 Державний борг +22,2 Будівництво -31,2 Середня заробітна плата +1,0 Прямі іноземні інвестиції в економіку України -23,1 Висновки Непродумана економічна політика протягом всього періоду незалежності України призвеладо фактичного руйнування економічного потенціалу України. Україна втратила свої лідируючі позиції у машинобудуванні, приладобудуванні, виробництві машин сільськогосподарського призначення, значно погіршився рівень життя населення. Зниження виробництва продуктів харчування і купівельної спроможності населення призвело до значного скорочення споживання продуктів харчування в розрахунку на одну особу населення. Діюча система охорони здоров я, її фінансування з боку влади не забезпечує якісне медичне обслуговування, що призводить до скорочення тривалості життя населення України, а також скорочення кількості населення.

93 Соціально-економічний розвиток України: втрачені можливості 93 Впровадження соціал-демократичної моделі розвитку економіки в країні, поєднання ринкових відносин на конкурентних засадах з активним втручанням держави в економіку, це на наш погляд, єдиний шлях подолання занепаду економіки, соціального захисту всіх верств населення. Література [1] Соціально-економічний стан України: наслідки для народу та держави: національна доповідь/за заг. ред. В.М. Гейця [та ін.]. К.: НВЦ НБУВ, [2] Народное хозяйство СССР гг., ЦСУ СССР. [3] Народне господарство Української РСР у 1989 р.: Стат. Щорічник/Держкомстат УРСР; К.: Техніка, [4] Україна у цифрах рр., Держкомстат України (кожний рік окреме видання). За даними Держкомстату України. (Електронний ресурс). Режим доступу: [5] Основні економічні показники сільського господарства в сільськогосподарських підприємствах за Держкомстат України. [6] «Статистика стран мира», file://( htth: wikepedia.org/wiki/list of countries by GDR). Розрахунок за даними МВФ, які охоплюють 185 країн світу. Статистика стран мира file: ///C: Documents and Settings/user [7] Головаха Є., Горбачик А., Соціальні зміни в Україні та Європі: за результатами «Європейського соціального дослідження», роки. К.: Інститут соціології НАН України, [8] Масальський В.І., Скородумов Д.С., Зміни у соціальній структурі України: в рр.: Досвід наукового аналізу// Соціологія 4 (78) липеньсерпень С [9] Економічна криза в Україні: виміри, ризики, перспективи (Жаліло Я.А., Бабілін О.С., Белінська Я.В. та ін. /За заг. ред. Я.А. Жаліло. К.: НІСД, 2009.

94 94 Аnatolij G. DRABOWSKIJ, Мykoła І. PETRENKO [10] Новий курс: реформи в Україні рр., НАН України/секція суспільних і гуманітарних наук. К.: [11] Післякризовий розвиток економіки України: Засади стратегії і модернізації (аналітична доповідь). К.: Національний інститут стратегічних досліджень, [12] Петренко М.І., Драбовський А.Г., Петренко В.М., Економіка України у роках (основні показники) та країн СНД у роках. Практичний посібник/за заг. ред. проф. М.І. Петренко. Вінниця: Вінницький кооперативний інститут. ТОВ «Консоль», [13] Двадцять років реформ і хаосу /Українська правда/ р. [14] Україна 2014: соціально-економічна криза та пошук шляхів реформування/ Експерти про стані перспективи економіки. Громадяни про ситуацію у країні, про владу, її підтримку і відповідальність/ Київ 2014, центр Разумкова, 2014, видавництво «Заповіт»//Веб-сторінка: www. razumkov.org/ua/ Social-economic development of Ukraine: lost possiblities Summary Key words: socio-economic development, gross domestic product, national income, level of production, agroindustrial complex, level of consumption, capital investment, level of investments Socio-economic development of Ukraine status is investigated in , character of domestic economic policy that fundamentally differed in periods is analysed, and

95 Соціально-економічний розвиток України: втрачені можливості 95 Społeczno-ekonomiczny rozwój Ukrainy: stracone możliwości Streszczenie Słowa kluczowe: rozwój społeczno-gospodarczy, Ukraina Artykuł charakteryzuje etapy rozwoju społeczno-gospodarczego Ukrainy w latach 1940-

96

97 ZESZYTY NAUKOWE Uczelni Warszawskiej im. Marii Skłodowskiej-Curie Nr 3 (53) / 2016 [s ] ISSN Dmitrij W. GUNIA Гумaнитaрнaя Aкaдемия им. Aлексaндрa Гейштoрa в Пултускe Еврoпейскoе измерение в гoсудaрственнoм упрaвлении и егo влияние нa персoнaл гoсудaрственнoй службы * Пoстaнoвкa прoблемы и ее связь с вaжными нaучнo-прaктическими зaдaчaми. Реaлизaция идеи знaчительнoгo углубления oтнoшений ЕС и Укрaины имперaтивнo привoдит еврoпеизaцию oтечественнoгo гoсудaрственнoгo упрaвления. Исхoдя из oснoвных нaпрaвлений сoтрудничествa (Бoуг, 2014), пoследнее дoлжнo прoисхoдить в плoскoсти демoкрaтическoгo рaзвития и нaдлежaщегo упрaвления, регулятoрнoй рефoрмы и рaзвития aдминистрирoвaния и инфрaструктуры. Oбъективнo, чтo тaкие требoвaния неизбежнo меняют фoрмaт рaбoты oргaнoв гoсудaрственнoй влaсти oт зaкрытoсти в принятии решений, кaзенщины и фoрмaлизмa вo взaимoдействии с oбщественнoстью - к oткрытoсти и привлечения зaинтересoвaнных стoрoн к прoцессу фoрмирoвaния и реaлизaции гoсудaрственнoй пoлитики. * Treść artykułu przedstawiona została na konferencji Europeizacja Ukrainy 30 września 2015 roku.

98 98 Dmitrij W. GUNIA Aнaлиз пoследних исследoвaний и публикaций свидетельствует oб oсвещении еврoпейскoгo измерения в гoсудaрственнoм упрaвлении с рaзных пoзиций и в рaзных кoнтекстaх. Сoдержaние еврoпеизaции гoсудaрственнoгo упрaвления рaскрывaется в нaучнo-исследoвaтельскoй рaбoте "Рaзрaбoткa системнoй мoдели гoсудaрственнoгo упрaвления прoцессaми еврoпейскoй интегрaции Укрaины с учетoм oпытa стрaн Центрaльнoй и Вoстoчнoй Еврoпы". Вышеупoмянутoе пoнятие oхвaтывaет влияние ЕС нa структуры, институты и нaциoнaльную гoсудaрственную пoлитику и приспoсoбления нaциoнaльных нoрм, стaндaртoв, прaвил и прoцедур в фoрмaльных или нефoрмaльных стaндaртoв ЕС, кoтoрые oхвaтывaют рaзличные сферы: прaвo, экoнoмику, пoлитические системы, oхрaну oкружaющей среды, oргaнизaции гoсудaрственнoй службы, прoцессы принятия решений и вырaбoтки гoсудaрственнoй пoлитики»[7]. Исследoвaтель Е.O. Кoвaленкo ссылкoй нa И.A. Грицякa пoдчеркивaет, чтo "еврoпеизaция" гoсудaрственнoгo упрaвления предпoлaгaет сoвершенствoвaние системы гoсудaрственнoгo упрaвления с пoзиций еврoпейскoгo измерения, a именнo сooтветствующие изменения в структуре министерств и ведoмств и мехaнизмaх межведoмственнoй кooрдинaции [3]. Oднaкo, пo мнению Н.М. Кoлисниченкo, следует рaзличaть термины "еврoпеизaция" и "еврoпейскoe aдминистрaтивнoe прoстрaнствo", пoскoльку еврoпеизaция связaнa с прoцессoм рaстущегo влияния, a вoзникнoвение еврoпейскoгo aдминистрaтивнoгo прoстрaнствa oзнaчaет прoцесс вoсхoждения или кoнвергенции. Исследoвaтель рaзличaет еврoпейскoе влияние пo нескoльким нaпрaвлениям, и, среди прoчих, выделяет "еврoпеизaцию нaциoнaльных гoсудaрственных служaщих через прoцессы перегoвoрoв, принятия решений и их реaлизaции нa урoвне ЕС и нa нaциoнaльнoм урoвнях" [4]. Признaвaя фaкт существoвaния пoлитическoгo, экoнoмичнoгo, прaвoвoгo и культурнoгo влияния нa нaциoнaльные системы гoсудaрственнoгo упрaвления, И.A. Грицяк рaскрывaет спoсoбы и сoдержaние их еврoпеизaции. Сейчaс этo

99 Еврoпейскoе измерение в гoсудaрственнoм упрaвлении и егo влияние нa персoнaл гoсудaрственнoй службы 99 прoисхoдит из-зa действий институтoв нaднaциoнaльнoгo урoвня еврoпейскoгo упрaвления в плoскoсти реaлизaции нaциoнaльными системaми гoсудaрственнoгo упрaвления зaкoнoдaтельствa ЕС, учaстия в перегoвoрaх, принятии решений и их выпoлнения системoй гoсудaрственнoй службы, нaлaживaния упрaвленческoй сoтрудничествa, испoльзoвaние прецедентнoгo прaвa ЕС и сoздaние сooтветствующих структур в сфере нaциoнaльных гoсудaрственных служб. Еврoпеизaция гoсудaрственнoгo упрaвления в Укрaине требует системaтическoгo выделения требoвaний к упрaвленческим и oргaнизaциoнныaм структур нaциoнaльнoй кaдрoвoй пoлитики, зaкoнoдaтельствa o гoсудaрственнoй службе, aдaптaции пoлитических и прaвoвых прoцессoв с еврoпейскими стaндaртaми [2]. Тaким oбрaзoм, в среде исследoвaтелей прoцессoв еврoпейскoй интегрaции пoддерживaется мнение o влиянии пoследней нa нaциoнaльные системы гoсудaрственнoгo упрaвления и, кaк следствие, нa гoсудaрственных служaщих, является ее системным элементoм. Вместе с тем, вoпрoс действия еврo интегрaциoнных прoцессoв нa эти элементы oстaется oткрытым. В связи с этим, целью стaтьи является oсвещение влияния еврoпеизaции гoсудaрственнoгo упрaвления нa персoнaл oтечественнoй гoсудaрственнoй службы. Излoжение oснoвнoгo мaтериaлa исследoвaния целесooбрaзнo нaчaть с рaссмoтрения oснoвных принципoв еврoпейскoй интегрaции, кoтoрые пoлoжены в oснoву единoгo еврoпейскoгo сoциaльнo-экoнoмическoгo прoстрaнствa. Их вaжнoсть oбoснoвывaется тем, чтo oни дoлжны быть реaлизoвaны кaждoй стрaнoй, кoтoрaя интегрируется в Еврoпейский Сoюз и испoведует ценнoсти демoкрaтическoгo oбществa [5, c. 53]. Введение этих принципoв вoзлaгaется, в первую oчередь, нa гoсудaрственные структуры и институты, кoтoрые рaзрaбaтывaют и вoплoщaют еврoинтегрaциoнную пoлитику. Свидетельствoм aктуaльнoсти тoлькo излoженнoгo тезисa служит мнение И. Тoдoрoвa o тoм, чтo внутреннее oбеспечение еврoпейскoгo и трaнсaтлaнтическoгo сoтрудничествa Укрaины oхвaтывaет деятельнoсть

100 100 Dmitrij W. GUNIA центрaльных oргaнoв: Верхoвнoгo Сoветa, центрaльных oргaнoв испoлнительнoй влaсти, судебнoй влaсти и региoнaльных структур. Сoсредoтoчившись нa нaибoлее типичных и пoкaзaтельных aспектaх их рaбoты, этoт исследoвaтель oтвoдит гoсудaрственным институтaм ведущее местo в реaлизaции еврoпейскoгo призвaния. Этo oбуслoвленo тем, чтo именнo гoсудaрственные структуры испoлняют мнoгoчисленные прoгрaммы и плaны в oтнoшении кoнкретнoгo вoплoщения еврoинтегрaциoннoй пoлитики гoсудaрствa [8]. Рaскрывaя зaкoнoмернoсти и пoследoвaтельнoсть еврoaтлaнтических интегрaциoнных прoцессoв В. Рыжих укaзывaет нa неoбхoдимoсть их гoсудaрственнoгo регулирoвaния нa трех урoвнях: стрaтегическoм, oперaтивнoм и рaбoчем. В кoнтексте рaссмaтривaемoй прoблемы, вaжнейшими являются двa пoследних урoвня, пoскoльку именнo здесь прoисхoдит персoнификaция пoлитики в лице гoсудaрственных пoлитических деятелей и рукoвoдителей и ее реaлизaция рaбoтникaми сooтветствующих структурных пoдрaзделений гoсудaрственных oргaнoв. В oбщем, прoцесс имплементaции oснoвных интегрaциoнных принципoв в жизнедеятельнoсть укрaинскoгo oбществa стaнoвится, с oднoй стoрoны фaктoрoм, a с другoй - вaжнoй сoстaвляющей еврoпеизaции гoсудaрственнoгo упрaвления [5]. Учитывaя излoженнoе, мы рaссмoтрим вышеупoмянутые принципы в интерпретaции кoллективa ученых пoд рукoвoдствoм В. Гoрбулинa [5, c. 54]. Тaк, принцип сoлидaрнoсти вoплoщaется oбъединенными усилиями в пoлитическoй, экoнoмическoй, сoциaльнoй, культурнoй, экoлoгическoй и вoеннoй oтрaслях и предусмaтривaет "сoвместнoе принятие решений нa oснoве дoстижения oбщегo сoглaсия вo время прoведения кoнсультaций". Тo есть, гoсудaрственный служaщий дoлжен быть нaстрoен нa кoллективный фoрмaт рaзрaбoтки и принятия решений, уметь вести перегoвoры и дoстигaть кoмпрoмиссa или кoнсенсусa. Oсoбoе внимaние следует oбрaтить нa тo, чтo кoнфликты и кризисы рaссмaтривaются кaк oдин из этaпoв рaзвития, кoтoрый

101 Еврoпейскoе измерение в гoсудaрственнoм упрaвлении и егo влияние нa персoнaл гoсудaрственнoй службы 101 пoбуждaет к переoценке нaрaбoтaннoгo и пoискa нoвых решений. В свoю oчередь, этo привoдит не прoстo неoбхoдимoсть трaнсфoрмaции пoдхoдoв к решению кoнфликтoв и кризисных ситуaций, a требует фoрмирoвaния нoвoгo мирoвoззрения, системы ценнoстей и кoреннoгo изменения стиля мышления гoсудaрственных упрaвленцев. При тaких услoвиях прoтивoречия будут рaссмaтривaться кaк стимул к рaзвитию интегрaции и фaктoр мoбилизaции интеллектуaльнoгo и сoциaльнo-экoнoмическoгo пoтенциaлa учaстникoв перегoвoрoв для их преoдoления. Введение принципa пoстепеннoсти или пoэтaпнoсти oбеспечивaет движение вперед нa oснoве четкo выделенных приoритетных зaдaч, кoтoрые решaют нa oпределеннoм этaпе рaзвития, oбеспечивaя первенствo сoвместных дoлгoсрoчных интересoв нaд несoглaсoвaннoстями нaциoнaльных интересoв. В этих услoвиях aктуaлизируется спoсoбнoсть к aнaлитикo-синтетическoгo, прoгнoстическoгo и стрaтегическoгo мышления, умение устaнaвливaть нaциoнaльные приoритеты и сooтнoсить их с oбщееврoпейскими. Реaлизaция принципa институциoнaльнoй aвтoнoмии зaключaется в незaвисимoм фoрмирoвaнии прaвoвых и институциoнaльных мехaнизмoв деятельнoсти гoсудaрственнoгo aппaрaтa и, в целoм, - публичнoй aдминистрaции. Глaвнoй является неoбхoдимoсть выпoлнения гoсудaрствoмчленoм взятых нa себя oбязaтельств и зaдaч, незaвисимo oт урoвня, видa и стaтусa сooтветствующей легитимнoй oбщественнo-пoлитическoгo институтa. При этoм, ссылки нa oтсутствие кoмпетентнoгo эффективнo функциoнирующегo нaциoнaльнoгo oргaнa являются недoпустимыми. Нa прaктике этo мoжет oзнaчaть испoлнение гoсудaрственным или сaмoупрaвляющимся oргaнoм не свoйственных ему функций, неoбхoдимoсть переквaлификaции гoсудaрственных служaщих для выпoлнения пoлученных гoсудaрствoм зaдaч. Действие принципa субсидиaрнoсти (вспoмoгaтельнoсти) трaктуется кaк зaпрет взaимнoгo вмешaтельствa зaкoнoдaтельнoгo oргaнa и испoлнительнoгo aппaрaтa гoсудaрствa-членa и aппaрaтa Еврoпейскoгo Сoюзa в сферу

102 102 Dmitrij W. GUNIA зaкoнoдaтельных пoлнoмoчий друг другa. Инaче гoвoря, субсидиaрнoсти oпределяет мaксимaльную сферу кoмпетенции нaциoнaльных публичных aдминистрaций. Здесь aктуaльными стaнoвятся умение oгрaничивaть вмешaтельствo в сферу пoлнoмoчий нaциoнaльных институтoв и кoнтрoля зa сoблюдением прерoгaтивы кoмпетенции еврoпейских структур. Функциoнирoвaния принципa верхoвенствa прaвa oхвaтывaет мехaнизм oбеспечения нaдежнoсти и предскaзуемoсти, oснoвaнный нa нoрме «упрaвление пo зaкoну». Тo есть, гoсудaрственные oргaны действуют в сooтветствии с действующим зaкoнoдaтельствoм, a пoтoму - принимaют решения с сoблюдением oбщих прaвил и принципoв. В свoю oчередь, для гoсудaрственнoгo служaщегo этo oзнaчaет беспристрaстнoе oтнoшение к физическoмy или юридическoy лицoe, кoтoр пoдпaдaет пoд действие егo пoлнoмoчий. Oн дoлжен уметь сoхрaнять нейтрaльнoсть и испoльзoвaть oбoбщенные пoдхoды к бесстрaстнoгo решения прoблем, кoнфликтoв или кризисных ситуaций. Вырaбoткa решений бaзируется нa принципиaльные не дискриминaции с сoблюдением утвержденных прoцедур и в сooтветствии с существующей судебнoй прaктикoй. Сoблюдение принципa прoпoрциoнaльнoсти oзнaчaет aдеквaтнoсть и рaвнoмернoсть aдминистрaтивных действий, кoтoрые нa прaктике дoлжны быть скooрдинирoвaны тaким oбрaзoм, чтoбы не требoвaть oт грaждaн бoльше, чем нужнo для дoстижения цели. Крoме этoгo, в рaмкaх реaлизaции укaзaннoгo принципa зaпрещaется испoльзoвaние зaкoнoдaтельствa тoгдa, кoгдa вышеукaзaнные действия мoгут привести к непредскaзуемым зaкoнoм пoследствий. Учитывaя фaктoр прoпoрциoнaльнoсти требoвaний в прoцессе aдминистрирoвaния, гoсудaрственный служaщий не тoлькo oблaдaть неoбхoдимыми юридическими знaниями, уметь пoльзoвaться сooтветствующими зaкoнoдaтельными рычaгaми и aдминистрaтивными мехaнизмaми, нo и уметь спрoгнoзирoвaть пoследствия тех или иных aдминистрaтивных действий. Этo требует aнaлитикo-синтетических

103 Еврoпейскoе измерение в гoсудaрственнoм упрaвлении и егo влияние нa персoнaл гoсудaрственнoй службы 103 спoсoбнoстей и нaличия умений и нaвыкoв предвидения и прoгнoстическoгo мышления. Внедрение принципa прoцедурнoй спрaведливoсти oриентирoвaннoе нa oбеспечение aккурaтнoсти и беспристрaстнoсти при применении прaвa к грaждaнину. Глaвнoй выступaет зaкoнoдaтельнoе требoвaние пo сoблюдению прaв и интересoв челoвекa и, в связи с этим, oзнaкoмление ее с фaктaми и прoблемaми, вызвaли oпределенные действия и учетa мнения лицa в сooтветствии с существующей прoцедурoй. Слoвoм, в рaмкaх этoгo принципa устaнaвливaется oбязaтельнoсть инфoрмирoвaния грaждaнинa o предстoящих aдминистрaтивные действия. В этих услoвиях гoсудaрственный служaщий дoлжен oриентирoвaться нa существующие oбщественные ценнoсти, прoявлять увaжение к челoвеку, стoять нa зaщите егo чести и дoстoинствa. Тaкже, упрaвленец дoлжен быть психoлoгически гoтoв к "субъект-субъектнoй" кoммуникaтивнoгo взaимoдействия с грaждaнинoм, кoтoрый сoвершил aдминистрaтивнoе нaрушение. Пoнятнo, чтo в нынешних слoжных oтечественных сoциaльнoпoлитических услoвиях и низкoм урoвне прaвoвoгo сoзнaния oбществa реaлизaция «людинoзнaвськoгo» пoдхoдa действительнo нуждaется выхoдa сoзнaния гoсслужaщегo зa пределы сoциaльных стереoтипoв и бюрoкрaтических штaмпoв межличнoстных oтнoшений в системе "гoсудaрственный служaщий-грaждaнин". Пoэтoму рaбoтник oргaнa гoсудaрственнoй влaсти дoлжен знaть и пoнимaть сoциaльные и нрaвственные ценнoсти, кoтoрые испoведуются в нaстoящее время в сoциуме. Вместе с тем, знaние еврoпейских ценнoстей пoзвoлит сooтнести урoвень и хaрaктер oтечественных oбщественных ценнoстей для тoгo, чтoбы oпределить местo прoблемнoй ситуaции в системе ценнoстных и нoрмaтивнo-прaвoвых кooрдинaт. Этo дaст ему вoзмoжнoсть придерживaться тaкoгo кoммуникaтивнoгo фoрмaтa ведения aдминистрaтивных действий, кoтoрый oбеспечит кoрректнoе урегулирoвaния oтнoшений с грaждaнинoм в прaвoвoм

104 104 Dmitrij W. GUNIA пoле, сoздaст предпoсылки для дoстижения кoмпрoмиссa, a в идеaльнoм вaриaнте и кoнсенсусa между oбеими стoрoнaми. Принцип свoевременнoсти пoмoгaет избежaть зaдержки в принятии oргaнaми гoсудaрственнoй влaсти решений. Ведь, зaмедление решения oстрых сoциaльнo-экoнoмических прoблем привoдит к рaзoчaрoвaнию среди грaждaн, увеличение недoверия к гoсудaрственным институтaм, a oтчaсти мoжет пoвредить кaк oбщественным, тaк и личным интересaм. Пoэтoму, зaкoнoдaтельнo oпределены временные рaмки решения aктуaльных вoпрoсoв предрешaющие бюрoкрaтизм и зaдержку их рaссмoтрения и oбеспечивaют свoевременнoе принятие гoсудaрственнo-упрaвленческoгo решения. В личнoстнoм плaне oт гoсудaрственнoгo служaщегo требуется сoбственнaя oргaнизoвaннoсть, умение прaвильнo рaспределять свoе время и плaнирoвaть в терминaх сoбственную деятельнoсть. Тo есть, реaлизaция принципa свoевременнoсти знaчительнoй мере oпределяется умениями и нaвыкaми, кoтoрые нaхoдятся в плoскoсти сaмo-менеджментa и тaйм-менеджменту. Тaк, применяя сaмo-менеджмент, упрaвленец oбеспечивaет пoследoвaтельную и целенaпрaвленную реaлизaцию испытaнных метoдoв рaбoты в пoвседневнoй гoсудaрственнo-упрaвленческoй прaктике, чтo сoздaет предпoсылки для oптимaльнoгo и сoдержaтельнoгo испoльзoвaния свoегo времени. Крoме мaксимaльнoгo испoльзoвaния сoбственных вoзмoжнoстей, "сaмo-менеджмент пoмoгaет выпoлнять рaбoты с меньшими зaтрaтaми, лучше oргaнизoвaть труд (следoвaтельнo, пoлучить лучшие результaты), уменьшить зaгруженнoсть рaбoтoй и, знaчит, уменьшить спешки и стрессы» [6]. Влияние принципa прoфессиoнaлизмa и прoфессиoнaльнoй дoбрoдетели бaзируется нa пoнятиях беспристрaстнoсти и прoфессиoнaльнoй незaвисимoсти. Игнoрирoвaние этoгo пoлoжения нa прaктике oзнaчaет неoбъективнoе oценивaния прoблемнoй ситуaции или кoнфликтa и, кaк следствие, принятие неoбoснoвaннoгo решения в пoльзу oднoй из стoрoн и еще и с пренебрежение oбщественных интересoв. Пoэтoму, рaссмaтривaемый принцип действует нa oснoве прaвoвoй нoрмы o зaпрете гoсудaрственным

105 Еврoпейскoе измерение в гoсудaрственнoм упрaвлении и егo влияние нa персoнaл гoсудaрственнoй службы 105 служaщим учaствoвaть в зaинтересoвaнных для них делaх или предстaвлять интересы третьей стoрoны. Сoблюдение принципa oткрытoсти предпoлaгaет oткрытoсть гoсудaрственнoгo упрaвления внешней прoверки в тo время, кaк принцип прoзрaчнoсти oбеспечивaет прoверку или нaдзoр упрaвленческoй структуры внешним aудитoрoм. Этo дaет вoзмoжнoсть зaинтересoвaнным лицaм узнaть oб oснoвaниях и oбoснoвaннoсть тех или иных aдминистрaтивных действий, a прoверяющим oргaнaм - oблегчить прoведение внешних прoверoк. Будучи в теснoм взaимoдействии и взaимoсвязи oткрытoсть и прoзрaчнoсть трaнсфoрмируются в инструментaрий реaлизaции принципa верхoвенствa прaвa, рaвенствa перед зaкoнoм и пoдoтчетнoсти. Деятельнoсть гoсудaрственнoгo служaщегo в фoрмaте oткрытoсти требует oт негo умения дaть зaинтересoвaнным лицaм пoчувствoвaть, чтo их пoзиция, мысли или требoвaния зaслуживaют внимaния, имеют смысл и ценнoсть в кoнтексте улучшения рaбoты гoсудaрственнoй структуры. Тaкже вaжнoе знaчение имеет oткрытoсть в середине oргaнoв испoлнительнoй влaсти кaк спoсoб нaлaживaния кoмaнднoй рaбoты и фoрмирoвaния oтнoшений между рaбoтникaми нa oснoве увaжения, дoверия и нaдежнoсти. В oснoве oткрытoсти лежит oтсутствие предвзятoсти и дискриминaции пo вoзрaстным или гендерным признaкaм, пo верoиспoведaния, культурными рaзличиями или физическими недoстaткaми [1, c. 94]. Целесooбрaзнo зaметить, чтo oткрытoсть, кaк мoдель пoведения гoсудaрственнoгo упрaвленцa, мoжет служить фaктoрoм нaлaживaния кoнструктивных oтнoшений с гoсудaрственными или oбщественным институтaми нa oснoве дoверия, трaнсфoрмирoвaться в средствo пoлучения пoльзы oт знaний и oпытa других людей. Бoлее тoгo, oткрыт и дoступен для грaждaн чинoвник сoстaвляет не тoлькo хoрoшее впечaтление o себе и o гoсудaрственнoй структуре, a, будучи предстaвитель гoсудaрствa, фoрмирует пoлoжительный имидж гoсудaрствa в целoм.

106 106 Dmitrij W. GUNIA Oбеспечение функциoнирoвaния принципa oтветственнoсти требует oт дoлжнoстных лиц или oргaнoв влaсти oбъяснения и oбoснoвaния свoих действий перед теми, ктo этoгo требует. Инaче гoвoря, кaждый oргaн влaсти дoлжен быть пoдкoнтрoльным, пoдoтчетным и oтветственным зa принятые решения перед другими aдминистрaтивными, зaкoнoдaтельными и судебными oргaнaми. Вaжнoсть этoгo принципa oпределяется тем, чтo oн гaрaнтирует сoблюдение принципoв эффективнoсти, результaтивнoсти, прoизвoдительнoсти и предскaзуемoсти. Следует дoбaвить, чтo для пoдoтчетнoсти и oсуществления публичнoй aдминистрaцией сoбственных пoлнoмoчий в сooтветствии с зaкoнoм и существующими прoцедурaми oсуществляется нaдзoр. В этих услoвиях гoсудaрственный упрaвленец дoлжен уметь сoсредoтoчиться нa выпoлнении зaдaч с целью пoлучения oптимaльнoгo результaтa oт aдминистрaтивных действий. Этo oбеспечивaется зa aдеквaтнoе пoведение, стремление дoвести делo дo лoгическoгo зaвершения, пoиск и реaлизaцию нестaндaртных решений. Aктуaльным является критический взгляд нa существующее пoлoжение дел, сoмнение в егo сooтветствии сoциaльнo-экoнoмическoй, пoлитическoй или упрaвленческoй ситуaции и, в случaе неoбхoдимoсти, пoиск путей для егo улучшения. Oдним из вaриaнтoв oбеспечения oтветственнoсти служит дoстижения личнoй прoизвoдительнoсти гoсудaрственнoгo служaщегo зa рентaбельнoе испoльзoвaние времени и ресурсoв, эффективнoе применение упрaвленческих метoдoв, прoцедур и реглaментoв деятельнoсти. Укaзaннoе oснoвывaется нa четкoм предстaвлении рaбoтникa o кoнечнoм прoдукте, умении делегирoвaть зaдaчи и дoверять кoллегaм. В услoвиях пoлитическoй неoпределеннoсти и экoнoмическoй нестaбильнoсти следует aкцентирoвaть внимaние нa умении держaть ситуaцию «пoд кoнтрoлем», oтслеживaть выпoлнение зaдaч, a в случaе oслoжнений, предлaгaть нетривиaльные решения и aльтернaтивы.

107 Еврoпейскoе измерение в гoсудaрственнoм упрaвлении и егo влияние нa персoнaл гoсудaрственнoй службы 107 Вывoды и перспективы дaльнейших исследoвaний. Oбoбщaя, oтметим, чтo еврoпеизaция oтечественнoгo гoсудaрственнoгo упрaвления связaнa с вoздействием нa нее знaчительнoгo кoличествa рaзнoплaнoвых и рaзнo урoвневых системных внешних и внутренних фaктoрoв: еврoпейские структуры и институты, гoсудaрственные и oтрaслевые пoлитики, нaднaциoнaльнoе зaкoнoдaтельствo, сoциaльнo-психoлoгические aртефaкты, ценнoсти, нoрмы и прaвилa, истoрические и культурные трaдиции, еврoинтегрaциoнный oпыт других стрaн. Плoскoстью и oснoвoй влияния служaт бaзoвые принципы еврoпейскoй интегрaции, реaлизaция кoтoрых нaпрaвленa нa сoздaние единoгo сoциaльнo-экoнoмическoгo прoстрaнствa и oсуществляется в сooтветствии с oбщественными демoкрaтическими ценнoстями. Oтсутствие единых институциoнaльных рaмoк их введения [5, с. 58], oбъективнo выделяет персoнaл гoсудaрственнoй службы кaк системный кoмпoнент гoсудaрственнoгo упрaвления, кoтoрый oбеспечивaет прoцесс еврoпеизaции. В результaте действия нa гoсудaрственных упрaвленцев имперaтивoв гoсудaрственнoй интегрaциoннoй пoлитики, oт них требуется, в прoфессиoнaльнo-функциoнaльнoм плaне, изменение пoдхoдoв для эффективнoгo решения прoблем грaждaн нa урoвне еврoпейских стaндaртoв предoстaвления гoсудaрственных услуг. В личнoстнo-психoлoгических структурaх личнoсти гoсудaрственнoгo служaщегo прoисхoдит рaсширение мирoвoззрения, кoррекция и преoдoления стереoтипoв, трaнсфoрмaция ценнoстей, рaзвитие и сoвершенствoвaние пoведенческих кoмпетенций: ведение перегoвoрoв, улaживaние кoнфликтoв, сoглaсoвaния, oткрытoсть, oриентaция нa результaт, пoнимaние ценнoстей других, этичнoсть. Пoэтoму, в дaльнейших исследoвaниях целесooбрaзнo рaссмoтреть сoциaльнo-психoлoгические aспекты деятельнoсти гoсудaрственнoгo служaщегo и, нa этoй oснoве, рaзрaбoтaть мoдель психoлoгическoй гoтoвнoсти к рaбoте в услoвиях еврoпейскoй интегрaции.

108 108 Dmitrij W. GUNIA Списoк испoльзoвaнных истoчникoв [1] Бушуев С.Д., Упрaвление прoектaми: Oснoвы прoфессиoнaльных знaний и системы oценки кoмпетентнoсти прoктных менеджерoв / С.Д. Бушуев, Н.С. Бушуевa (National Competence Baseline, NCB UA Version 3.0). - М.: Иридиум, [2] Грицяк И.A., Рaзвитие еврoпейскoгo упрaвления в кoнтексте влияния нa гoсудaрственнoе упрaвление в Укрaине // ej2/txts/philo/05giaduu.pdf [3] Кoвaленкo Е.A., Деятельнoсть гoсудaрствa пo сoздaнию предпoсылoк для интегрaции Укрaины в ЕС // 34_ 20.pdf. [4] Кoлисниченкo Н.М., Еврoпейскaя гoсудaрственнaя службa между трaдицией и рефoрмирoвaнием // [5] Oснoвы еврoпейскoй и еврoaтлaнтическoй интегрaции Укрaины: Учеб. пoсoбие. /В.В. Гoвoрухa, В.Г. Бульбa, Ю.П. Сурмин и др.; Пoд oбщ. ред. aкaдемикa НAН Укрaины, д.т.н. В.П. Гoрбулинa. - М.: ГП "ЕврoAтлaнтикa-инфoрм", [6] Сaмoменеджмент // [7] Темaтикa нaучнo-исследoвaтельских рaбoт // [8] Тoдoрoв И.Я., Укрaинa нa пути к еврoпейскйy и еврoaтлaнтическйy сooбществy: Мoнoгрaфия. - Дoнецк: ДoнНУ, 2006.

109 Еврoпейскoе измерение в гoсудaрственнoм упрaвлении и егo влияние нa персoнaл гoсудaрственнoй службы 109 The European dimension of managing and his influence on state services Summary Key words: europeization of the management, principles In the article an influence of European principles of rude of the forming oneself of national steaffs of Ukraine. Europejski wymiar zarządzania państwem i jego wpływ na służby państwowe Ukrainy Słowa kluczowe: europeizacja zarządzania (rządzenia), zasady W artykule przedstawiony został wpływ europejskich zasad zarządzania państwem (rządzenia) na kształtowanie się kadr państwowych Ukrainy.

110

111 ZESZYTY NAUKOWE Uczelni Warszawskiej im. Marii Skłodowskiej-Curie Nr 3 (53) / 2016 [s ] ISSN Tomasz WOŁOWIEC University of Economy and Innovation in Lublin Mirosław CIENKOWSKI The Maria Skłodowska - Curie Warsaw Academy The need to harmonize of personal income taxation: an attempt of evaluation Introduction Personal income constructions widely differ in the European Union countries. It is even difficult to compare such key elements in the personal income tax construction as the number and level of tax rates and related level and span of tax thresholds. In particular countries the issue of general exclusion of incomes at specific level from taxation is approached differently, some have zero tax rate, others differrent amounts of tax credit. An additional difficulty in comparisons is presented by the application of tax rates of various amount depending on the source of income. The problems with comparing the personal income tax structure are also related to various systems of transfers to different public finance sectors incomes from this tax may finance not only central budget but also budgets of self-government budgets or social insurance funds 1. As we already mentioned, the need to harmonize of 1 See more: T. Wołowiec, Wybrane zagadnienia harmonizacji opodatkowania osób fizycznych, in: Finansowy Kwartalnik Internetowy: e-finanse, vol. 7, 2011, No. 2, s

112 112 Tomasz WOŁOWIEC, Mirosław CIENKOWSKI personal income taxation was discerned much earlier, and recently this has been manifested in the Lisbon Strategy, in which the common tax policy of the European Union was treated as a necessary requirement to be met in order to improve the competitive ability of the whole economic system but this concerns especially tax policy towards companies (no PIT principles) 2. Arguments against harmonization The need to develop a common position on corporate taxation was manifested in the so-called Tax Package, whose element is the Code of Conduct for Business Taxation. The importance of this code, adopted in 1997, consists in obligation of member states to observe principles of fair competition and to resign from solutions causing harmful tax competition. In a case of PIT, the most important arguments against harmonization are listed below: 1) firstly, further loss of sovereignty in local (national) financial policy, which constrains the possibilities of influencing economic and especially social processes by the government. Harmonizing the principles of calculating the tax base and adopting uniform rates (rate) means passing tax prerogatives to a transnational institution in this case the European Union. In this situation each country must conduct its own cost/benefit analysis; 2) secondly, various social models which determine various financial needs of the state; 3) thirdly, historical conditions, that is factors which shaped national tax systems; 4) fourthly, inequality in competition between companies operating exclusively in the internal market and those which operate in many countries of the Community. The most advanced discussion and logistic work concern the introduction of the common consolidated corporate tax base. Therefore the adoption of the common principle of determining tax base for CIT would bring the following benefits: - 2 T. Wołowiec, Podmiotowy i przedmiotowy zakres opodatkowania dochodów osób fizycznych w krajach UE, Przegląd Prawa Europejskiego Międzynarodowego, 2008, No. 1, s

113 The need to harmonize of personal income taxation: an attempt of evaluation 113 trans-border balance of losses, - elimination of tax difficulties when restructuring international companies. The chances for CIT harmonization are closely related to the scope of freedom given to national powers within other taxes. This especially concerns personal income tax (PIT), which may and should be the basic tax tool of the country in implementing particular social policy. If this is so, then such solution excludes not only because of this the concept of a flat rate PIT, as flat rate tax cannot be used as a tool for influencing social processes. This means that the requirement for standardization of principles of taxation and standardization of CIT rates is the existence of differentiated PIT as far as the rates (scale) and preferences used by particular countries are concerned. Only such an approach will allow progress in harmonization of corporate tax, leaving considerable tax autonomy to particular countries. It is a vital argument, as the resistance from governments hampers harmonization of direct taxes. It is partly justified also by the fact that EU states see some drawbacks of losing monetary policy autonomy and fiscal policy. The harmonization of principles of calculating CIT base and rates is also advisable as it would make the tax policy of a given country more transparent as far as principles of granting public aid to entrepreneurs are concerned. Tax changes which are an attribute of power, will be forced by market mechanisms. This does not mean that we advise passivity of national and EU administration in this area 3. Harmonization of taxation on money savings kept on bank accounts boiled down to ensuring that the principle of free flow of capital between countries should not be violated by home tax provisions. The essence of harmonization of taxes on savings does not consist in imposing one tax rate for all member states. On the contrary each country enjoys freedom of determining the tax rate, its differentiation, for example according to the type of deposits, while savings incomes may be singled out of all personal incomes and included into them. The idea of harmonizing savings incomes is to ensure free deposits of savings in the EU member state by its non-residents, in the country in which the deposit conditions are the most beneficial as we take into account the offered interest rate. Savings incomes of non- 3 Compare: T. Wołowiec, M. Cienkowski, The main problems and limitations of harmonization process of personal income taxation, Globalization, the State and the Individual, No 1/2014, p

114 114 Tomasz WOŁOWIEC, Mirosław CIENKOWSKI residents are transferred to the resident state and are subject to single taxation according to principles of taxation of a resident state. This principle has been observed by all member states since 1 st July Conclusions for Poland 1. Any changes to the tax system, especially to the corporate income tax, should be preceded by detailed analyses, from at least two perspectives: financial needs of the country and effects for taxpayers. 2. Harmonization of indirect (especially PIT) taxes is unavoidable, although this will be a long-term process. The research quoted here shows that too quick harmonization brings negative effects for the economic growth. However, primitive tax dumping is a doubtful solution. 3. Harmonization should first of all concern the standardization of the principles of calculating tax base, as differences in this area may significantly distort the real tax burdens resulting from different tax rates (scales). Experience tells us that even with considerably higher tax rates some countries are still more attractive to investors, due to various principles used in tax accounting, which bring about lower taxation base. 4. An urgent issue is to legally guarantee that the principle of avoiding double taxation of both personal and corporate income should be observed. The speed of action in this respect is necessary due to development of trans-border economic entities and removing barriers in access to labor market, which leads to economic migrations. An additional argument for quick regulation of these issues is the growing role of mergers, divisions, asset transfer and changes in the shares of various companies 4. During the development of the Treaty of Rome it was decided that, to assure a common market, it was enough to harmonize indirect taxes and remove trade barriers as they were the prime inhibitors to the flow of goods and services. The harmonisation of direct (income) taxes was not considered as they were seen as not signi- 4 T. Wołowiec, M. Cienkowski, Personal income taxation as a very complex phenomenon: ways of reforming and a challenges for a future, Globalization, the State and the Individual. No 3/2014, p

115 The need to harmonize of personal income taxation: an attempt of evaluation 115 ficantly affecting the single internal market. Problems tied to direct taxation became visible as integration proceeded, the EU grew, its citizens began to migrate, multinational enterprises increased in size and scope and their financial flows (capital and profit transfers between headquarters and subsidiaries in different EU countries) became seriously affected. Two major issues should be pointed out about European integration: union creators assumed that income taxes will be neutral towards integration processes and there will occur a natural convergence of tax systems of nations belonging to the economic and currency union 5. Personal income taxes are strongly differentiated in EU member states in terms of setting the size of tax brackets and taxable income level, where the differentiation focuses on different perceptions of what should constitute the basis of taxation, different tax scales, tax credits and allowable deductions. This process erodes the tax base. Most nations have a tax-free income that represents the expenditure for minimal biological survival. Tax credits and allowable deductions are not only differentiated country by country but also are subject to fluctuations due to a changing social and economic national environment, the preferences of ruling political parties, phase of the business cycle 6. EU member states have to consider the taxpayer s ability to pay (occurring jointly, separately or as selected elements) when creating different components of Personal Income Tax (PIT) policies, which may include 7 : 1. Setting a tax-free level of income that is offered to an unemployed spouse, offered for each child being supported by the parents. 2. Joint taxation of married couples. 3. Specific and unique taxation of family income. 4. Constructions that permit the deduction of certain costs incurred while bringing up children (e.g. France) or even when supporting the family. 5. Size and breadth of tax brackets. 5 De Goede J., Integracja europejska a prawo podatkowe, in: Kwartalnik Prawa Podatkowego, 2003, No. 1, s T. Wołowiec, A. Suseł, Harmonization of personal income taxation and the process of EU integration, in: International Conference Business and Management. Vilnus, Gediminas Technical University, Riga Technical University and Tallinn University of Technology, 2010, p T. Wołowiec, J. Soboń, J. Rogozińska-Mitrut, Some issues of personal income taxation, Winnica: Institute of Ukrainian Polish Cooperation, 2012.

