Przestrzenne zróżnicowanie kapitału ludzkiego i społecznego na Dolnym Śląsku

Transkrypt

1 38 Dr Krzysztof Janc 15 Przestrzenne zróżnicowanie kapitału ludzkiego i społecznego na Dolnym Śląsku Wstęp Człowiek i jego zdolności adaptacyjne są czynnikiem sprawczym kształtującym współczesną przestrzeń społeczno-ekonomiczną. We współczesnym świecie sukces gospodarek i społeczeństw zależy od umiejętności tworzenia i absorpcji wiedzy, innowacji. Stąd też, takie cechy społeczności regionalnych i lokalnych jak: wiedza, kompetencje, umiejętność współpracy, zaangażowanie obywatelskie, stały się w ostatnich latach szeroko dyskutowanymi zagadnieniami. Wielu badaczy i ekspertów uważa, iż efektywne wykorzystanie majątku produkcyjnego, infrastruktury, także zasobów finansowych jest możliwe tylko przy odpowiednim poziomie rozwoju kapitału ludzkiego i społecznego. W zależności od wielkości i jakości zasobów kapitału ludzkiego i społecznego, mogą one stanowić istotną barierę, bądź stymulator rozwoju. Ważnym aspektem współczesnych procesów społeczno-ekonomicznych jest ich ścisły związek z konkretnym miejscem i kształtowanymi przez nie cechami lokalnymi, niepowtarzalnymi zasobami. Ściśle umiejscowiony w przestrzeni, częściowo immobilny, system społeczny wpływa na możliwości rozwojowe danego obszaru. Oczywistym jest, że ów system społeczny będzie tym efektywniejszy, im wyższy będzie poziom wykształcenia ludności wchodzącej w jego skład, oraz jak będzie wyglądać współpraca pomiędzy różnymi aktorami regionalnej, czy lokalnej sceny społecznej i ekonomicznej. Celem niniejszego opracowania jest ukazanie jak zróżnicowany przestrzennie jest region dolnośląski w zakresie kapitału ludzkiego i społecznego. Przyjmując owe formy kapitału jako kluczowe dla tworzenia i adoptowania innowacji (technologicznych i społecznych), rozpoznanie wewnętrznych zróżnicowań Dolnego Śląska w analizowanej dziedzinie, jest niezmiernie ważne. Warto nadmienić, iż jakakolwiek analiza regionu, bez odniesień do zróżnicowań wewnątrzregionalnych, nie umożliwia tworzenia skutecznych wytycznych odnośnie rozwoju całego obszaru. W niniejszym opracowaniu poprzez określenie zróżnicowań kapitału ludzkiego i społecznego, możliwym było określenie obszarów, na których występuje efekt synergii wzmocnienia wysokich zasobów kapitału ludzkiego poprzez wysokie zasoby kapitału społecznego i vice versa. Jednostkami odniesienia są gminy oraz powiaty. Uwzględniając dostępność do danych, część analiz (map) została wykonana dla gmin, część dla powiatów, część dla miejscowości. Złożenie owych poziomów odniesienia umożliwia w miarę szczegółowe opisanie przestrzeni regionu. W opracowaniu często odnoszono się do podziału na wsie i miasta. Warto podkreślić, iż takie wydzielanie jest oczywiście uproszczeniem, albowiem duża jest różnorodność funkcjonalna obszarów wiejskich. Nie może to stanowić o klasyfikacji wszystkich terenów, określanych mianem obszarów wiejskich, jako jednolite funkcjonalnie i przestrzennie. Podobnie jest z miastami. Na Dolnym Śląsku, obok jednego z większych w kraju miast Wrocławia, występuje duża liczba miast średnich i małych, których bezpośrednie porównywanie nie jest 15 Uniwersytet Wrocławski, Instytut Geografii i Rozwoju Regionalnego, Zakład Zagospodarowania Przestrzennego.