116 116 Tomasz WOŁOWIEC, Mirosław CIENKOWSKI 6. Systems defining the permissible and deductible expenses. 7. Systems of preferences depending on the family s situation. When analysing tax credits and allowable deductions present in EU member states (as subject-specific credits, deductions from tax and tax base), four main categories can be identified: 1. Compensation-type preferences: equivalency and compensation payouts for used tools, clothing, travel costs, refunding travel-to-work expenditures, etc. 2. Social-type preferences: deductions for social support for foster families, support for foster families, war veterans, victims of crime, handicapped, elderly, etc. 3. Stimulation-type preferences: aimed at stimulating the taxpayer to engage in specific activities or modifying his behaviours. We can include deductions for housing (development and renovation), preferential treatment of savings, purchasing of stocks and bonds, educating children, professional development, health expenditures and retirement fund investments. 4. Differentiated incomes, for example gambling wins, research grants, rewards for scientific activity, scholarships, contributions towards professional associations, etc. So we should expect rational individuals to pursue tax-benefit-seeking mobility of labour. In reality the extensiveness of this mobility would be dependent not only on tax wedge levels (share that PIT and national insurance consume from gross income) but also on level of wages, gross income levels, the nature of the labour market, quality of public services and infrastructure. Such rent-seeking tax migration would lead to increasing the supply of qualified labour in the market of the accepting country (with a competitive tax system and good labour market) while worsening the labour market situation in the country from which a worker has departed. As a result, countries keen to gain valuable workers could consider setting competitive tax rates to lure in new employees who would migrate and stay, contributing to national economic growth and pay their taxes in the accepting state. In this context harmonisation would be seen as a process of equalisation of life and employment

117 The need to harmonize of personal income taxation: an attempt of evaluation 117 conditions that would reduce the need for tax wedge oriented analyses by workers. The tax burden transfer mechanism In the era of internationalization of economic relations and integration, the tax burden transfer mechanism becomes international, in terms of taxation on incomes, labour, economic activity, interest, capital returns, etc. Personal decisions regarding where to undertake paid employment (with the assumption that there are no restrictions on the movement of labour) will be affected by offered wages and required taxes. Income migration therefore becomes natural as people gravitate towards locations where incomes and taxes are the most beneficial. Of course, changing the location of activity is much easier for an employee than for an employer and entrepreneur as the latter two have to adapt to the requirements of the host country to where their activity is being transferred (for entire company or its part, subsidiary). Both labour and capital would therefore benefit from tax harmonisation as it would simplify operations and create a more balanced environment that would reduce the need for mobility oriented purely on seeking tax benefits. Both tax rate harmonisation and tax rate competitiveness require additional consideration of: 1. Impact of PIT rate harmonisation upon the state budget and possible imbalance of public finances. 2. Impact of labour mobility upon the nation s economy. 3. Impact of changes in the tax system, which affect the ratios of: indirectdirect taxes, CIT-PIT, when they are intended to draw in foreign investments. Economic aims of tax harmonisation may be unachievable due to legal reasons, since a tax is not only an economic category but also a legal one, and its legal side is affected by: 1. Relationship between national and Community law, and when considering the supremacy of EU law over national rules, many issues emerge.

118 118 Tomasz WOŁOWIEC, Mirosław CIENKOWSKI 2. Problems of applying unlimited tax duty in one country compared to applying unlimited tax duty in one country with a limited duty in the second country and, finally, how to apply unlimited tax duties in both countries. 3. How to formulate and agree upon treaties on avoiding double taxation (not only achieving consensus between nations but also following local political patterns, taxation trends). 4. Problems in whether to collect the tax in country of residence or nonresidence and in what proportions. Counterargument against harmonization Harmonisation in general is a difficult challenge, and any debate about harmonizing PIT systems brings out major counterarguments: 1. Further loss of sovereignty in national financial policies, which will inhibit the state s ability to affect economic processes and (especially) social ones. 2. Different social models and retirement systems, when combined with varied degrees of PIT integration with retirement contributions, determine various financial needs of the state, therefore harmonisation would have to reach far beyond mere PIT systems. 3. Historical, cultural, social factors that have shaped national tax systems enforce claims that path-dependent process will be difficult to reverse. 4. In the field of taxation and cross-border workers there exist no rules at Community level regarding the definition of cross-border workers, the division of taxing rights between Member States or the tax rules to be applied. Final conclusions 1. The author s own research shows that PIT is not a decisive factor in capital mobility, nor is it an instrument determining the attractiveness of a given country both for the workforce and investment 8. 8 Statutory research, Department of Economics of Enterprises and Local Development University of Economics and Innovation in Lublin, Lublin

119 The need to harmonize of personal income taxation: an attempt of evaluation The best situation would be the one in which the marginal cost of providing the next unit of public goods and services equals the cost of PIT taxation. Such optimal level of taxation can be established in a closed economy, that is when regardless of the size of tax, human and capital factors do not flow in or out. For an open economy, benefits of providing public goods and services remain unchanged, whereas the costs of PIT taxation grow. This is so as each income tax growth leads to the flow of capital to countries with lower rates. 3. On the other hand, income tax decreases will have much weaker than in a closed economy effects, since (theoretically) they will attract foreign capital to the country. Taxation of this increased human and capital base may partly offset the losses incurred by lowering the PIT rate. We may infer from the above that in an open economy the stimuli for lowering the PIT taxation are stronger than in a closed economy. Such reasoning may be conducted for each country separately, therefore we can assume that they will all be inclined to lower their PIT rates. However, if they all do lower their rates, the benefits of such conduct will disappear: human and financial capital will not flow into the country with lowered taxes if taxes are lowered in other countries as well. The general capital resource will not change, in principle (if capital resource grows, it will only be due to the ability of lower taxes to generate new investment). 4. On the other hand, all countries will experience lower incomes, thus they will be able to allocate fewer resources for allocating public goods and services. This process of lowering tax rates which leads to excessive reduction of budget revenues is often known as the race to the bottom. Assuming that in a situation preceding the opening of economies, all countries had optimal PIT rates, as a result of the race to the bottom the possibility of providing public goods and services by them must deteriorate. It would seem that the optimal solution in this situation would be an agreement between countries that they will not compete with tax rates. Unfortunately, this solution is impossible to implement. This can be attributed to the fact that citizens of various countries differ in their preferences for goods that in their opinion should be provided by the state. Moreover, a state renouncing its sove-

120 120 Tomasz WOŁOWIEC, Mirosław CIENKOWSKI reignty in fiscal policy would politically be very controversial and it is hard to imagine any government that would decide to take such steps. Moreover, to achieve the desired effect, tax coordination would have to take place in all countries remaining in economic relationships. If it is done only by a group of states, other countries will be undisturbed in their race, which will bring about the flow of capital to them and the deterioration of the economic situation of the group of countries with harmonized rates. 5. It seems that we should be cautious when assessing the phenomenon of tax competition in PIT. This is mainly because the only obvious and measurable indicator related to this phenomenon on an international scale are differences in PIT rates (and social insurance rates, integrated with PIT) between particular countries. It must be added that although data on differences in nominal rates are easy to obtain, their interpretation, as well as the evaluation of differences in effective rates, calls for taking into account a lot of extra information (such as applied incentives, tax reliefs or the structure of national economy) and are methodologically complicated. What is more, it is hard to determine the power of influence of differences in effective PIT rates which are the main symptom of tax competition on phenomena considered to be its effects. For example, we cannot clearly determine what percentage of the whole decline in corporate income tax revenue is caused by the changes to the effective rate of such tax in another country. It is impossible to isolate some phenomena in fiscal sphere out of all economic conditions. Moreover, the power of influence of the tax competition phenomenon on a given country depends on the specific characteristics of that country as well as on the characteristics of the tax competitor (for example Poland versus Slovakia versus Czech Republic). Finally, even if PIT is radically lowered in one country, but the risk of conducting economic activity remains very high, the likelihood of attracting potential taxpayers from abroad is low. 6. Flexibility and freedom enjoyed by public authorities of every member state of the European Union these days in determining income tax rates guarantee the creation of favorable climate for economic activity and sound competition between

121 The need to harmonize of personal income taxation: an attempt of evaluation 121 countries, which may bring long-term benefits to all participants of this market game, provided they take advantage of opportunities available to them. A competitive game to attract investors is not a zero-sum game in which someone has to lose for another person to gain, especially in the long run. Sound tax competition between countries, apart from gradual decrease of tax rates, should force sanative activities in the public finance sphere and make countries with lower burden more attractive to investors. We should obviously remember that it is not only the level of PIT, but also lower labor costs ( pension system), infrastructure, quality of workforce and administration, transparency of law, including tax and business law, that determine the investment attractiveness of a particular region or country and competitiveness of enterprises operating there. However, variety of conditions of running a business in particular countries and the existence of comparative benefits stimulate the development of international exchange, which, in turn, stimulates social and economic development of a particular region. 7. This means that what really matters is the flexibility and infrastructure of the labor market, not the level of PIT rates and social insurance contributions, which is in no way related to the degree of harmonization or coordination of personal income tax. 8. Thus the research proves that harmonization of personal income tax has never been an important factor for creating a common market or for free flow of people and capital. 9. Personal income tax mostly refers to incomes from work and retirement benefits, whereas the level of fiscal burden does not translate into intensified migration within Europe nor does it affect flexibility of the European labor market. EU countries have social security systems financed from various sources. These sources are both contributions paid by taxpayers as well as direct financing from state budget. The construction of these models arises from social and historical circumstances and is an autonomous instrument of social and economic policy of particular EU countries. Moreover, EU countries have varied systems of remuneration for work

122 122 Tomasz WOŁOWIEC, Mirosław CIENKOWSKI and shaping the level of population income. There are various systems of costs of obtaining revenue, methodology of progression, etc. 10. The rulings of the ECJ exert significant influence on the PIT in EU countries as well as on the areas of potential harmonization. These rulings translate into automatic (forced by the rulings) coordination of tax legislature and provisions regulating social insurance. ECJ rulings greatly affect domestic tax law and, by the necessity of implementing rulings into domestic tax law, they contribute to standardization (harmonization) of tax provisions, especially in the area of human flow and PIT settlement as well as SSC in member states. As a result of ESC rulings, regulations are becoming similar and uniform, which is an element directly preceding potential future harmonization (of selected elements in PIT structure). 11. Taxation of people who work or receive retirement or disability pension, but live or have dependant relatives in another member state has always been a source of problems. Generally speaking, bilateral agreements allowed to avoid double taxation, but did not solve such issues as application of different forms of tax reliefs available in the country of residence with reference to the income obtained in the country of employment. 12. There is a rule according to which a given member state, when collecting income tax and social insurance contributions, cannot treat EU citizens not residing in this country but, taking advantage of free movement, working in its territory, in a less beneficial way than its own citizens. References [1] De Goede J., Integracja europejska a prawo podatkowe, in: Kwartalnik Prawa Podatkowego, 2003, No. 1. [2] Wołowiec T., Wybrane zagadnienia harmonizacji opodatkowania osób fizycznych, in: Finansowy Kwartalnik Internetowy : e-finanse, vol. 7, 2011, No. 2. [3] Wołowiec T., Podmiotowy i przedmiotowy zakres opodatkowania dochodów osób fizycznych w krajach UE, Przegląd Prawa Europejskiego Międzynarodowego, 2008, No. 1.

123 The need to harmonize of personal income taxation: an attempt of evaluation 123 [4] Wołowiec T., Cienkowski M., The main problems and limitations of harmonization process of personal income taxation, Globalization, the State and the Individual. No 1/2014. [5] Wołowiec T., Cienkowski M., Personal income taxation as a very complex phenomenon: ways of reforming and a challenges for a future, Globalization, the State and the Individual, No 3/2014. [6] Wołowiec T., Suseł A., Harmonization of personal income taxation and the process of EU integration, in: International Conference Business and Management, Vilnus Gediminas Technical University, Riga Technical University and Tallinn University of Technology, [7] Wołowiec T., Soboń J., Rogozińska-Mitrut J., Some issues of personal income taxation, Winnica, Institute of Ukrainian Polish Cooperation, [8] Statutory research, Department of Economics of Enterprises and Local Development University of Economics and Innovation in Lublin, Lublin Summary Key word: income taxation, harmonization process, tax base, level of burden, deductions Currently, most EU countries use progressive PIT rates, depending on the level of incomes, though 7 countries Bulgaria, Czech Republic, Estonia, Lithuania, Latvia, Romania, Slovakia have a flat tax. From the taxpayer s point of view, what really matters is the size of the minimum and maximum tax rates and the number of the so-called tax thresholds. However, on the basis of these data it is impossible to draw final conclusions concerning the size of personal income burden in particular member states, as of vital importance here is the method of determining tax base and all deductions from income or from tax amount. In article authors present changes in time concerning basic parameters characterizing taxation of personal incomes in the European Union countries.

124 124 Tomasz WOŁOWIEC, Mirosław CIENKOWSKI Potrzeba harmonizacji opodatkowania dochodów osobistych: próba oceny Streszczenie Słowa kluczowe: opodatkowanie dochodu, process harmonizacji, podstawa opodatkowania, poziom obciążeń, dedukcje W artykule autorzy przedstawiają zmiany dotyczące podstawowych parameterów opodatkowania dochodów osobistych w krajach Unii Europejskiej.

125 ZESZYTY NAUKOWE Uczelni Warszawskiej im. Marii Skłodowskiej-Curie Nr 3 (53) / 2016 [s ] ISSN Anatolij G. DRABOWSKIJ Винницкий кооперативный институт, Украина Новая парадигма регионального развития в XX веке Актуальность. Тенденции мирового развития в условиях глобализации, а также смена технологических укладов, отражают изменение роли регионов в мировой экономике. В Украинской экономике тоже произошли глубокие изменения, связанные со сменой общественного производства и механизма функционирования региональной экономики. Переход на рыночные отношения, главенствующие в настоящее время в украинской экономике, предопределил изменение всего механизма регионального развития. Изменилась система финансового обеспечения регионов, структура валового регионального продукта, в регионах преобладает частная собственность, что коренным образом меняет систему взаимоотношений субъектов региональной экономики. Отход от плановой экономики поставил перед регионами проблему эффективного развития с решением основных задач по обеспечению качества жизни населения. Относительная самостоятельность в принятии решений на региональном уровне значительно повысила роль административных органов самоуправления в эффективном использовании ресурсной базы региона.

126 126 Anatolij G. DRABOWSKIJ Результаты исследования. Сложившаяся ситуация требует нового теоретического подхода к рассмотрению проблем региональной экономики. Оценка и анализ имеющегося теоретического и практического опыта в региональном развитии позволяют сформулировать новую парадигму как совокупность теоретических положений и основополагающих принципов регионального развития (рис. 1). Новая парадигма регионального развития это: часть мирового экономического пространства, имеющая ресурсную базу и определенную свободу действий по включению в мировую экономику; самодостаточная единица в народнохозяйственном комплексе страны, наделенная определенными правами и ответственностью; субъект народнохозяйственного комплекса страны, аккумулирующий современные технологии регионального управления с целью достижения наилучшей структуры валового регионального продукта; часть национальной инновационной системы, обеспечивающая реализацию ее целевых показателей и направлений. Новая парадигма регионального развития рассматривается на основе современных информационных технологий, экономики «знаний», нового подхода к оценке использования своей ресурсной базы, отражающей современные мировые тенденции, и новых организационных структур, базирующихся на развитии интеграционных процессов. Смена парадигмы регионального развития затрагивает практически все страны мира это мировой процесс, связанный со сменой основ развития их экономик [1].

127 Новая парадигма регионального развития в XX веке 127 Рис. 1. Новая парадигма регионального развития Парадигма развития Концептуальные положения Регион как самостоятельная единица в народнохозяйственном комплексе страны Принципы Представление мировой экономики как стратегического ресурса развития региона Регион как открытая система, взаимодействующая с мировой экономической средой Качественные преобразования межотраслевых пропорций на основе смены технологических укладов Отход от отраслевого взгляда на экономики региона и переход к кластерному Соответствие современным процессам трансформации мирового хозяйства Ориентация на международные стандарты качества жизни населения Ориентация на международные стандарты качества продукции и услуг Равноправие всех субъектов регионального рынка Учет экономических интересов взаимодействующих субъектов регионального рынка Возрастание роли социальноэкономических приоритетов и человеческого капитала Стратегическое управление развитием регионов на основе инновационной экономики Финансово-экономическая самостоятельность региона Развитие конкурентных позиций, определяющих стратегию развития региона

128 128 Anatolij G. DRABOWSKIJ Предпосылки смены парадигмы заложены в глобальной экономике с ее новыми подходами к развитию стран на основе современных информационных технологий. В первую очередь это: усиление реорганизации стран. Новые возможности в информационном обеспечении товарных потоков позволят выделить регион как отдельную самостоятельную единицу на мировых рынках и расширить возможности его участия в мировом разделении труда; появление новых возможностей в межстрановом взаимодействии. Приобретая самостоятельность, регионы заключают все больше межрегиональных договоров по взаимодействию в отдельных областях: экономики, культуры, туризма и т. п., расширяя межкультурное и экономическое пространство [2]; расширение интеграционных процессов на региональном уровне в результате обостряющейся конкуренции на мировом рынке. Для сохранения конкурентоспособности регионального продукта на региональном уровне развиваются современные формы организации производственной деятельности, такие как сетевые структуры, кластерные, способствующие снижению издержек [3]; активное развитие миграционных процессов в разных формах их проявления. Открытость региональных экономик способствует перемещению трудовых ресурсов с целевой ориентацией как на образовательные технологии, так и на рабочие места с лучшими условиями оплаты и содержания семей в местах проживания. Ограничиваются миграционные потоки только законодательством принимающих стран; нарастание проблемы сырьевого обеспечения национальных экономик, и в первую очередь, энергетическими, водными ресурсами. Зависимость мировой экономики от энергетических ресурсов только нарастает. Развитие БРИК и других

129 Новая парадигма регионального развития в XX веке 129 развивающихся стран увеличивает потребность при достаточно ограниченном их наличии. Особенно важна проблема водного обеспечения при неравномерном распределении водных ресурсов [4]; поиск решений по защите национальных рынков при соблюдении международных соглашений. Значительные диспропорции в инновационном развитии регионов мира ставят проблему обеспечения конкурентоспособности региональных экономик через создание механизмов защиты своих [5]. Второе направление, отражающее новый подход к развитию регионов, предполагает переход к экономике «знаний», основанной на приоритетном развитии инновационных технологий, обеспечивающих базу конкурентных преимуществ региона. Только те регионы, которые активно включились в этот процесс, имеют возможность максимального использования преимуществ нового разделения труда и участия в мирохозяйственных связях [2]. Применительно к региональной экономике это: наличие высокопрофессиональных научно-исследовательских подразделений, обладающих конкурентными преимуществами в отдельных научных направлениях современных исследований; создание на региональном уровне условий по реализации всего инновационного цикла; создание высокого уровня жизненных стандартов, в первую очередь для научно-исследовательских коллективов (качество образования с последующим закреплением кадров; качества жизни); активное включение в межрегиональные и международные научно-исследовательские коллективы [4]. К третьему направлению смены региональной парадигмы можно отнести новый подход к оценке и использованию региональных ресурсов. Изменение структуры мировой экономики, ее переориентация с сырьевой

130 130 Anatolij G. DRABOWSKIJ направленности в сторону сферы услуг и более эффективного использования природных, не возобновляемых ресурсов, а также большей значимости транспортных, пространственных, водных и др., позволяют выделить следующие аспекты нового регионального подхода: соответствие регионального продукта мировым тенденциям при максимальном использовании региональных конкурентных преимуществ; создание современной развитой транспортной системы и включенность ее мировые транспортные коридоры; глубокая и комплексная переработка имеющихся природных ресурсов; введение системы качественных показателей, отражающихся соответствие удельных затрат ресурсов на единицу регионального продукта мировым показателям; повышение качества человеческих ресурсов и создание систем для реализации их потенциала в развитии инновационной экономики[4]. К четвертому направлению региональной экономики можно отнести новые возможности в интеграционных процессах и степень включенности региональной экономики в мировую: экспортный потенциал и его использование, качественную структуру. Качественные преобразования межотраслевых пропорций на основе смены технологических укладов как концептуальное положение новой парадигмы проявляются в необходимости создания конкурентоспособной продукции, соответствующей новым технологиям пятого и шестого укладов. Особенностью такого перехода является не только смена технологий, но и принципиально новый подход к размещению новых производств на основе создания сетевых структур. Такое сочетание ставит перед региональными органами управления новые задачи в области целенаправленного управления не только в создании инновационных производств, а, главным образом, в

131 Новая парадигма регионального развития в XX веке 131 комплексном развитии отдельных кластерных структур, отражающих конкурентные преимущества региональной экономики [3]. Понимание мировых тенденций в трансформационных процессах позволяет разрабатывать стратегии развития регионов, соответствующие им [4]. Это касается и отраслей структуры регионального продукта в части расширения сферы услуг, особенно производственных, и структуры отраслей: необходимо повышение роли сельского хозяйства и перерабатывающих производств с одновременным повышением эффективности сельскохозяйственного земледелия, развития транспорта с целенаправленным созданием логистических систем, выделением приоритетных направлений развития промышленности, отражающих ресурсный потенциал территории. Особое значение приобретает сфера образовательных услуг как базовая для развития человеческого потенциала. Отсюда и возрастание роли социальноэкономического развития регионов как определяющего условия для эффективного функционирования региональной экономики. Можно констатировать, что региональная экономика станет конкурентоспособной, если будут созданы условия для развития человеческого капитала[6]. Основой новой парадигмы регионального развития является инновационная экономика, базирующаяся на инновационном производстве как результате реализации наукоемких технологий и создания инфраструктуры инновационного цикла. Стратегическое управление развитием региона должно включать приоритетные направления, ориентированные на долгосрочную и краткосрочную перспективы [4]. Основополагающие принципы реализации новой парадигмы обусловлены новой ролью региона в страновом и мировом экономическом пространстве. Представление мировой экономики как стратегического ресурса развития региона предполагает новый подход к оценке раскрывающихся возможностей для экономики региона во взаимодействии с мировой. К ним относятся, в частности: изучение имеющегося опыта в региональном управлении; использование новых управленских технологий; оценка динамики развития

132 132 Anatolij G. DRABOWSKIJ отдельных отраслей; использование аутсорсинговых схем; оценка имеющихся технологий в эффективном использовании ресурсной базы и многое другое. Как исходное положение парадигмы этот принцип является условием устойчивого развития региона в современной экономике, адекватно реагирующего на внешние факторы экономического развития [4]. Многочисленные публикации, посвященные новой экономике, «экономике знаний», обращают особое внимание на современные стандарты качества жизни населения как определяющего условия сохранения интеллектуального потенциала нации. Научные парки, технопарки, технополисы и другие формы инфраструктурной поддержки инноваций в регионе в своей основе базируются на самом главном ресурсе развития ученых, специалистах, обладающих ключевыми знаниями в определенных отраслях; и в связи с этим к задачам региональных органов управления относится сохранение интеллектуального потенциала за счет создания более комфортных условий проживания. Открытость региональных рынков труда повышает конкуренцию за этот главный ресурс экономики. Эффективное развитие экономики региона возможно только при ориентации на международные стандарты в использовании ресурсной базы региона. В условиях ограниченности и роста цен для потребителей на многие сырьевые, энергетические ресурсы определяющими в конкурентной борьбе становятся такие показатели, как энергоемкость произведенного продукта, материалоемкость, энергопотребление и другие. Значимость и выжность данных показателей предопределяет необходимость выделения принципа «ориентация на международные стандарты» как обязательного условия в стратегии развития промышленных предприятий региона [5, 6]. Принцип «ориентация на международные стандарты качества продукции и услуг» отражает мировые тенденции в формировании глобального потребителя, владеющего в результате развития информационных технологий и транспортной доступности знаниями о современных стандартах потребительского рынка. Качественные параметры выходят на первое место в

133 Новая парадигма регионального развития в XX веке 133 конкурентной борьбе за потребителя, особенно это касается экологических параметров. К основополагающим принципам отнесено и «равноправие всех субъектов регионального рынка». При рассмотрении рынка как объекта системного управления возникает необходимость использования принципов системного подхода в части взаимодействующих подсистем. К участникам регионального рынка можно отнести как собственно производителей продукции и услуг, так и администрацию, научные учреждения и различные общественные объединения, представляющие интересы отдельных участников рынка: предпринимателей, малых и средних предприятий и других. Каждый из участников имеет свои экономические интересы и вносит вклад в развитие экономики региона. Равноправие предполагает доступ к региональным источникам финансового обеспечения развития своих производств, использования региональных инструментов поддержки промышленного развития [3]. Проявлением нового подхода является и принцип «учет экономических интересов взаимодействующих субъектов регионального рынка». Развитие и размещение новых производств должно исходить из экономических интересов взаимодействующих субъектов. Создание цепочек добавленной стоимости должно осуществляться с учетом интересов уже действующих субъектов, что предполагает изменение, при необходимости, технологий, кадрового обеспечения человеческого капитала через сети подготовки и переподготовки, решение проблем финансового обеспечения и т.п. Рассмотрение региона как достаточно самостоятельной части народнохозяйственного комплекса предполагает, что достижение решения главной задачи повышения качества жизни населения может осуществляться в полной мере только при финансово-экономической самостоятельности. В настоящее время имеет место значительная дифференциация регионов страны по уровню социально-экономического развития, и эта дифференциация усиливается, хотя потенциально имеются

134 134 Anatolij G. DRABOWSKIJ все предпосылки для решения данной проблемы. Переход на инновационную экономику позволяет значительно снизить фактор сырьевого потенциала региона в стратегии регионального развития [6]. Развитие конкурентных позиций, определяющих стратегию развития региона, предусматривает обязательную оценку потенциала региона с точки зрения международного разделения труда и возможности участия в мировых экономических процессах. Принцип «развитие конкурентной среды в регионе» достаточно хорошо рассмотрен в работах М. Портера [7] и действительно является определяющим для эффективного развития региона. Монополизация на региональном рынке резко снижает потенциал развития и ограничивает использование современных управленческих технологий. Только конкурентная среда позволяет создавать в высокой степени конкурентоспособные предприятия и производства, адекватно реагирующие на мировые тенденции в экономическом и организационном развитии регионов. Заключение Формирование мотивационного механизма эффективного развития региона предполагает создание условий для реализации имеющегося потенциала развития. Мотивационный механизм, как часть региональной системы управления, является связующим звеном между ресурсной базой и результирующими показателями. Исходя из этого, мотивация имеет целенаправленное воздействие и находится под влиянием стратегии развитии. Если целевая ориентация привлечение иностранных инвестиций в экономику региона, то в мотивационный механизм должны входить региональные инструменты, способствующие как привлечению инвестиций, так и созданию условий для их эффективного функционирования в части снижения налогов, арендной платы, оказания помощи в создании социальной инфраструктуры. Примером может служить законодательство по развитию свободных экономических зон и технопарковых структур. Данное

135 Новая парадигма регионального развития в XX веке 135 направление имеет большие перспективы в теоретическом обосновании и практической значимости. Мотивационный механизм может включать разные направления, отражающие приоритетные стратегии развития: использование кадрового потенциала, ресурсной базы, транспортной составляющей и т.п., однако целесообразно подходить к его формированию с позиций системного подхода, позволяющего обеспечить комплексное эффективное развития региональной экономики. Концепция парадигмы регионального развития может подсказать правильные методы для совершенствования региональной экономики и перехода на более высокую стадию развития. Литература [1] Анализ инновационной политики России и Украины по методологии Европейского сообщества \ Под ред. Ивановой Н.И., Егорова И.Ю., Радошевича С. М.: ИМЭМО РАН, [2] Маліцький Б. А., Булкін І.О., Єгоров І.Ю., та ін. Актуальні питання методології та практики науково-технічної політики \ Під ред.. Б.А. Маліцького К.: Укр. ІНТЕІ, [3] Пепа Т.В.,Чернюк Л.Г., Мазур Г.О., Макрорегіони в системі сталого просторового розвитку продуктивних сил України. Вінниця, ТОВ «Меркьюрі - Поділля», [4] Державна стратегія регіонального розвитку на період до 2020 року. Затверджено КМУ від 6 серпня 2014 р. 385; rada.gov.ua/laws/skow/ %DO%BF/print [5] Закон України «Про стимулювання розвитку регіонів»\ від IV. /print [6] Про стан та перспективи розвитку підприємництва в Україні: Національна доповідь \ К.О. Ващенко, З.С. Варналій, В.Є. Воротін, В.М. Геєць, Е.М. Лібанова та ін. К., Держкомпідприємництва, 2008.

136 136 Anatolij G. DRABOWSKIJ [7] Зведений прoгноз науково-технологічного та інноваційного розвитку України на найближчі 5 років та наступне десятиліття \ А.П. Шпака, Б.А. Маліцького, О.С. Поповича, В.А. Богданова. К.: «Фенікс», [8] Ринкова трансформація господарства регіону (кластер ний підхід): Навч. посіб. \ Г.М. Заболотний, О.М. Дідик, В.І. Захарченко, А.М. Ступницький. Вінниця, Видавничий відділ ВДАУ, [9] Портер М., Конкурентное преимущество: как достичь высокого результата и обеспечить его устойчивость \ Пер. с англ. 2-е изд. М.: Альпина бизнес Букс, New paradigm of the regional development in the 20th century Annotation Key words: paradigm of regional development, regional development, innovation economics, strategic management, cross-sectoral proportions of international standards The role of the regions in the national development, the prerequisites of a paradigm shift for regional development. It reflects the dual nature of the functioning of the region. Revealed conceptual provisions and principles of the new paradigm of regional development. Nowy paradygmat regionalnego rozwoju w XX wieku Streszczenie Słowa kluczowe: paradygmat regionalnego rozwoju, rozwój regionalny, gospodarka innowacyjna, zarządzanie strategiczne, standardy międzynarodowe W artykule autor opisuje rolę region w rozwoju gospodarki Kraju. Przedstawia zasady nowego paradygmatu rozwoju regionalnego w XX wieku.

137 ZESZYTY NAUKOWE Uczelni Warszawskiej im. Marii Skłodowskiej-Curie Nr 3 (53) / 2016 [s ] ISSN Marlena PIEKUT Politechnika Warszawska, Kolegium Nauk Ekonomicznych i Społecznych Magdalena WOŹNICZKO Uczelnia Warszawska im. Marii Skłodowskiej-Curie w Warszawie Wiejskie gospodarstwa domowe w Polsce na rynku usług gastronomiczno-hotelarskich Wprowadzenie W wyniku wzrostu oczekiwań dotyczących warunków i poziomu życia oraz wygody i komfortu gospodarstwa domowe w coraz większym zakresie korzystają z różnego rodzaju usług dostępnych na rynku. Gospodarstwa domowe zwykle dostosowują strukturę konsumpcji do realnych możliwości wynikających m.in. z osiąganych dochodów. Dochód to jedna z kluczowych determinant wpływających na wydatki w gospodarstwach domowych (Piekut 2008). W roku 2010 średnie miesięczne wydatki na usługi na 1 osobę w polskich gospodarstwach domowych ogółem wynosiły 323 zł (Budżety gospodarstw domowych, GUS 2011). Kwotę w wysokości 63,30 zł na 1 osobę wydatkowano na usługi związane z zagospodarowaniem wolnego czasu. Do usług związanych z zagospodarowaniem czasu wolnego należą usługi gastronomiczno-hotelarskie (Dąbrowska 2007).

138 138 Marlena PIEKUT, Magdalena WOŹNICZKO Radziukiewicz (2012), analizując struktury wydatków na poszczególne rodzaje usług w wydatkach na usługi gospodarstw domowych o różnej sytuacji dochodowej, zauważyła, że im lepsza sytuacja materialna gospodarstwa domowego, tym większy udział w wydatkach na usługi związane z zagospodarowaniem wolnego czasu. Ta sama badaczka, biorąc z kolei pod uwagę udział miesięcznych wydatków wyodrębnionych kategorii (rodzajów) usług w wydatkach ogółem wyróżnionych ze względu na sytuację dochodową gospodarstw domowych, zaobserwowała, że: wraz ze wzrostem dochodów gospodarstwa (im do wyższej grupy dochodowej należą gospodarstwa) wzrasta udział wydatków na usługi. Ponadto im większy dochód gospodarstwa, tym większy udział w wydatkach ogółem wydatków na usługi związane z zagospodarowaniem czasu wolnego. W Polsce rozwój nowoczesnej bazy gastronomiczno-hotelarskiej rozpoczął się po przemianach ustrojowych w roku 1989, gdy w kraju zaczęły obowiązywać zasady gospodarki wolnorynkowej. Do tego momentu sieć usług gastronomicznohotelarskich zapewniały głównie podmioty państwowe. Do końca XX wieku i na początku XXI wieku w Polsce sukcesywnie następował rozwój sektora usług gastronomiczno-hotelarskich, co powiązane było z ogólnym rozwojem gospodarczym kraju, rozwojem turystyki i wzrostem zamożności konsumentów. Współcześnie rynek usług gastronomiczno-hotelarskich w Polsce składa się przede wszystkim z obiektów należących do sektora prywatnego. W ciągu ostatnich lat zmieniła się sytuacja gospodarcza w kraju i na świecie gospodarki światowe zostały dotknięte kryzysem, który był skutkiem m. in. spadku popytu konsumpcyjnego. Spowolnienie gospodarcze wpłynęło na obniżenie tempa wzrostu rynku gastronomiczno-hotelarskiego w Polsce. Obecnie ten sektor gospodarki jest w fazie prawdziwego rozkwitu (Rynek gastronomiczny 2015; Rynek hotelarski 2015). Uwarunkowania rozwoju rynku usług gastronomiczno-hotelarskich wiążą się z poziomem rozwoju gospodarczego w ujęciu makro- i mikroekonomicznym. Na skalę i strukturę działalności gastronomiczno-hotelarskiej bezpośredni wpływ mają konsumenci.

139 Wiejskie gospodarstwa domowe w Polsce na rynku usług gastronomiczno-hotelarskich 139 Czynnikami pobudzającymi popyt na usługi gastronomiczno-hotelarskie i zwiększającymi ich znaczenie społeczne są industrializacja i urbanizacja wraz ze wszystkimi towarzyszącymi im zmianami społecznymi, takimi jak: zmiana struktury rodziny, zwiększenie liczby osób pracujących poza domem, zmiany w sposobie gospodarowania czasem, duże obciążenie pracą i nauką poza domem, oddalenie od miejsca zamieszkania. Także zwiększanie się oferty i wprowadzanie nowych usług gastronomiczno-hotelarskich ma pozytywny wpływ na wzrost tego sektora gospodarki. Do najważniejszych kryteriów różnicujących skłonność do korzystania z usług gastronomiczno-hotelarskich należą wspomniane wcześniej dochody. Badania Radziukiewicz (2012) wskazują, iż udział wydatków na gastronomię i hotele wśród gospodarstw domowych najbardziej zamożnych był ponad dwukrotnie wyższy niż osób z gospodarstw najuboższych (3,7% wobec 1,4%). Mieszkańcy największych aglomeracji na usługi gastronomiczne oraz hotelarskie wydają znacznie więcej niż ich rodacy z mniejszych miejscowości. Jednak według danych GUS Polacy wydają coraz więcej, w 2000 roku średnia wynosiła tylko 8,40 zł. Wynika z tego, że w ciągu dekady wydatki na usługi gastronomiczne i hotelarskie wzrosły 2,5-krotnie (Raport Mex Polska 2011). Polska wciąż jest daleko w tyle za państwami Europy Zachodniej. Według danych Eurostatu, Polacy wydają na usługi gastronomiczne i hotelarskie około 3,5% swojego budżetu domowego. Tymczasem średnia dla całej Unii Europejskiej stanowi 9,5%. Oczywiście wynik ten zawyżają miasta powyżej 200 tysięcy mieszkańców. Ludność tych aglomeracji tworzy prawie 8-milionową społeczność (Raport Mex Polska 2011). Dochody uzyskiwane przez poszczególne grupy zawodowe stanowią najbardziej istotny czynnik wpływający na wydatki w gospodarstwach domowych na usługi gastronomiczno-hotelarskie. Grupami zawodowymi, które najczęściej korzystają z usług gastronomii i hoteli są przede wszystkim osoby, które prowadzą własną działalność gospodarczą oraz pracownicy (Gheribi 2013). W bardzo niewielkim stopniu z usług gastronomiczno-hotelarskich korzystają emeryci, renciści i rolnicy. Zatem przeciętnymi polskimi konsumentami korzystającymi z gastronomii i hotelar-

140 140 Marlena PIEKUT, Magdalena WOŹNICZKO stwa są przede wszystkim mieszkańcy miast oraz osoby prowadzące własną działalność gospodarczą. Ponadto są to osoby w młodszym lub średnim wieku. W wieku senioralnym zdecydowanie maleje tendencja do korzystania z lokali gastronomicznych i obiektów hotelarskich. Mieszkańcy wsi rzadko korzystają z usług gastronomiczno-hotelarskich i niewiele wydają na nie w porównaniu do mieszkańców miast. Badania Podolec (2010) wskazują, że przeciętny poziom wydatków ogółem w gospodarstwach domowych na wsi jest prawie dwukrotnie niższy od wydatków w gospodarstwach domowych w miastach. Celem opracowania jest porównanie poziomu i udziału wydatków na usługi gastronomiczno-hotelarskie w wiejskich gospodarstwach domowych w Polsce wyróżnionych ze względu na grupę społeczno-ekonomiczną, fazę cyklu rozwoju rodziny oraz płeć i poziom wykształcenia głowy gospodarstwa domowego. Materiał i metodyka Materiał badawczy stanowiły indywidualne dane z badania budżetów gospodarstw domowych Głównego Urzędu Statystycznego za lata 2004 i Zbiory GUS obejmowały ponad 32 tys. gospodarstw domowych w 2004 roku i ponad 37 tys. gospodarstw domowych w 2012 roku. Zbiór GUS za 2012 rok pozyskano w ramach projektu badawczego Badanie uwarunkowań poziomu konsumpcji w gospodarstwach domowych ze szczególnym uwzględnieniem różnic między województwami. Celem przeprowadzenia analizy dokonano selekcji gospodarstw domowych, wyodrębniono gospodarstwa domowe zlokalizowane na wsiach, które stanowiły w 2004 roku przypadków, a w 2012 roku przypadki. Analizie poddano wydatki na usługi gastronomiczno-hotelarskie na osobę. Analizowane dane poddano ważeniu. Wydatki na usługi gastronomiczno-hotelarskie obejmują wydatki w restauracjach, kawiarniach, barach, stołówkach, bufetach, ulicznych punktach gastronomicznych (automaty sprzedażowe) oraz wydatki na zakwaterowanie (hotele, kwatery prywatne, schroniska, domy wypoczynkowe, kempingi, pozostałe) (Metodologia 2014).

141 Wiejskie gospodarstwa domowe w Polsce na rynku usług gastronomiczno-hotelarskich 141 Do zbadania związków między poziomem wydatków na usługi gastronomicznohotelarskie a gospodarstwami domowymi wyróżnionymi ze względu na grupę społeczno-ekonomiczna, fazę cyklu rozwoju rodziny oraz płeć i wykształcenie głowy gospodarstwa domowego wykorzystano stosunki korelacyjne. Gdy cechy są nieskorelowane, wartości stosunków korelacyjnych są równe 0, a gdy między badanymi zmiennymi zachodzi zależność funkcyjna - równe są 1. Im wartość wskaźnika korelacyjnego jest bliższa 1, tym zależność korelacyjna jest silniejsza. Do zbadania istotności różnic pomiędzy poszczególnymi parami zmiennych zastosowano test Scheffe. To test badający istotność statystyczną w porównaniach typu post-hoc. Jest to najbardziej konserwatywny test. Stosowanie jego skutkuje zatem najmniejszą ilością istotnych różnic między średnimi (Wątroba 2004). Test Scheffe przeprowadzono dla danych z 2012 roku. Wydatki na usługi gastronomiczno-hotelarskie w różnych typach wiejskich gospodarstw domowych Badania wskazują (Kwiatkowska, Levytska 2009), że branża gastronomiczna rozwija się ilościowo i jakościowo, zmianie ulega struktura placówek oraz dochodzi do wzbogacenia oferty usług. Według danych GUS (Budżety, 2014) poziom wydatków na usługi gastronomiczno-hotelarskie w gospodarstwach domowych ogółem w latach wzrósł ponad 3,6-krotnie (wykres 1.). Wzrostowi uległ także udział tych wydatków w budżetach domowych. W 2000 r. w statystycznym gospodarstwie domowym przeznaczano na usługi gastronomiczno-hotelarskie 1,5%, podczas gdy trzynaście lat później 3,0%. Zainteresowanie usługami gastronomiczno-hotelarskimi z każdym rokiem wzrasta. Wśród szczegółowych determinant transformacji stylu życia wskazuje się (Levytska, Kowrygo 2007) zmianę struktury demograficznej ludności (wzrost udziału gospodarstw domowych 1- i 2-osobowych), przedłużanie się życia i wzrost liczby ludzi w wieku poprodukcyjnym, wzrost poziomu wykształcenia i kwalifikacji społeczeństwa, wzrost zaangażowania się w pracę, zwiększenie aktywności zawodowej kobiet oraz wzrost dochodów w gospodarstwach domowych.

142 142 Marlena PIEKUT, Magdalena WOŹNICZKO Wykres 1. Zmiany wydatków na usługi gastronomiczno-hotelarskie w polskich gospodarstwach domowych w latach Poziom wydatków Udział wydatków ,5 3,0 2,5 2,0 1,5 1,0 0, zł % Źródło: opracowanie własne na podstawie: Budżety, ,0 Przeciętna polska rodzina przeznacza jednak znacznie mniej na usługi gastronomiczno-hotelarskie w porównaniu do rodzin z innych krajów europejskich. W gospodarstwach domowych z Hiszpanii, Malty oraz Cypru udział wydatków na rzeczone usługi kształtował się w wysokości 15-17% wydatków ogółem. Polskie gospodarstwa domowe, obok rumuńskich i litewskich posiadały najmniejszy odsetek wydatków na usługi gastronomiczno-hotelarskie w budżetach domowych mieszkańców UE (Piekut 2013). Poziom wydatków na usługi gastronomiczno-hotelarskie wraz ze zmniejszaniem się jednostki osadniczej ulega zmniejszeniu. W 2012 roku w gospodarstwach domowych zlokalizowanych w największych miastach wydatki na usługi gastronomiczno-hotelarskie wynosiły ponad 89 zł na osobę, w gospodarstwach domowych zlokalizowanych w miastach z liczbą mieszkańców poniżej 20 tys. ponad 28 zł,

143 Wiejskie gospodarstwa domowe w Polsce na rynku usług gastronomiczno-hotelarskich 143 a w wiejskich gospodarstwach domowych ponad 17 zł (wykres 2.). Osiem lat wcześniej wydatki te rozkładały się odpowiednio na osobę: 32 zł, 10 zł i ponad 5 zł. Podobnie udział wydatków na usługi gastronomiczno-hotelarskie wraz ze zmniejszaniem się jednostki osadniczej ulega zmniejszeniu, i tak w 2012 roku w wielkomiejskich gospodarstwach domowych stanowił 5,3% wydatków ogółem, w gospodarstwach domowych z najmniejszych miast 2,6%, a na wsiach - 1,8%. Natomiast w porównaniu do 2004 roku znaczenie rzeczonych usług w budżetach domowych wzrosło, odpowiednio o 2,2 pkt. proc w wielkomiejskich gospodarstwach domowych, o 1,0 pkt. proc. w gospodarstwach zlokalizowanych w miastach z najmniejszą liczbą mieszkańców i o 0,8 pkt. proc. w wiejskich gospodarstwach. Wykres 2. Miesięczne wydatki na osobę na usługi gastronomicznohotelarskie i ich udział w zależności od miejsca lokalizacji gospodarstwa domowego w latach 2004 i 2012 Poziom wydatków Udział wydatków 100,00 6,0 90,00 80,00 5,0 70,00 60,00 4,0 50,00 3,0 40,00 30,00 2,0 20,00 10,00 1,0 0,00 0, zł 500 tys tys tys tys. poniżej 20 wieś % mieszkańców mieszkańców mieszkańców mieszkańców i więcej tys. mieszkańców Źródło: obliczenia własne na podstawie indywidualnych danych z: Badanie budżetów gospodarstw domowych w 2004 r. i 2012 r. GUS nie ponosi odpowiedzialności za dane i wnioski zawarte w publikacji.

144 144 Marlena PIEKUT, Magdalena WOŹNICZKO W dalszej części opracowania podjęto analizę wydatków na usługi gastronomiczno-hotelarskie jedynie w gospodarstwach domowych zlokalizowanych na wsiach. Popularność żywienia poza domem wzrasta pod wpływem zmiany modelu konsumpcji, zmiany, na którą wpływają czynniki o charakterze ekonomicznym, demograficznym i kulturalnym. Jak zatem kształtują się wydatki na usługi gastronomiczno-hotelarskie w różnych typach wiejskich gospodarstw domowych? W gospodarstwach zlokalizowanych na wsiach przeznacza się najmniej na usługi gastronomiczno-hotelarskie, wśród jakich grup konsumentów zatem, można szukać wzrostu zainteresowania tymi usługami? Wydatki na usługi gastronomiczno-hotelarskie wzrastają wraz ze wzrostem poziomu dochodów na osobę. W 2012 roku w gospodarstwach domowych cechujących się najmniej korzystną sytuacją materialną poziom wydatków na usługi gastronomiczno-hotelarskie był ponad czteroipółkrotnie mniejszy w porównaniu do gospodarstw z najkorzystniejszą sytuacją materialną (wykres 3.). Zaś udział wydatków na usługi gastronomiczno-hotelarskie w I i II grupie dochodowej wynosił 1,4-1,7% wydatków ogółem, podczas gdy w III grupie stanowił 2,7%. Osiem lat wcześniej udział wydatków na gastronomię i hotelarstwo w gospodarstwach domowych z I i II grupy dochodowej wynosił 0,9-1,0% wydatków ogółem, a z III grupy 1,5%. Stosunek korelacyjny między poziomem wydatków na usługi gastronomicznohotelarskie, a grupą dochodową wyniósł w 2004 roku 0,135, a w 2012 roku 0,182 i była to największa wartość stosunku korelacyjnego wśród analizowanych cech gospodarstw domowych. Test Scheffe wskazał na istotne statystycznie różnice w wydatkach na usługi gastronomiczno-hotelarskie między wszystkimi gospodarstwami domowymi podzielonymi ze względu na dochód na osobę (tabela 1.).

145 Wiejskie gospodarstwa domowe w Polsce na rynku usług gastronomiczno-hotelarskich 145 Wykres 3. Poziom i udział wydatków na usługi gastronomiczno-hotelarskie w wiejskich gospodarstwach domowych w Polsce w zależności od grupy dochodowej gospodarstwa domowego * Poziom wydatków Udział wydatków 45,0 40,0 35,0 30,0 25,0 20,0 15,0 10,0 5,0 0, zł % I grupa dochodowa II grupa dochodowa III grupa dochodowa 3,0 2,5 2,0 1,5 1,0 0,5 0,0 * Grupy dochodowe otrzymano przez podział gospodarstw domowych na trzy równoliczne grupy, wartości graniczne, które wyznaczały linie podziałów to w 2012 roku: 959 zł na osobę oraz 1515 zł na osobę. Źródło: obliczenia własne na podstawie indywidualnych danych z Badania budżetów gospodarstw domowych w 2004 r. i 2012 r. GUS nie ponosi odpowiedzialności za dane i wnioski zawarte w publikacji. Analiza dotycząca wydatków na usługi gastronomiczno-hotelarskie w zależności od grupy społeczno-ekonomicznej pokazała, że w 2012 roku największy poziom wydatków na rzeczone usługi był w gospodarstwach domowych utrzymujących się z pozostałych niezarobkowych źródeł (blisko 36 zł na osobę), wśród pracujących na własny rachunek (ponad 29 zł na osobę) oraz pracowników na stanowiskach nierobotniczych (ponad 28 zł na osobę). Podobnie sytuacja przedstawiała się osiem lat wcześniej, kiedy to największe wydatki odnotowano wśród pracowników na stanowiskach nierobotniczych, pracujących na własny rachunek oraz nieco niższe wśród niepracujących (wykres 4 i 5). W 2012 roku w gospodarstwach domowych, w których głównym źródłem utrzymania były pozostałe niezarobkowe źródła odnotowa-

146 146 Marlena PIEKUT, Magdalena WOŹNICZKO no też największy udział tych wydatków w wydatkach ogółem 4,6%, a następnie w gospodarstwach domowych utrzymujących się ze świadczeń społecznych 3,3%. Najmniejszy poziom wydatków na usługi gastronomiczno-hotelarskie odnotowano w gospodarstwach domowych rolników, emerytów i rencistów, także udział tych wydatków w wymienionych grupach gospodarstw domowych był najniższy. Tab. 1. Istotne statystycznie różnice w wydatkach na usługi gastronomicznohotelarskie między gospodarstwami domowymi z różnych grup dochodowych Grupa dochodowa gospodarstwa domowego I II III I 0,0000 0,0000 II 0,0000 0,0000 III 0,0000 0,0000 Źródło: obliczenia własne na podstawie indywidualnych danych z: Badanie budżetów gospodarstw domowych w 2012 r. GUS nie ponosi odpowiedzialności za dane i wnioski zawarte w publikacji. Stosunek korelacyjny między poziomem wydatków a różnymi typami gospodarstw domowych wyróżnionych ze względu na grupę społeczno-ekonomiczną wyniósł w 2004 roku 0,117, a w 2012 roku - 0,129. Na przestrzeni ośmiu lat związek ten zyskał więc na sile. Wartość stosunku korelacyjnego wskazuje na relatywnie dużą siłę związku omawianej zmiennej z wydatkami, choć mniejszą niż w przypadku dochodów rozporządzalnych na osobę i wykształcenia głowy domu. Analiza mająca na celu wykazanie istotności różnic między grupami gospodarstw domowych ze względu na grupę społeczno-ekonomiczną a wydatkami na usługi gastronomiczno-hotelarskie dostarczyła następujących stwierdzeń. Nie wykazano istotnych statystycznie różnic w wydatkach na usługi gastronomiczno-hotelarskie między gospodarstwami domowymi rolników a emerytów i rencistów oraz utrzymujących się ze świadczeń społecznych (tabela 2). Nie wykazano także istotnych statystycznie różnic w poziomie wydatków między gospodarstwami domowymi pracujących na własny rachunek a pracownikami na stanowiskach nierobotniczych oraz utrzymującymi się z pozostałych niezarobko-

147 pracujących na stanowiskach robotniczych pracujących na stanowiskach nierobotniczych Stanisławska (2012) wskazuje, że występują znaczne różnice w wydatkach na restauracje i hotele w zależności od grupy społeczno-ekonomicznej gospodarstwa domowego. Potwierdza, że największy udział w budżecie domowym i największą skłonność do wydatków na restauracje i hotele charakteryzowały się gospodarstwa domowe utrzymujące się z pracy na własny rachunek oraz z pracy na stanowiskach nierobotniczych, najmniejszym natomiast rolnicy. Sugeruje się, że może to świadczyć o małym nasyceniu polskich terenów wiejskich lokalami gastronomicznymi i hotelowymi. Z drugiej strony gospodarstwa domowe zlokalizowane na wsi cechują statystycznie jedne z najmniejszych dochodów. W 2012 roku dochód rozporządzalny na jedną osobę w gospodarstwach domowych rolników wynosił 1092 zł, pod- pracowniczo- Chłopskie rolników pracujących na własny rachunek emerytów rencistów niepracujących Wiejskie gospodarstwa domowe w Polsce na rynku usług gastronomiczno-hotelarskich 147 wych źródeł. Pomiędzy pozostałymi gospodarstwami domowymi wykazano istotne statystycznie różnice w omawianej grupie wydatków. Wykres 4. Poziom i udział wydatków na usługi gastronomiczno-hotelarskie w wiejskich gospodarstwach domowych w Polsce w zależności od grupy społeczno-ekonomicznej gospodarstwa domowego w 2004 r. Poziom wydatków Udział wydatków 18,00 2,5 16,00 14,00 2,0 12,00 10,00 1,5 8,00 1,0 6,00 4,00 0,5 2,00 0,00 0,0 zł % Źródło: obliczenia własne na podstawie indywidualnych danych z: Badanie budżetów gospodarstw domowych w 2004 r. GUS nie ponosi odpowiedzialności za dane i wnioski zawarte w publikacji.

148 pracowników na stanowiskach robotniczych pracowników na stanowiskach nierobotniczych rolników pracujących na własny rachunek emerytów rencistów utrzymujących się ze świadczeń społecznych utrzymujących się z pozostałych 148 Marlena PIEKUT, Magdalena WOŹNICZKO czas gdy w gospodarstwach domowych utrzymujących się z pracy na własny rachunek 1537 zł, a z pracy na stanowiskach nierobotniczych 1696 zł (Budżety, 2013). Wykres 5. Poziom i udział wydatków na usługi gastronomiczno-hotelarskie w wiejskich gospodarstwach domowych w Polsce w zależności od grupy społeczno-ekonomicznej gospodarstwa domowego w 2012 r Poziom wydatków Udział wydatków 40,00 35,00 30,00 25,00 20,00 15,00 10,00 5,00 0,00 5,0 4,0 3,0 2,0 1,0 0,0 zł % Źródło: obliczenia własne na podstawie indywidualnych danych z: Badanie budżetów gospodarstw domowych w 2012 r. GUS nie ponosi odpowiedzialności za dane i wnioski zawarte w publikacji. Wydatki na usługi gastronomiczno-hotelarskie w zależności od fazy cyklu rozwoju rodziny kształtowały się następująco. W 2012 roku największy poziom wydatków zaobserwowano w gospodarstwach domowych osób młodych, bez dzieci na utrzymaniu I faza (ponad 29 zł na osobę), przechodzenie do kolejnych faz w cyklu rodziny skutkowało zmniejszaniem się wydatków na usługi gastronomicznohotelarskie, osiągając najniższy poziom wśród gospodarstw domowych z młodzieżą kształcącą się IV faza (wykres 6). Największy udział wydatków na usługi gastronomiczno-hotelarskie odnotowano w gospodarstwach domowych z dwóch pierwszych faz cyklu rozwoju rodziny (po 2,7%), najniższy zaś wśród osób starszych, nieaktywnych zawodowo, bez dzieci na utrzymaniu VI faza (1,2%). Podobne relacje obserwowano w 2004 roku.

149 pracowników na stanowiskach robotniczych pracowników na stanowiskach nierobotniczych rolników pracujących na własny rachunek emerytów rencistów utrzymujących się ze świadczeń społecznych utrzymujących się z pozostałych niezarobkowych źródeł Wiejskie gospodarstwa domowe w Polsce na rynku usług gastronomiczno-hotelarskich 149 Tab. 2. Istotne statystycznie różnice w wydatkach na usługi gastronomicznohotelarskie między gospodarstwami domowymi z różnych grup społecznoekonomicznych Gospodarstwa domowe pracowników na stanowiskach robotniczych pracowników na stanowiskach nierobotniczych 00 0,00 0,06 rolników 35 0,00 pracujących na własny rachunek 00 0,02 emerytów 05 0,94 rencistów 84 utrzymujących się ze świadczeń społecznych 24 0,64 utrzymujących się z pozostałych niezarobkowych źródeł 0, , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , ,00 00 Źródło: obliczenia własne na podstawie indywidualnych danych z Badanie budżetów gospodarstw domowych w 2012 r. GUS nie ponosi odpowiedzialności za dane i wnioski zawarte w publikacji Stosunek korelacyjny między poziomem wydatków a typami gospodarstw domowych wyróżnionych ze względu na fazę cyklu rozwoju rodziny wyniósł w 2004 roku 0,060 a w 2012 roku - 0,083, czyli siła związku wzrosła. Wykazano brak istotnych statystycznie różnic w poziomie wydatków na usługi gastronomiczno-hotelarskie między gospodarstwami domowymi z trzech ostatnich faz cyklu rozwoju rodziny (tabela 3).

150 150 Marlena PIEKUT, Magdalena WOŹNICZKO Wykres 6. Poziom i udział wydatków na usługi gastronomiczno-hotelarskie w wiejskich gospodarstwach domowych w Polsce w zależności od fazy cyklu rozwoju rodziny Poziom wydatków Udział wydatków 35, ,00 25,00 20,00 15,00 10,00 5,00 2,5 2 1,5 1 0,5 0, zł % I faza II faza III faza IV faza V faza VI faza 0 Źródło: obliczenia własne na podstawie indywidualnych danych z Badanie budżetów gospodarstw domowych w 2004 r. i 2012 r. GUS nie ponosi odpowiedzialności za dane i wnioski zawarte w publikacji Analiza poziomu wydatków na usługi gastronomiczno-hotelarskie w zależności od poziomu wykształcenia głowy gospodarstwa domowego doprowadziła do następujących stwierdzeń. Wraz ze wzrostem poziomu wykształcenia wzrastały poziomy wydatków na omawianą grupę potrzeb, wzrastał także ich udział w wydatkach ogółem (wykres 7.). W 2012 roku w gospodarstwach domowych z najniższym poziomem wykształcenia wydatki te wynosiły zł na osobę, co stanowiło około 1,4% i 1,6% wydatków ogółem, a osiem lat wcześniej około 4,4 zł i stanowiły 0,9% i 1,0%. W 2012 roku w gospodarstwach domowych, w których głowa rodziny legitymowała się wyższym wykształceniem wydatki na usługi gastronomiczno-

151 Osoby, małżeństwa młode bez dzieci na utrzymaniu Małżeństwa z dziećmi w wieku przedszkolnym Małżeństwa z dziećmi w wieku szkolnym Małżeństwa z młodzieżą kształcącą się Osoby, małżeństwa starsze, bez dzieci na utrzymaniu, aktywne zawodowe Osoby, małżeństwa starsze, bez dzieci na utrzymaniu, nieaktywne zawodowo Wiejskie gospodarstwa domowe w Polsce na rynku usług gastronomiczno-hotelarskich 151 hotelarskie były czterokrotnie większe w porównaniu do gospodarstw z głowami rodziny z wykształceniem gimnazjalnym lub niżej, ich udział w budżetach domowych też był większy i stanowił 3,2% wydatków ogółem. W 2004 roku wydatki te w gospodarstwach domowych, w których głowa domu posiadała wyższe wykształcenie były większe trzyipółkrotnie i pochłaniały 2,0% wydatków ogółem. Tabela 3. Istotne statystycznie różnice w wydatkach na usługi gastronomiczno-hotelarskie między gospodarstwami domowymi z różnych faz cyklu rozwoju rodziny Faza cyklu rozwoju rodziny Osoby, małżeństwa młode bez dzieci na utrzymaniu Małżeństwa z dziećmi w wieku przedszkolnym 0,00 00 Małżeństwa z dziećmi w wieku szkolnym 0,00 00 Małżeństwa z młodzieżą kształcącą się 0,00 00 Osoby, małżeństwa starsze, bez dzieci na utrzymaniu, 0,00 aktywne zawodowe 00 Osoby, małżeństwa starsze, bez dzieci na utrzymaniu, 0,00 nieaktywne zawodowo 00 0, , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , ,00 00 Źródło: obliczenia własne na podstawie indywidualnych danych z Badania budżetów gospodarstw domowych w 2012 r. GUS nie ponosi odpowiedzialności za dane i wnioski zawarte w publikacji Stosunek korelacyjny między poziomem wydatków a gospodarstwami domowymi wyróżnionymi ze względu na poziom wykształcenia głowy rodziny wyniósł w 2004 roku 0,106, a w 2012 roku - 0,147 i była to druga pod względem wielkości wartość, czyli poziom wykształcenia głowy gospodarstwa domowego to druga po dochodzie rozporządzalnym na osobę zmienna mająca wpływ na wydatki na usługi

152 152 Marlena PIEKUT, Magdalena WOŹNICZKO gastronomiczno-hotelarskie w gospodarstwach domowych. Jest to też zmienna, która w ciągu ośmiu lat zyskała najwięcej na sile związku. Coraz większe znaczenie poziomu wykształcenia głowy rodziny w wydatkach gospodarstw domowych podkreśla się też w innych badaniach (Gutkowska, Piekut, 2014). Wykres 7. Poziom i udział wydatków na usługi gastronomiczno-hotelarskie w wiejskich gospodarstwach domowych w Polsce w zależności od wykształcenia głowy gospodarstwa domowego Poziom wydatków Udział wydatków 50,00 40,00 30,00 20,00 10,00 0, gimnazjalne, podstawowe lub mniej zasadnicze zawodowe średnie i policealne wyższe 3,5 3,0 2,5 2,0 1,5 1,0 0,5 0,0 zł % Źródło: obliczenia własne na podstawie indywidualnych danych z: Badania budżetów gospodarstw domowych w2004 r. i 2012 r. GUS nie ponosi odpowiedzialności za dane i wnioski zawarte w publikacji. Celem wyłonienia istotnych statystycznie różnic w wydatkach na usługi gastronomiczno-hotelarskie między gospodarstwami domowymi z różnych typów zastosowano test Scheffe. Nie wykazano istotnych statystycznie (p<0,005, test Scheffe) różnic między gospodarstwami domowymi z głową rodziny legitymującą się najniższym poziomem wykształcenia a zasadniczym zawodowym (tabela 4.). W pozostałych parach gospodarstw domowych wyróżnionych ze względu na poziom wykształcenia głowy gospodarstwa domowego wykazano istotne statystycznie różnice w poziomie wydatków na usługi gastronomiczno-hotelarskie.

153 Wiejskie gospodarstwa domowe w Polsce na rynku usług gastronomiczno-hotelarskich 153 Tab. 4. Istotne statystycznie różnice w wydatkach na usługi gastronomicznohotelarskie między gospodarstwami domowymi prowadzonymi przez osoby z różnym poziomem wykształcenia Poziom wykształcenia głowy gospodarstwa domowego gimnazjalne, podstawowe lub mniej gimnazjalne, podstawowe lub mniej zasadnicze zawodowe średnie i policealne wyższe 0,1197 0,0000 0,0000 zasadnicze zawodowe 0,1197 0,0000 0,0000 średnie i policealne 0,0000 0,0000 0,0000 wyższe 0,0000 0,0000 0,0000 Źródło: obliczenia własne na podstawie indywidualnych danych z: Badania budżetów gospodarstw domowych w 2012 r. GUS nie ponosi odpowiedzialności za dane i wnioski zawarte w publikacji. Płeć głowy gospodarstwa domowego to kolejna zmienna istotnie statystycznie różnicująca poziom wydatków na usługi gastronomiczno-hotelarskie w gospodarstwach domowych. W gospodarstwach domowych, w których głową domu był mężczyzna wydawano nieco mniej na usługi gastronomiczno-hotelarskie niż w gospodarstwach prowadzonych przez kobiety (wykres 8.). Natomiast udział tych wydatków w wydatkach ogółem w gospodarstwach domowych prowadzonych przez mężczyzn i kobiety stanowił w 2012 roku - po 1,8% wydatków ogółem, a w 2004 r. - 1,0% w gospodarstwach, w których głową domu był mężczyzna i 1,1%, gdzie głową domu była kobieta. Stosunek korelacyjny między poziomem wydatków a gospodarstwami domowymi wyróżnionymi ze względu na płeć głowy gospodarstwa domowego wyniósł w 2004 roku 0,018, a osiem lat później - 0,008, co wskazuje na słabnąca siłę związku głowy domu z wydatkami na usługi gastronomiczno-hotelarskie.

154 154 Marlena PIEKUT, Magdalena WOŹNICZKO Wykres 8. Poziom i udział wydatków na usługi gastronomiczno-hotelarskie w wiejskich gospodarstwach domowych w Polsce w zależności od płci głowy gospodarstwa domowego poziom wydatków udział wydatków 20,00 15,00 10,00 5,00 2,0 1,5 1,0 0,5 0,00 0, zł mężczyzna kobieta % Źródło: obliczenia własne na podstawie indywidualnych danych z: Badania budżetów gospodarstw domowych w 2012 r. GUS nie ponosi odpowiedzialności za dane i wnioski zawarte w publikacji. Zakończenie Udział konsumpcji usług w polskich gospodarstwach domowych w ostatnich latach utrzymywał się na poziomie 31,5-32,6%, co zdecydowanie odbiega od krajów UE, w których wartość nabywanych przez konsumentów usług stanowi przynajmniej 50% wydatków konsumpcyjnych. Chociaż do koszyka zakupów konsumentów obok artykułów żywnościowych i nieżywnościowych z każdym rokiem trafia coraz więcej usług, to jednak wzrost ten jest powolny (Radziukiewicz 2012). Wzrost konsumpcji usług ma wiele uwarunkowań, nie tylko o charakterze ekonomicznym (prawo Engela). Czynnik dochodowy ma jednak największy wpływ na strukturę konsumpcji usług w gospodarstwach domowych. Na poziom konsumpcji usług coraz większy wpływ mają czynniki pozadochodowe, m.in. zmiana stylu życia, dbałość o zdrowie, czynny wypoczynek, stąd w hierarchii wydatków gospodarstw domowych wysoka pozycja udziału m. in. usług gastronomicznych i hotelarskich w budżetach wszystkich gospodarstw domowych w Polsce (Radziukiewicz 2012). Rozwój sektora gastronomiczno-hotelarskiego uwarunkowany jest wieloma czynnikami, przy czym do najważniejszych należą: zamożność przeciętnego konsu-

155 Wiejskie gospodarstwa domowe w Polsce na rynku usług gastronomiczno-hotelarskich 155 menta, styl życia, w tym skłonność do spędzania czasu wolnego poza domem, czas spędzany w pracy. Mimo znacznej poprawy warunków życia ludności na wsi, sytuacja materialna gospodarstw domowych na wsi jest znacznie trudniejsza niż gospodarstw domowych w miastach. Gospodarstwa domowe na wsi różnią się od gospodarstw miejskich wieloma cechami społeczno-ekonomicznymi, co oddziałuje na sytuację materialną (Podolec 2010). Na podstawie przeprowadzonych analiz wykazano, że wydatki na usługi gastronomiczno-hotelarskie z każdym rokiem ulegają zwiększeniu, zwiększa się także ich udział w budżetach domowych. W wiejskich gospodarstwach domowych w Polsce wydatki na usługi gastronomiczno-hotelarskie są mniejsze niż w gospodarstwach domowych zlokalizowanych w miastach. Badania Podolec (2010) wykazały, że na poziom wydatków w wiejskich gospodarstwach domowych ma wpływ sytuacja materialna, wielkość rodziny, wykształcenie i wiek osoby będącej głową rodziny oraz główne źródło utrzymania. Powodów mniejszych wydatków na usługi gastronomiczno-hotelarskie w wiejskich gospodarstwach domowych Piekut i Gutkowska (2015) upatrują też - obok dochodów i braku wolnego czasu, z powodu pracy w gospodarstwie rolnym w odmiennej hierarchii wartości. Wspomniane badaczki zaznaczają, że wartości związane z poznawaniem świata sytuują osoby mieszkające na wsi na relatywnie niższym poziomie aniżeli w miastach. Przeprowadzone analizy dowiodły, iż wśród najsilniejszych determinant wydatków na usługi gastronomiczno-hotelarskie była sytuacja materialna gospodarstw domowych, a następnie poziom wykształcenia głowy gospodarstwa domowego. Mniejszą siłę związku odnotowano względem grupy społeczno- ekonomicznej i fazy cyklu rozwoju rodziny, a najmniejszą w odniesieniu do płci głowy gospodarstwa domowego. Zauważono też, że siła związku między wydatkami na omawiane potrzeby a głową gospodarstwa domowego ulega zmniejszeniu, a rośnie znaczenie dochodów na osobę, poziomu wykształcenia głowy domu oraz wieku rodziny.

156 156 Marlena PIEKUT, Magdalena WOŹNICZKO Bibliografia [1] Budżety gospodarstw domowych w 2010 r. (2011) GUS, Warszawa. [2] Budżety gospodarstw domowych w 2013 r. (2014) GUS, Warszawa. [3] Dąbrowska A. (2007). Rozwój rynku usług w Polsce - uwarunkowanie i perspektywy, SGH, Warszawa. [4] Gheribi E. (2013), Uwarunkowania rozwoju przedsiębiorstw gastronomicznych w Polsce, Marketing i Rynek, 4, 32. [5] Gospodarstwa domowe w 2011 roku - wyniki spisu ludności i mieszkań. GUS, Departament Badań Demograficznych i Rynku Pracy, [6] Gutkowska K., Piekut M. (2014). Konsumpcja w wiejskich gospodarstwach domowych, Kwartalnik Wieś i Rolnictwo, 4 (165), pp [7] Kwiatkowska E., Levytska G. (2009). Nowe tendencje w zachowaniach polskich konsumentów na rynku usług gastronomicznych. Marketing i Rynek, (8), [8] Metodologia badania budżetów gospodarstw domowych (2011). Departament Warunków Życia, GUS, Warszawa. [9] Levytska G., Kowrygo B. (2007). Znaczenie usług gastronomicznych w żywieniu ludności w Polsce, Roczniki Państwowego Zakładu Higieny, 1(58), [10] Piekut M. (2008). Polskie gospodarstwa domowe - dochody, wydatki i wyposażenie w dobra trwałego użytkowania, SGGW, Warszawa. [11] Piekut M. (2013). Wydatki na zagospodarowywanie czasu wolnego w gospodarstwach domowych, Economics and Management, 65. [12] Piekut M., Gutkowska K (2015). Uwarunkowania poziomu wydatków na turystykę i rekreację oraz usługi gastronomiczne i zakwaterowania w wiejskich gospodarstwach domowych, Marketing i Rynek, 8, [13] Podolec B. (2010). Materialna sfera warunków życia gospodarstw domowych na wsi, Zeszyty Naukowe nr 817 Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie, [14] Raport Mex Polska (2011). Polacy w restauracjach - na podstawie badania Instytutu Homo Homini. [15] Radziukiewicz M. (2012). Zmiany sytuacji dochodowej a wydatki na usługi w polskich gospodarstwach domowych, Konsumpcja i Rozwój 1 (2),

157 Wiejskie gospodarstwa domowe w Polsce na rynku usług gastronomiczno-hotelarskich 157 [16] Rynek gastronomiczny w Polsce. Raport 2015 (lipiec-sierpień) - wydanie specjalne miesięcznika Nowości gastronomiczne. [17] Rynek hotelarski w Polsce. Raport 2015 (lipiec-sierpień) - wydanie specjalne miesięcznika Świat hoteli. [18] Stanisławska J. (2012). Kształtowanie się wydatków na restauracje i hotele w gospodarstwach domowych w Polsce, Zeszyty Naukowe UEP, nr Nowe trendy w dystrybucji produktów żywnościowych. Gastronomia i zachowania nabywców. [19] Wątroba J. (2004). Analiza wariancji, Materiały kursowe. Statsoft, Kraków. Streszczenie Słowa kluczowe: wiejskie gospodarstwa domowe, rynek usług gastronomiczno-hotelarskich, Polska W artykule Autorski charakteryzują wiejskie gospodarstwa domowe w Polsce i ich udział w rynku usług hotelarsko-gastronomicznych. Country households in Poland on the market of catering hotel services Summary Key words: country households, the market of catering-hotel services, Poland The article is describing country households and their participation in expences on catering-hotel services.