2 zawsze uprawnione. Zakres czasowy opracowania odnosi się głównie do ostatnich lat. W większości dane pochodzą z roku 2007 (najbardziej aktualne w chwili pisania opracowania). Część danych odnosi się do okresu wcześniejszego niż rok 2007 (zależność od cyklu sprawozdawczości statystycznej dla GUS), bądź też późniejszego. Warto tutaj przywołać casus niezwykle istotnych z punktu widzenia meritum opracowania danych o wykształceniu ludności. Pochodzą one z Narodowego Spisu Powszechnego przeprowadzonego w roku W przypadku poziomu wykształcenia ludności mamy do czynienia z trwałością struktur przestrzennych, dlatego użycie tych danych (jedynych dostępnych opisujących poziom wykształcenia) nie powinno stanowić o rzetelności i przydatności analizy. Kapitał ludzki i społeczny definicje Uważa się, że jednym z najistotniejszych czynników umożliwiających osiąganie sukcesu przez jednostki terytorialne, jest odpowiedni udział dobrze wykształconych osób. Do osiągnięcia sukcesu gospodarczego niezbędny jest pewien zasób wiedzy, który ułatwia racjonalną ocenę sytuacji i realistyczne kształtowanie własnych celów. Stąd też wiedza zdobyta na drodze formalnej edukacji, bądź poprzez praktykę, stanowi fundament sukcesu w sferze społecznej i ekonomicznej zarówno jednostek, jak i całych społeczności. Kapitał ludzki to wiedza, umiejętności, kompetencje oraz inne cechy ucieleśnione w człowieku, które powiązane są z jego ekonomiczną aktywnością. Takie podejście jest przyjmowane przez główne organizacje gospodarcze (OECD, 2001). Najistotniejszymi cechami kapitału ludzkiego jest jego niematerialność i fakt przypisania do człowieka. Kapitał ludzki, jako ucieleśniony w człowieku, nie może być odstępowany na takiej samej drodze jak inne formy kapitału. Podobnie jak inne formy kapitału może ulec deprecjacji bądź na drodze naturalnego spadku umiejętności, zdolności, zdrowia w miarę upływu lat, bądź wskutek pojawienia się nowej wiedzy, nowych uwarunkowań wpływających na zachowania ekonomiczne ludzi. Uzyskane w ciągu życia zdolności, przynoszą pozytywne efekty, które są cenne nie tylko dla jednostki, lecz również dla społeczeństwa. Kapitał ludzki ma wpływ na zarobki, wzrost gospodarczy, jak i dobrobyt. Coleman (1998) definiuje kapitał społeczny, jako umiejętności współpracy międzyludzkiej w obrębie grup i organizacji, w celu realizacji wspólnych interesów. Umiejętności te wynikają z zaufania, norm społecznych, sieci i organizacji społecznych, umożliwiających skoordynowane działania. Kapitał społeczny jest zasobem niewidocznym, ucieleśnionym w związkach pomiędzy ludźmi i podobnie jak inne formy kapitału ma wpływ na działalność gospodarczą. Jak zauważa Portes podczas gdy kapitał finansowy jest na kontach bankowych ludzi, a kapitał ludzki jest w ich głowach, kapitał społeczny jest zawarty w strukturze ich związków (1998, s. 7). Ważną cechą kapitału społecznego jest to, iż jest on zasobem społeczności, nie zaś jednostki. Przyjmuje się, że kapitał społeczny jest heterogeniczny zawiera w sobie różne formy wiedzy i umiejętności i różne jego formy występują jednocześnie. Stąd też najczęściej wyróżnia się kapitał społeczny typu bonding i bridging. Pierwszy z nich związany jest z relacjami pomiędzy członkami rodziny, grupy etnicznej, bliskimi przyjaciółmi. Drugi odnosi się do relacji pomiędzy kolegami, dalszymi znajomymi. Relacje te powstają w większych i bardziej otwartych grupach. Te dwie formy posiadają charakter horyzontalny. Dodatkowo wyróżnia się również trzecią formę linking social capital czyli hierarchiczne związki pomiędzy ludźmi należącymi do różnych warstw społecznych. Oprócz takowego ujęcia kapitału społecznego, 39