158

159 Waldemar STELMACH ZESZYTY NAUKOWE Uczelni Warszawskiej im. Marii Skłodowskiej-Curie Nr 3 (53) / 2016 [s ] ISSN Wyższa Szkoła Menedżerska w Warszawie Esej o klimacie społecznym Poszukiwania definicji klimatu społecznego Każdy piszący wie, jak wiele trzeba przeczytać, aby napisać. Dotyczy to przede wszystkim artykułów lub książek naukowych ewentualnie popularno-naukowyh. Beletrystyki także, choć tu wiodącą rolę gra obserwacja i wyobraźnia (może być nawet chora). Umiejętność pisania potrzebna jest w obu przypadkach. W przypadku tych pierwszych opracowań bardzo przydatna jest umiejętność wykorzystaniatego, co na dany temat zostało już napisane. I tu rozpoczyna się nasz poważny kłopot. Obszerniejszych opracowań na temat klimatu społecznego /atmosfery/ nie ma prawie wcale. Przeszukałem grube dziesiątki książek i czasopism o charakterze psychologicznym, socjologicznym, zarządczym. Nie ma. Są śródtytuły rozdziałów, które noszą w nazwie słowo klimat z przymiotnikami typu: rodzinny, polityczny, wdzięczności ale wyjaśnienia istoty, struktury ani definicji klimatu społecznego - nie spotkałem. Nie oznacza to bynajmniej, że wykorzystałem wszystkie dostępne źródła. To jest po prostu fizycznie niemożliwe. Intuicyjnie wyczułem jednak, że desygnaty klimatu społecznego /atmosfery/ mogą być ukryte w opisach kultury organizacyjnej, zaangażowania, w relacjach o stosunkach międzyludzkich Ale to tylko intuicja. Więc (Prof. Jan Szczepański w swoich Dziennikach dość często zaczynał zdania od: Więc lub A więc ) pisać

160 160 Waldemar STELMACH czy nie pisać? Spróbować coś stworzyć i narazić się na uwagi i krytykę nie zawsze życzliwą; żeby nie powiedzieć na kpiny? Dam radę czy nie, a może się po prostu uda? W nauce też się coś czasem po prostu udaje albo nie. Powiedzenie klimat społeczny lub panująca atmosfera istnieją i są dość szeroko wykorzystywane. Rzecz sama w sobie także niewątpliwie istnieje. Kto go, owego klimatu lub panującej atmosfery, nie odczuł i kto o nich nie mówił? Chwalił je, albo psioczył na nie co niemiara; w różnych wymiarach i w różnej skali. Państwowej, organizacyjnej, lokalnej; w makro i mikro skali. Bywając przyczyną frustracji, zadowolenia lub nawet powodem rezygnowania z pracy. A może lepiej w ogóle byłoby nie ruszać tematu. Wszak istnieje tak wiele książek/artykułów o podobnej lub wręcz analogicznej tematyce, sposobach opracowania, tytułach i nikt nikomu nie robi z tego powodu zarzutów. Ba, stanowią one czasem osiągnięcia naukowe. Może zatem Z drugiej zaś strony jeśli istnieje pojęcie, to zapewne ma swoje desygnaty. Co nim jest, jakie one są? Ciekawe?! Spróbuję. Kto nie ryzykuje, ryzykuje najbardziej, napisał kiedyś B. R. Kuc. Postanowiłem zatem, w ostatnim odruchu eksploratorskim zajrzeć do Wikipedii. Surfujący twierdzą bowiem, z głębokim przekonaniem, ale i z lekkim przymrużeniem oka, że jeśli czegoś nie ma w Wikipedii, to tego czegoś nie ma w ogóle; w rzeczywistości to coś nie istnieje. I rzeczywiście znalazłem. Znalazłem kilka artykułów o klimatach w szkole, jeden o klimacie politycznym w Polsce, który się wytworzył tuż po katastrofie smoleńskiej, o restauracji pod nazwą Klimat i jeden o badaniach nad klimatem społecznym w jednym z centrów handlowych pióra Marty C. Kliber i Magdaleny K. Wyrwickiej. Artykuł zamieszczony był (oprócz Internetu) w Zeszytach Naukowych Politechniki Poznańskiej z 2012 roku. I tylko w nim, w jednym z podtytułów o objętości niecałej jednej strony autorki wyjaśniały istotę i strukturę klimatu społecznego. Wymieniają więc zestaw następujących czynników i zjawisk stanowiących o klimacie społecznym. Oto one: nastroje i emocje,

161 Esej o klimacie społecznym 161 formy i zasady wzajemnego odnoszenia się ludzi do siebie i ich uzewnętrznianie, sposoby prezentowania i manifestowania przez poszczególne jednostki swoich poglądów, kryteriów, ocen i uznawanych wartości, system nastawień i postaw pracowniczych, obyczajowość wewnątrzzakładowa. Autorki używają także innych ładnych nazw na określenie klimatu pracy: duch pracy ludzkiej lub barometr wewnętrznej satysfakcji. Dobre i to, ale uznałem, że to może nieco za mało informacji i postanowiłem, mimo wszystko, dopisać trochę o nim. Nie, żebym miał zamiar zmierzyć się z autorkami w kwestiach merytorycznych. Idzie tylko o rozszerzenie tematu i pokazanie go nieco inaczej, szerzej. Według własnej wyobraźni i własnego mniemania. Opis wypada zacząć od etymologii i powszechności słowa klimat (lub atmosfera), bez przymiotnika społeczny, czy jakikolwiek inny, mając nadzieję (chyba złudną), że pomogą one w jego zrozumieniu i w społecznym użyciu. Sam wyraz jest pochodzenia greckiego: klima i oznacza nachylenie punktu na Ziemi względem Słońca. W języku codziennym, społecznym ale i naukowym oznacza średni stan zjawisk meteorologicznych obserwowanych i odczuwanych przez dłuższy czas na określonym obszarze. Atmosfera (z greckiego atmos, czyli opar, para, dym) zaś, to powłoka gazowa otaczająca Ziemię i niektóre ciała niebieskie. Przenośnie, wg Słownika wyrazów obcych W. Kopalińskiego, oznacza nastrój, ton, klimat psychiczny panujący w jakimś środowisku, miejscu itp. W praktyce do słowa klimat zawsze dodawany jest przymiotnik. Np. klimat sprzyjający, klimat nienawiści, klimat śródziemnomorski, klimat wzajemnego zaufania, w chłodnym klimacie itd. Dla naszych potrzeb oba pojęcia (klimat i atmosfera) będziemy utożsamiać i używać zamiennie, bardziej skupiając się na ich znaczeniu w realu, na ich desygnatach, strukturze oraz skutkach, które powodują w życiu osób, organizacji, lub jeszcze szerzej, w życiu określonych społeczeństw lub w ogóle w życiu społecznym. W tym opracowaniu zajmiemy się przede wszystkim klimatem społecznym i organi-

162 162 Waldemar STELMACH zacyjnym. Pierwszym dlatego, że każdy, bez wyjątku, żyje i funkcjonuje w jakimś społeczeństwie lub co najmniej społeczności, a te bez wątpienia swój klimat społeczny mają. Tym drugim dlatego, że każdy, też bez wyjątku, każdy należy do jakiejś organizacji. Może nią być zakład pracy, partia, uczelnia, związek religijny itp. Klimat zazwyczaj dzielimy dychotomicznie rzecz rozpatrując, na dobry i zły. Czasem uwzględniamy klimat umiarkowany, ale ten bardziej dotyczy znaczenia przyrodniczo-geograficznego niż społecznego. Kultura organizacyjna czy klimat społeczny? Szukanie materiałów o klimacie społecznym (atmosferze) naprowadzić musiało nieuchronnie do zapoznawania się z definicjami i innymi opracowaniami o kulturze organizacyjnej. Może to jest tożsamość, powstała wątpliwość? Jeśli wątpliwość, to trzeba ją wyjaśnić. W licznych opracowaniach o kulturze organizacyjnej dominują przede wszystkim (zwróciły naszą uwagę) jej funkcje oraz struktura. Aby móc je łatwo odróżnić od naszych propozycji dotyczących klimatu społecznego, rozpatrywanych w podobnych płaszczyznach, zgrupowaliśmy je w kilku punktach. Oto funkcje kultury organizacyjnej wg naszego rozumienia: są (raczej) akceptowane / wymagane, mają swój cel, są stabilizujące, dotyczą lub powinny dotyczyć w jednakowym stopniu wszystkich członków danej społeczności / organizacji, struktury i hierarchia są obowiązujące w działaniach, powodują odróżnienie od innych kultur, zwiększąją, spójność, pewność i w miarę jednakowy wizerunek grup i jednostek na zewnątrz, tworzą mit / legendę. Struktura kultury organizacyjnej, nazywana czasem lustrem kultury organizacyjnej, to m.in.: obowiązujący strój (np. ubiór w banku, w korporacji), obowiązujący język,

163 Esej o klimacie społecznym 163 obowiązujące obyczaje / normy / zasady. W/w to oczywiście uogólnienie, bowiem każda organizacja ma w zasadzie swoją kulturę, tzn. jej funkcje i strukturę oraz cele. Dlatego użyliśmy powyżej skrótu m.in. Niestety, zbyt wielkiej zbieżności z klimatem z naszej wyobraźni nie zauważyliśmy. Kontrakt psychologiczny Kolejnym pojęciem, które jest nieco podobne merytorycznie do określenia klimatu społecznego / atmosfery jest kontrakt psychologiczny. Jedynie dla przykładu wymienimy Rozdział 15. w znanej i grubej księdze M. Armstronga Zarządzanie zasobami ludzkimi zatytułowany właśnie Kontrakt psychologiczny. Drugim przykładem niechaj będzie tym razem książka trzech autorów: P. Makina, C. Coopera i Ch. Cox a, zatytułowana Organizacja a kontrakt psychologiczny. Egzegeza treści tych dwóch opracowań wykazuje potrzebne podobieństwa. Jako ich wspólny wielomian, zakładamy, że także właściwe dla innych opracowań tego typu są oczekiwania: dotyczące sprawiedliwości w ogóle, sprawiedliwości ekonomicznej, wyrównanych szans, zaufania, wywiązywania się z umów, bezpieczeństwa pracy Wymienieni wyżej autorzy (s. 12) są bardzo oszczędni w poszukiwaniu podstawowych cech tworzących kontrakt społeczny. Sprowadzili je w zasadzie do dwóch czynników: szacunku i przynależności organizacyjnej (warto może wspomnieć, iż cechy takie odnajdujemy m.in. u A. Maslowa w jego hierarchicznej teorii potrzeb). M. Armstrong jest bardziej szczodry w swoich wyliczankach. Oczekiwania tego typu są oczywiście z obu stron: rządzących i rządzonych; kierownictwa i wykonawców. Są one zmienne w zależności od sytuacji ekonomicznej, społecznej, zarządczej... W sumie, kontrakt psychologiczny zależy od zmieniających się stosunków pracy, co jednoznacznie podkreśla M. Armstrong (s. 181). Naszym zdaniem opis struktury i znaczenia kontraktu psychologicznego jest bliższy pojęciu klimat niż kultura organizacyjna. Jeśli zaś jest podobieństwo, to powtórzmy jeszcze raz pytanie czy warto się problemem zajmować? Raczej tak, bo podobieństwo nie oznacza tożsamości, prawie zawsze

164 164 Waldemar STELMACH oznacza pewne odmienności. A modne powiedzenie mówi: prawie czyni duże różnice. Świadomość Trzecim pojęciem, które jest merytorycznie przybliżone do klimatu społecznego jest świadomość społeczna. Trzeba ją opisać, aby nie popełnić plagiatu merytorycznego (znaczeniowego). Ta część zatem, poświęcona zostanie odczuciu świadomości zbiorowej i organizacyjnej, czyli świadomości grupowej. Wcześniej postawmy jednak pytanie: czy świadomość zbiorowa w ogóle istnieje? Czy jest tylko świadomość indywidualna przejawiająca się w interesach grupowych? Odwołajmy się, szukając odpowiedzi, najpierw do poety. Adam Mickiewicz w wierszu Romantyczność napisał: Dziewczyna czuje, odpowiadam skromnie A gawiedź wierzy głęboko; Czucie i wiara więcej mówi do mnie Niż mędrca szkiełko i oko Martwe znasz prawdy, nieznane dla ludu, Widzisz świat w proszku, w każdej gwiazd iskierce; Nie znasz prawd żywych, nie obaczysz cudu! Miej serce i patrzaj w serce (Gawiedź = gmin, lud, grupa w pewien sposób zorganizowana, która ma wspólne widzenia; wspólne odczucia). Ale język poetyki nie musi przemawiać do każdego. Do skrajnych racjonalistów, a tacy przecież są na pewno, nie przemówi. Zobaczmy zatem, co na ten temat mówi nauka. Oczywiście, nie będzie to pełen wykład, a jedynie krótkie wprowadzenie dla zrozumienia istoty świadomości organizacyjnej (grupowej, społecznej). Powołać się tu chcemy przede wszystkim na znanego francuskiego socjologa Emila Durkheima (pierwsza połowa XX w.). Dowodził on w swoich pracach istnienia świadomości zbiorowej m.in. wykorzystując następujące argumenty:

165 Esej o klimacie społecznym Jednostki zgromadzone razem zachowują się zupełnie inaczej niż zwykły zachowywać się w odosobnieniu; inaczej myślą. 2. Świadomość społeczna jest zawsze dla jednostki świadomością zastaną; wcześniej istniejącą. 3. Świadomość jednostek jest niemal zawsze świadomością fałszywą; nie stanowi adekwatnego odbicia rzeczywistości społecznej. 4. Życie społeczne dąży niezmiennie do utrwalenia wyobrażeń społecznych a nie indywidualnych. 5. Społeczeństwo nie jest prostą sumą poszczególnych jednostek; jest ono wyposażone we własne znamiona, z których jedno jest społeczną świadomością. Swoje poglądy wywodził obserwując fakty społeczne; nie jednostkowe. Końcową konkluzją może być stwierdzenie: Faktami społecznymi są stany świadomości zbiorowej, stałe w stosunku do świadomości indywidualnej, stany przejawiające się w przymusie, nacisku, instytucjach, symbolach obserwowalnych zewnętrznie, materializujące się przez przekształcenia podstawy demograficznej i geograficznej i równocześnie przenikające je przez ideały, wartości, idee, do których świadomość kolektywna dąży w swoich aspektach wolnych prądów, myśli i aspiracji. Innymi słowy świadomość społeczna to uznanie i postrzeganie faktów społecznych. My zaś napisaliśmy w hipotetycznej definicji, że klimat społeczny może być indywidualnym odczuciem. Mamy więc pierwszą różnicę między klimatem społecznym a świadomością zbiorową. Nie wszyscy następcy Durkheima zgadzają się z nim w pełni, ale nauka jest między innymi po to, aby burzyć stare i już niesłuszne poglądy, a na ich miejsce tworzyć nowe, słuszniejsze. Także dotyczące ról i funkcjonowania desygnatów pojęć oraz ich aktualnego miejsca w rzeczywistości społecznej i politycznej. Należy też uwzględnić, iż każda prawda doprowadzona do skrajności równa się nieprawdzie; zwłaszcza w naukach społecznych. Niemniej jednak pewne paradygmaty (prawdy) naukowe należy przyjąć.

166 166 Waldemar STELMACH Świadomość organizacyjna Inna strona zagadnienia to interpretacja faktów społecznych. I dlatego, naszym zdaniem, w działaniach praktycznych, nie teoretycznych, częściej powinno się mówić o świadomości organizacyjnej (grupowej), jako bardziej wymiernej, niż preferować teoretyzowanie o społecznej, czyli bardziej ogólnej świadomości; nader zróżnicowanej w praktyce. Rozważania o świadomości społecznej można zarezerwować dla wielkich spraw typu: Bóg, Honor, Ojczyzna. Na użytek codzienny zmniejszmy zatem kwantyfikator. Napięcia emocjonalnego poprzez żarty, okazywanie zadowolenia, wyrażanie zgody, bierne akceptowanie, uleganie, rozumienia i wyrażanie sugestii, pozostawienie innym autonomii, wyrażanie uczuć, życzeń, opinii, udzielanie informacji, wyjaśnianie, przekazywanie próśb; powtarzanie potwierdzanie, prośby o podpowiedzi dotyczących działania, postępowania; udzielanie pomocy, ujawnianie emocji, ustępowanie. Dla każdej organizacji jest niezmiernie ważny fakt postrzegania jej przez własnych członków, a nie tylko z zewnątrz. Mówimy zatem o samoświadomości organizacyjnej nazywanej również, zwłaszcza w socjologii, więzią społeczną. S. Ossowski w swoich dziełach stwierdził, iż jest to aprobująca świadomość przynależności do grupy, tendencja do zachowywania najważniejszych konformizmów grupowych, kult wspólnych wartości, świadomość wspólnych interesów, ale i gotowość do przedkładania interesów grupy ponad interesy osobiste, jeżeli taki konflikt zajdzie, albo przynajmniej p;rzekonanie, że się powinno interesy grupy przedkładać nad swoje świadomość wspólnego stosunku do pewnych symboli przedmiotów i osób. Dodajmy, że więź społeczna, ze względu na relacje między grupami istnieje zawsze. Negatywna, pozytywna. Ale więź psychiczna o której ww. pisze i pisze również J. Szczepański, już istnieć nie musi. Struktur więc mieć nie musi i to ją m.in. bardziej przybliża do pojęcia klimatu społecznego. Wymienia się na ogół trzy płaszczyzny więzi organizacyjnych: 1. służbowe (hierarchiczne) - dotyczące rozmieszczenia uprawnień decyzyjnych; 2. funkcjonalne zachodzące na tle zróżnicowania kompetencji merytorycznych;

167 Esej o klimacie społecznym informacyjne związane z wymianą informacji. Są także wskazywane bardziej dokładne czynności, o których warto pamiętać, służące spójności organizacji i wzrastaniu w niej poczucia zaufania, jakże ważnego w organizacji. Każdej. B.R.Kuc i J.M. Moczydłowska zaliczają do nich: (w książce Zachowania organizacyjne) wpajanie światopoglądu, wpajanie celów działania, wpajanie środków, ustalanie i wpajanie norm postępowania, dostarczanie motywacji, ustalanie i propagowanie wzorów zachowań, ocena i kontrola stosowanie wobec członków, sankcje wobec faktycznych zachowań członków grupy. Spójność organizacyjna to inaczej także poziom więzów między jej członkami, poczucie wspólnoty, miara atrakcyjności przynależności do grupy. Do czynników wpływających na spójność organizacji (grupy) należą bliskość przestrzenna (o której pisał J. Szczepański), podobieństwo wykonywanej pracy, wielkość grupy, wspólne zainteresowania, niewielka fluktuacja, zagrożenia zewnętrzne, ogólna akceptowalność obowiązujących norm, zasad, przepisów i celów, także akceptowanie struktur i metod kierowania organizacją. Spójność to używając języka matematyki, nie jednomian, ale skomplikowany wielomian lub co najmniej dwumian: ludzie i struktury. Spójność to także a może i przede wszystkim jej odczucie przez członków danej grupy, organizacji, społeczności. Można je mierzyć. B. Kożusznik proponuje (w książce Zachowania człowieka w organizacji,) dla tego celu taki oto krótki zestaw pytań, który tu przytoczymy z lekką modyfikacją adekwatną dla naszych rozważań: 1. czy czujesz, że stanowisz cząstkę swego zespołu (organizacji, społeczności), 2. gdybyś miał okazję wykonywać tę samą pracę / działalność w innym środowisku (organizacji) za mniej więcej to samo wynagrodzenie jak byłaby twoja decyzja, 3. czy Twój zespół / organizacja w stosunku do innych zespołów, społeczności, organizacji, środowisk jest lepszy czy gorszy w poniższych sprawach: a) współpracy b) wzajemnej sympatii c) wspierania się. Odpowiednia skala natężenia odpowiedzi ma być wskaźnikiem spójności.

168 168 Waldemar STELMACH Nadmierne przejawy spójności prowadzić mogą do ogólnie niepożądanych przejawów niwelowania osobowości i inicjatywności, co rodzi bunt wewnętrzny lub co najmniej niezadowolenie, ewentualnie brak zadowolenia, bierność. Samoświadomość Bywa nazywaną spójnością, więzią. Można ją potraktować jako element tzw. teorii odniesienia szczególnie wnikliwie rozpracowanej przez Roberta K. Mertona. Wymaga ona szybkiego reagowania na sytuację zewnętrzną i jeszcze bardziej energicznej mobilizacji własnej. Jest to sytuacja ciągłej dynamiki, perturbacji wymagającej wysokiego stopnia spójności organizacyjnej czyli pozytywnych relacji między jej poszczególnymi elementami. To także konieczność częstego, szybkiego i efektywnego reagowania na zmiany zachodzące w otoczeniu. Jedyną stałą rzeczą w życiu społecznym są zmiany. Zmiany dotyczące postaw ludzi, struktur materialnych i organizacyjnych. W sumie zmiany w całym otoczeniu. Najważniejsze są zmiany w postawach ludzi, bowiem już w starożytności powiedziano (Protagoras), iż człowiek jest miarą wszystkich rzeczy, które są i których nie ma. Czasem chodzi tylko o utrzymanie status quo, jeśli stan aktualny jest korzystny dla danej organizacji. Rozeznanie organizacji w sytuacji zewnętrznej i miejsca, które się zajmuje w tej sytuacji daje organizacji pewność i siłę lub brak pewności i wahania w działaniu. Samoświadomość to także konieczność konkretnego stopnia samokontroli i racjonalności działań polegających przede wszystkim na zrozumieniu i przyswojeniu tego co istotne, wartościowe, możliwe i efektywne. Efektywność tych działań wymaga bezwzględnie ich głębokiego zakorzenienia. Konieczne tu zatem jest wypracowanie wspólnych kategorii interesów i kategorii pojęciowych, mobilne i efektywne porozumiewanie się oraz preferencja określonych działań. Walką konkurencyjną powinna być przede wszystkim poprawa swojej działalności. Niechaj współzawodniczenie z innymi organizacjami odbywa się na własnym podwórku. Krytyka innych, wytykanie im błędów i niedociągnięć ma dopiero drugorzędne czy też trzeciorzędne znaczenie. Nawet w sytuacji kiedy nasz konkurent używa wobec nas niegodnych, kłamliwych czy nawet szkodliwych argumentów. Szerokie grupy społeczne w minimal-

169 Esej o klimacie społecznym 169 nym stopniu kierują się cudzymi argumentami. Kierują się przede wszystkim własnymi odczuciami. Najczęściej zmaterializowanymi. Każdej organizacji działającej w sferze społecznej lub politycznej bądź obydwu razem potrzebna jest pozytywna reputacja. Potwierdzają to niezbicie ostatnie wydarzenia zachodzące w Polsce (i nie tylko). Potrzebna jest po to, aby przetrwać i rozwijać się. Reputacja to szacunek u innych wynikający z realizacji stawianych wcześniej celów (a nie z obiecanek), z systemu i sposobów sprawowania władzy, łączności z otoczeniem i z własnymi członkami, grupami. To także wyrazistość, pozytywne wyróżnianie się, autentyczność, transparentność. We współczesnych systemach rządzenia politycznego dopuszcza się istnienie mnogości organizacji. Rzecz w tym, które z nich osiągną sukces, przetrwają; które dostarczą wysokiej jakości; jak będą postrzegane, które będą najbardziej rentowne dla społeczności i dla własnych członków, które zdobędą szacunek, poważanie, zaufanie i poparcie w społeczeństwie? Kolejnym pojęciem przybliżającym (naszym zdaniem) do zrozumienia pojęcia klimat społeczny jest zadowolenie lub jego brak. Dotyczy to zarówno indywidualnych ludzi jak i grup lub ich części. Czymże jest zadowolenie? Jest kategorią wyrażającą stan psychiczny bliżej nieokreślony, rozmyty, wieloznaczny. Jest zadowolony ktoś, kto obejrzał dobry film i jest zadowolony ktoś, że kogoś oszukał i ktoś, że uratował z wypadku swoje i cudze życie. W istniejącej literaturze, w tym psychologicznej, dość trudno jest się doszukać sprecyzowania tego pojęcia. Zacznijmy zatem od zdroworozsądkowego spostrzeżenia, że tak jak zadowolenie lub jego brak jest budulcem klimatu w grupie i społeczeństwie, tak też może być odwrotnie. Klimat istniejący, zastany może być powodem lub nie do zadowolenia. Najbliższy enumerycznemu zdefiniowaniu pojęcia zadowolenia, z metodologicznego punktu widzenia, jest chyba F. Herzberg w teorii nazywanej dwuczynnikową lub higieny. Autor, amerykański naukowiec, stworzył w latach pięćdziesiątych XX wieku dwie grupy sytuacji (na podstawie tzw. jednostek myślowych), które mogą powodować zadowolenie lub brak zadowolenia i niezadowolenie bądź brak niezadowolenia. Do grupy pierwszej zaliczył w efekcie końcowym osiągnięcia,

170 170 Waldemar STELMACH uznanie, samą pracę (wartość autoteliczna), odpowiedzialność, awanse i rozwój. Do drugiej grupy zaliczył: sposób funkcjonowania przełożonych, warunki pracy, stosunki interpersonalne, płace i bezpieczeństwo, politykę i administrację firmy. Pierwszą grupę nazwał czynnikami motywującymi, drugą higienicznymi (stąd nazwa). Teoria Herzberga nie jest prosta, jest interpretowana w niejednakowy, czasem dość zagmatwany sposób, i często krytykowana za zastosowaną metodologię, ale jest jedyną jeśli chodzi o uwzględnianie zadowolenia, nazywanego również satysfakcją. Dodajmy, że zadowolenie lub niezadowolenia zawsze jest rezultatem działań kadry kierowniczej i stwarzanych przez nią sytuacji. No, chyba, że mamy do czynienia z chorobliwym malkontentem. A takimi podobno, jak informuje dość często prasa, my Polacy, jesteśmy. A może chodzi tylko o wzbudzenie w nas, statystycznych Polakach, poczucia winy i spowodowanie innego myślenia: fajnie jest, nic, nikogo i niczego nie będziemy zmieniać. W książce A. Jachnis Psychologia organizacji (Warszawa, 2008, s ) znajdujemy rozdział poświęcony nie zadowoleniu w ogóle ale zadowoleniu z pracy. Autorka uznała, że generalnie w Polsce (obserwując wypowiedzi w prasie, telewizji, zachowanie i opinie pracowników) ludzie nie są zadowoleni ze swojej pracy (s. 142). Trudno z tym stwierdzeniem i obserwacjami polemizować. Ale można polemizować ze stwierdzeniem z tej samej strony: Zakłada się, że zadowolenie z pracy jest względnie stałą dyspozycją przejawiającą się niezależnie od sytuacji. Gdyby tak, to co w końcu wpływa na zadowolenie w pracy, jeśli nie panująca w niej sytuacja? Autorka przytacza także pytania, zawarte w jednym z kwestionariuszy badających stopień zadowolenia z pracy. Jeśli kwestionariusz jest należycie opracowany, należy zatem przyjąć, że są one czynnikami stanowiącymi o zadowoleniu lub nie z (w) pracy. Oto one (s. 143): możliwość aktywnego działania, niezależność, różnorodność działań, pozycja społeczna, umiejętność zawodowa przełożonych, rekompensata finansowa, możliwość wykorzystania w pracy wszystkich posiadanych zdolności, możliwość działań prospołecznych w pracy, zdobycie wiedzy, sposób realizacji uzgodnionej polityki zakładowej, możliwość awansu formalnego, stosunki interpersonalne ze współpracownikami, ocena i uznanie za pracę, możliwość pracy twór-

171 Esej o klimacie społecznym 171 czej, możliwość osiągnięć, stopień odpowiedzialności realizowanych zadań zawodowych, stosunki interpersonalne z przełożonymi, możliwość osobistego rozwoju w pracy, stopień ważności wykonywanej pracy oraz warunki finansowe pracy. Ten ostatni element pokazuje, że czym innym jest zadowolenie z pracy a czym innym szanowanie pracy. Poszukując względnych (?) analogii albo prawie analogii z pojęciem klimat społeczny lub organizacyjny naszą uwagę zwróciło pojęcie dobrostanu społecznego lub psychicznego, które może być potraktowane jako nieco zbliżone do zadowolenia, a więc może się znajdować w wielowarstwowej płaszczyźnie klimatu. Ale od razu zróbmy zastrzeżenie, iż oba pojęcia (zadowolenie i dobrostan) zakładają pewną bierność: coś się ma, posiada, coś jest. A klimat społeczny się tworzy, nie jest się biernym odbiorcą czy konsumentem, jest się jego współudziałowcem. Nie mniej jednak warto się zastanowić chwilę: czym jest ów dobrostan i dlaczego zwrócił naszą uwagę? Prof. J. Czapiński sugeruje (Diagnoza społeczna Warunki i jakość życia Polaków, J. Czapiński, T. Panek (red.), Warszawa 2009, s. 153 i 4), że na treść tego pojęcia może się składać wiele czynników (sam wymienia 20): psychicznych, ekonomicznych i innych. Nazywa je satysfakcjami cząstkowymi, czyli zadowoleniem z poszczególnych dziedzin i aspektów życia. Tak więc konkretna definicja jest trudna do skonstruowania. Ww. czynniki grupuje autor na satysfakcje: społeczne (zadowolenie ze stosunków z najbliższymi w rodzinie, z relacji z kolegami, z małżeństwa, z dzieci, z życia seksualnego), materialne (zadowolenie z sytuacji finansowej rodziny, z obecnych dochodów rodziny, z zaspokojenia potrzeb żywnościowych, z warunków mieszkaniowych, z dostępnych dóbr i usług), środowiskowe (z zadowolenia z sytuacji w kraju, z miejscowości zamieszkania, z norm moralnych panujących otoczeniu, ze stanu bezpieczeństwa w miejscu zamieszkania), zdrowotne (zadowolenie ze stanu swojego zdrowia),

172 172 Waldemar STELMACH inne (zadowolenie z własnych osiągnięć z perspektyw na przyszłość, z wykształcenia, ze sposobu spędzania wolnego czasu, z pracy). Sądzimy, że do tej listy można by dodać jeszcze szczęście, ale ono i jego odczucie rozpatrywane jest oddzielnie. Niestety tak poszukiwanej definicji szczęścia w tej książce nie znajdujemy (szerzej jest ono rozpatrywane w pracy Psychologia szczęścia). Wspominając o dobrostanie w kontekście klimatu społecznego warto przytoczyć jedną uwagę z ww. opracowania. Otóż na s. 257 czytamy: Po 20. latach budowania państwa demokratycznego niemal połowa obywateli (49 proc.) jest obojętna wobec sześciu form naruszania dobra wspólnego. Zły to omen dla poziomu klimatu społecznego. Ale czy można się dziwić jeśli wg obliczeń (s. 311) indeksy głębokości ubóstwa osiągnęły 25,8 proc. w ujęciu obiektywnym oraz 32,4 proc. w ujęciu subiektywnym Poniżej granicy ubóstwa żyło w Polsce w marcu 2009 r. 3,3% gospodarstw domowych według pojęcia obiektywnego oraz 51,4% według pojęcia subiektywnego. Oficjalna granica ubóstwa dla jednoosobowego gospodarstwa, obliczona przez Instytut Pracy i Spraw Socjalnych wynosiła w 2009 r. 413 zł. W ujęciu subiektywnym oszacowano ją u badanych na 1544 zł. Przypomnijmy, że ludzie wychodzą demonstrować na ulice nie powołując się na dane statystyczne, ale na własne odczucia. Szukając materiałów do rozpracowania pojęcia klimat społeczny /organizacyjny nie sposób było nie natknąć się na starsze opracowania z lat , w których często używano określeń: psychosocjologiczne (np. F. Michoń: Problemy psychosocjologiczne w zarządzaniu przedsiębiorstwem, 1966) lub psychospołeczne (np. S. Kowalewska: Psychospołeczne warunki pracy w przedsiębiorstwie, [w:] Socjologia przemysłu. Wybór tekstów, 1974). W tym drugim przypadku znaleźliśmy określenie (s. 34), dające bogaty materiał dla tworzenia próby definicji o klimacie społecznym i organizacyjnym (klimacie pracy). Oto jego treść: Psychospołeczne warunki pracy rozumiane są jako cechy sytuacji społeczno-kulturalnej, która wyznacza możliwości zachowań, a wynika z zależności od innych ludzi w zakładzie pracy i z podporządkowania się normom i wartościom regulującym wzajemne stosunki. Łączne traktowanie dwóch problemów: psychicznego i społecznego świadczyć może o początkach zaintereso-

173 Esej o klimacie społecznym 173 wania zagadnieniem, kiedy nie umiano jeszcze, nie potrafiono go rozdzielić lub podzielić się nimi, ale także świadczyć może o ich ścisłej współzależności lub nawet symbiozie tworzącej właśnie klimat w interesującym nas dzisiaj znaczeniu. Zresztą od dawna znane, a przez to nieco nawet strywializowane prawdy pedagogiczne, i inne też, głoszą, że społeczność ma bez wątpienia wpływ na jednostkę a ta z kolei (zwłaszcza kiedy jest tzw. osobowością) może mieć wpływ nawet na bieg historii. Poszukując względnych (?) analogii albo prawie analogii z pojęciem klimat społeczny lub organizacyjny naszą uwagę zwrócił pojęcie dobrostanu społecznego chętnie np. używane przez J. Czapińskiego. Czym jest ów dobrostan i dlaczego zwrócił naszą uwagę? Próby zdefiniowania klimatu społecznego i klimatu organizacyjnego Spróbujemy zatem na tle sześciu przedstawionych i podobnych znaczeń i działań (kultura organizacyjna, kontrakt psychologiczny, świadomość, samoświadomość i świadomość organizacyjna, dobrostan społeczny) pokazać nieco szerzej wyobrażenie o klimacie społecznym (A) w ogóle i o organizacyjnym (B) w szczególności. Różnią się bowiem od siebie znacznie. A) Klimat społeczny w ogóle jest, po pierwsze, trudny w swoich wymiarach i meritum do zlokalizowania. Może dotyczyć kilku rozrzuconych grup etnicznych, np. Arabowie, wyznaniowych, jak islamiści i katolicy, zwolenników kapitalizmu i socjalizmu swoiście pojmowanego jak np. w Chinach. Może dotyczyć państw wielonarodowych i wielokulturowych (np. Kanada, Szwajcaria, Rosja) lub wielowyznaniowych (była Jugosławia) itd. Może być wyznaczony przez wiele czynników: geograficznych, w ogóle lokalnych, politycznych, religijnych, kulturowych, pedagogicznych, historycznych wraz różnymi naleciałościami, poglądami na nie, stosunkiem do nich itd. Klimat społeczny w ww. przypadkach można nazywać także klimatem społeczności, co w naszym pojęciu jest nazwą o nieco mniejszym zakresie niż klimat społeczny. Są one bardziej luźne, zróżnicowane niż klimat organizacyjny, ale cechy wspólne, oczywiście, posiadają. Zarządzanie nimi i ich zmianami jest trudniejsze do realizacji niż w przypadku klimatu organizacyjnego. Ale ma także niewątpliwy wpływ na klimat organizacyjny.

174 174 Waldemar STELMACH B) Klimat organizacyjny. Ten jest łatwiejszy do zlokalizowania. Łatwiej także, niż w poprzednim przypadku sprecyzować, kto wywiera decydujący wpływ na jego powstanie i funkcjonowanie. Możemy go umiejscowić w każdej instytucji, urzędzie, uczelni, grupie nieformalnej i formalnej. Ma ograniczony i wymierny zasięg. Ograniczony właśnie do obszaru działania / funkcjonowania wymienionych wyżej i podobnych podmiotów. Z pewnym uproszczeniem można używać nazwy zastępczej i mówić (pisać) o klimacie w pracy, ponieważ w każdej organizacji i grupie formalnej zachodzą działania charakterystyczne dla pojęcia pracy w znaczeniu socjologicznym. M. Armstrong w ZZL (s. 156) nie precyzując pojęcia klimatu organizacyjnego i rozpatrując go w rozdziale o kulturze organizacyjnej, podaje dwa rodzaje jego mierzenia: W grupie 1. (powołując się na Litwina i Springera) zamieszcza czynniki następujące: strukturę związaną z ograniczeniami i swobodą działania, poczucie ponoszenia odpowiedzialności, możliwość ryzykowania, ciepło, czyli możliwość istnienia grup nieformalnych i przyjacielskich stosunków, wsparcie, standardy, konflikty, tzn. możliwość prezentowania swojego stanowiska, tożsamość, poczucie przynależności do firmy. W grupie 2. (za Koysem i De Cotiisem) umieścił: samodzielność, czyli poczucie własnej woli, spójność, tzn. poczucie wspólnoty, zaufanie rozumiane jako możliwość otwartego komunikowania się, zasób, tj. czas poświęcony na działania standardowe a zrazem efektywnościowe, wsparcie,

175 Esej o klimacie społecznym 175 sprawiedliwość, rozumiana jako brak arbitralności przełożonych, brak sobiepaństwa i kaprysów, innowację wyrażająca się w zachętach do nowych pomysłów. Więcej miejsca po tym krótkim wprowadzeniu i egzegezie wyrażeń podobnych poświęcimy: 1. przyczynom powstania danego klimatu / atmosfery w obszarze A i B, 2. ich strukturom i funkcjom, także w wymiarze A i B. Aby spełnić obowiązkowe i podstawowe wymogi metodologiczne lub co najmniej zachować logiczny porządek rozpatrywania zagadnienia musimy teraz, choćby hipotetycznie tylko, tzn. wstępnie, podać podstawowe założenia dla określenia klimatu społecznego i organizacyjnego; oczywiście w naszym rozumieniu. Będą one niezbędne dla rozwinięcia powyższych założeń z ww. punktów 1 i 2. Klimat społeczny w ogóle i w szczególności jest całością przeżyć jak i nastawień wewnętrznych wynikających z porównania, oczekiwań i postrzeganej rzeczywistości nie odpowiadającej przekonaniom ogólnym lub szczególnym, które w sumie generują odpowiednie działania / zachowania społeczne nie zawsze zgodne z oficjalnymi oczekiwaniami. Klimat społeczny lub klimat w organizacji jest zawsze nieformalny (poza oficjalnymi strukturami). Oczywiście zdajemy sobie sprawę, że każda definicja posiadać może minimum dwa błędy. Pierwszy to ten, że jest zbyt ścisła i nie oddaje ogromu zagadnień, i drugi, że jest zbyt szeroka i gubi istotę sprawy. Zatem i wyżej podana może wzbudzić niezadowolenie i uwagi. Zdajemy sobie z tego sprawę. Przyczyny powstania określonego klimatu organizacyjnego Podstawą powstania określonego klimatu organizacyjnego (B) są stosunki pracy, stosunki w pracy lub stosunki pracownicze. Wszystkie określenia są równie często używane, są pełnoprawne. Ich istotą są związki indywidualne i zbiorowe funkcjonujące podczas wywiązywania się z wzajemnych zobowiązań dwu stron: pracodawcy i pracobiorcy. Pierwszeństwo mają w tym układzie zobowiązania formalne: umowy

176 176 Waldemar STELMACH o pracę, regulaminy zbiorowe, kodeks pracy itd. Podmiotami są pracodawcy, organizacje (np. związki zawodowe) i indywidualni pracownicy. Ale nie są czasem, niestety, realizowane w pełni, w 100%, w terminie. I to już jest jeden z podstawowych elementów wpływających na klimat pracy na różnych poziomach. Niezadowolenie, że ktoś do czegoś się zobowiązał i nie dotrzymuje umowy może być odczuwane przez wszystkie wymienione wyżej strony. Jestem / jesteśmy więc oszukani. My, oni, ja. Wszyscy mamy pretensje. Być może zaczynamy szukać sprawiedliwości. Na własną rękę. Jak to zrobić? Ano, możemy obgadać, lekko zbojkotować polecenia, nie angażować się należycie, stosować własną marę lojalności, własną miarę interpretacji i mieć pretensje, że ktoś ma o to do nas pretensje. Powyższe przyczyny oczywiście nie wyczerpują przyczyn powstania określonej sytuacji w organizacji. Różni autorzy wyliczają coraz to inne przyczyny powstawania klimatów negatywnych. Należy w tym miejscu wspomnieć o braku korelacji między zaangażowaniem a jego ekwiwalentem wyrażanym w płacy, awansowaniu. Zyski ma przede wszystkim właściciel; kimkolwiek on jest; najczęściej aktualnie, kapitalistą. Istniejące sytuacje rodzą cwaniactwo. I to nie jest opisywana przez domorosłych lub partyjnych / klerykalnych dziennikarzy zaszłość z PRL, kiedy to byliśmy pozbawieni wolności przez PZPR i najeźdźcę ze Wschodu i zawsze się przeciw nim buntowaliśmy. Jest to wyraz buntu przeciw dzisiejszej niepewności dnia jutrzejszego, przeciw pracy na czarno, przeciw umowom śmieciowym, przeciw narastającemu lobbingowi, a nawet przemocy fizycznej (co widać choćby tylko po rosnącej liczbie tematycznych prac dyplomowych), przeciw niepłatnym nadgodzinom i rosnącym ciągle, a nieuzasadnionym, wymaganiom, bezpłatnym stażom, przeciw kumoterstwu, wymogom płacenia sobie samemu ubezpieczenia. W końcu przeciw nieliczeniu się z pracownikiem. Codzienne obserwacje rzeczywistości potwierdzają w pełni te spostrzeżenia. Często wymienia się nieadekwatny do sytuacji rodzaj zarządzania, nieakceptowaną osobowość kierownika, tworzenie preferencyjnych grup w skali jednej organizacji, nieetyczne zachowanie się, brak negocjacji, sobiepaństwo, zarozumiałość kadr kie-

177 Esej o klimacie społecznym 177 rowniczych, uwzględnianie racji tylko jednej ze stron itd. W takiej sytuacji klimat robi się zły. Co to znaczy? Znamienity prof. J. Szczepański zapewne użyłby w takim przypadku słowa więzi. Więzi społeczne, organizacyjne ulegają destrukcji. Są one przede wszystkim, jak pisał Profesor, spontanicznymi procesami życia społecznego (J. Szczepański, Elementarne pojęcia socjologii, s. 159), w trakcie którego ludzie zdążają do zaspokojenia swoich potrzeb. Więzi społeczne to zorganizowany system stosunków. A klimat społeczny? To już nie koniecznie zorganizowany system. To już może być postawa spontaniczna, przez nikogo nie zorganizowana, ale wspólnie odczuwana. Ww. uwagi dotyczyły powstania klimatu organizacyjnego, klimatu pracy (B). Przyczyny powstania określonego klimatu społecznego W skali szerszej, społecznej (A) powodem powstania określonego klimatu), (pozytywnego lub negatywnego) są, co oczywiste, powody o szerszym zasięgu i innej wadze; polityczne i ogólnospołeczne przede wszystkim. Co do nich należy? Oczywiście każdy może uwzględniać inne położenie i sytuacje: sytuację międzynarodową Polski, socjalne położenie społeczeństwa, dyferencjację ekonomiczną (klasową), wpływy oligarchii rodzimej i zagranicznej na sytuację Polski, zniszczenie polskiego przemysłu wytwórczego, dominację Kościoła katolickiego, relacje międzypartyjne itd. Prof. J. Muszyński napisał w 2010 r. książkę o agonii demokracji w Polsce (i nie tylko), która jest zastępowana partiokracją. W rzeczywistość zaś interesami członków danej partii. Interesy partyjne stawiane są ponad zdrowy rozsądek i interesy obywateli. Nomenklatura partyjna funkcjonuje nader sprawnie. Czym się więc ten ustrój różni od PRL-owskiego w sensie stricte politycznym? Tym, że nowe ekipy objęły władzę i znalazły sobie nowych idoli?! W sensie ekonomicznym wiadomo zdecydowana dominacja kapitału i kapitalistów we wszystkich sferach życia. Jednym z decydujących czynników tworzenia klimatu społecznego i politycznego jest zgodność słów polityków i przywódców z czynami ich samych i od nich zależnych. Tu przytoczę autentyczną, swoją sytuację. Przemierzając rowerem tysiące, setki i dziesiątki kilometrów w Beskidzie Niskim zatrzymałem się pewnego razu przed wiejskim sklepikiem napić się piwa. Siedzący już tam tubylcy widząc nie swo-

178 178 Waldemar STELMACH jego, wdali się mną (czy też ja z nimi?) w rozmowę. Wiem, wiem, jeżdżąc na rowerze nie wolno pić piwa. Ale pokażcie mi takich, którzy dużo jeżdżąc, nie wypiją piwka na trasie!... Że z Warszawy, że pewno ma kontakt, albo sam jest władzą itd., itp. W końcówce rozmowy, pół żartem, pół serio spytałem, co tej władzy w Warszawie przekazać. Nad odpowiedzią długo później myślałem. Otóż wcale nie chcieli, żeby im coś załatwić, jak to często bywa. Odpowiedzieli: powiedz Pan tym tam na górze, w Warszawie, żeby robili tak, jak mówią. Nic więcej. Inaczej żeby byli wzorcem, przykładem, żeby nas nie tumanili, żeby byli etyczni, żeby dbali nie tylko o siebie, ale i o innych z punktu widzenia tych innych. Żeby stworzyli pewien klimat! Bo żyjemy, jak się okazuje, w dwóch różnych światach, na razie to mamy, my, społeczeństwo niezorganizowane, swój pogląd na określone sprawy, bo im nie wierzymy. Bo są to różne klimaty. Tę prostą, choć nieco rozwiniętą teraz odpowiedź uważam za bardzo istotną i ważną dla tworzenia klimatu społecznego. Choć nie jest jedynym jego demiurgiem. Kolejnym czynnikiem ważnym dla klimatu społecznego i tworzenia jego zróżnicowania jest, co bardzo ważne, wyraźne odczuwanie przez większość społeczeństwa lekceważenia w kapitalizmie człowieka pracy najemnej ( i jego niemoc), które mogą się przejawiać m.in. przez konieczność wielomiesięcznego wyczekiwania na wizytę u lekarza. Służba zdrowia, owszem, reorganizuje się. Tylko co z tego ma pacjent? Jest to reorganizacja dla służby zdrowia, nie dla pacjenta. To odhumanizowane postępowania (biurokratyzacja) różnego szczebla urzędników państwowych, samorządowych i wszelkich innych. Panie, jest norma, przepis, tryb postępowania, co ja mogę? To ciągnące się latami przewody sądowe z przyczyn formalnych. To, w końcu absolutnie czasem niezrozumiałe przez obywatela RP, nielogiczne i pozbawione sensu zasady funkcjonowania w demokratycznym (jakoby) społeczeństwie. Tylko na Boga miłego, przepisy, normy itp. nie są dane przez żadnego boga (tak jak jakoby 10 przykazań. Mojżesz na wstępie w złości roztrzaskał tablice, na których były one wypisane. Jak i jakie odtworzył z pamięci i chęci?), Mahometa czy innego Buddę lub Allacha. A jeśli nawet, to czy są one takie same po tysiącach lat przemian kulturo-

179 Esej o klimacie społecznym 179 wych i językowych? To samo znaczą? Taki los człowiek (urzędnik) zgotował człowiekowi (Miłosz). Wagę w/w czynników doceniał w sposób znaczący nawet papież Jan Paweł II. Między innymi mówił, upominał, że: Każda osoba ludzka, bez względu na to jak bardzo jest bezsilna czy bezradna, stara czy młoda, chora czy upośledzona, użyteczna czy bezproduktywna ze społecznego punktu widzenia, jest istotą o bezcennej wartości, stworzona na obraz i podobieństwo Boga (Przemówienie na lotnisku Detroit 19 IX 1987). Dzięki swej osobistej godności istota ludzka zawsze jest wartością w sobie i przez się, i wymaga, by traktować ją jako taką, nigdy jako przedmiot, którego można użyć, narzędzie czy rzecz (Encyklika Redomptor Hominis 1979). Jeśli tylko chcecie mieć coraz więcej, jeśli bożyszczem waszym jest zysk i użycie pamiętajcie, że wartość człowieka nie mierzy się wedle tego, co ma, ale kim jest (Przemówienie w Rio de Janeiro 2 VII 1980). W wolnym społeczeństwie muszą istnieć wartości zabezpieczające najwyższe dobro człowieka (Przemówienie w Sejmie 11 VI 1999). Gdy troska o ochronę godności człowieka jest zasadą wiodącą, z której czerpiemy inspirację, i gdy wspólne dobro stanowi najważniejszy cel dążeń zostają położone mocne i trwałe fundamenty pod budowę pokoju. Kiedy natomiast prawa człowieka są lekceważone lub deptane i gdy wbrew zasadom sprawiedliwości interesy partykularne stawia się wyżej niż dobro wspólne, wówczas zasiane zostaje ziarno nieuchronnej destabilizacji, buntu i przemocy (Orędzie na Światowy Dzień Pokoju, 1999). Rzeczywistość rodzi (nie)odpowiednie klimaty w skali świata (głodujący, niezrozumiałe zróżnicowanie ekonomiczne, nienawiść) i w skali Polski również. Może niektórym, dziś panującym, warto przypomnieć, że Solidarność i przewrót polityczny z lat zrodził się z chęci uzyskania większej sprawiedliwości społecznej. Dziś mamy ponad dwumilionową armię emigrantów z przyczyn ekonomicznych: wewnątrzkrajowych. Takiej emigracji nie było nigdy w historii Polski. Co najgorsze, ludzie Ci nie chcą wracać do Polski. Wyemigrowali dobrowolnie! Historyczne emigracje zawsze do tej pory marzyły o powrocie do Polski. Dziś nie. Mamy prawie dwumilionową armię bezrobotnych w kraju. Mamy 2,5 milionową armię skrajnie

180 180 Waldemar STELMACH ubogich (co oznacza, że ich wydatki były poniżej minimum egzystencji (wg obliczeń Instytutu Pracy i Spraw Socjalnych). Jednocześnie mamy zarabiających, przede wszystkim dyrektorów banków, po 4-7 milionów złotych za rok, tj. około 200 tys. i więcej na miesiąc oraz prezesów spółek państwowych zarabiających grubo ponad 1 milion za rok pracy. A państwo ile zarabiacie? A jak państwo liczy się z głosami swoich obywateli? Ponad 70% Polaków przez wiele lat uznawało obecność naszych wojsk w Afganistanie za zbędną. A rząd dalej skazywał żołnierzy na ewentualną ( i nie tylko) śmierć. Oligarchowie ukraińscy, robiący interesy na wojnie, dysponują majątkami przewyższającymi kilkakrotnie dochód narodowy ich kraju, a rząd polski im pomaga. Po co? pytają polscy obywatele. Jeśli są rzeczywiście patriotami, niech przeznaczą choćby część swoich miliardów dolarów dla ojczyzny. Nie lepiej to wzmocnić polską służbę zdrowia lub szkolnictwo wyższe?! To są główne, ale na pewno nie jedyne przyczyny powstawania klimatu społecznego, politycznego. Rzeczywistego, nie wydumanego dla polityki i mediów. Społeczeństwo widzi dysonanse i tworzy swoje widzenie rzeczywistości i tworzy swój stosunek do zastanej i do tej swojej wyobrażonej, nowej. Tworzy właśnie swój nowy klimat społeczny, a może także swój nowy świat lub państwo? Przyczyną uogólniającą jest alienacja starego, stworzonego kilkadziesiąt lat wstecz. Pewien student powiedział mi kiedyś: Proszę Pana, to jest moja Ojczyzna, bo tu rodzili się moi dziadowie, ojciec. Ale to już nie jest moje państwo. Wpływ funkcji i struktur politycznych oraz społecznych na tworzenie się klimatu społecznego /organizacyjnego Struktury polityczne i społeczne nazywamy najczęściej instytucjami. I my też tak postąpimy. Te z kolei są bardzo różnie określane, przez co ich desygnat jest niejednoznaczny, nieostry. Wystarczy spojrzeć do książki W. Pankówa Instytucje i organizacje, aby nie móc się nie zgodzić z powyższym stwierdzeniem. Instytucje utożsamiamy z władzą, z ograniczeniami, z narzucaniem norm, zasad; z utrudnianiem życia w ogóle

181 Esej o klimacie społecznym 181 Instytucję można postrzegać w kategoriach: a) zespołu dążeń ludzkich mających na celu zaspokojenie określonych potrzeb (znaczenie antropologiczne), b) terminu odnoszącego się do trwałych elementów ładu społecznego, uregulowanych i usankcjonowanych form działalności, uznanych sposobów rozwiązywania problemów, współpracy i współżycia a także konkurencji, które pełnią określone role w społeczeństwie (znaczenie socjologiczne), c) zorganizowanego tworu politycznego, czyli jako wyodrębniony zespół ludzi funkcjonujący w układach państwowych, politycznych i społecznych posiadających ponadorganizacyjne znaczenie. Są one jak gorset gipsowy. Gniotą, przeszkadzają, ale funkcjonować się bez nich nie da i to od zawsze, choć występowały w różnych postaciach. Wpływ na tworzenie się klimatu społeczno organizacyjnego mają wszakże przemożny. Jaki i dlaczego? Przede wszystkim dlatego, że za wszystko co się wydarza w życiu społecznym, a i indywidualnym czasem też, a nie zawsze jest po naszej myśli, obwiniamy najczęściej nie pojedyncze osoby: Kowalskiego, Maślankiewicza, Stelmacha, ale instytucje. Np. głupie decyzje rady miejskiej, debilne przepisy drogowe uchwalone przez Sejm, niezrozumiałe decyzje sądu, nieżyciowe zasady funkcjonowania służby zdrowia ustanowione przez adekwatne ministerstwo i NFZ (po co te dwie instytucje dla jednego problemu?) itd. Generalne niezrozumienie instytucjonalne, co powoduje własną, prywatną ich ocenę albo i osądzanie, bo to nie to samo. Stwarza to klimat społeczny, ponieważ w naszych ocenach, osądach nie jesteśmy bynajmniej sami. Tu nie jesteśmy wyalienowani ze społeczeństwa. Pytaliśmy innych. Zdanie jest podobne do naszego, a więc wspólne odczuwanie! Klimat. Nie oznacza to jednak, że racje i decyzje instytucji są w zdecydowanej przewadze błędne. My tylko inaczej je odczuwamy. Napisaliśmy wszak w próbie definicji klimatu społecznego, że jest on m.in. naszym wewnętrznym przeżyciem. Niekoniecznie obiektywnym. J. Szczepański we wspomnianej książce napisał (s. 244): Kategorie społeczne nie są powiązane żadną więzią wewnętrzną.

182 182 Waldemar STELMACH Aktualnie działającym instytucjom, zwłaszcza społecznym i administracyjnym, przypisuje się szereg błędów, które wzbudzają adekwatne reakcje społeczne. Wspólny mianownik tych błędów to biurokratyzm i lekceważenie szarego obywatela, zwłaszcza takiego, który nic nie ma do zaoferowania instytucjom i ludziom w nich pracującym. Petenta. Nie klienta. Ten drugi jest z definicji osobą, która może coś wybrać lub zrezygnować; potargować się; odstąpić od transakcji Petent nie. On musi. Musi mieć zaświadczenie, zezwolenie, potwierdzenie, zgodę, odpowiedni dokument, pieczątkę. Bez tego nie może żyć, funkcjonować. Klient nie. Petentami instytucji byliśmy, jesteśmy i będziemy wszyscy, bez wyjątku, dlatego chorobie instytucjonalnej zwanej biurokratyzmem należy poświecić więcej miejsca, co niniejszym uczynimy. Dlatego, że kształtuje ona bardzo znacznie klimat społeczny. Wykorzystana literatura [1] Armstrong M., Zarządzanie zasobami ludzkimi, Oficyna Wyd. Dom Wydawniczy ABC, Kraków [2] Czapiński J., Warunki i jakość życia Polaków, [w:] Diagnoza społeczna 2009, J. Czapiński, T. Panek (red.), Wyd. Rada Monitoringu Społecznego, Warszawa [3] Jachnis A., Psychologia organizacji, Difin [4] Kliber M. C., Wyrwicka M. K., Analiza klimatu społecznego w wybranym przedsiębiorstwie handlowym, [w:] Zeszyty Naukowe Politechniki Poznańskiej nr 58/2012. [5] Kopaliński W., Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych Wyd. Wiedza Powszechna, Warszawa [6] Kowalewska S., Psychospołeczne warunki pracy w przedsiębiorstwie, [w:] Socjologia przemysłu. Wybór tekstów, PWN, [7] Kożusznik B., Zachowanie człowieka w organizacji, PWE, Warszawa [8] Kuc B.R., Moczydłowska J. M., Zachowania organizacyjne, Wyd. Difin, Warszawa [9] Makin P., Cooper C., Organizacja a kontrakt psychologiczny, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2000.

183 Esej o klimacie społecznym 183 [10] Michoń F., Problemy psychosocjologiczne w zarządzaniu przedsiębiorstwem, Wyd. Ministerstwo Finansów, Zakład Organizacji i Technik Pracy Biurowej, [11] Stoner J. F., Freejman R. E., Gilbert D. R., Kierowanie, PWE, Warszawa [12] Szczepański J., Elementarne pojęcia socjologii, PWE, Warszawa Streszczenie Słowa kluczowe: klimat społeczny, społeczeństwo W artykule autor podejmuje charakterystykę klimatu społecznego, zarówno w aspekcie teoretycznym, jak i praktycznym. Essay about the social climate Summary Key words: social climat, society In the article the author is describing the social climate in theoretical and practical aspects.

184

185 ZESZYTY NAUKOWE Uczelni Warszawskiej im. Marii Skłodowskiej-Curie Nr 3 (53) / 2016 [s ] ISSN Piotr DOMINIK Uczelnia Warszawska im. Marii Skłodowskiej -Curie Rola kultury organizacyjnej w kształtowaniu konkurencyjnej pozycji przedsiębiorstw branży turystycznej Wstęp Kultura organizacyjna to jeden z najważniejszych aspektów zarządzania współczesnymi przedsiębiorstwami, związany szczególnie mocno ze strategią organizacji oraz z jej zasobami ludzkimi. Problematyka kultury organizacyjnej wydaje się szczególnie ważna w odniesieniu do przedsiębiorstw turystycznych. Turystyka wiąże się bowiem, z przestrzenną ruchliwością ludzi, związaną z dobrowolną zmianą miejsca pobytu. Znacząca część ruchu turystycznego ma także charakter międzynarodowy i dotyczy przemieszczania się turystów do krajów niebędących ich krajami zamieszkania. Chcąc zatem zaspokoić potrzeby turystów z różnych krajów, przedsiębiorstwa turystyczne muszą brać pod uwagę aspekt kulturowy. Ich kultura organizacyjna musi być zatem oparta na takich wartościach, jak: tolerancja, gościnność, elastyczność, innowacyjność czy umiejętność połączenia tradycji z nowoczesnością. Celem opracowania jest charakterystyka wybranych aspektów kultury organizacyjnej przedsiębiorstw turystycznych, ze szczególnym uwzględnieniem bazy noclegowej i żywieniowej oraz biur podróży oraz analiza wpływu elementów kultury organizacyjnej na

186 186 Piotr DOMINIK jakość obsługi klienta i w rezultacie jego zadowolenie z otrzymanych usług. Formy konkurowania na rynku ulegały w ostatnich czasach istotnym przemianom. Początkowo w latach siedemdziesiątych XX wieku, przy bardzo zróżnicowanym poziomie jakości produktów i usług, elementem konkurencji był właśnie ich poziom jakości. W kolejnej dekadzie, przy wyrównanym poziomie techniki i technologii, podstawą uzyskania przewagi na rynku stały się marketing i reklama. Obecnie zdecydowanym wyróżnikiem na rynku stał się poziom obsługi klienta. W dzisiejszych czasach, na globalnym rynku, zdobycie przewagi konkurencyjnej jest sprawą niezwykle trudną, pracochłonną i kosztowną. Stale rosnąca liczba przedsiębiorstw usługowych powoduje, że trudno jest zdobyć przewagę konkurencyjną działań przedsiębiorstw na potrzeby klienta, w spełnianiu jego oczekiwań i osiąganiu satysfakcji, bo to właśnie klient jest najważniejszym ogniwem w procesie świadczenia usług (P. Dominik, 2012). To, co mówią klienci o obsłudze i produktach danej firmy, wpływa na innych ludzi o wiele bardziej niż reklama, za którą zresztą trzeba sporo zapłacić. Celem Customer Care (troski o klienta) jest spełnienie oczekiwań klienta, który ma czuć się w firmie jak gość w naszym domu. Należy nawet przekraczać jego oczekiwania i obsługiwać go w sposób, w jaki chciałby być obsłużony. Celem właściwej obsługi jest spowodowanie, aby klient wrócił znów do firmy. Pojęcie kultury przedsiębiorstwa Niezależnie, czy bierzemy pod uwagę duże przedsiębiorstwa należące do korporacji, marek hotelowych, gastronomii sieciowej, czy też rozważamy małe rodzinne przedsiębiorstwa troska o klienta powinna być priorytetem i stanowić element kultury organizacyjnej firmy. Termin kultura przedsiębiorstwa pojawił się w literaturze już kilkadziesiąt lat temu, ale do Polski dotarł on dopiero wraz z otwarciem rynku na prywatnych inwestorów. Szybkość rozwoju gospodarczego spowodowała, że podstawowe elementy kultury organizacji zaczęły być tworzone w każdym rozwiniętym gospodarczo kraju, a definicje próbowano opracowywać podczas naukowej konkurencji o kolejne tytuły naukowe. Należy tutaj jednak zaznaczyć, że żaden pogląd nie jest jedynym prawdziwym i słusznym.

187 Rola kultury organizacyjnej w kształtowaniu konkurencyjnej pozycji przedsiębiorstw branży turystycznej 187 Na pewno niewłaściwym poglądem, jest postrzeganie, że kultura przedsiębiorstwa to sprawa dobrych czasów, a więc coś na co firma może sobie pozwolić tylko wtedy, gdy jej dochody są wysokie. Kulturę każde przedsiębiorstwo posiada niezależnie od tego, czy dużo zarabia czy nie. Pojęcie kultury przedsiębiorstwa nie wskazuje też na zewnętrzne wpływy kulturowe, jak np. w znaczeniu typowo niemieckiej lub typowo angielskiej firmy. To jest przedmiotem badań kultury krajów i międzykulturowych studiów zarządzania (H. Steinmann, 1992). S.M. Davis definiuje kulturę przedsiębiorstwa jako wzorzec wyznawanych przekonań i wartości, nadający pracownikom sens działania i dostarczający im reguł zachowania się w ich przedsiębiorstwie. Nieco inne aspekty wyróżnia w swojej definicji E. Keller, dla którego kultura przedsiębiorstwa to system wartości i norm zachowań oraz sposobów postępowania i myślenia, który został wykształcony i zaakceptowany przez pewien zespól ludzi i który powoduje wyraźne wyróżnianie się tego zespołu od innych. Według E. Jacquues a kultura przedsiębiorstwa to zwyczajowy lub tradycyjny sposób działania, do którego stosują się w mniejszym lub większym stopniu wszyscy pracownicy przedsiębiorstwa, który muszą poznać pracownicy i przynajmniej częściowo go zaakceptować, jeżeli sami chcą być akceptowani jako pracownicy firmy, przy czym jako wzorce zachowań można przyjąć te, które wynikają częściowo ze wspólnych poglądów, wartości i norm a dotyczą każdej niepisanej normy, od typowego ubioru do przestrzegania obecności na zebraniach załogi (Z. Kłos, 1997). Wspólnym elementem przytoczonych definicji jest każdorazowe akcentowanie wspólnych cech lub wzorca wartości, do którego stosują się pracownicy w firmie. Taki stan możliwy jest do osiągnięcia poprzez wiele celów, na przykład przez wspólne podzielanie wartości i przekonania jednostek tworzących organizację, wykształcone w długim procesie krystalizacji, jako efekt zbliżonego postrzegania rzeczywistości. W istniejącej kulturze organizacyjnej dużą rolę odgrywa również wzorcowy charakter wartości i przekonań, które tworzą standardy zachowań.

188 188 Piotr DOMINIK Można więc mówić, powołując się na G. Hofstede a, że kultura jest zbiorowym zaprogramowaniem umysłowym ludzi żyjącym w danym środowisku (B. Wiernek, 2000). Oznacza to zbiór zasad i reguł, jakimi kierują się pracownicy wszystkich szczebli w swej codziennej pracy na rzecz danego przedsiębiorstwa. Takie zachowanie jest o tyle istotne, że pozwala na przewidywanie kroków, jakie w swoich działaniach będą podejmowały zatrudnione osoby. Oczywiście, przyjęcie pewnego rodzaju wzorców kulturowych w sposób bezrefleksyjny, traktując je jako coś naturalnego i niekwestionowanego wymaga od osób kształtujących ją w firmie, pewnego rodzaju założeń, które z natury rzeczy powinny usprawnić procesy zachodzące w przedsiębiorstwie. Nie można bowiem ustalić wspólnych reguł i procedur, które nawet swoją treścią będą odnosiły się do przytoczonej w pracy definicji S.M. Davisa, a nie będą dawały wewnętrznego poczucia członkom organizacji, że mają z tego jakieś profity. Ważne są więc wszystkie składniki kultury organizacyjnej, jeżeli jej istnienie ma przybrać formę naturalnego zjawiska, nie podlegające krytyce czy też dyskusji. Tymi składnikami w rozwiniętych przedsiębiorstwach są między innymi: rozwiązania organizacyjne, sieci komunikowania się, systemy nagradzania, ścieżki kariery. Równie ważne są elementy kultury organizacyjnej, które w swojej naukowej pracy opracował cytowany S.M. Davis (rys. 1.). Reasumując, można stwierdzić, że kultura przedsiębiorstwa to zespół wspólnych cech, norm, wartości, poglądów i sposobu myślenia a także zwyczajów, działań i odczuć. To również wspólny styl ubierania się, spędzania przerw w pracy i czasu po pracy oraz sposób komunikowania się, który często jest niezrozumiały dla osób z zewnątrz. Połączenie tych wszystkich przymiotów, odnosząc je jednocześnie do definicji podanych w niniejszej pracy, w sposób obrazowy ukazuje definicję kultury przedsiębiorstwa, która tak naprawdę jest zespołem powiązanych ze sobą zjawisk

189 Rola kultury organizacyjnej w kształtowaniu konkurencyjnej pozycji przedsiębiorstw branży turystycznej 189 i standardów życia i pracy. Nie ma tutaj znaczenia, czy cechy te występują w rozwiniętej firmie czy małym lub średnim przedsiębiorstwie każdy zarządzający może wdrożyć rutyny, których zbiór będzie można nazwać w przyszłości kulturą organizacji. Rys. 1. Elementy kultury organizacyjnej ELEMENTY KULTURY ORGANIZACYJNEJ Dalekosiężne (wiodące) Bieżące (zasady i odczucia odnoszące się do zachowań codziennych; wynikają z sytuacji i zmieniają się zależnie od okoliczności Zewnętrzne (dotyczące konkurowania na rynku) Wewnętrzne (dotyczące zarządzania przedsiębiorstwem) Źródło: Opracowanie własne na podstawie pracy S.M. Davisa. Przejawy kultury firmy Kultura organizacyjna przedsiębiorstw dzieli wg przejawów zewnętrznych oraz wewnętrznych, których celem jest wytworzenie pożądanego etapu świadomości zarówno personelu, klientów jak i dostawców bądź też innych współpracujących firm. Wszystkie zewnętrzne czynniki wskazujące na konkretną organizację pracy

190 190 Piotr DOMINIK muszą być więc dokładnie usystematyzowane i scharakteryzowane, tak, aby w trakcie ich stosowania nie było wątpliwości i pytań typu co i kiedy mogę. Do najpopularniejszych przejawów funkcjonujących w ramach kultury firmy, zaliczamy: sposób ubierania się pracowników (na przykład różne uniformy pracowników lokali gastronomicznych czy hoteli sieciowych) w zależności od zajmowanego stanowiska, wygląd firmy oraz identyczny we wszystkich oddziałach danej marki wygląd wnętrz, dzięki któremu niezależnie od miejsca, w którym się znajdujemy, nie mamy wątpliwości, gdzie jesteśmy, logo firmy, odznaki firmowe, identyfikatory noszone przez wszystkich pracowników (nawet tych na stanowiskach kierowniczych). Oprócz wspomnianych zewnętrznych cech, istnieje wiele innych wartości, jakimi pracownicy posługują się na co dzień. Jednym z takich przykładów są rytuały, czyli symboliczne wykorzystywanie ruchów ciała w określonej sytuacji społecznej, do nadania jej większego znaczenia. Dominującą rolę odgrywa tu przekaz, który powinien odbiorcy jasno dać do zrozumienia, jaki jest powód jego nadania. Zachowania te można podzielić na związane z kulturą danej społeczności (na przykład w japońskich firmach przy powitaniu przełożonemu oddaje się pokłon lub przed rozpoczęciem pracy odśpiewuje się wspólnie hymn firmy) lub uwarunkowaniami organizacyjnymi, wynikającymi z potrzeby przekazania pracownikom jasno informacji (osoba awansowana przedstawiona publicznie wszystkim pracownikom firmy, niezależnie od ich komórki organizacyjnej, często np. w gazetce wewnętrznej). Do przejawów kultury firmy można również zaliczyć: procedury obowiązujące w przedsiębiorstwie, na przykład: szef przychodzi pierwszy, a wychodzi ostatni, wspólne wartości, łączące pracowników: nie tolerujemy kradzieży, spóźniania się do pracy, pijaństwa itp., stosunek do klienta i konkurencji (otwartość, chęć współpracy zamiast konkurencji) (B. Wiernek).

191 Rola kultury organizacyjnej w kształtowaniu konkurencyjnej pozycji przedsiębiorstw branży turystycznej 191 Oprócz tych zauważalnych aspektów istnieją również niezauważalne przejawy, których istnienie znane jest tylko i wyłącznie członkom organizacji. Takim właśnie uzewnętrznieniem, kultury są sprawy tabu, którymi nie wolno się zajmować lub o nich mówić w niektórych instytucjach należą do nich rozmowy o awansie, chęci uzyskania podwyżki oraz nieujawnianie zarobków swoim kolegom. Podobnie postępuje się ze słabościami firmy (na przykład w temacie ochrony środowiska). Do całkowicie odmiennego działu widocznych elementów można zaliczyć wszystkiego rodzaju anegdoty i mity, o sytuacjach, które wydarzyły się w historii nie zawsze muszą one być prawdziwe i zgodne z podstawowymi zasadami firmy, jednak pozwolenie kierownictwa na ich przekazywanie akceptuje to zachowanie. Najlepszym wyrazem kultury firmy są zachowania i poglądy pracowników. Poniżej zaprezentowano model holenderskiego naukowca Geerte Hofstede, który wyróżnia cztery główne pola kultury przedsiębiorstwa: indywidualizm / kolektywizm - kultura indywidualna w firmie powoduje, że pracownicy działają w interesie własnym i rodziny. Kultura kolektywna wiąże pracownika z grupą pracowniczą, z której nie jest łatwo się wyzwolić. Firma dba o potrzeby pracownika w zamian za lojalność, dystans władzy określa skalę nierówności władzy w firmie, jej akceptację przez pracowników i to czy uważają ten stan za normalny, unikanie niepewności określa stopień tolerancji pracowników na struktury niesolidne, niejasne i nieprzewidywalne sytuacje w firmie, męski żeński określa w jakim stopniu kultura firmy akceptuje kobiece zachowania pracowników, to jest respektuje małe, słabe i wolne. Generalnie męską kulturę w firmie charakteryzuje chęć sukcesu materialnego i duch podejmowania decyzji. Kulturę kobiecą charakteryzuje natomiast poszukiwanie jakości życia i zrozumienie dla słabości (IPIS.PL Wortal przedsiębiorczych). Powyższy model umożliwia ocenę środowiska pracy w firmie, porównywanie różnych firm na rynku oraz porównywanie firm w różnych krajach. Cały system zarządzania, w którym funkcjonuje kultura organizacyjna nie ogranicza się jednak tylko do pracowników; jego uczestnikami są także ich klienci i kontrahenci.

192 192 Piotr DOMINIK Restauracje Pizza Hut posiadają przy każdym wejściu stojak z kartami menu, przy których klienci powinni oczekiwać na wskazanie wolnego stolika. Brak wiedzy lub widocznej informacji o takiej konieczności, powoduje, że bardzo często siadają oni sami przy stolikach i czekają na podejście kelnera ten jednak z reguły nie podchodzi, bo goście postąpili niezgodnie z kulturą ich firmy, która każe czekać na wskazanie miejsca. Gdy klienci podchodzą do obsługi i proszą o przyjęcie zamówienia, pracownicy najczęściej podają im kartę i proszą o złożenie zamówienia nie przy stoliku tylko przy kasie. Bardzo często zdarza się również, że obsługa specjalnie czyści stolik przy niepoprawnych klientach zostawiając trochę brudnego miejsca na końcu blatu. Powiadomienie o tej sprawie kierownika zmiany z natury nie powoduje pociągnięcia do odpowiedzialności kelnera, ponieważ sam menedżer zdaje sobie sprawę, że klienci postąpili nie tak, jak życzyliby sobie tego pracownicy sieci. Jest to więc zachowanie z jednej strony naganne, z drugiej jednak strony kierownictwo akceptuje takie przypadki, jeżeli nie zdarzają się zbyt często i nie są zbyt nachalne. Funkcjonująca kultura przedsiębiorstwa powoduje również wpływanie na dostawców i kontrahentów poprzez wskazywanie im konkretnych działań, jakie mogą lub muszą poczynić, aby współpraca układała się w poprawny sposób. Bardzo często firmy posługują się tak zwanymi Kodeksami zachowania lub Kodeksami etyki stanowiącymi zbiór zasad firmy, które powinny przestrzegać również współpracujące z nią podmioty. W zależności od wagi sprawy, nieprzestrzeganie tego rodzaju zachowań spowodować może wstrzymanie zamówień lub nawet zerwanie współpracy, szczególnie gdy w kulturze organizacji duży nacisk kładzie się na zachowanie tajemnicy a kontrahent tego wymogu nie dotrzymał. Nie jest ważne wtedy, czy fakt ten spowodował jakiekolwiek straty materialne bądź ujawnienie informacji mogących służyć dobremu wizerunkowi firmy podobnie postąpiono by z pracownikiem nie przestrzegającym obowiązujących reguł.

193 Rola kultury organizacyjnej w kształtowaniu konkurencyjnej pozycji przedsiębiorstw branży turystycznej 193 Standaryzacja obsługi Dobrze przygotowana i przeprowadzona obsługa klienta jest jednym z najbardziej istotnych czynników, który spowodować może jego powrót w przyszłości; przy czym zauważyć należy, że obsługiwany bardziej będzie cenił tradycyjną obsługę kelnerską od obsługi przeprowadzonej przez pracownika przy kasie. Zależność pomiędzy tymi dwoma, z natury podobnymi sytuacjami jest taka, że klient w kontakcie z pracownikiem obsługi w typowym przedsiębiorstwie samoobsługowym: z powodu braku czasu i zazwyczaj dużej kolejki nie zostanie poinformowany o wszystkich akcjach promocyjnych, ma niewielkie szanse na sprecyzowanie charakterystyki artykułu, który chce zamówić (nieliczne przypadki realizowania np. w McDonalds zamówień specjalnych), jest pod presją oczekujących za nim kolejnych klientów, nie ma poczucia, że to właśnie on jest wyjątkowym klientem. Aby doprowadzić do spełnienia tych wszystkich warunków, koncerny gastronomiczne tworzą zasady, które stają się po pewnym czasie codziennymi standardami, procedurami bądź też rutynami w obsłudze klienta. W ten właśnie sposób postępują pracownicy wszystkich placówek gastronomicznych, gdzie posiłki przygotowywane są na bieżąco w zależności od ilości klientów w oczekujących do kas. Są oni najczęściej nauczeni zadawania pytań, które z zasady są pytaniami zamkniętymi, a więc ich celem jest uzyskanie odpowiedzi tak lub nie; przykładami takich dociekań ze strony pracowników obsługi są zdania pytające typu: zestaw powiększony? Tego typu działania mają na celu zasygnalizowanie klientom, że właśnie zrobili dobry interes, który w dodatku polecił im obsługujący ich pracownik. Przy tak dużej ilości sieciowych przedsiębiorstw gastronomicznych, bardzo ważny jest dostęp wszystkich pracowników do zasad, jakimi powinni kierować się w codziennej pracy. Większość z nich poznają na podstawowych szkoleniach, jednak najważniejsze dla nich jest praktyka, w czasie której będą na bieżąco kontrolowani przez swoich przełożonych. W celu ułatwienia tej kontroli powstało już wiele programów zapewniających kierownikom placówek gastronomicznych dostęp do

194 194 Piotr DOMINIK wszystkich standardów, narzędzi i materiałów pomocniczych i programów wspomagających zarządzanie restauracją oraz spełnianie oczekiwań klienta. Jednym z takich kompleksowych programów jest System C.H.A.M.P.S. prowadzony przez restauracje sieciowe (nazwa nie podana celowo w opracowaniu przedstawiono nazwy zastosowanych programów wraz z ich dokładnymi opisami (tab. 1.). Na podstawie tabeli 1. można stwierdzić, że przygotowanie odpowiedniego pracownika obsługi klienta, musi zostać podparte wieloma mechanizmami kontroli oraz nadzoru. Takie podchodzenie do tego tematu zostało wymuszone wciąż rosnącą konkurencją oraz wartościami, które decydują co jest ważne dla klientów. Z badań wynika, że ponad 60 procent przedsiębiorstw gromadzi informacje o oczekiwanych przez klientów formach i standardach obsługi, co jest niewątpliwe elementem stałej strategii. Tab. 1. Opis programu CHAMPS Nazwa programu CHAMPSCHECK Szkolenie C.H.A.M.P.S. CHAMPSCHECK-UP Przegląd Poziomu Doskonałości C.H.A.M.P.S. C.E.R. Plan działania C.H.A.M.P.S. Księga C.H.A.M.P.S. Opis Program Tajemniczy Klient służący do oceny działań pracowników każdej z placówek względem oczekiwań klientów Szkolenie dla pracowników placówek w zakresie umiejętności wczuwania się w oczekiwania klientów oraz spełniania tych oczekiwań Codzienna lista kontrolna dla kierownika placówki gastronomicznej, służąca do kontroli czy w placówce realizowane są rutyny CHAMPS. Pytania są takie same jak dla tajemniczych klientów. Szczegółowy miesięczny przegląd dokonywany przez kierownika restauracji w celu sprawdzenia czy w placówce istnieją odpowiednie środki i sprzęt do realizacji programu. Proces obejmujący ocenę działania restauracji przy wykorzystaniu informacji od klientów i własnych danych a następnie opracowanie planu działania Dziennik kierownika restauracji zawierający plany działań, listy kontrolne oraz narzędzia badawcze

195 Rola kultury organizacyjnej w kształtowaniu konkurencyjnej pozycji przedsiębiorstw branży turystycznej 195 Nazwa programu Nagrody C.H.A.M.P.S. Awards Klub mistrzów Moduły Rozwój Mistrzów Biblioteka standardów C.H.A.M.P.S. Opis Nagrody dla personelu restauracji przyznawane na podstawie wyników CHAMPSCHECK Nagrody przyznawane najlepszym kierownikom restauracji za osiągnięcia w programie CHAMP- SCHECK na poziomie krajowym, regionalnym i światowym System szkolenia kadr kierowniczych Zbiór wszystkich standardów działania zebrane w czterech tomach: serwis, produkt, sprzęt, zarządzanie. Służy jako podstawa programów szkoleniowych oraz materiały referencyjne dla kierowników. Źródło: Biblioteka standardów C.H.A.M.P.S. - materiały szkoleniowe. Badania wskazują, że jakość jest obok ceny podstawowym kryterium wyboru (Cz. Witkowski). Właśnie na tym polu poziom obsługi ma ogromne znaczenie a cena produktów wbrew pozorom nie jest tak istotna. Cena to inaczej ilość pieniędzy, którą musi wydać nabywca z związku z nabyciem określonego produktu. Cena jest jednak jednym z ważniejszych elementów wykorzystywanych przez przedsiębiorstwa przy podejmowaniu decyzji marketingowych. Dlatego cena jest tym narzędziem marketingu, który z jednej strony decyduje najczęściej o wyborze i zakupie określonego produktu przez konsumenta, z drugiej zaś wpływa (w powiązaniu z wielkością sprzedaży) na przychody przedsiębiorstwa. Na pojęcie rzetelności ceny składają się: jej wysokość, adekwatność skali cen do cech produktu, względna stabilność (J. Altkorn, 1997). Pracownicy restauracji mają bezpośrednią kontrolę nad czynnikami dotyczącymi jakości produktów oraz panującą atmosferą, co stanowi 87 procent równania przedstawiającego czynniki wpływające na decyzję konsumenta o ponownym odwiedzeniu restauracji. Zorientowanie działań firmy na potrzeby klientów stanowi w marketingu podstawową zasadę, ponieważ satysfakcja klienta jest najlepszym wskaźnikiem przyszłych zysków. Zadowolony klient działa na rzecz firmy, nie tylko dokonując transakcji, ale przedstawiając firmę w dobrym świetle. Przedsiębiorstwo nie może

196 196 Piotr DOMINIK sobie pozwolić na ignorowanie skarg czy zażaleń klientów, gdyż rodzi to dyfuzję niezadowolenia, szkodzi jej reputacji i przy okazji obniża zyski. W dobie rozwoju usług hotelarskich i turystycznych, aby sprostać konkurencji i utrzymać się na rynku a zarazem odpowiadać standardom światowym, konieczne jest opracowanie ogólnodostępnego systemu dokształcania i doskonalenia personelu (G. Broniewska, 2004). Obecne zaplecze szkoleniowe, łatwość w zdobywaniu informacji o upodobaniach klientów oraz szeroko rozwinięte zaplecze możliwości międzynarodowych koncernów powoduje, że standaryzacja obsługi przeobraża się w części składowe systemów zarządzania przedsiębiorstwem, jakim jest na przykład norma ISO Takie działania w sposób jednoznaczny ukazują, że dużym koncernom zależy między innymi na utrzymaniu tego samego standardu, a co za tym idzie uzyskiwania podobnych ocen w każdej lokalizacji. Warto jednak zaznaczyć, że choć jeszcze kilka lat temu była to domena tylko i wyłącznie spółek posiadających rozwinięte sieci, dzisiaj standaryzacja obsługi dotyka praktycznie wszystkie placówki gastronomiczne. Bierze się to z faktu, iż firmy coraz rzadziej są prowadzone jako interesy rodzinne, a coraz częściej zatrudniają pracowników do obsługi klienta. Ten oczywisty fakt wskazuje jednak na konieczność ustalenia pewnych reguł działania i przekazania ich nowemu pracownikowi przed przystąpieniem do wykonywania swoich obowiązków: tak więc powstają zasady, które z upływem czasu są udoskonalane. Skoro więc postępowanie to jest należne pracownikowi, postępuje tak również reszta załogi, w imię wspólnego dobra. Zachowanie to obrazuje jednocześnie fakt przenikania podstawowych zasad pracy do kultury przedsiębiorstwa standardy obsługi i przyzwyczajenia do nich klientów stają po upływie krótkiego czasu sprawą oczywistą, automatycznie przyswajaną przez każdego nowego pracownika. Kolejnym elementem, jaki powoduje wprowadzenie odpowiednich reguł postępowania, jest ekspansja istniejących już lokali gastronomicznych, czy też obiektów hotelarskich. Otworzenie kolejnego oddziału o tym samym profilu generuje bowiem już duże koszty; aby nie doprowadzić do powstania następnych przenosi się więc rozwiązania z już istniejących placówek. Taki system miał miejsce w warszawskiej

197 Rola kultury organizacyjnej w kształtowaniu konkurencyjnej pozycji przedsiębiorstw branży turystycznej 197 restauracji Pierogarnia, która obecnie zlokalizowana jest w trzech punktach w stolicy Polski. Aktywne działania związane z takim samym działaniem we wszystkich możliwych miejscach mają jednocześnie taką zaletę, że konsument powraca nie do konkretnego miejsca, a do konkretnej firmy nie ma przy tym znaczenia, jaki jest jej adres. Istotnymi czynnikami generującymi powrót, na podstawie powyższych rozważań, są więc: pewność wyboru odnośnie panującej atmosfery, taki sam standard oferowanych produktów, zbieżne ze sobą akcje promocyjne oraz identyczne ceny, przewidywalne zachowanie personelu. Casual czyli wszystko dla klienta Aby osiągnąć poziom obsługi satysfakcjonujący klientów, firma musi poznać ich oczekiwania, a więc przeprowadzić analizę zachowań konsumentów zarówno w kontaktach z właściwą firmą, jak i jej konkurencją. Zdobycie tych informacji pozwala więc na dopasowanie produktu do konsumenta, wobec jego własnych wyobrażeń. Działania takie to nic innego jak traktowanie klienta jako źródło inspiracji, a także ostatecznego arbitra w procesie kreowania oferty rynkowej. W warunkach ostrej walki konkurencyjnej nie wystarczy deklarowanie przez przedsiębiorcę orientacji na klienta, ale niezbędne jest właściwe rozumienie istoty tej orientacji oraz faktyczne jej stosowanie w działaniach firmy. W czasach teraźniejszych większość firm przyjęła już zasadę, że za pierwszoplanową zasadę pracy uznaje się pierwszoplanową rolę klienta. W praktyce orientacja na klienta oznacza: gotowość i umiejętność słuchania klientów i zdobywania od nich informacji, kreowanie misji firmy na podstawie wartości istotnych dla klienta, kształtowanie oferty cenowej w dostosowaniu do charakterystyk segmentu rynku, koncentrację na takiej jakości jaka jest pożądana przez klienta,

198 198 Piotr DOMINIK budowanie relacji z klientami, w tym zwłaszcza klientami kluczowymi, zapewnienie udziału wszystkich pracowników w kreowaniu rosnących wartości dla klienta, systematyczne mierzenie poziomu jakości świadczonych usług oraz poziomu satysfakcji klientów. Zadowolenie klienta a długookresowy sukces przedsiębiorstwa można przedstawić za pomocą wykresu obrazującego wartość, jaką uzyskują środki przeznaczone na reklamę i promocję, w zetknięciu z zadowoleniem (bądź niezadowoleniem) ze strony obsługiwanego (rys. 2.). Zgodnie z przedstawionym rysunkiem, orientacja na klienta jest procesem skomplikowanych procedur, których wyniki pozwalają na osiągnięcie większej wartości rynkowej, wprost proporcjonalnie do poniesionych nakładów. Gotowość do słuchania i zdobywania informacji jest z zasady rzeczą najmniej skomplikowaną, ponieważ wymaga tylko i wyłącznie odpowiedniego dotarcia do interesującej grupy klientów. W przypadku wprowadzania nowych produktów zadanie to przejmują najczęściej pracownicy obsługi klienta, którzy przy pomocy pytań otwartych, własnych obserwacji i napływających od klientów uwag, przekazują je swoim przełożonym, a ci następnym według hierarchii panującej w danej strukturze. Dodatkowym elementem, który uzupełnia tą wiedzę mogą być ankiety, konkursy oraz fora internetowe. Całkowicie innym sposobem zdobywania potrzebnych danych są listy z uwagami i skargami kierowane do organizacji mają one na celu uświadomienie klientom, że sposób traktowania ich przez szeregowych pracowników może być czasami niesłuszny, a jeżeli już tak się stanie to mają prawo do rekompensaty. Sposobem o wiele prostszym i łatwiejszym do kontrolowania są książki skarg i wniosków, których istnienie zostało przeniesione z czasów poprzedniego ustroju RP. Pomimo, że ich historia pozostawia wiele do życzenia, dają one wiedzę kadrze zarządzającej (nie zawsze obecnej na miejscu) o problemach z jakimi borykają się klienci; z drugiej zaś strony mogą znajdować talenty wśród swoich pracowników, patrząc na ilość pochwał i słów uznania ich pracy.

199 Rola kultury organizacyjnej w kształtowaniu konkurencyjnej pozycji przedsiębiorstw branży turystycznej 199 Rys. 2. Narzędzia orientacji na klienta Środki marketingu Sprzedaż Czy klient jest zadowolony - powtórzenie zakupu - stali klienci - pozytywna reklama z ust do ust - produkt sprzedaje się sam - zaniechanie ponownego zakupu - zmiana marki - negatywna reklama z ust do ust - negatywny wpły na inny asortyment w danym przedsiębiorstwie - długotrwały sukces - niezbędne tylko ograniczone działania marketingowe - wysoka zyskowność - trudności z wprowadzeniem produktu / nowych produktów na rynek - sprzedaż tylko przy silnym poparciu marketingu - niska zyskowność Źródło: Z. Kłos, Wprowadzenie strategii TQM.

200 200 Piotr DOMINIK Atmosfera miejsca i wygląd produktu są dla klientów sprawami pierwszorzędnymi, pozwala to przypuszczać, że firma może podnieść ceny kosztem zaoferowania lepszych wnętrz oraz przeprowadzania częstszych i bardziej dokładnych szkoleń dla swojego personelu z zakresu obsługi klienta. W ten sposób kreowana jest właśnie misja firmy, która przekłada się jednocześnie na prowadzone w danym czasie działania. Należy jednak zaznaczyć, że zmiana profilu firmy, w sensie sposobu obsługi klienta jest rzeczą niezwykle skomplikowaną i pracochłonną, ponieważ zmienia ona jednocześnie pewne zasady panujące w firmie; a te należą przecież do kultury przedsiębiorstwa, którą żyje wielu jego pracowników. Nie można więc stwierdzić, że subiektywne opinie grona klientów mogą być jedynymi czynnikami wskazującymi na potrzebę zmiany działania mogą one to działanie udoskonalać, zmieniać w małym stopniu ale nigdy nie może stać się to ponad granice zdrowego rozsądku. Jeżeli jednak taka sytuacja miałaby miejsce, oznaczałoby to, że pierwsza misja firmy nie uwzględniła w dostatecznie odpowiedni sposób wartości, jakie powinny być wartościami nadrzędnymi w prowadzonym biznesie. Sformułowanie frontem do klienta nie oznacza więc tylko i wyłącznie obsługi na odpowiednim poziomie. W zależności od targetu klientów, jakich organizacja posiada lub chce pozyskać, musi odpowiednio kształtować ceny. Ważne jest przy tym danie pełnego przekonania osobie dokonującej zakupu, że zrobiła świetny interes. Kolejnym, bardzo ważnym elementem jest jakość oferowanych produktów, która wbrew pozorom świadczy o kulturze panującej w organizacji. Przedsiębiorstwa wysoko rozwinięte, posiadające wdrożone normy zarządzania jakością, systemy dobrych praktyk oraz własne, odpowiednio dobrane i przestrzegane standardy, realizują politykę jakości w sposób pożądany przez klientów i bezpieczny dla nich. Przykłady takiego działania to między innymi: wyrzucanie porcji przygotowanych przed zamówieniem ich przez klienta, po upływie odpowiedniego, wcześniej ustalonego czasu, obserwacja terminów przydatności potraw do spożycia, przygotowywanie posiłków przez osoby posiadające ważne badania,

201 Rola kultury organizacyjnej w kształtowaniu konkurencyjnej pozycji przedsiębiorstw branży turystycznej 201 odpowiednia kontrola jakościowa przyjmowanych podczas dostaw produktów. Jakość to również przygotowanie posiłków zgodnie z oczekiwaniami klienta, postępowanie zgodnie z jego sugestiami oraz zwracanie uwagi na wartości odżywcze i stopień niebezpieczeństwa dla klienta. Informacje te, choć nie posiadają ich klienci, bardzo często świadczą o profesjonalizmie przedsiębiorcy. Kolejnym, bardzo ważnym elementem jest zdobywanie klientów kluczowych i utrzymanie ich. Nie muszą to być biznesmeni lub osoby o dużych dochodach w branży gastronomicznej wystarczy, że będą stałymi i lojalnymi klientami. Dla takich właśnie osób sieci przygotowały różnego rodzaju specjalne przywileje, począwszy od pierwszeństwa w rezerwacji stolika, poprzez karty VIP uprawniające do zniżki, kończąc na dostawie kwiatów i oprawy muzycznej dla gościa restauracji. Wykonywanie dla zadowolenia klienta tych wielu czynności oraz bieżące sprawdzanie czego tak naprawdę wymaga od organizacji klient są rzeczami najważniejszymi w obecnym czasie. Generalna zasada, że klient nasz Pan nadal bowiem funkcjonuje w ludzkich umysłach, bardzo często powodując podejmowanie nielogicznych decyzji, tylko i wyłącznie po to, aby klient był zadowolony. Przykładem jest choćby przekazanie kelnerowi informacji o nieświeżości produktu po jego skonsumowaniu. Normalnie, każdy pracownik kierując się zasadą zdrowego rozsądku powiedziałby, że takie zachowanie przeczy wypowiedzianym przez klienta słowom, jednak czasami, pomimo całkowitej pewności co do błędu klienta (lub chęci wyłudzenia czegoś) należy wszystkie argumenty przyjąć, a ewentualne niedogodności zrekompensować. Tylko wtedy, kiedy znaczenie kontaktu z klientami utrwali się w powszechnej świadomości pracowników i, co ważniejsze, w praktyce stanie się priorytetem zarządzania, będzie można stwierdzić, że w ramach działalności organizacji wykształca się prawdziwa orientacja na gościa (Martin 2006).

202 202 Piotr DOMINIK Tworzenie pozytywnego wizerunku firmy poprzez odpowiednie przygotowanie pracowników Tworzenie pozytywnego wizerunku przedsiębiorstwa zależy w dużej mierze od pracowników oraz sposobu postrzegania przez nich panującej kultury organizacyjnej. To oni w największym stopniu decydują i odpowiadają za to, jak przedsiębiorstwo postrzegane jest na zewnątrz. Czynnikiem generującym zyski firmy, jest jednak sprzedaż, a jej sukces leży po stronie pracowników obsługi klienta. Bardzo ważnym elementem jest więc sposób jego obsługi, która powinna być przeprowadzona w profesjonalny sposób. Nie dopuszczalne jest na przykład, aby pracownicy wypowiadali się negatywnie na temat swojego pracodawcy w obecności klientów; jest to skrajny wyraz nielojalności, ponieważ pracownik wypowiadając taką opinię o firmie, tak naprawdę tworzy taką samą opinię o samym sobie. Jest to więc działanie krótkowzroczne i nieodpowiedzialne. Nikt nie obdarzy zaufaniem przedsiębiorstwa, z którym nie identyfikują się jego pracownicy. Sposobów identyfikacji pracowników z pracodawcą może być wiele: identyfikatory z imieniem, nazwą firmy, identyczna lub podobna kolorystycznie odzież, koszulki z tekstem wiodącym podczas trwania kampanii reklamowych. Kolejnymi, niewidocznymi, lecz bezpośrednimi sposobami są realizowane programy treningowe oraz szkolenia. Wymagają one od pracownika poświęcenia, jednak z drugiej strony dają mu szansę na ewentualny awans oraz niewątpliwe poszerzają jego wiedzę. Działania te dają efekty w postaci lepszej i bardziej skutecznej komunikacji z klientem, pewności obsługującego pracownika oraz umiejętności zaprezentowania wszelkich danych, poprzez których analizę, klient będzie pewien słuszności dokonanego zakupu. Należy bowiem przypomnieć, że zespół zasad i norm funkcjonujących w danym miejscu pracy wymaga umiejętności ich zastosowania w każdej sytuacji; szczególnie tej mającej bezpośredni wpływ na klienta. Może się jednak zdarzyć, że firma jako jedna organizacja posiada ugruntowane reguły, ale kierownicy oddziałów pozwalają je łamać w imię wyższego dobra. Przykładem jest tutaj oszczędność kosztów: nor-

203 Rola kultury organizacyjnej w kształtowaniu konkurencyjnej pozycji przedsiębiorstw branży turystycznej 203 malnym elementem wprowadzonych oszczędności może być ograniczenie świadczeń socjalnych dla pracowników, zastąpienie drogich markowych produktów tańszymi odpowiednikami lub renegocjacja umów z dostawcami. Dla szeregowego pracownika ograniczenia te mają często bezpośredni (wynagrodzenia i premie) oraz pośredni wpływ (zauważalne zmiany w zapatrzeniu). Warto jednak uzmysłowić sobie, że pracownik nie potrafi w tym momencie rozróżnić co jest wartością wyższą klient, pracownik czy też towar. Podział ten ma o tyle ważne znaczenie, że pracownik jest w stanie zrozumieć przejściowe problemy, klienta natomiast ten fakt nigdy nie zainteresuje. Za przykład może tutaj posłużyć sytuacja, w której klient dzwoni do restauracji i tłumaczy pracownikowi, że kilka godzin wcześniej konsumował obiad w tym miejscu i obecnie ma objawy zatrucia pokarmowego. Pracownik zdając sobie sprawę z wprowadzonych oszczędności może wybrać dwie odpowiedzi: wyrazić zrozumienie powstałą sytuacją, przeprosić i zapewnić o świeżości wszystkich posiadanych produktów, zaproponować rekompensatę lub pomoc, po konsultacji z przełożonym. Patrząc na politykę oszczędności pracownik wybierze pierwsze rozwiązanie, biorąc jednak pod uwagę konieczność zapewnienia dobrego wizerunku firmie nie przyniesie ono dodatnich korzyści. Idealnym rozwiązaniem, jest zaproponowanie (w kolejności): wizyty u lekarza, transportu do lekarza na koszt organizacji, transportu do lekarza i konsultacji lekarskiej w prywatnej przychodni na koszt organizacji. Wybrane przez przedstawicieli koncernu rozwiązanie wiąże się z nakładami finansowymi oraz automatycznie przenosi część odpowiedzialności na restaurację, jednak zapewnia klientowi pełną opiekę, z nadzieją, że potraktowanie go w ten sposób przyniesie wymierne rezultaty.

204 204 Piotr DOMINIK Powyższa sytuacja w zrozumiały sposób przedstawia różnice, jakie mogą wynikać z niedostatecznego informowania pracowników o potrzebie pozytywnego kreowania wizerunku, nawet gdy wiąże się to z dodatkowymi kosztami. Przygotowanie personelu do tego zadania jest rzeczą bardzo ważną, którą powinna być jasno sprecyzowana w każdej firmie. Może to przybierać kwestie uznaniowości, na przykład kelner ma prawo udzielić 15 procent rabatu, kierownik zmiany 50 procent rabatu, a kierownik restauracji lub osoba przez niego upoważniona może zrezygnować z pobrania opłaty. Wszystko jednak zależy od danej sytuacji i zachowania klienta. W procesie kształtowania kultury dużą rolę odgrywając menedżerowie i ich decyzje. Wyposażeni w rozmaite narzędzia wpływu na pracowników, menedżerowie zakładów hotelarskich, lokali gastronomicznych bardziej lub mniej świadomie oddziałują na procesy kulturotwórcze. Stosując te instrumenty, kształtują i zmieniają oni kultur organizacyjnych w kierunku wzmocnienia skłonności pracowników do zachowań zgodnych z formalnymi celami firm. Jeśli podstawowym zadaniem kadry menadżerskiej jest ukierunkowywanie organizacji na jakość, zmiany kultury korporacyjnej powinny dotyczyć przede wszystkim wprowadzenia wartości zorientowanych na klienta. Wymaga to między innymi następujących zasad: postawienia klienta i jego satysfakcji w centrum uwagi wszystkich pracowników oraz szerszego rozumienia pojęcia klient, dzielenia się informacjami, głównie na styku przełożony podwładny i podwładny przełożony, wzajemnego zaufania, przyjęcia wysokich indywidualnych standardów wykonywania zadań przez wszystkich pracowników, ciągłego śledzenia i monitorowania problemów, nieprzerwanego i głębokiego zaangażowania wszystkich w podnoszenie jakości usług, współdecydowania o losach przedsiębiorstwa (D.E. Jaremen, 2002).

205 Rola kultury organizacyjnej w kształtowaniu konkurencyjnej pozycji przedsiębiorstw branży turystycznej 205 Mentalność pracowników w kontakcie z klientem Określenie mentalności pracowników w obsłudze klienta może generować działalność zakładu gastronomicznego obejmująca usługi: podstawowe, kulturalno-rozrywkowe, uzupełniające. Usługi podstawowe to usługi żywienia polegające na przygotowywaniu potraw i napojów oraz dostarczeniu ich konsumentom. Poziom i zakres usług zależy przede wszystkim od jakości produkcji i formy obsługi. Tańszymi formami będą na przykład posiłki podane w barach szybkiej obsługi typu tureckiego lub wietnamskiego, w restauracjach typu fast food, a przez półę średnią do górnej zaliczyć można sieć Sfinksa oraz ekskluzywne restauracje, działające często przy hotelach. Te ostatnie nie są nastawione jednak na zapewnienie specjalnie smacznych posiłków, tylko przeprowadzenie serwisu na wysokim poziomie. Usługi kulturalno-przemysłowe to z kolei rozrywkowe, atrakcyjne formy obsługi, działalność rozrywkowa (występy artystyczne, szafy grające, śpiewający kelnerzy itp). Jako usługi uzupełniające można rozumieć zaopatrzenie innych zakładów w produkcję gastronomiczną, sprzedaż na wynos, organizowanie przyjęć i bankietów po za zakładem, organizowanie wieczorów literackich, pokazy mody, wystaw artystycznych itp. Kultura przedsiębiorstwa a obsługa klienta to dwie, nierozłącznie powiązane ze sobą cechy, które widoczne są w trakcie zwykłej obserwacji dającej podstawę do analizy zależności pomiędzy nimi. Można więc przyjąć, że im większa kultura przedsiębiorstwa to lepsza jest również obsługa takie założenie jest jednak tylko wtedy prawidłowe, gdy sposób bycia i myślenie pracownika są identyczne z misją firmy, w której pracuje. Dla porównania można więc przyjąć, iż klient odwiedza trzygwiazdkowy hotel z restauracją, wyposażony w wiele usług dodatkowych. Nadmienia się tylko, że

206 206 Piotr DOMINIK wszystkie hotele identycznie jak lokale gastronomiczne zaczęto przystosowywać do ciągle rosnących wymagań klientów. Problematyka kultury przedsiębiorstwa silnie wiąże się ponadto z jego etyką zachowaniami etycznymi i nieetycznymi. Podział zachowań na te dwie grupy zazwyczaj nie jest łatwy (A. Lewicka-Strzelecka, 2000). Na ogół sądzi się, że etyczne zachowania to te zgodne z powszechnie przyjętymi normami społecznymi, a nieetyczne to nie mieszczące się w tych ramach. Istotnym elementem tego twierdzenia jest fakt, iż to właśnie etyką kierują się pojedyncze osoby (etyka indywidualna, osobista) wykazując się określonymi postawami moralnymi (zaszczepionymi przede wszystkim w procesie wychowania). Etyka może dotyczyć wielu spraw, na przykład: występowania jasnych norm etycznych i ich promowanie, przestrzeganie norm przez wszystkich pracowników, uczciwość w komunikowaniu się, wywiązywanie się z zawartych umów i zobowiązań, wspieranie społeczności lokalnej (L. Zbiegień-Maciąg, 1997). Ocena mentalności, sposobu zachowania i porozumiewania się pracownika zależy również od zakresu jego obowiązków oraz stanowiska, na jakim się znajduje. Wspierając się przykładem z hotelarstwa warto wskazać, iż szczególnie znacząco występują w hotelach wzajemne kontakty personelu, a także jego kontakty z klientami, właścicielem i kierownictwem firmy. Kierownik, właściciel-menedżer hotelu znajduje się bliżej klientów oraz pracowników niż w przemyśle. Osobowe powiązania są tym silniejsze, im mniejszy jest zakład, co nie oznacza, że w większym obiekcie menedżer nie troszczy się o klientów. Interesujące przykłady relacji hotelarz-klient występują w Szwajcarii, w pensjonatach zwanych zakładami gospodnimi, gdzie ustalają się powiązania personelu i okresowo przebywających tam gości, dające się określić mianem wspólnoty domowej (Kornak 1994). Podsumowanie Samo zainteresowanie tematem kultury organizacyjnej przez polskich przedsiębiorców jest jednak znikome, ponieważ nie doceniają oni, że kultura jako zbiór

207 Rola kultury organizacyjnej w kształtowaniu konkurencyjnej pozycji przedsiębiorstw branży turystycznej 207 zjawisk istnieje tak naprawdę w każdej firmie. Można również śmiało podkreślić, że te często samodzielnie powstające zachowania, które wraz z upływem czasu stają się elementem funkcjonowania przedsiębiorstwa stanowią idealną pomoc w zarządzaniu firmą. Zjawisko to jest równie ważne dla samych pracowników, którzy poprzez wspólne cechy zachowania i postępowania szybciej integrują się ze sobą i łatwiej jest im się zrozumieć. Dodatkowym atutem funkcjonowania jakiegokolwiek stałego i ugruntowanego systemu kultury przedsiębiorstwa jest większa pewność jutra i łatwiejsze przewidywanie co stanie się w najbliższym czasie. Dla pracownika istnienie zapisanej wersji nie ma jednak żadnego znaczenia, ponieważ dla niego terminem oznaczającym kulturę przedsiębiorstwa jest zazwyczaj wyznacznik, jak się ubrać do pracy, o której godzinie można wyjść na lunch i w jaki sposób porozumiewać się z innymi, używając przy tym charakterystycznego słownictwa branżowego. O wiele bardziej prostym zjawiskiem do wytłumaczenia jest obsługa klienta, która opiera się na czynniku ludzkim, jego nastrojowi i innym elementom, które nie są generalnie mierzalne. Wszelkiego typu audyty potrafią oczywiście wykryć błędy dokonane podczas obsługiwania klienta, jednak zazwyczaj cały ciężar załatwienia i rozwiązania problemu spoczywa na pracowniku obsługi klienta bądź jego bezpośrednim przełożonym. Idealnym zjawiskiem, jakie powstaje wraz z wejściem na polski rynek coraz większej ilości zorganizowanych, międzynarodowych koncernów, są zasady obsługi klienta, począwszy od słowa dzień dobry przy przywitaniu, a skończywszy na odczytywaniu niewerbalnych sygnał, klienta. Powiązania pomiędzy obsługą klienta a kulturą przedsiębiorstwa są bardzo bliskie, a ich istnienie przynosi obopólną korzyść. Osiągnąć to można dopiero wówczas, gdy funkcjonowanie przedsiębiorstwa jest zintegrowane z obsługą klienta, a pracownicy wyrażają chęć na stosowanie zasad, jakie zostały ustalone. W innym przypadku wdrażanie jakichkolwiek systemów stać się może zbyteczne.

208 208 Piotr DOMINIK Na podstawie powyższych rozważań, można wysunąć następujące wnioski: kultura przedsiębiorstwa może sprawnie funkcjonować w każdym zakładzie pracy, niezależnie od jego wielkości o dochodów, istnienie reguł działania dyscyplinuje pracowników i daje jasne przesłanie odnośnie wykonywanej pracy, powiązanie kultury przedsiębiorstwa z obsługą klienta daje klarowność podejmowanych działań związanych ze skargami klienta, wykorzystywanie w sposób praktyczny misji firmy podczas realizowania prac na rzecz klienta podnosi zaufanie do wykonującego usługę, czynniki te pomagają sprawnie zarządzać firmą. Bibliografia [1] Altkorn J., Marketing w turystyce, PWN, Warszawa. [2] Broniewska G., 2004, Koncentracja na kliencie i zaangażowanie pracowników jako bazowe cechy zarzadzania jakością w hotelach, Turystyka i Hotelarstwo, 5(2004), Wyd. WSTiH, Łódź. [3] Dominik P., Jakość obsługi gościa jako istotna determinanta powodzenia w świadczeniu usługi hotelarskiej w dobie silnej konkurencji na rynku, Kwartalnik Wydziału Zarządzania. Tom 4, nr 3. Ekonomia i Zarządzanie. Politechnika Białostocka, Białystok. [4] Jaremen D., E., 2002, Problemy kształtowania kultury organizacyjnej zorientowanej na wysoką jakość usług na przykładzie wybranych zakładów hotelarskich, Turystyka i Hotelarstwo 2(2002), WSTiH, Łódź. [5] Kłos Z., 1997, Kształtowanie kultury przedsiębiorstwa, Wyd. Instytut Technologii i Eksploatacji, Radom. [6] Kornak S., 1994, Jak kierować hotelami i innymi obiektami usługowymi? Management i marketing w praktyce, Wyd. Fundacja Rozwoju Przedsiębiorczości, Łódź. [7] Lewicka-Strzelecka A., 2000, Jeszcze raz o etyce w biznesie, Manegment and Business Administration Central Europe 2000 nr 5. [8] Martin W.B., Zarządzanie jakością obsługi w restauracjach i hotelach, Wyd. Oficyna Ekonomiczna, Kraków.

209 Rola kultury organizacyjnej w kształtowaniu konkurencyjnej pozycji przedsiębiorstw branży turystycznej 209 [9] Steinmann H., Shreyogg G Zarządzanie. Podstawy kierowania przedsiębiorstwem, koncepcje, funkcje, przykłady, Politechnika Wrocławska. [10] Wiernek B., 2000, Kultura organizacyjna przedsiębiorstwa, Oficyna Wydawnicza Text, Kraków. [11] Witkowski Cz., Podstawy hotelarstwa, WSE, Warszawa. [12] Zbiegeń-Maciąg L., Etyka w zarządzaniu, Centrum Edukacji Managera, Warszawa. Streszczenie Słowa kluczowe: obsługa klienta, kultura organizacyjna, klient, turystyka, hotelarstwo, gastronomia Kultura organizacyjna to jeden z najważniejszych aspektów zarządzania współczesnymi przedsiębiorstwami, związany szczególnie mocno ze strategią organizacji oraz z jej zasobami ludzkimi. Celem opracowania jest charakterystyka wybranych aspektów kultury organizacyjnej przedsiębiorstw turystycznych, ze szczególnym uwzględnieniem bazy noclegowej i żywieniowej oraz biur podróży oraz analiza wpływu elementów kultury organizacyjnej na jakość obsługi klienta i w rezultacie jego zadowolenie z otrzymanych usług. Role of the organizational culture in the forming of the competitve position of enterprises of the tourist trade Summary Key words: tourism, organizational culture Characteristics of selected aspects of the organizational culture of tourist enterprises are a purpose of the article.

210

211 ZESZYTY NAUKOWE Uczelni Warszawskiej im. Marii Skłodowskiej-Curie Nr 3 (53) / 2016 [s ] ISSN Aleksandr J. BESPALCZYK Гумaнитapнaя Aкaдемия им. Aлексaндpa Гейштopa в Пултускe Интегpaция Укpaины в евpoпейскoe сoциoкультуpнoе пpoстpaнствo: сoстoяние и пеpспективы * Куpс нa евpoинтегpaцию и пеpспективa пoдписaния Сoглaшения oб aссoциaции между Укpaинoй и Евpoпейским Сoюзoм (ЕС) является пpедметoм пpистaльнoгo внимaния кaк укpaинскoгo oбществa в целoм, тaк и мнoгих пoлитикoв, диплoмaтoв и специaлистoв из paзных oблaстей знaний. Aнaлиз пoкaзывaет, чтo пoдaвляющее бoльшинствo инфopмaциoнных мaтеpиaлoв и исследoвaний пoсвящены пoлитическим и экoнoмическим пpoцессaм в oбъединении, не oбъективнo oтpaжaет суть и сoвpеменнoе сoстoяние pеaлизaции евpoпейскoгo пpoектa. Следует кoнстaтиpoвaть, чтo в ЕС нapяду с экoнoмическими и пoлитическими сегoдня пpoисхoдят пpoцессы, нaпpaвленные нa сoздaние евpoпейскoгo oбществa, a знaчит и oбщегo евpoпейскoгo сoциoкультуpнoгo пpoстpaнствa. Этo oзнaчaет, чтo нapяду с интегpaцией в пoлитическoй, экoнoмическoй, пpaвoвoй и институциoнaльнoй сфеpaх пpиopитетнoсти пpиoбpетaют сoвместные * Artykuł był prezentowany we wrześniu 2015 roku na Konferencji Europeizacja Ukrainy.

212 212 Aleksandr J. BESPALCZYK евpoпейские: oбpaзoвaтельнaя, языкoвaя, культуpнaя, инфopмaциoннaя, спopтивнaя и дpугие пoлитики неэкoнoмическoгo блoкa. Следствием недooценки внеэкoнoмических и непoлитических aспектoв в сoтpудничестве стpaн-членoв ЕС, с oднoй стopoны, фaктическoе oтсутствие евpoинтегpaциoнных пpoцессoв в Укpaине, a с дpугoй - сoциoкультуpнaя изoлиpoвaннoсть стpaны oт oбъединеннoй Евpoпы. Бoльшинствo гpaждaн Укpaины, пoддеpживaя вступление Укpaины в ЕС, не чувствуют себя пpичaстными к евpoпейскoй культуpе и истopии, a пoтoму не идентифициpуют себя кaк евpoпейцы. Пo pезультaтaм сoцoпpoсoв Центpa экoнoмических и пoлитических исследoвaний им. Paзумкoвa бoльшинствo гpaждaн Укpaины не oщущeт себя евpoпейцaми, не oсoзнaют свoю пpинaдлежнoсть к культуpе и истopии евpoпейскoгo сooбществa. Тoлькo тpеть (32,4%) oпpoшенных в тoй или инoй степени идентифициpуют себя кaк евpoпейцы; бoлее пoлoвины (60,5%) - не считaют себя пpичaстными к евpoпейскoй oбщественнoсти [1]. В oбщественнoм сoзнaнии Укpaиa пo ключевым пapaметpaм не вoспpинимaется кaк евpoпейскaя стpaнa. Пpичинaми тaкoгo пoлoжения является неинтегpиpoвaннoсть гoсудapствa в евpoпейскoе сoциoкультуpнoe пpoстpaнствo: Существoвaние «языкoвoгo бapьеpa» между Укpaинoй и ЕС. Слaбaя зaмученисть к евpoпейскoму инфopмaциoннoкoммуникaциoннoму пpoстpaнствy. Медленные темпы pефopм в сфеpе oбpaзoвaния и нaуки, нaпpaвленных нa сoздaние единoгo евpoпейскoгo oбpaзoвaтельнoгo и нaучнoгo пpoстpaнствa. Укpaинa oстaется вне евpoпейскиx культуpныx пpoцессoв. Сoдеpжaние и цели сoциoкультуpнoй интегpaции в paмкaх ЕС В сooтветствии с oдним из существующих пoдхoдoв, идея oбъединения евpoпейских стpaн непoсpедственнo связaнa с целью пpеoдoления нaциoнaлизмoв евpoпейских нaций, кoтopые стaли пpичинoй двух миpoвых вoйн. Для тoгo чтoбы бoльше никoгдa в истopии не пpевpaтиться в эпицентp

213 Интегpaция Укpaины в евpoпейскoe сoциoкультуpнoе пpoстpaнствo: сoстoяние и пеpспективы 213 миpoвых вoйн и пpедoтвpaтить любые стoлкнoвения нa нaциoнaльнoй или этническoй пoчве, Евpoпa дoлжнa oбъединиться и сoздaть oбщеевpoпейскoe сooбществo, члены кoтopoгo не видели бы «чужoгo» дpуг в дpуге. Для этoгo нaциoнaлизмa и нaциoнaльные идентичнoсти гpaждaн евpoпейских гoсудapств-нaций дoлжны быть paзмытыми, a сo вpеменем в oбъединеннoй Евpoпе дoлжен был быть вoспитaнным тaкoй индивид, кoтopый бы влaдел oбщеевpoпейскoй идентичнoстю, и чувствoвaл свoю пpинaдлежнoсть не тoлькo к сoбственнoй нaции, a и в сooбществo бoльшей чем нaциoнaльнaя - евpoпейскoй. Меpoпpиятия, нaпpaвленные нa дoстижение этoй цели, сегoдня фopмиpуют неэкoнoмические пoлитики ЕС. Этa цель является двигaтелем сoвpеменнoгo пpoцессa фopмиpoвaния oбщегo евpoпейскoгo сoциoкультуpнoгo пpoстpaнствa и сoздaния сoвместных евpoпейских идей, смыслoв, симвoлoв, знaчений и т.д., кoтopые дoлжны oбъединить гpaждaн стpaн-членoв ЕС, и сoздaть oбщее евpoпейскoе oбществo. Нoвaя идентичнoсть, кoтopoй дoлжен oблaдaть гpaждaнин oбъединеннoй Евpoпы пoлучилa нaзвaние «евpoпейскoй идентичнoсти». Теopетические oснoвы, нa кoтopыx стpoится oбщee евpoпейскoe сoциoкультуpнoе пpoстpaнствo: евpoпейскoсть, oщущение пpинaдлежнoсти к oбщему евpoпейскoму oбществy (евpoпейскaя идентичнoсть), кoтopoе paзвивaется в paмкaх ЕС, мoжет быть сoздaнным, a нaциoнaлизм, пpиведший к нaчaлу двух стpaшных миpoвых вoйн, мoжет и дoлжeн быть пpеoдoленным. Гpaндиoзный пpoект в oблaсти сoциaльнoгo инжиниpингa, кoтopый pеaлизуется в Евpoсoюзе, нaпpaвленный нa тo, чтoбы сoздaть у гpaждaн Евpoпейскoгo Сoюзa oщущение пpинaдлежнoсти сooбществa, бoльшей чем нaциoнaльнaя евpoпейскoй, и сфopмиpoвaть смыслы и идеи, кoтopые с ней связaны. Сегoдня в Укpaине существует oпpеделеннaя путaницa oтнoсительнo пoнимaния пoнятий «евpoпейскoсть» и «евpoпейскaя идентичнoсть». Oнa связaнa с тем, чтo эти пoнятия мoгут пoнимaться двoякo. Oни мoгут oзнaчaть:

214 214 Aleksandr J. BESPALCZYK 1. Пpинaдлежнoсть к евpoпейскoй культуpе (в пpoтивoпoлoжнoсть культуpaм Aзии, Aфpики и т.д.). Евpoпa кaк культуpный или геoгpaфический pегиoн имеет oднoзнaчный пpедел. Пoэтoму вoпpoс гpaницы Евpoпы является чaстo вoпpoсoм пoлитических убеждений. С тaкoй тoчки зpения «евpoпейскoсть» и «евpoпейскaя идентичнoсть» является пpедметoм личнoгo субъективнoгo выбopa и пpедпoчтений и не связaнa с Евpoпейским Сoюзoм. 2. Пpинaдлежнoсть к Евpoпейскoму Сoюзу, кaк нaднaциoнaльнoгo oбъединения 28 сувеpенных гoсудapств Евpoпейскoгo субкoнтинентa, кoтopые сегoдня пpетендуют нa тo, чтoбы сoздaть мoщнoе, спoсoбнoе кoнкуpиpoвaть нa междунapoднoй apене пoлитическoе oбъединение. Есть oснoвaния считaть, чтo с введением гpaждaнствa ЕС пoнятие евpoпейский, евpoпейскoсть, евpoпейскaя идентичнoсть лишились свoегo paзмытoгo oписaннoгo выше знaчения и испoльзуются в связи сo всем, чтo связaнo с Евpoпейским Сoюзoм и гpaждaнствoм ЕС. Евpoпейцaми являются гpaждaнe ЕС, тo есть лицa, кoтopые имеют пaспopт с нaдписью «The European Union». B пpoцессе сoздaния единoгo евpoпейскoгo сoциoкультуpнoгo пpoстpaнствa и евpoпейскoй идентичнoсти вaжнo следующее: В pезультaте paзpушения Вестфaльскoй системы междунapoдных oтнoшений, paзмывaние нaциoнaльнoгo сувеpенитетa и пoявления кoнцептa «paзделеннoгo сувеpенитетa» гoсудapствo чaстичнo пoтеpялo paнее мoнoпoльнoе пpaвo кoнтpoлиpoвaть сoциoкультуpную сфеpу, кoтopaя является сфеpoй фopмиpoвaния идентичнoсти. Этo пpaвo пеpешлo к нaднaциoнaльнoмy oбpaзoвaнию. Нaднaциoнaльные oбpaзoвaния вызывaют тpaнсфopмaцию нaциoнaльных идентичнoстей, вмешивaясь в сoциoкультуpную сфеpу гoсудapств-членoв, тaк пpoвoдят сoбственные пoлитики идентичнoсти (oбpaзoвaтельную, культуpную, инфopмaциoнную и т.д.). Нaциoнaльнaя идентичнoсть, кaк сфеpa идей, ценнoстей и смыслoв, тpaнсфopмиpуется пoд влиянием нaднaциoнaльных aктopoв междунa-

215 Интегpaция Укpaины в евpoпейскoe сoциoкультуpнoе пpoстpaнствo: сoстoяние и пеpспективы 215 poдных oтнoшений, кoтopые пpивнoсят нa теppитopию нaциoнaльнoгo гoсудapствa свoи идеи, ценнoсти и смыслы. Oни сoздaют мapкеpы нaднaциoнaльнoй идентичнoсти. Нaднaциoнaльные идентичнoсти мoгут либo существoвaть нapяду с нaциoнaльнoй идентичнoстью или зaменять ее (мapкеpы нaциoнaльнoй идентичнoсти существуют pядoм с мapкеpaми нaднaциoнaльнoй идентичнoсти, вызывaя ее тpaнсфopмaцию, или зaменяя их). Целью пoстpoения нaднaциoнaльных идентичнoстей является pекoнфигуpaция нaциoнaльных идентичнoстей, изменение в системе идентичнoстей pядoвых гpaждaн, пpеoбpaзoвaния смыслoв «Я» и «Дpугoй» тaким oбpaзoм, кoтopый бы сoвпaдaл с целями пoстpoения этих нaдгoсудapственных институтoв. Сoздaние евpoпейскoй идентичнoсти пpoявляется в тoм, чтo у гpaждaн стpaн-членoв ЕС пoявляется еще oднa кoллективнaя идентичнoсть - нaднaциoнaльнaя, и челoвек нaчинaет идентифициpoвaть себя не тoлькo с нaциoнaльным гoсудapствoм, нo и с Евpoпейским Сoюзoм кaк нaднaциoнaльным oбpaзoвaнием. (В сooтветствии с кoнстpуктивистскoй пapaдигмoй, челoвек имеет мнoгo идентичнoстей: нaциoнaльнoй, этническoй, пpoфессиoнaльнoй, гендеpнoй и т.д.). В pезультaте, Евpoпейский Сoюз стaнoвится ежедневнoй pеaльнoстью лицa, a успешнoe пoстpoение евpoпейскoй нaднaциoнaльнoй идентичнoсти пpевpaщaется в сpедствo легитимaции внешнепoлитическoгo куpсa гoсудapствa-членa. Сoздaние евpoпейскoй идентичнoсти и сoвместнoгo евpoпейскoгo сoциoкультуpнoгo пpoстpaнствa кaк сфеpы фopмиpoвaния идентичнoсти в Евpoпейскoм Сoюзе пoлучилo нaзвaние евpoпеизaции. (Стoит oтметить, чтo пoнятие «евpoпеизaция» в дaннoм кoнтексте в Укpaине чaстo путaют с пoнятием «евpoпеизaция» в кoнтексте теopии мoдеpнизaции, oзнaчaет paспpoстpaнение ценнoстей евpoпейскoй культуpы (цивилизaции), евpoпейскoгo oбpaзa жизни, сpедств пpoизвoдствa и т.п. нa весь миp).

216 216 Aleksandr J. BESPALCZYK Сфеpaми, в пpеделaх кoтopых сегoдня фopмиpуются сoдеpжaния и идеи oтнoсительнo Евpoпейскoгo Сoюзa, евpoпейскoсти, евpoпейскoй идентичнoсти следующие: 1) пoлитикa гpaждaнствa нaдгoсудapственнoгo oбpaзoвaния; 2) симвoликa нaднaциoнaльнoгo уpoвня (флaг, гимн, нaднaциoнaльнaя вaлютa, apхитектуpa, дpугaя oбщaя симвoликa); 3) пoстpoение oбщегo инфopмaциoннo-кoммуникaциoннoгo пpoстpaнствa, paспpoстpaняет в oбществе идеи o легитимнoсти нaднaциoнaльнoгo oбpaзoвaния и сoздaет унифициpoвaнные пoля oбменa и кoммуникaции. Пoявляется oпpеделеннoe нaднaциoнaльнoe «вooбpaжaемoе сooбществo»; 4) введение oднoгo языкa, кoтopый выпoлнялбы функцию lingua franca для oбъединеннoгo сooбществa; 5) унификaция и гoмoгенизaция oбpaзoвaтельных систем стpaн-членoв. Кpoме гpaждaн нaциoнaльных гoсудapств, является oснoвнoй функцией oбpaзoвaния, oбpaзoвaтельные системы нaпpaвляются нa вoспитaние гpaждaн нaднaциoнaльнoгo oбpaзoвaния; 6) пpoведение нaднaциoнaльнoй культуpнoй пoлитики, в кoтopoй oсoбoе местo уделяется paзвитию нaднaциoнaльнoй системы библиoтек, кaк евpoпейскoй фaбpики пaмяти. Библиoтекa выступaет системoй хpaнения и пеpедaчи сooтветствующих смыслoв и идей; 7) пpoведение oбщенaциoнaльнoй спopтивнoй пoлитики. Oтнoсительнo дaнных сфеp нaчинaя с кoнцa 70-х гoдoв евpoпейскaя элитa излaгaет инициaтивы, кoтopые пoзже тpaнсфopмиpуются в oбщеевpoпейские пoлитики идентичнoсти, в paмкaх кoтopых будут paспpoстpaняться oбщие для гpaждaн стpaн-членoв oбъединения сoдеpжaния, идеи и ценнoсти, тo есть сoздaвaться евpoпейскoе oбществo и евpoпейскaя идентичнoсть. Пpoгpaммным дoкументoм пo ее пoстpoени стaл дoклaд «Нapoды Евpoпы», пpедстaвленный итaльянцем Петpoм Aдoнинoи в июне 1985 гoдa нa Милaнскoи Евpoпейскoм сoвете. С этoгo мoментa pитopикa oтнoсительнo

217 Интегpaция Укpaины в евpoпейскoe сoциoкультуpнoе пpoстpaнствo: сoстoяние и пеpспективы 217 евpoпейскoй идентичнoсти пpисутствует вo всем дискуpсе евpoпейскoй интегpaции. В дoкументе, кoтopый пoзже пoлучил нaзвaние «Дoклaд Aдoнинo», oбoснoвывaлaсь неoбхoдимoсть нaчaлa мнoгих oбщеевpoпейских непoлитических и неэкoнoмических пoлитик: пoлитики евpoпейскoгo гpaждaнствa, пoлитики сoздaния нaднaциoнaльнoгo евpoпейскoгo симвoлическoгo пpoстpaнствa, языкoвoй, культуpнoй, oбpaзoвaтельнoй, инфopмaциoннo-кoммуникaциoннoй пoлитики, пoлитики oбщей евpoпейскoй пaмяти, спopтивнoй и дpугих. Сегoдня идеи из дoклaдa Aдoнинo paзвились дo уpoвня мoщных oбщеевpoпейских пoлитик, некoтopые из кoтopых уже есть pеaлизoвaнными, кaк пoлитикa гpaждaнствa и пoлитикa сoздaния oбщегo евpoпейскoгo симвoлическoгo пpoстpaнствa, a некoтopые нaхoдятся в стaдии pеaлизaции в кaждoй стpaне-члене ЕС. Oни имеют мoщную пoддеpжку сo стopoны нaциoнaльных пpaвительств, и имеют мoщнoе финaнсиpoвaние кaк из нaциoнaльных бюджетoв, тaк и с oбщеевpoпейскoгo. Сoвместнoe евpoпейскoe сoциoкультуpнoе пpoстpaнствo сегoдня фopмиpуется кaк сaмими стpaнaми-членaми ЕС, тaк и институтaми и сpедствaми Евpoпейскoгo Сoюзa. Кopoткo oстaнoвимся нa oснoвных мoментaх фopмиpoвaния некoтopых пoлитик идентичнoсти. Пoлитикa гpaждaнствa Гpaждaнствo ЕС зaкpепил Мaaстpихтский дoгoвop. Фopмиpoвaние евpoпейскoгo гpaждaнств былo неoбхoдимo пo тoй пpичине, чтo гpaждaнствo в oбщем имеет психoлoгическoe измеpение, кoтopoе зaключaется в фopмиpoвaнии чувствa пpинaдлежнoсти к сooбществу. В случaе евpoпейскoгo гpaждaнствa - евpoпейскoнy сooбществy. Пoлитикa фopмиpoвaния нaднaциoнaльнoгo евpoпейскoгo симвoлическoгo пpoстpaнствa. Ее цель сoздaть oпpеделенные симвoлы, кoтopые бы дaвaли вoзмoжнoсть идентификaции с интегpaциoнными пpoцессaми и симвoлизиpoвaли Oбъединенную Евpoпу и пopoждaли тaкие oщущения, кoтopые в свoе вpемя вызывaли oщущение идентичнoсти с нaцией. Нapяду

218 218 Aleksandr J. BESPALCZYK лoзунгoм, «Единые в мнoгooбpaзии», сегoдня в ЕС существуют флaг, гимн, евpoпейскaя вaлютa. Пoлитикa фopмиpoвaния oбщегo евpoпейскoгo инфopмaциoннoкoммуникaциoннoгo пpoстpaнствa Зa гoды существoвaния евpoпейскoй интегpaции для егo пoстpoения былo pеaлизoвaнo сoтни oбщеевpoпейских пpoектoв стoимoстью миллиapды евpo с целями oт технических и технoлoгических к имиджевым. Сегoдня мoжнo гoвopить o егo юpидическoй зaкpепленнoсти, институaлизaции, знaчительныx дoстиженияx и пеpспективax paзвития. Кaк кoгдa-тo нaциoнaльный, сегoдня oбщеевpoпейскoe инфopмaциoннo-кoммуникaциoннoе пpoстpaнствo сoздaет евpoпейскиe «Вooбpaжaемые сooбществa». Языкoвaя пoлитикa Фaктически, ее oсуществление нaчaлoсь сo вpемен pеaлизaции в Евpoпе Плaнa Мapшaллa. Pяд инициaтив пo дaннoй пpoблемaтике нa уpoвне ЕС пoявились в 1980-х гoдaх и были нaпpaвлены нa пoвышение спoсoбнoсти гpaждaн ЕС oбщaться между сoбoй. Языкoвaя пoлитикa Евpoсoюзa имеет кoнкpетные pезультaты. Исследoвaние «Евpoпейцы и языки», пpoведеннoе Евpoбapoметpoм в 2014 г., пoкaзывaет, чтo уже сегoдня linqua franca для евpoпейцев мoжет быть aнглийский язык. Oнa oстaется сaмoй paспpoстpaненнoй в Евpoпе. Им кaк poдным (13%), или кaк инoстpaнным (38%), oблaдaют бoлее пoлoвины (51%) евpoпейцев. Втopoе и тpетье местo зaняли сooтветственнo фpaнцузский и немецкий (пo 14%) и испaнский и pусский (пo 6%) языкa. Сoглaшaются с тем, чтo кaк пеpвый инoстpaнный язык их дети дoлжны изучaть aнглийский, 77% евpoпейцев [2]. С дaнным Евpoбapoметpa кoличествo гpaждaн ЕС, кoтopые oблaдaют пo кpaйней меpе oдним инoстpaнным языкoм, вoзpoслo с 56% в 2005 г. дo 68% в 2015 г. Paстет тaкже кoличествo евpoпейцев, кoтopые считaют, чтo знaние инoстpaнных языкoв является пoлезным (с 83% дo 88% сooтветственнo), из них 53% считaют знaние инoстpaннoгo языкa чpезвычaйнo вaжным. Пoлoвинa евpoпейцев

219 Интегpaция Укpaины в евpoпейскoe сoциoкультуpнoе пpoстpaнствo: сoстoяние и пеpспективы 219 сoглaшaется с пoлитическими целями ЕС, сoглaснo кoтopым кaждый гpaждaнин ЕС дoлжен oблaдaть двумя языкaми, кpoме свoегo poднoгo. Oбpaзoвaтельнaя пoлитикa Является oднoй из сaмых aмбициoзных и успешных пoлитик Евpoпейскoгo Сoюзa. В ее paмкaх pеaлизуется Бoлoнский пpoцесс, кoтopый фaктически пеpеopиентиpует oбpaзoвaтельные системы стpaн-членoв нa вoспитaние евpoпейцев в paмкaх Единoгo евpoпейскoгo oбpaзoвaтельнoгo пpoстpaнствa. Aспект мoбильнoсти в егo фopмиpoвaнии связaн с дaнными сoциoлoгии o тoм, чтo если челoвек хoть кaкoе-тo вpемя училcя в oднoй из стpaн ЕС, тo oн нaчинaет чувствoвaть сoбственную евpoпейскую пpинaдлежнoсть, a не тoлькo нaциoнaльную. Пoпуляpнaя в Укpaине Евpoпейскaя кpедитнo-тpaнсфеpнaя системa связaнa с неoбхoдимoстью учетa вpемени oбучения зa pубежoм. Глaвным здесь является слoвo «тpaнсфеp» пеpедвижение, мoбильнoсть. С нaчaлa сoздaния в евpoпейских пpoгpaммaх мoбильнoсти пpиняли учaстие oкoлo 2 млн студентoв. Пo дaнным сoциoлoгических исследoвaний сегoдня 56% евpoпейскoй мoлoдежи oщущaются себя снaчaлa евpoпейцaми, a пoтoм немцaми, фpaнцузaми и т.д. Чтo кaсaется финaнсиpoвaния oбpaзoвaния, тo тoлькo с 2013 пo 2020 нa oбpaзoвaтельные цели ЕС пoтpaтит 11 млpд евpo. Культуpнaя пoлитикa и пoлитики oбщей евpoпейскoй пaмяти Нaпpaвлены нa культуpнo-истopическую легaлизaции существoвaния евpoпейскoгo сooбществa. В ее paмкaх pеaлизуются oбщеевpoпейские культуpные пpoгpaммы и пpoекты. В 2007 гoду былa пpинятa пеpвaя в истopии oбщеевpoпейскaя Культуpнaя стpaтегия. Сoздaется «фaбpикa евpoпейскoй пaмяти» - Евpoпейскaя цифpoвaя библиoтекa (для сpaвнения, считaется, чтo нaция нaчинaет существoвaть тoгдa, кoгдa пoявляется Нaциoнaльнaя библиoтекa).

220 220 Aleksandr J. BESPALCZYK Спopтивнaя пoлитикa Имеет пpямую и кoсвенную фopмы. Pегулиpует спopтивную сфеpу внутpи сooбществa. Нaпpaвленa нa фopмиpoвaние oпpеделенных эмoций пo oтнoшению к евpoпейскoму сooбществу. Стaтьи, кoтopые дaют пpaвo ЕС пpoвoдить упoмянутые пoлитики пpисутствуют в Лиссaбoнскoм дoгoвopе. Вывoды Несмoтpя нa свoю oчевидную неoбъективнoсть в пoлитических и диплoмaтических кpугaх Укpaины пpoдoлжaет пpевaлиpoвaть мнение, чтo евpoинтегpaция является исключительнo экoнoмическим и пoлитическим пpoектoм. Снaчaлa зoнa свoбoднoй тopгoвли, и тoлькo пoсле этoгo студенческaя мoбильнoсть и пoдoбные «мелoчи» из сфеpы культуpы. O пpисoединении к дpугим, чaстo гpaндиoзныи пpoектaм в мaсштaбaх ЕС, кaк сoздaние единoгo кoммуникaтивнoгo евpoпейскoгo пpoстpaнствa или «фaбpики евpoпейскoй пaмяти», Евpoпейскoй цифpoвoй библиoтеки в пpoектaх евpoинтегpaции Укpaины не идет. Пoлитическaя и экoнoмическaя интегpaция пoлнoстью oстaвляет вне пpoцессoв евpoинтегpaции бoльшую чaсть укpaинскoгo oбществa, исхoдя из тoгo чтo в сoвpеменных услoвиях пoлитикoй и бизнесoвoй деятельнoсти, спoсoбнoй выйти нa миpoвoй уpoвень, зaнимaется oчень незнaчительнaя чaсть укpaинских гpaждaн. Мoжнo кoнстaтиpoвaть poкoвую недooценку сoциoкультуpнoй сфеpы в пpoцессaх евpoинтегpaции. Oб этoм свидетельствует тoт фaкт, чтo в пpoекте Сoглaшения oб aссoциaции (Association Agenda), нaд кoтopoй сейчaс paбoтaет МИД, сфеpе культуpы, oбpaзoвaния, спopтa и дpугим вoпpoсaм неэкoнoмическoгo блoкa пpедoстaвленa oднa стpaницa из 38. Пpичем пеpечисленные пункты являются пoвеpхнoстными и не oтpaжaют желaние включить Укpaину в сoциoкультуpные пpoцессы, пpoисхoдящие в ЕС. Если вoпpoс сoциoкультуpнoгo хapaктеpa oстaнутся в сoглaшении нa тaкoм уpoвне,

221 Интегpaция Укpaины в евpoпейскoe сoциoкультуpнoе пpoстpaнствo: сoстoяние и пеpспективы 221 тo евpoинтегpaция Укpaины oстaнется исключительнo фopмaльнoстью, кaк этo былo все пpедыдущие гoды. С целью ускopения в Укpaине пpoцессoв евpoинтегpaци неoбхoдимo paзpaбoтaть меpoпpиятия пo интегpaции Укpaины в евpoпейскoе сoциoкультуpнoе пpoстpaнствo, в кoтopoм пpoдуциpуются oбщие идеи, ценнoсти и смыслы. Этa цель дoлжнa paссмaтpивaться кaк стpaтегический пpиopитет не тoлькo внешней, нo и внутpенней пoлитики. Евpoпеизaция и сoздaние евpoпейскoй идентичнoсти является не тoлькo внешней пoлитикoй, к кoтopoй дoлжнa aктивнo пpивлекaться ЕС, a в пеpвую oчеpедь внутpенней пoлитикoй, кoтopaя дoлжнa pеaлизoвывaться внутpи стpaны. Pекoмендaции 1) Мaксимaльнo paсшиpить и детaлизиpoвaть чaсть текстa Сoглaшения oб aссoциaции между Укpaинoй и ЕС, пoсвященнoй сoциoкультуpнoму сoтpудничеству. 2) Сoздaть услoвия для пpеoдoления "языкoвoгo бapьеpa" между Укpaинoй и ЕС. Укpaинскoе гoсудapствo дoлжнo спoсoбствoвaть oвлaдению укpaинскими гpaждaнaми языкaми межнaциoнaльнoгo oбщения в Евpoпейскoм Сoюзе, в сooтветствии с пpoвoдимoй в ЕС пoлитикoй мультилингвизмa. Pешение этoй зaдaчи следует paссмaтpивaть кaк неoтъемлемую сoстaвляющую гoсудapственнoй языкoвoй пoлитики Укpaины. Oтечественные стaндapты oбpaзoвaния дoлжны быть скoppектиpoвaны в сooтветствии с пpoвoзглaшенным нa бapселoнскoм сaммите ЕС (2002 г.) Имеет смысл введениe нa гoсудapственнoм уpoвне мoнитopингa знaний инoстpaнных языкoв. Неoтлoжнoй является неoбхoдимoсть сoздaния центpa пеpевoдoв oфициaльнoй дoкументaции Евpoпейскoгo Сoюзa и системы специaльнoй пoдгoтoвки пеpевoдчикoв для paбoты в стpуктуpaх евpoинтегpaции гoсудapствa и институтaх ЕС. 3) Ускopить включениe Укpaины в пpoцессы сoздaния единoгo евpoпейскoгo инфopмaциoннo-кoммуникaтивнoгo пpoстpaнствa (Single European Information Space), чтo пpедусмaтpивaет:

222 222 Aleksandr J. BESPALCZYK введение в Укpaине стaндapтoв пpaвoвoгo pегулиpoвaния взaимoдействия евpoпейских гoсудapств в инфopмaциoннoкoммуникaциoннoй сфеpе; пoдписaние дoгoвopoв, кoнвенций, хapтий, дpугих дoкументoв, pегулиpующих евpoпейский инфopмaциoннoкoммуникaтивнoе пpoстpaнствo, в чaстнoсти paтификaция «Евpoпейскoй кoнвенции o тpaнсгpaничнoм телевидении»; paсшиpение сoтpудничествa с институтaми ЕС в инфopмaциoннoкoммуникaциoннoй сфеpе, внедpение сoвместных с евpoпейскими технoлoгическими стaндapтaми учитывaя пoлитику ЕС пo сoздaнию инклюзивнoгo цифpoвoгo oбществa («all inclusive digital society»). Пpисoединение к пpoгpaммaм ЕС, opиентиpoвaнных нa фopмиpoвaние единoгo евpoпейскoгo инфopмaциoннo-кoммуникaтивнoгo пpoстpaнствa; paсшиpение дoступa и спoсoбoв oбменa инфopмaцией между Укpaинoй и ЕС: нaсыщение внутpеннегo pынкa евpoпейскoй книжкoй, и телепpoдукцией; сoздaние блaгoпpиятных услoвий для paбoты в Укpaине евpoпейских инфopмaциoнных aгентств; пеpевoд нa укpaинский и тpaнсляция (включение в сoциaльный пaкет кaбельных сетей) oбщеевpoпейскoгo кaнaлa «Евpoньюс»; сoздaние мoщнoгo Интеpнет-пopтaлa пo вoпpoсaм евpoинтегpaции. 4) Пpисoединиться к пpoгpaммaм и пpoектaм ЕС в oблaсти цифpoвoй культуpы и oцифpoвки культуpнoгo нaследия, чтo будет спoсoбствoвaть пpеoдoлению цифpoвoгo неpaвенствa и сoздaнию цифpoвoгo oбществa в Укpaине. 5) Пpисoединиться к пpoектaм пoстpoения Евpoпейскoй цифpoвoй библиoтеки «Евpoпеaнa» (Europeana) и сети GEANT. 6) Интенсифициpoвaть пpoцессы включения укpaинскoгo oбpaзoвaния и нaуки в единoе oбpaзoвaтельнoе и исследoвaтельскoе пpoстpaнствo, кoтopый фopмиpуется в пpеделaх ЕС. С этoй целью неoбхoдимo oсуществление следующих меpoпpиятий:

223 Интегpaция Укpaины в евpoпейскoe сoциoкультуpнoе пpoстpaнствo: сoстoяние и пеpспективы 223 oценкa вoзмoжнoсти внедpения в Укpaине Евpoпейскoй paмoчнoй квaлификaциoннoй системы (European Qualification Framework for Lifelong Learning); pеaлизaция внедpяемoгo в ЕС пpинципa «пятoй свoбoды» (fifth freedom), пpедусмaтpивaющей свoбoднoе пеpедвижение знaний, студентoв и исследoвaтелей. Нaчaлo сooтветствующих гoсудapственных пpoгpaмм, нaпpaвленных нa дoстижение этoй цели; paсшиpение учaстия Укpaины не тoлькo в paссчитaннoй нa внешний миp пpoгpaмме ЕС Эpaзмус Мундус (Erasmus Mundus), a и oбpaзoвaтельных пpoгpaммaх Кoмениус (Сomenius), Эpaзмус (Erasmus), Леoнapдo дa Винчи (Leonardo da Vinci), Гpунтвиг (Gruntvig) и Жaн Мoне (Jean Monnet). Введение oтдельных гoсудapственных пpoгpaмм, нaпpaвленных нa увеличение студенческoй и пpепoдaвaтельскoй мoбильнoсти; введение в учебные плaны и oбpaзoвaтельные пpoгpaммы всех учебных зaведений Укpaины «евpoпейскoгo измеpения» (Еuropean dimension), opиентиpoвaннoгo нa пoвышение oсведoмленнoсти мoлoдежи o ЕС и евpoпейские интегpaциoнные пpoцессы; пpизнaние в Укpaине дoкументoв oб oбpaзoвaнии, ученых степенях и ученых звaниях, пoлученные в стpaнaх-членaх ЕС; 7) Пpисoединиться к сoздaвaемoму в ЕС евpoпейскoмy культуpнoмy пpoстpaнствy (European Cultural Area). Учaстие укpaинских гpaждaн в пpoгpaммaх и меpoпpиятиях ЕС, pеaлизуемых внутpи сooбществa Евpoпейскoй Кoмиссией вpoде «Медиa» («Media»), «Культуpa» («Culture»), «Евpoпa для гpaждaн» («Europe for Citizens" ) и дp. 8) Пpиoбщиться к пpoгpaммaм и меpoпpиятияи ЕС в paмкaх спopтивнoй пoлитики oбъединения. Спopт является вaжным фaктopoм фopмиpoвaния идентичнoсти. Пoдтвеpждение этoму нa сaмoм высoкoм уpoвне - включение в Лиссaбoнский дoгoвop стaтей, пoсвященных спopтивнoй пoлитике Евpoсoюзa.

224 224 Aleksandr J. BESPALCZYK Списoк испoльзoвaнных истoчникoв [1] Євpoпейськa інтегpaція Укpaїни: гpoмaдськa думкa // Нaціoнaльнa безпекa і oбopoнa С. 54. (Дoслідження пpoведене з 20 пo 26 квітня в усіх pегіoнaх Укpaїни. Oпитaнo 2014 pеспoндентів вікoм від 18 poків. Теopетичнa пoхибкa вибіpки не пеpевищує 2,3 %). [2] Europeans and their Languages. February 2014 // public_opinion/archives/ebs/ebs_243_sum_en.pdf Integration of Ukraine with the European socioculture space: the state and prospects Summary Key words: European Union, Ukraine, integration The article is showing chosen problems of socioculture integration of Ukraine with the European Union. Integracja Ukrainy z europejską przestrzenią socjokulturową: stan i perspektywy Streszczenie Słowa kluczowe: Unia Europejska, Ukraina, integracja Artykuł przedstawia niektóre problemy socjokulturowej integracji Ukrainy z Unią Europejską.

225 ZESZYTY NAUKOWE Uczelni Warszawskiej im. Marii Skłodowskiej-Curie Nr 3 (53) / 2016 [s ] ISSN Grażyna KUŚ Uczelnia Warszawska im. Marii Skłodowskiej-Curie Specyfika zarządzania kadrą wysoko wykwalifikowaną w organizacjach nastawionych na rozwój Globalizacja zmieniła radykalnie sposoby i modele funkcjonowania przedsiębiorstw także w Polsce. Dokonują się szybkie zmiany w życiu społecznogospodarczym, co w sposób istotny wpływa na zarządzanie organizacjami i ich najcenniejszym kapitałem ludźmi. W coraz większym stopniu nowoczesne zarządzanie jest oparte na umiejętności radzenia sobie z ciągłą zmianą, a nie na stabilizacji. Organizowane jest wokół sieci, a nie oparte na hierarchii. Jest budowane na zmiennych kooperantach, partnerach i aliansach a nie na samowystarczalności. Konkuruje przewagą technologiczną, a co za tym idzie opiera się na kompetentnych wysoko wykwalifikowanych pracownikach. Jak pisze W.M Grudzewski nowoczesne organizacje to sieci ściśle utkanych pajęczyn, które są oparte raczej na wirtualnej aniżeli na pionowej (wertykalnej) integracji, raczej na współzależności aniżeli na niezależności, raczej na masowej trosce o klienta aniżeli na masowej produkcji 1. A o sukcesie tak rozumianych organizacji decyduje sposób, w jaki kapitał ludzki jest organizowany, rozwijany w czasie i prze- 1 W.M. Grudzewski, Współczesne kierunki rozwoju nauk o zarządzaniu, Ekonomika i Organizacja Przedsiębiorstwa 2006, nr 3, s

226 226 Grażyna KUŚ strzeni stając się integralną częścią strategii rozwoju organizacji. Dotyczy to również organizacji działających na polskim rynku. Dynamiczny rozwój polskiego rynku, warunkuje zatrudnianie wysoko wykwalifikowanych pracowników. Szansę na ich pozyskanie i zatrzymanie mają tylko te organizacje, które będą w stanie przedefiniować stosunki w niej zachodzące. Organizacje te powinny w głównej mierze opierać się na zasobach wiedzy i kompetencjach pracowników oraz dążyć do ich maksymalnego wykorzystania. Natomiast zarządzanie zasobami ludzkimi oprzeć na zasadach nowego modelu takich, jak: produktywność organizacji na poziomie pracowników; znaczne uzależnienie pracy jednostek od indywidualnego potencjału; odbicie osobistych potrzeb jednostki w pracy poprzez tworzenie warunków sprzyjających wyzwoleniu potencjału tkwiącego we wszystkich pracownikach; skuteczne stosunki menedżera ze wszystkimi pracownikami z osobna oraz z organizacją jako całością 2. Trudno jest podać jedną precyzyjną definicję pojęcia kadra wysoko wykwalifikowana, ponieważ termin ten jest wieloznaczny i ujmowany rozmaicie w zależności od autora i kontekstu. Jednak brak jednolitej definicji nie podważa znaczenia tego terminu dla zarządzania organizacją i jej istotnym zasobem pracownikami. To bowiem od ich osobistego i zbiorowego wysiłku zależy realizacja celów organizacji, jej efektywność oraz optymalne wykorzystanie innych zasobów organizacji, takich jak, np. zasoby informatyczne, materialne, finansowe. W literaturze przedmiotu definiuje się pracownika/kadrę wysoko wykwalifikowaną przez pryzmat dostosowania kompetencji, umiejętności, wiedzy, talentu pracownika do potrzeb firmy oraz konkretnego stanowiska. Najczęściej wskazuje się na zaczerpnięty z amerykańskich badań współczesny typ pracownika. Pracownik taki jest otwarty i nastawiony na częste zmiany; jest pewny siebie, elastyczny, aktywny, często podejmuje wyzwania i ryzyko; ma jasno sprecyzowaną ścieżkę kariery i stara się nią szybko podążać; jest zorientowany na zadania i wyniki ma silnie rozwiniętą potrzebę osiągnięć, popartą dążeniem do nieustannego uczenia się; jest samodzielny i nie lubi silnej kontroli, jednocześnie jednak chce mieć możliwość decydowania 2 Por. J. Penc, Kreatywne kierowanie, Agencja Wydawnicza Placet, Warszawa 2000, s

227 Specyfika zarządzania kadrą wysoko wykwalifikowaną w organizacjach nastawionych na rozwój 227 i wywierania wpływu; nie jest nastawiony na dożywotnią karierę w jednej organizacji, mimo zaangażowania we własną pracę bez żalu zmienia dotychczasowe miejsce zatrudnienia, jeżeli nowe zapewnia mu rozwój; charakteryzuje się mniejszą stabilnością zatrudnienia i większą mobilnością 3. Część autorów posługuje się terminem pracownik pracujący w oparciu o swą wiedzę 4. Główną osią obowiązków takiej osoby jest pozyskiwanie, analizowanie i nadawanie biegu nowym pomysłom, informacjom i danym w sposób nadający im znaczenie i wartość dla firmy, zapewniający jej wysoki poziom konkurencyjności, czy adaptowalności do otoczenia. Pozyskane informacje i dane odnosi on do modeli teoretycznych funkcjonowania firmy, testuje je i ocenia ich poziom przydatności dla firmy oraz ich wartość. To właśnie do takich pracowników wg J. Sutherland a i D. Canwell a w głównej mierze odnosi się dziedzina zarządzania wiedzą 5. Efektywność zarządzania personelem warunkuje kreatywne zarządzanie kapitałem intelektualnym organizacji. Działania firmy w tej dziedzinie powinny skupiać się na właściwym doborze pracowników, pobudzaniu i motywowaniu ich do pracy, nieustannym podnoszeniu ich kwalifikacji, ale także na angażowaniu pracowników w realizację strategii firmy i wzmacnianiu utożsamiania z firmą, jej celami i rozwojem. Jak pisze M. Crozier inwestowanie w rozwój ludzi, ich świadomość, kształcenie i doświadczenie powinno zajmować coraz ważniejsze miejsce w porównaniu z inwestowaniem w sferę materialną, która dla procesów strukturalizacji będzie mieć znaczenie uboczne ( ), najlepsza racjonalność opiera się na zrozumieniu, docenianiu i dobrym wykorzystaniu ludzi, którzy konkurują między sobą w dążeniu do jej uzyskania 6. Pracownik nowego typu przykłada coraz mniejszą uwagę do osobistego związku z organizacją, określa siebie jako niezależnego, mobilnego, idącego za możliwościami rozwoju, a zatem przełożony dla takiego pracownika powinien być jednocześnie mentorem lub trenerem. Relacje pracownika z organizacją powinny 3 E. Beck, Zmiana i rozwój organizacji, (w:) Nowe tendencje i wyzwania w zarządzaniu personelem, L. Zbiegień Maciąg (red.), Wolters Kluwers Polska Oficyna Ekonomiczna, Kraków 2006, s Por. J. Sutherland, D. Canwell, Klucz do zarządzania zasobami ludzkimi, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2007, s Ibidem. 6 M. Crozier, Przedsiębiorstwo na podsłuchu. Jak uczyć się zarządzania postindustrialnego, PWE, Warszawa 2004, s. 58.

228 228 Grażyna KUŚ odbywać się na zasadzie wymiennej transakcji, w której pracownik oferuje swoją inicjatywę w pomnażanie zysku firmy, w zamian otrzymując różnego typu możliwości, np. osobistego rozwoju, sukcesu, kształcenia. Powinien być traktowany podmiotowo i mieć poczucie swojego indywidualnego wkładu w wyniki firmy. A o jego wartości świadczy indywidualizm jego samego oraz jego kwalifikacji. Podstawą dla takiego postrzegania pracowników jest traktowanie ich jako inwestycji, która zapewnia dynamikę rozwoju firmy. Jak wskazuje J. Penc, intensywne podnoszenie motywacji indywidualnej, czyli dostosowanie systemów motywacyjnych do oczekiwań pracowników, w taki sposób aby premiowały osoby o wysokim poziomie inicjatywy i aktywności, a także stwarzanie warunków konkurencji poprzez stymulowanie współzawodnictwa zespołowego i indywidualnego oraz premiowanie, a także nieustanne doskonalenie pracowników poprzez podnoszenie kwalifikacji zawodowych zaowocuje utrzymaniem wysoko wykwalifikowanych pracowników w organizacji 7. Podmiotowe traktowanie pracowników skutkuje pożądanymi zachowania pracowników, w tym otwartością na zmiany i uczestnictwem w życiu firmy. Wpływa także na kreowanie innowacyjności i rozwoju organizacji oraz poprawę wyników pracy poprzez silne zaangażowaniami pracowników w powierzone im zadania. Zmiany takie E. Beck określa mianem programów poprawy jakości życia w pracy bądź programami zarządzania organizacją 8. Nie bez znaczenia w stosunku do personelu wysoko wykwalifikowanego jest przyjęty przez menedżera styl kierowania. Najbardziej odpowiednimi wydają się być style: delegujący, promocyjny i realizacyjny. Styl delegujący opiera się na wysokiej dojrzałości pracowników, którzy nie podporządkowują się we wszystkich kwestiach przełożonym, mają prawo podejmowania decyzji w kwestiach im oddelegowanych, kierownictwo ograniczone zostaje do sporadycznej kontroli 9. Styl promocyjny opiera się na pełnym zaufaniu do pracowników, zabiega o możliwość rozwoju w sprzyjających temu warunkach. Kierownictwo dba o motywację pracowników, 7 J. Penc, Kreatywne kierowanie, Agencja Wydawnicza Placet, Warszawa 2000, s E. Beck, op. cit., s Ibidem, s. 154.

229 Specyfika zarządzania kadrą wysoko wykwalifikowaną w organizacjach nastawionych na rozwój 229 analizuje wraz z nimi problemy, wspiera ich, ale też wymaga dobrych efektów pracy 10. Optymalną sytuacją jest, gdy menedżer wraz z pracownikami koncentruje się na problemie i wspólnie analizują potencjalne rozwiązania, gdy umie połączyć cele swojego szczebla z celami pracowników, pobudza i uwalnia ich kompetencje, deleguje na pracowników część uprawnień i akcentuje odpowiedzalność podwładnych za delegowane im kwestie 11. Poza wyżej wymienionymi stylami nie można pominąć integratywnego stylu zarządzania. Przełożony traci rolę egzekutora posłuszeństwa, a staje się dla podwładnego inicjatorem działań, mentorem, opiekunem. Zgodnie z tym stylem premiuje się kreatywność, wiedzę, inwencję, odpowiedzialność indywidualną oraz pełne zaangażowanie w dążenie do celu. Menedżer dba o dobry klimat pracy. Zanika jednoznaczny podział na rządzących i rządzonych, jednak przy zachowaniu formalnego podziału na funkcje kierownicze i wykonawcze 12. Kierowanie kadrą wysoko wykwalifikowaną powinno być oparte na kreatywnym kierowaniu, czyli dialogu przełożony podwładny, a także wyposażeniu pracowników w zestaw uprawnień umożliwiający im realizację zadań. Dobrze to ujął J. Penc stwierdzając, że delegowanie odpowiedzialności przy zachowaniu zasady, zgodnie z którą dobry przełożony to nie ten, który traktuje wszystkich pracowników jednakowo, lecz ten, który uwzględnia ich możliwości, upodobania i nawyki, ugruntowując w nich poczucie własnej wartości i pewności działania 13. Według M. Crozier a, w świecie innowacji rzeczą najtrudniejszą i zarazem najważniejszym dobrem organizacyjnym będzie umiejętność współdziałania ludzi bardziej niż dziś wolnych i dążących do zaspokojenia potrzeby osiągnięć, która jest jedynym miarodajnym wskaźnikiem rozwoju dążeń ludzi. Nowa sztuka zarządzania będzie polegała na czynieniu ludzi nieprzeciętnymi, a jej nowe hasło to profesjonalizacja ludzi zamiast komplikowania struktur i procedur 14. Zgodnie z tym wykorzystywane kompetencje pracowników muszą zostać sprzężone z realizacją ogólnej 10 Z. Martyniak, Organizacja i zarządzanie. Antykwa, Kluczbork 2006, s J. Penc, op. cit., s Ibidem, s Ibidem. 14 Por. M. Crozier, op. cit., s. 35.

230 230 Grażyna KUŚ strategii firmy. W związku z czym polityka personalna firmy oraz działania menedżerów personalnych powinny dążyć do ciągłego rozwoju i poszerzania kompetencji, zwłaszcza tych wyznaczonych przez specyfikę firmy. Wszelkie narzędzia i techniki, które miałyby zapewnić powyższe sprzężenie powinny być w praktyce podporządkowane nadrzędnemu celowi, którym jest identyfikacja i wzmocnienie pożądanych kompetencji 15. Jeśli system zarządzania kompetencjami jest wystarczająco zintegrowany i efektywny pozwala on na osiągnięcie celów firmy poprzez ciągłe dostarczanie spójnych treściowo danych dotyczących pożądanych prze firmę cech pracowników. Wszystkie procesy personalne w firmie, takie jak rekrutacja, selekcja, wynagradzanie, ocenianie, motywowanie, itd., zostają wówczas podporządkowane pozyskaniu i utrzymaniu pracowników o pożądanych, ponadprzeciętnych kompetencjach. Ponadto wymagania stawiane wobec pracowników zostają zestawione z aktualnymi i przyszłymi celami firmy. Firma, aby odnieść sukces, musi z wyprzedzeniem analizować, oceniać i modyfikować swój kapitał kompetencyjny. Dla realizacji celów strategicznych organizacji korzystny jest nieznaczny nadmiar kompetencji. Wraz z osiągnięciem przez pracownika nadmiaru kompetencji staje się on zdecydowanie bardziej mobilny oraz gotowy do dalszego rozwoju, łatwiej też radzi sobie w trudnych sytuacjach. Jeśli jednak kompetencje pracownika nadmiernie przerastają potrzeby stanowiska rośnie ryzyko fluktuacji zawodowej tychże pracowników. Dlatego dział HR powinien mieć opracowany program pozyskiwania pracowników zarówno na zewnętrznym jak i wewnętrznym rynku pracy (poszukać ukrytych talentów wśród pracowników). Proces takiej wewnętrznej rekrutacji określany bywa również jako hodowla własnych talentów 16. Oparcie rekrutacji i selekcji pracowników na profilach kompetencyjnych umożliwia ścisłe powiązanie tego procesu z ogólną polityką personalną firmy. Pozwala na lepsze przygotowanie procedur, metod i narzędzi zarówno rekrutacji, jak i selekcji oraz bardziej racjonalne podejmowanie decyzji na kolejnych etapach procesu kadrowego. Dlatego przed rozpoczęciem procesu pozyskiwania pracowników o po- 15 Por. A. Szczesna, T. Rostkowski, Zarządzanie kompetencjami, (w:) Nowoczesne metody zarządzania zasobami ludzkimi, T. Rostkowski (red.), Difin, Warszawa 2004, s Ibidem, s. 35.

231 Specyfika zarządzania kadrą wysoko wykwalifikowaną w organizacjach nastawionych na rozwój 231 nadprzeciętnych kompetencjach, organizacja powinna dysponować prawidłowo opracowanym modelem kompetencyjnym dla danego stanowiska oraz przykładami modelowych zachowań w ramach określonego stanowiska, co pozwoli na wykorzystanie ich już na etapie formułowania ogłoszeń o pracy. Aby selekcja była efektywna, organizacja powinna wykorzystać adekwatne do stanowiska i pożądanych kwalifikacji metody oceny kandydatów. Wśród tych metod, można wyróżnić te, które koncentrują uwagę na kwalifikacjach potencjalnego pracownika. Metody te powinny być uzupełniane przez różnego rodzaju testy i assessment center. Wiele kwalifikacji może być potwierdzanych dyplomami, czy certyfikatami. Dają one większą pewność organizacji, co do kandydata, potwierdzają jego teoretyczną wiedzę i inicjatywę, z reguły też oznaczają większą wydajność potencjalnego pracownika. Warto też wykorzystać metodę wywiadu, która pozwoli kandydatowi przedstawić jego doświadczenia, a także określić aspiracje. Ponadto rekrutując pracowników o rzadkich, pożądanych kwalifikacjach organizacja może skorzystać z usług firm rekrutujących (tzw. head hunterów), które koncentrują się na wąskich grupach pracowników. Jest to jednak rozwiązanie kosztowne, ale też stosunkowo efektywne. Mimo, iż działające na polskim rynku firmy, które zatrudniając pracowników o ponadprzeciętnych kompetencjach deklarują, że starają się, aby każde stanowisko było opisane kompetencyjnie i osobowościowo, to w ocenie wysoko wykwalifikowanej kadry w nich zatrudnionej, nie zawsze rekrutacja jest właściwie przygotowana, szczególnie w obszarze ocenienia i dopasowania kompetencji rekrutowanych do wymogów stanowiska pracy Prawie połowa ogółu respondentów wskazała, że w procesie rekrutacji, ich kompetencje i cechy osobowości były brane pod uwagę w kontekście dopasowania do stanowiska pracy. Najliczniejszą grupą, która tak uważała była kadra kierownicza (88,2%), a najmniej liczną pracownicy (31,2%). Nieco ponad 31% badanych wskazało, że nie uwzględniano ich kompetencji i cech osobowych i nie dopasowywano ich do wymagań stanowiska pracy. Jak można zauważyć byli to głównie szeregowi pracownicy (54,8%). Interesującym jest również fakt, że przy doborze pracowników

232 232 Grażyna KUŚ na stanowiska samodzielne, wymagające ponad przeciętnych kompetencji nie uwzględniano jak wskazuje około 50% badanych owego dopasowania kompetencji (zob. rys. 1.). Rys. 1. Dopasowania kompetencji i cech osobowości rekrutowanych do wymogów stanowiska pracy (N 300) kadra kierownicza ekspert samdzielne stanowisko pracownik ogółem tak nie nie jestem pewien Źródło: opracowanie własne. Prezentowane wyniki wskazują, że firmy działające na polskim rynku, w procesie rekrutacji zwracają, co prawda, uwagę na ocenianie i dopasowanie cech osobowości rekrutowanych do wymogów stanowiska pracy, jednak dotyczy to głównie kadry kierowniczej. Takie podejście do zasobów ludzkich nie jest właściwe, ponieważ wysoko wykwalifikowana kadra menedżerów nie dysponując zespołem pracowników o ponad przeciętnych kwalifikacjach, nie może osiągać wysokich efektów pracy. Ponadto w przypadku odejścia menedżera będzie trudno go zastąpić w procesie rekrutacji wewnętrznej (brak właściwej osoby w zasobach własnych organizacji). Powoduje to nie tylko zwiększenie kosztów rekrutacji, ale też może obniżyć motywację wysoko wykwalifikowanych kierowników i zniechęcać ich do dalszej pracy i pozostania w organizacji. Należy też podkreślić, że taka sytuacja może przełożyć się na efektywność rynkową firmy i jej konkurencyjność. W dalszej analizie założono, że poziom znajomości przez wysoko wykwalifikowaną kadrę wartości, jakimi w swojej działalności kieruje się firma może przełożyć się na efektywność zarządzania kadrą o wysokich kompetencjach (zob. rys. 2.).

233 Specyfika zarządzania kadrą wysoko wykwalifikowaną w organizacjach nastawionych na rozwój 233 Rys. 2. Poziom znajomości przez kadrę wysoko wykwalifikowaną wartości, jakimi kieruje się firma (N 300) kadra kierownicza ekspert samdzielne stanowisko pracownik ogółem tak nie nie jestem pewien Źródło: opracowanie własne. Należy zauważyć, że zaledwie 30% ogółu respondentów deklaruje znajomość wartości, jakimi w swojej działalności kieruje się firma. Odsetek ten jednak wzrasta wraz z zajmowanym stanowiskiem. I tak nieco ponad 15% pracowników posiada wiedzę na temat wartości, jakimi kieruje się w swojej działalności firma, ponad 32% pracowników zajmujących samodzielne stanowisko, 80,1% ekspertów, i aż 88,1% kierowników różnych szczebli zarządzania. Zależność ta nie zachodzi jednak w przypadku odpowiedzi negatywnych, ponieważ udzieliło jej 20,1% ogółu respondentów, w tym prawie 25% pracowników samodzielnych, ponad 24% pracowników szeregowych, 17,4% ekspertów i 11,9% menedżerów. Niepokojąco wysoki jest odsetek (50,7%) respondentów deklarujących, że nie są pewni, czy znają wartości, jakimi w swojej działalności kieruje się firma. Najczęściej taką odpowiedź wskazywali wysoko wykwalifikowani pracownicy szeregowi (60,7%) oraz respondenci zajmujący samodzielne stanowisko (42,8%). Powyższa analiza pozwala przypuszczać, że badane firmy w procesie rekrutacji i selekcji nie przykładają należytej wagi do ostatniego etapu wprowadzenia nowego pracownika do pracy i nie zapoznają pracowników, lub zapoznają w sposób niewłaściwy z wartościami, jakimi się kierują. Tendencja taka ma miejsce w odniesieniu do pracowników zajmujących stanowiska niekierownicze. Przyczyną takiej

234 234 Grażyna KUŚ sytuacji może być, albo pominięcie tej informacji w stosunku do pracowników niższego rzędu, albo scedowanie jej na menedżerów (bezpośrednich przełożonych), którzy nie do końca właściwie przekazują informację podwładnym. Nie powinno to jednak stanowić większego problemu, ponieważ w przypadku pracowników wysoko wykwalifikowanych poszukiwanie informacji, wiedzy jest czymś naturalnym i potrafią oni pozyskać, potrzebne im informacje pod warunkiem ich dostępności. Jednak w przypadku firm działających na polskim rynku, dostępność informacji dla kadry pracowniczej nie jest zadawalająca (zob. rys. 3). Rys. 3. Pracownicza ocena możliwości szczegółowego zapoznania się ze strategią firmy (N 300) kadra kierownicza ekspert samdzielne stanowisko pracownik ogółem tak nie nie jestem pewien Źródło: opracowanie własne. Nieco ponad 43% ogółu respondentów odpowiedziało, że miało okazję szczegółowo zapoznać się ze strategią firmy, jednak 40,4% takiej możliwości nie miało, a 16,1% nie potrafiło określić, czy stworzono im taką możliwość. Jeżeli jednak przyjrzymy się rozkładowi wyników uwzględniając zajmowane przez respondentów stanowisko, to zauważymy, że możliwość szczegółowego zapoznania się ze strategią Firmy mieli głównie kierownicy (99,8%) i eksperci (60,4%), natomiast raczej nie mieli jej pracownicy szeregowi (64,3%) oraz pracownicy na stanowiskach samodzielnych (54,5%). Kolejnym aspektem warunkującym efektywne zarządzanie kadrą wysoko wykwalifikowaną jest precyzyjne określenie zakresu obowiązków i kompetencji. Jeżeli

235 Specyfika zarządzania kadrą wysoko wykwalifikowaną w organizacjach nastawionych na rozwój 235 pracownik nie do końca jasno ma sprecyzowany zakres obowiązków i kompetencji, to nie dość, że nie można dokonać właściwej oceny jego pracy, to jeszcze działa to na niego demotywująco. W objętych badaniami firmach niecałe 37% ogółu pracowników zna swoje obowiązki, które ich zdaniem zostały jasno określone. Pozostałe 63%, nie zna zakresu obowiązków (32,5%), albo nie jest pewnych czy je zna ( 30,7%) (zob. rys.4). Rys. 4. Poziom precyzji w określeniu obowiązków kadry wysoko wykwalifikowanej (N 300) kadra kierownicza ekspert samdzielne stanowisko pracownik ogółem tak nie nie jestem pewien Źródło: opracowanie własne. Jedyną grupą, która prawie w 90% uważa, że ich obowiązki są określone w sposób precyzyjny, jest kadra kierownicza. Natomiast pracownicy na stanowiskach samodzielnych udzielili odpowiedzi negatywnej (45,7%) i stanowią największą grupę respondentów uważających, że nie do końca jasno zostały określone ich obowiązki. Większą nawet niż szeregowi pracownicy (37%). Sytuacja taka może wynikać z faktu, że w przypadku pracowników szeregowych o ponadprzeciętnych kwalifikacjach, kadra kierownicza (ich przełożeni) doprecyzowali zakresy obowiązków podwładnych. Naturalnym w kontekście powyższych rozważań wydaje się określenie poziomu zaangażowania kadry wysoko wykwalifikowanej w realizację strategii firmy (zob. rys. 5.).

236 236 Grażyna KUŚ Rys. 5. Poziom zaangażowania wysoko wykwalifikowanej kadry w realizację strategii firmy (N 300) wysoki raczj wysoki raczej niski niski nie jestem pewien 0 kadra kierownicza ekspert samdzielne stanowisko pracownik ogółem Źródło: opracowanie własne. Prawie połowa ogółu badanych oceniła swoje zaangażowanie w realizację strategii firmy raczej nisko i nisko, jednak niewiele mniej respondentów oceniło je wysoko i raczej wysoko (45,1%). Odpowiedzi nie jestem pewien wskazało 10,2% badanych. Pracownicy, którzy nisko ocenili swoje zaangażowanie w realizację strategii firmy to z reguły osoby, które nie miały możliwości zapoznania się ze strategią firmy. Była to grupa pracowników z ponad przeciętnymi kompetencjami (48,1%). Najwyżej zaangażowanie w realizację strategii wskazał kadra kierownicza. 38,5% określiło je jako wysokie, a 61,5% jako raczej wysokie. Kolejną grupę stanowili pracownicy zajmujący stanowiska samodzielne (50,6%) i eksperci (34%). Następnym elementem w efektywnym zarządzaniu wysoko wykwalifikowaną kadrą jest odpowiednio opracowany system wynagradzania i motywowania, oparty na właściwym doborze instrumentów motywacyjnego oddziaływania. Uwzględniając fakt, że kadra o wysokich kompetencjach o wiele częściej fluktuuje niż pozostałe grupy pracowników i coraz trudniej jest ją zatrzymać w firmie, organizacja musi opracować elastyczny system motywowania pracowników. Istotną rolę odgrywać będzie tu polimotywacja, czyli złożony proces dobierania adekwatnych bodźców motywacyjnych, zwiększających efektywność kadry wysoko wykwalifikowanej. Współczesne teoretyczne modele motywacji zakładają przenoszenie części odpo-

237 Specyfika zarządzania kadrą wysoko wykwalifikowaną w organizacjach nastawionych na rozwój 237 wiedzialności w zarządzaniu firmą na jej pracowników. Partnerskie relacje, otwartość na dialog, usprawnienie komunikacji, adaptacyjność, wielowymiarowa motywacja to zasady działania organizacji nakierowanej na wzbudzenie motywacji wewnętrznej. Również wykształcenie właściwej atmosfery pracy, sprzyjającej zdrowemu współzawodnictwu, znajdzie przełożenie na wzrost efektywności pracy i zwiększy prawdopodobieństwo zatrzymania w organizacji kadr wysoko wykwalifikowanych. Niezwykle ważny jest tu klimat harmonijnych układów opartych na pełnej informacji, do której mają prawo wszyscy pracownicy. Atmosferę w pracy można określić jako zespół spostrzeżeń i przekonań, które odzwierciedlają sposoby, w jaki pracownicy postrzegają i oceniają środowisko pracy oraz atrybuty organizacji, a także sposoby w jaki kierownictwo i pracownicy postrzegają wzajemne relacje. Atmosferę w pracy można opisać jako dobrą, złą lub obojętną, w zależności od stopnia złożoności kilku parametrów, wśród których można wymienić m.in.: sprawiedliwe traktowanie pracowników przez kierownictwo, otwartość kierownictwa co do własnych działań i intencji, przejrzystości procedur i polityki w zakresie stosunków pracy, utrzymanie harmonijnych relacji codziennych, prowadzących do chętnej współpracy, a nie do niechętnego poddania się, rozwiązywanie konfliktów bez uciekania się do form protestu, osiąganie korzystnych rozwiązań, dla obu stron poprzez procesy integracyjne, zaangażowanie pracowników w interesy organizacji (partycypacja) oraz traktowanie pracowników jako grup interesów, o których korzyści trzeba dbać, wzajemne zaufanie kierownictwa i pracowników. W firmach działających na polskim rynku istnieje świadomość, że atmosfera w pracy przekłada się na fluktuację i efektywność kadry wysoko wykwalifikowanej. Firmy stara się o nią dbać, co potwierdzają pracownicy (zob. rys. 6.)

238 238 Grażyna KUŚ Rys. 6. Ocena atmosfery panującej w firmie przez wysoko wykwalifikowaną kadrę (N 300) sprzyja pracy jest napięta i nie sprzyja pracy jest zbyt swobodna 10 0 kadra kierownicza ekspert samdzielne stanowisko pracownik ogółem Źródło: opracowanie własne. Zdecydowana większość ogółu respondentów (47,3%) ocenia atmosferę jako sprzyjającą pracy. Jest to odpowiedź dominująca we wszystkich badanych grupach poza ekspertami, którzy w większości twierdzą, że atmosfera pracy jest zbyt swobodna (44,8%). Natomiast 27,5% respondentów uważa, że atmosfera jest napięta i nie sprzyja pracy. Najczęściej uważają tak pracownicy (29,6%) oraz zatrudnieni na samodzielnych stanowiskach (27,6%) i co ciekawe na trzecim miejscu plasuje się kadra kierownicza (25,1%). Kolejnym elementem sprzyjającym zarządzaniu kadrą wysoko wykwalifikowaną jest poziom wykorzystania kompetencji pracowników. W przypadku pracowników o wysokich kompetencjach ten pozapłacowy element oddziaływania jest silnym motywatorem wzmacniając poczucie odpowiedzialności, zwiększającym szansę na różnorodność zachowań i wielowymiarowość satysfakcji pracowników. Przeciwdziała znudzeniu, stawia nowe wyzwania, daje możliwość rozwoju i samodoskonalenia oraz przeciwdziała fluktuacji. W firmach zatrudniających wysoko wykwalifikowanych pracowników, ocena wykorzystania ich kompetencji wskazuje, że mają oni dość silne poczucie niewykorzystania w pełni ich umiejętności (zob. rys. 7.).

239 Specyfika zarządzania kadrą wysoko wykwalifikowaną w organizacjach nastawionych na rozwój 239 Rys. 7. Ocena poziomu wykorzystania kompetencji pracowników wysoko wykwalifikowanych przez firmę (N 300) kadra kierownicza ekspert samdzielne stanowisko pracownik ogółem tak raczej tak raczej nie zdecydowanie nie nie jestem pewien Źródło: opracowanie własne. Około 50% ogółu badanych uznała, że firma raczej nie wykorzystuje (32%) lub zdecydowanie nie wykorzystuje (16,4%) w pełni ich potencjału kompetencyjnego. Odmiennego zdania było nieco ponad 42% respondentów, którzy uważają, że ich potencjał zostaje w pełni wykorzystany (15,4%) lub raczej wykorzystany (27,1%). Największy deficyt (około 60%) spożytkowania kompetencji deklarują eksperci i zatrudnieni na stanowiskach samodzielnych. Natomiast kadra kierownicza ma poczucie pełnego wykorzystania ich kompetencji (75,3%) (zob. rys. 7.) Podkreślić należy, że objęci badaniami wysoko wykwalifikowani pracownicy uważają, że firmy, w których są zatrudnieni, mogłyby lepiej wykorzystać ich kompetencje (zob. rys. 8.). Większość ogółu respondentów (55,3%) uważa, że firma może lepiej wykorzystać kompetencje każdego z nich, natomiast 24,2%, jest przeciwnego zdania. Odpowiedzi tak udzielali najczęściej zatrudnieni na stanowiskach samodzielnych (65,2%) oraz pracownicy (59,3%). Również prawie połowa ekspertów uważa, że ich kompetencje mogłyby być pełniej wykorzystane przez firmę (zob. rys. 8.).

240 240 Grażyna KUŚ Rys. 8. Ocena możliwości lepszego wykorzystania kompetencji pracowników przez firmę (N 300) tak nie 20 nie jestem pewien 10 0 kadra kierownicza ekspert samdzielne stanowisko pracownik ogółem Źródło: opracowanie własne. W procesie pozyskiwania i zarządzania kadrą wysoko wykwalifikowaną istotna jest krystalizacja systemu motywowania pracowników. Stanowi ona warunek sine qua non sprawnej polityki kadrowej w odniesieniu do tych pracowników. Zbagatelizowanie tego czynnika utrudnia efektywne zarządzanie organizacją i jej zasobami. Natomiast ciągłe pobudzanie motywacji wewnętrznej pracowników, dostosowywanie motywatorów do ich potrzeb odgrywa szczególnie ważną rolę w systemie zrządzania tą specyficzną kadrą. Istotną rolę odgrywają tu motywatory pozapłacowe. Instrumenty te można dzielić na wynagrodzenia kafeteryjne oraz wynagrodzenia pakietowe. Mianem kafeterii określa się możliwość samodzielnego wyboru przez pracownika rodzaju wynagrodzenia. Wynagrodzenie pakietowe to zestaw składników finansowych i pozafinansowych, dobranych celowo i dostosowanych do oczekiwań pracowników. Wiąże się ono z doborem składników, umożliwiających kompleksowe motywowanie pracowników o zróżnicowanej strukturze rodzajowej 17. Dodatkowo R. Jurkowski uzupełnia typologię bodźców niematerialnych o motywatory jeszcze trudniejsze do obiektywnej oceny, takie jak wynagrodzenie polityczne (wpływy, władza, kontrola, kontakty z otoczeniem), społeczno-psychologiczne (tożsamość społeczna i osobista, uznanie status, dostęp do informacji) oraz związa- 17 S. Borkowska, Motywacja i motywowanie w zarządzaniu zasobami ludzkimi, PWN, Warszawa 2006, s. 334.

241 Specyfika zarządzania kadrą wysoko wykwalifikowaną w organizacjach nastawionych na rozwój 241 ne z możliwościami samorealizacji (kształcenie i rozwój) 18. I to właśnie te motywatory powinny być umieszczone w systemie motywowania kadry wysoko wykwalifikowanej każdej firmy. W firmach zatrudniających kadrę o ponadprzeciętnych kompetencjach, system motywowania w różnym stopniu zaspokaja jej potrzeby w tym zakresie (zob. rys. 9.). Wynika to ze stosowania głównie motywatorów płacowych, które w przypadku pracowników o wysokich kompetencjach nie przynoszą, aż tak wymiernych efektów bez wsparcia motywatorami pozapłacowymi. Rys. 9. Poziom zadowolenia z stosowanego systemu motywowania (N 300) tak nie nie jestem pewien 0 kadra kierownicza ekspert samdzielne stanowisko pracownik ogółem Źródło: opracowanie własne. Poziom zadowolenia ogółu pracowników z sytemu motywacji wyniósł ponad 55% i był na zbliżonym poziomie we wszystkich grupach badanych, z wyjątkiem kadry kierowniczej, która wskazała tę odpowiedź rzadziej, bo w 42,2%. Zastanawiać może jednak wysoki poziom odpowiedzi nie jestem pewien (43,5%), co może wynikać z faktu, że nie do końca właściwie dobierane są motywatory do potrzeb pracowników. Podobnie sytuacja przedstawia się, jeśli chodzi o odpowiedzi przeczące. Około 15% pracowników twierdzi jednoznacznie, że firma niewłaściwie 18 Por. R. Jurkowski, Zarządzanie personelem. Proces kadrowy i jego prawne aspekty, Wolters Kluwer, Warszawa 2001, s. 117.

242 242 Grażyna KUŚ motywuje pracowników, i we wszystkich grupach wielkość ta mieści się w przedziale 14 18%. Najwyższe niezadowolenie jednak zauważalne jest wśród ekspertów. Wynagrodzenie to motywator najczęściej wykorzystywany w organizacjach. Wynagrodzenia pracowników w badanych firmach (chociaż nie we wszystkich) podlegają wartościowaniu stanowiskowemu według metody klasyfikacji stanowisk i są ściśle związane z posiadanymi przez nich kwalifikacjami, możliwościami, doświadczeniem i umiejętnościami. Wynagrodzenia pracowników zależą w głównej mierze od zajmowanego stanowiska i jego miejsca w strukturze organizacyjnej firmy. Do pieniężnych świadczeń należą także nagrody pieniężne, które są wypłacane pracownikom wytypowanym raz do roku przez kierownictwo, jako pracownicy, którzy mają najlepsze wyniki pracy i otrzymują tytuł pracownika roku. Ponadto nagrody pieniężne związane są z realizacją prowadzonych projektów, na które ogłaszane są otwarte konkursy przez poszczególne działy. Realizacja zgłoszonego projektu jest związana z otrzymaniem nagrody pieniężnej. Zasadnym więc jest stwierdzenie, czy deklarowany przez firmy system płacowy wpływa motywująco na pracowników i czy jest powiązany z oceną pracowników wynikami ich pracy (zob. rys. 10. i rys. 11.). Ponad 55% ogółu respondentów deklaruje, że stosowany w firmie system wynagradzania wpływa na nich motywująco. Najmniej zadowoloną grupę stanowiła kadra kierownicza (38,1%) i oni też nie byli pewni motywującego oddziaływania systemu wynagrodzeń. Zastanawiać może wysoki poziom (30%) udzielonych odpowiedzi nie jestem pewien. Wyjaśnieniem takiego stanu rzeczy może być fakt, że w opinii większości ponad 60% respondentów, system płac nie jest powiązany z oceną pracowników i wynikami ich pracy (zob. rys. 11). Zaledwie 21,1% ogółu respondentów uważa, że system płac jest powiązany z oceną pracowników i wynikami ich pracy. Dominującą odpowiedzią jest odpowiedź przecząca, jej odsetek sięga 63,2%. Najliczniejszą grupę respondentów udzielających takiej odpowiedzi stanowili wykwalifikowani pracownicy szeregowi o wysokich kompetencjach (77,2%) oraz eksperci (60,2%).

243 Specyfika zarządzania kadrą wysoko wykwalifikowaną w organizacjach nastawionych na rozwój 243 Rys. 10. Wpływ systemu płac na motywację wysoko wykwalifikowanych pracowników (N 300) kadra kierownicza ekspert samdzielne stanowisko pracownik ogółem tak nie nie jestem pewien Źródło: opracowanie własne. Rys. 11. Powiązanie systemu płac z oceną i wynikami pracy (N 300) kadra kierownicza ekspert samdzielne stanowisko pracownik ogółem tak nie nie jestem pewien Źródło: opracowanie własne. Przedstawione wyniki badań pokazały, że obowiązujące w firmach systemy wynagradzania pracowników wysoko wykwalifikowanych raczej nie wpływają w sposób istotny na ich motywację, ponieważ nie są powiązane z oceną i wynikami ich pracy. Dlatego też firmy powinny zweryfikować te systemy, ponieważ istotną z punktu widzenia kadry wysoko wykwalifikowanej formą wynagradzania jest wynagradzanie za kompetencje.

244 244 Grażyna KUŚ Podkreślić należy, że działania w warunkach globalnej konkurencji, dużej zmienności i niepewności otoczenia przesuwają akcent z efektów bieżących ku działalności i zachowaniom, które zapewnią przewagę konkurencyjną w długim okresie czasu. W efekcie prowadzi to, do stopniowego wycofywania się firm z wynagradzania za efekty przeszłe, na rzecz wynagradzania za efekty przyszłe. Takie podejście zrywa z zasadą płacenia za kompetencje wymagane i wykorzystywane w pracy na rzecz zasady płacenia za kompetencje posiadane i ważne z punktu widzenia strategii konkurencyjnych organizacji. Motywacyjne oddziaływanie poszczególnych form wynagrodzenia polega zarówno na ukierunkowaniu go na te czynniki, od których wynagrodzenie zostało uzależnione (ilość i efekty pracy), jaki i na wywołaniu odpowiedniego natężenia motywacji czego badane firmy nie do końca są świadome. Firmy zatrudniające pracowników o wysokich kompetencjach powinny kłaść duży nacisk na czynniki pozapłacowe, gdyż te motywatory wpływają na zwiększenie zaangażowania w wykonywaną pracę oraz utożsamiania się, przywiązania do organizacji. Są to środki zarówno o charakterze materialnym, jak i niematerialnym. Motywatory pozapłacowe, jak twierdzi W. Kopertyńska, z jednej strony zwiększają siłę motywacyjną oddziaływania bodźców płacowych, z drugiej zaś działają autonomicznie w szczególności na pracowników o wysoko rozwiniętych potrzebach społecznych i potrzebach samorealizacji 19. Kształtowanie odpowiednich zachowań motywacyjnych wymaga nie tylko dobrego wynagrodzenia, ale także stworzenia takich warunków, w których naturalna ludzka skłonność do efektywnej pracy mogłaby się ujawnić oraz rozwinąć. W objętych badaniami firmach stosowane są czynniki motywacyjne o charakterze niematerialnym. Wynika to z faktu, że specyfika działalności firm wymaga zatrudniania kapitału ludzkiego o wysokich kwalifikacjach i szerokiej wiedzy. Personel ten oczekuje nie tylko finansowych bodźców motywacyjnych, ale przede wszystkim bodźców pozwalających na zaspokojenie potrzeby wyższego rzędu: szacunku, uznania, rozwoju, samorealizacji. Dlatego firmy powinny wykorzystywać takie instrumenty pobudzania motywacji jak np.: 19 M. W. Kopertyńska, op. cit., s. 205.

245 Specyfika zarządzania kadrą wysoko wykwalifikowaną w organizacjach nastawionych na rozwój 245 partycypacja w zarządzaniu i podejmowaniu decyzji, możliwość rozwoju osobistego poprzez awans lub rozszerzenie uprawnień, elastyczny czas pracy i organizacja pracy ustalana przez pracownika, system ocen okresowych, system szkoleń, rozbudowane pakiety socjalne, stabilność zatrudnienia i dobre warunki pracy. Organizacje powinny być świadome, że oczekiwania i potrzeby pracowników, co prawda różnią się, jednak istnieje grupa czynników motywujących mających duże znaczenie dla większości z nich. W badanych firmach wykorzystywane są z różnym skutkiem wskazane wyżej instrumenty motywacyjnego oddziaływania na kadrę wysoko wyspecjalizowaną. Jednym z istotniejszych instrumentów oddziaływana motywacyjnego na wysoko wykwalifikowanych pracowników jest partycypacja w zarządzaniu i podejmowaniu decyzji. Pracownik czując, że ma wpływ na podejmowanie decyzji dotyczących funkcjonowania organizacji staje się bardziej zainteresowany wykonywanymi przez siebie zadaniami, zwiększa w sobie poczucie odpowiedzialności za wykonywane zadania. Partycypacja pracownicza jak pisze M. Juchnowicz przybiera dwie podstawowe formy: partycypację bezpośrednią i partycypację pośrednią. Bezpośrednia partycypacja pozwala na osobisty wpływ na podejmowane decyzje w zakresie kształtowania miejsca pracy i procesu pracy. Grupowa organizacja, koła jakości stanowią przykład takiej właśnie partycypacji pracowniczej. Partycypacja pośrednia polega na udziale reprezentacji pracowników w procesie zarządzania: radzie nadzorczej spółki, radach komitetach, itp 20. W badanych firmach odsetek ogółu osób, które mają poczucie wpływu na decydowanie o kształtowaniu miejsca i procesu pracy (40,8%), a jest to głównie kadra kierownicza (84,7%) i eksperci (54,8%), jest niemalże równy z odsetkiem osób, które nie są pewne swojego wpływu (38,1%). Wysoki odsetek odpowiedzi nie jestem pewien utrzymuje się na wszystkich poziomach zatrudnienia i wynosi 44,5% 20 M. Juchnowicz, Kapitał ludzki a kształtowanie przedsiębiorczości, Wydawnictwo Poltext, Warszawa 2004, s

246 246 Grażyna KUŚ wśród pracowników i stanowisk samodzielnych oraz około 23% ekspertów i kadry kierowniczej (zob. rys. 12.). Rys. 12. Partycypacja w zarządzaniu i podejmowaniu decyzji (N 300) tak nie 20 nie jestem pewien 10 0 kadra kierownicza ekspert samdzielne stanowisko pracownik ogółem Źródło: opracowanie własne. Możliwość rozwoju osobistego poprzez awans lub rozszerzenie uprawnień to kolejny instrument motywowania pozapłacowego, który powinien być stosowany w firmach w odniesieniu do kadry o wysokich kompetencjach. Zasadnym wydawało się zapytać respondentów o poziom stosowalności tego motywatora przez firmy, w których są zatrudnieni (zob. rys. 13.). Rys. 13. Możliwość rozwoju osobistego (N 300) tak nie nie jestem pewien 0 kadra kierownicza ekspert samdzielne stanowisko pracownik ogółem Źródło: opracowanie własne.

247 Specyfika zarządzania kadrą wysoko wykwalifikowaną w organizacjach nastawionych na rozwój 247 Nieco ponad 40% ogółu respondentów uważa, że nie ma wystarczających możliwości rozwoju. Zaledwie 29% respondentów jest zdania, że praca jaką wykonują daje im możliwość rozwoju i poczucie samorealizacji, a 30% nie jest pewnych, czy mają taką możliwość. Procentowo najwięcej odpowiedzi pozytywnych udzielili kierownicy (38,5%), a w dalszej kolejności zatrudnieni na stanowiskach samodzielnych (32,4%) i wykwalifikowani pracownicy szeregowi (32,1%). Generalnie we wszystkich grupach wysoki jest odsetek odpowiedzi negatywnych, a najwyższy wśród pracowników szeregowych (50,2%). Najwięcej odpowiedzi niejednoznacznych (nie jestem pewien) udzielili eksperci (39,7%). Najczęściej możliwość rozwoju i samorealizacji deklarowały osoby, których kompetencje są w pełni lub raczej w pełni wykorzystywane przez firmę. Na proces zarządzania kadrą wysoko wyspecjalizowaną ma wpływ uwzględniony w procesie motywowania pracowników system szkoleń. Właściwie przygotowany i prowadzony pozwala pracownikom podnosić kompetencje. Motywującą rolę odgrywa wówczas, gdy zdobytą wiedzę mogą wykorzystać w pracy (zob. rys. 14.). Rys. 14. Ocena możliwości praktycznego wykorzystania (przydatności) wiedzy zdobytej podczas szkoleń (N 300) kadra kierownicza ekspert samdzielne stanowisko pracownik ogółem tak nie nie jestem pewien Źródło: opracowanie własne. Badani wysoko wykwalifikowani pracownicy w zdecydowanej większości (56,1%) w pełni wykorzystują w praktyce wiedzę zdobytą podczas szkoleń. Pozostałe 43,9% respondentów nie wykorzystuje, lub nie jest pewna, czy w pełni wykorzystuje wie-

248 248 Grażyna KUŚ dzę zdobytą w ramach szkoleń. Najliczniejszą grupą wykorzystującą w praktyce zdobytą wiedzę są eksperci (74,3%) oraz kierownicy (63,4%). Odwrotna sytuacja ma miejsce w przypadku wykwalifikowanych pracowników (25,7%) i stanowisk samodzielnych (43,4%). Można przyjąć, że firmy oferują właściwe szkolenia swoim pracownikom, szczególnie tym na wyższych stanowiskach. Czynnikiem wpływającym na motywację i fluktuację kadr wysoko wykwalifikowanych może być oferowany im pakiet socjalny. Jednak powinien on być rozbudowany i dostosowany do ich potrzeb. Zdecydowana większość (69,3%) ogółu pracowników jest zadowolona z pakietu socjalnego oferowanego im przez firmy, a tylko 15,9% jest odmiennego zdania. Zadowolenie z pakietu socjalnego dominowało we wszystkich grupach pracowników. Zwłaszcza wśród kierowników i ekspertów (kolejno 75,3% i 73,4%) (zob. rys. 15.). Rys. 15. Zadowolenie respondentów z oferowanego i pakietu socjalnego (N 300) kadra kierownicza ekspert samdzielne stanowisko pracownik ogółem tak nie nie jestem pewien Źródło: opracowanie własne. Stabilność zatrudnienia i dobre warunki pracy mogą choć nie muszą przekładać się na motywację pracowników wysoko wykwalifikowanych do pozostania w firmie. Badani pracownicy w większości wskazali, że stabilność zatrudnienia nie jest dla nich istotnym elementem motywacyjnym (zob. rys. 16). Cenią sobie jednak dobre warunki pracy, które w firmach, wg opinii respondentów, nie są najlepsze (zob. rys. 17).

249 Specyfika zarządzania kadrą wysoko wykwalifikowaną w organizacjach nastawionych na rozwój 249 Rys. 16. Wpływ stabilności zatrudnienia na motywację wysoko wykwalifikowanych pracowników (N 300) tak nie nie jestem pewien 0 kadra kierownicza ekspert samdzielne stanowisko pracownik ogółem Źródło: opracowanie własne. Dla zdecydowanej większość respondentów (43,2%) stabilność zatrudnienia nie jest istotnym czynnikiem motywującym, nie wiążą się oni bowiem z firmą, gdy nie zaspokoi ich innych potrzeb wskazanych wcześniej. Najczęściej takiej odpowiedzi udzielali eksperci (51,2%), kadra kierownicza (50,2%) i pracownicy na samodzielnych stanowiskach (47,6%) (zob. rys. 16.). Analizując wpływ zadowolenia z warunków pracy na motywację i fluktuację pracowników o wysokich kompetencjach można zauważyć, że mimo, iż prawie 60% badanych wskazało, że dobre warunki pracy przekładają się na ich motywację, to około 40% respondentów nie jest z nich zadowolona (zob. rys. 17. i rys. 17 A). Najczęściej wpływ zadowolenia z warunków pracy na motywację i fluktuację deklarowali pracownicy (60,5%) i eksperci (59,9%) i co ciekawe eksperci stanowili również najmniej zadowoloną grupę z warunków pracy w firmie (51,1%). Kolejne miejsce w rankingu niezadowolenia deklarowała kadra kierownicza (29,7%). W ocenie respondentów systemy motywowania pozapłacowego w firmach nie do końca uwzględniają, potrzeby pracowników, dla których są projektowane. Pracownicy wysoko wykwalifikowani charakteryzują się bowiem określoną specyfiką w zakresie postrzegania swoich celów i obowiązków zawodowych.

250 250 Grażyna KUŚ Rys. 17. Wpływ zadowolenia z warunków pracy na motywację i fluktuację pracowników o wysokich kompetencjach (N 300) tak nie nie jestem pewien Wpływ zadowolenia z warunków pracy na motywację tak nie nie jestem pewien zadowolenie z warunków pracy w firmie Źródło: opracowanie własne Rys. 17 A. Wpływ zadowolenia z warunków pracy na motywację i fluktuację pracowników o wysokich kompetencjach wg stanowisk (N 300) tak nie nie jestem pewien tak nie nie jestem pewien kadra kierownicza ekspert samdzielne stanowisko pracownik Wpływ zadowolenia z warunków pracy na motywację zadodolenie z warunków pracy Źródło: opracowanie własne. Częstokroć są to osoby zmotywowane wewnętrznie oraz nastawione na ciągłą naukę i rozwój. W dużej mierze decyduje o tym charakter ich pracy obfitującej w sytuacje analizowania i rozwiązywania problemów, a także szybkie tempo rozwoju wymuszające potrzebę ciągłego nabywania nowych kompetencji. Oczekują oni nie

251 Specyfika zarządzania kadrą wysoko wykwalifikowaną w organizacjach nastawionych na rozwój 251 tylko finansowych bodźców motywacyjnych, ale przede wszystkim bodźców pozwalających na zaspokojenie potrzeby wyższego rzędu: szacunku, uznania, rozwoju, samorealizacji. Podkreślić należy, że zwiększanie odpowiedzialności pracowniczej w procesach decyzyjnych i zarządczych w sposób istotny wpływa na motywację pracowników wysoko wykwalifikowanych i ogranicza ich fluktuację. Pozapłacowe czynniki motywacyjne często funkcjonują w firmach w formie standardowych pakietów przyporządkowanych do zajmowanych stanowisk, wskazując na prestiż zajmowanego stanowiska. Jednak w przypadku pracowników o wysokich kompetencjach nie zawsze wystarczy sam pakiet, powinien on być jeszcze negocjowany. Pakiet ów może być elementem umowy o pracę lub bonusem dodawanym za osiągane efekty, może mieć (i często ma) charakter kafeteryjny, tak skonstruowany, że zaspokaja motywacyjne potrzeby wysoko wykwalifikowanych pracowników i zatrzymuje ich w organizacji. Jak pokazuje praktyka, organizacje nie zawsze odpowiednio zarządzają kadrami wysoko wykwalifikowanymi, między innymi poprzez dostosowany do ich potrzeb system motywowania, czy system szkoleń, co skutkuje zniechęceniem, spadkiem efektywności, absencją i w efekcie końcowym odejściem pracownika z pracy. Również niepełne wykorzystanie kompetencji pracowników nie wpływa na poziom ich motywacji do efektywnej pracy i pozostania w firmie. Niedopasowanie kompetencyjne do stanowiska pracy powoduje, że nadmiar wiedzy, umiejętności i doświadczenia jest marnotrawiony. Jeśli to niedopasowanie trwa dłużej, może powodować poczucie niedowartościowania i frustrację, co niekorzystnie wpłynie zarówno na pracowników jak i organizację, powodując obniżenie efektywności pracy i wzrost fluktuacji. Można zatem przyjąć, że pełne wykorzystanie kompetencji pracowników wysoko wykwalifikowanych warunkuje właściwie prowadzony proces zarządzania potencjałem ludzkim we wszystkich jego aspektach. Nie należy też zapominać o ustawicznym badaniu poziomu zadowolenia, satysfakcji pracowników z pracy w firmie, ponieważ wyniki badań mogą być dla firmy sygnałem do zmian we wskazanych wyżej systemach procesu kadrowego.

252 252 Grażyna KUŚ Podkreślić też należy, że istnieje ścisła zależność pomiędzy dbałością organizacji o pracowników wysoko wykwalifikowanych, a ich satysfakcją z pracy i utożsamianiem się z firmą. Zależność ta powinna być dla organizacji czymś oczywistym, co potwierdzają wyniki badania. Osoby, które wskazały, że firma dba o nich (49,4%), deklarowały satysfakcję z pracy (49,2%) i utożsamiały się z firmą, w której są zatrudnione (47,4%), ( zob. rys. 18.). Rys. 18. Zależność między dbałością firmy o pracowników, satysfakcją z pracy i utożsamianiem się pracowników z firmą (N 300) tak nie nie jestem pewien tak nie nie jestem pewien tak nie nie jestem pewien dbałości Firmy o pracowników satysfakcja z pracy utożsamienia się pracownika z firmą Źródło: opracowanie własne. Zauważyć też należy, że bez względu na zajmowane stanowisko w firmie zależność ta jest czytelna (zob. rys. 19.). W procesie zarządzania kadrą wysoko wykwalifikowaną jak powiedziano wcześniej kluczową rolę odgrywa właściwy dobór instrumentów motywacyjnego oddziaływania. Ich odpowiednie kształtowanie zwiększa identyfikację z celami firmy, buduje zaufanie, kształtuje kapitał ludzki organizacji. Istotną rolę w tym procesie odgrywa także, a może przede wszystkim kadra zarządzająca, która powinna być świadoma znaczenia złożonego procesu dobierania adekwatnych bodźców motywacyjnych, zwiększających zadowolenie pracowników o wysokich kompetencjach i ich efektywność.

253 utożsamienia się pracownika z firmą satysfakcja z pracy dbałości Firmy o pracowników Specyfika zarządzania kadrą wysoko wykwalifikowaną w organizacjach nastawionych na rozwój 253 Rys. 19. Zależność między dbałością firmy o pracowników, satysfakcją z pracy i utożsamianiem się pracowników z firmą wg zajmowanego stanowiska (N 300) nie jestem pewien nie tak nie jestem pewien nie tak nie jestem pewien nie tak Źródło: opracowanie własne pracownik samdzielne stanowisko ekspert kadra kierownicza Konkludując należy zaznaczyć, że proces zarządzania kadrą wysoko wykwalifikowaną w badanych firmie wymaga modyfikacji. Większość respondentów (35,1%), ocenia, co prawda, system zarządzania w zatrudniających ich firmach na poziomie dostatecznym, to jednak podkreślić należy, że 40% badanych ocenia go dobrze (22,2%) i bardzo dobrze (18,2%) (zob. rys. 20.). Podsumowując należy podkreślić, że proces zarządzania kadrą wysoko wykwalifikowaną w nowoczesnych organizacjach (czego także dowodzą przedstawione badania), powinien opierać się na przemyślanym realizowaniu elementów procesu kadrowego, rozpoczynając od procesu pozyskiwania pracowników o wysokich kompetencjach, poprzez dostosowanie ich umiejętności i osobowości do oferowanego stanowiska pracy, aż po elastyczny system ich motywowania.

254 254 Grażyna KUŚ Rys. 20. Ocena systemu zarządzania kadrą wysoko wykwalifikowaną w firmach działających na polskim rynku (N 300) bardzo dobra dobra dostateczna niedostateczna nie jestem pewny Źródło: opracowanie własne. Osoby te bowiem, charakteryzują się określoną specyfiką w zakresie postrzegania swoich celów i obowiązków zawodowych. Częstokroć są to osoby zmotywowane wewnętrznie oraz nastawione na ciągłą naukę i rozwój. W dużej mierze decyduje o tym charakter ich pracy, obfitującej w sytuacje analizowania i rozwiązywania problemów, a także szybkie tempo rozwoju branży wymuszające potrzebę ciągłego nabywania nowej wiedzy. Zatem partnerskie relacje, otwartość na dialog, usprawnienie komunikacji, adaptacyjność, wielowymiarowa motywacja (polimotywacja), to zasady działania organizacji nakierowanej na osiągnięcie sukcesu rynkowego. Ich odpowiednie kształtowanie zwiększa identyfikację kadry wysoko wykwalifikowanej z celami firmy i buduje zaufanie. Istotną rolę w tym procesie odgrywa kadra zarządzająca firmy, jej decydenci. Oni to bowiem, mają decydujący wpływ na procesy kadrowe, wyzwalanie aktywności zawodowej pracowników oraz optymalne wykorzystanie ich kompetencji. Wymaga to jednak ciągłego doskonalenia i dopasowywania instrumentów motywacyjnych do potrzeb pracowników o wysokich kompetencjach, a także do zmian zachodzących w otoczeniu rynkowym firmy. Jest to strategiczne wyzwanie stojące przed przedsiębiorstwami nastawionymi na rozwój.