3 40 odnoszącego się do sieci społecznych, wprowadzonego przez Colemana (1988) a rozwijanego m.in przez Woolcocka (1998), wyróżnia się jeszcze dwa główne podejścia. Pierwsze z nich nawiązuje do współpracy pomiędzy ludźmi. Objawia się społecznym zaangażowaniem, sieciami obywatelskiego działania, normami zaufania wynikającymi z odziedziczonej tradycji (Putnam, 1995). W kolejnym podejściu uwypukla się aspekt zaufania między ludźmi i do instytucji kształtujących życie społeczne i gospodarcze, przyjmując, iż na jego poziom wpływ ma głównie kultura (Fukuyama, 1997, 2000). Kapitał społeczny traktowany jest jako dobro publiczne. Jest on atrybutem struktury, w której egzystuje dana jednostka. Z racji wpisania w tą strukturę jednostka może korzystać z tego dobra. Istotną cechą kapitału społecznego jest to, iż może być on pozytywny i negatywny. Z pozytywnym kapitałem społecznym mamy do czynienia, gdy objawia się on takimi formami współpracy i więzi międzyludzkich, które przynoszą ekonomiczny i społeczny rozwój. Tworzone jest wtedy tzw. wspólne dobro. Z negatywnym kapitałem społecznym wiążą się takie zjawiska jak: działalność grup przestępczych, klientelizm, korupcja. Istotnym regulatorem kapitału ludzkiego i społecznego są polityczne, instytucjonalne i prawne warunki, które wpływają na działalność gospodarczą. Kapitał ludzki i społeczny, jako umocowane i występujące w określonym środowisku są uzależnione od następujących instytucji (Cote, 2001): chroniących własność prywatną i zabezpieczających ją; regulujących aktywność gospodarczą; wspierających makroekonomiczną stabilność państwa poprzez politykę fiskalną i monetarną; prowadzących ubezpieczenia i ochronę społeczną; moderujących i zarządzających konfliktami społecznymi. Te trzy komponenty (kapitał ludzki, kapitał społeczny, otoczenie instytucjonalne) są filarami ludzkich zdolności do tworzenia dobrobytu (Cote, 2001). Rozwijają się one w specyficznych kulturowych uwarunkowaniach, stąd też analizy wpływu kapitału ludzkiego i społecznego na wzrost, rozwój gospodarczy muszą uwzględniać ten aspekt. Kapitał społeczny (w mniejszym stopniu ludzki), klimat instytucjonalny, uzależnione są od specyficznych lokalnych, regionalnych walorów i zasobów które są immobilne przestrzennie. Stąd też zainteresowano się tzw. wyposażeniem społecznym (social embeddedness) i lokalnym środowiskiem milieu. Obydwa pojęcia są ściśle związane z kapitałem ludzkim i społecznym. Środowisko lokalne jest układem przestrzennym odznaczającym się specyficznymi wzorcami zachowań i kulturą techniczną, która jest wypracowaną i zakumulowaną praktyką działania, wiedzą, standardami i wartościami związanymi z działalnością gospodarczą. W środowisku takim może zachodzić proces interaktywnego uczenia się (na poziomie jednostek, przedsiębiorstw), czyli takiego, w którym udział biorą wszyscy aktorzy lokalnej czy regionalnej sceny. Proces ten nie może zajść bez wcześniej zakumulowanych zasobów kapitału ludzkiego i kapitału społecznego zaufania do innych, sieci towarzyskich, zawodowych, pomiędzy przedsiębiorstwami. Geograficzna bliskość, ułatwiająca proces uczenia się, oznacza mniejsze koszta transakcji i poszukiwania wiedzy, co możliwe jest dzięki, mobilność kapitału ludzkiego, transferowi wiedzy poprzez gęste sieci, kulturze zaufania. Odpowiednie milieu sprzyja kreatywności. Pociąga to też za sobą większe możliwości tworzenia innowacji.

4 41 Zróżnicowanie przestrzenne kapitału ludzkiego na Dolnym Śląsku Zasoby kapitału ludzkiego opisane są przy pomocy trzech cech, spośród których podstawową jest poziom wykształcenia ludności. Jest to najczęściej stosowany wskaźnik w badaniach nad kapitałem ludzkim. Stanowi jego główny komponent. Mankamentem tej cechy jest fakt, iż najbardziej wiarygodne dane pochodzą ze spisów powszechnych, stąd też brak możliwości śledzenia jego zmian w okresach pomiędzy spisami. Jako kolejną cechę, opisującą zasoby kapitału ludzkiego, uwzględniono poziom wykształcenia radnych. Wpływając swymi decyzjami na poziom rozwoju gmin i powiatów, animując życie gospodarcze, są tą warstwą społeczną, która powinna posiadać odpowiednie kompetencje. Szczególnie istotne jest to zagadnienie w związku z możliwościami absorpcji środków unijnych. Jak dowodzą Bański i Stola (2002) wysokość przyznanych funduszy pomocowych PHARE w latach wyraźnie związana była z poziomem wykształcenia radnych gmin. Podobne wnioski płyną z badań Cioka i Raczyka (2006) odnoście funduszy uzyskanych z programu INTERREG IIIA na obszarach pogranicza polsko-niemieckiego. Zadania, jakie obecnie stawiane są przed samorządami lokalnymi, zwłaszcza w kontekście rozpoznania potrzeb i pozyskania na ich zaspokojenie funduszy, powodują, że pożądanym jest, aby władza samorządowa legitymowała się jak najwyższym poziomem wykształcenia. I ostatecznie obciążenie demograficzne. Jest to proporcja pomiędzy osobami w wieku produkcyjnym a osobami w wieku przed i poprodukcyjnym. Wskaźnik ten należy traktować jako destymulantę. Większa liczba osób w wieku produkcyjnym (niższa wartość wskaźnika obciążenia demograficznego) jest poważnym atutem, umożliwiającym prawidłowe funkcjonowanie gospodarki lokalnej. Wskaźnik obciążenia demograficznego umożliwia również uwzględnienie struktury wieku ludności, istotnej z punktu widzenia jakości kapitału ludzkiego. Co prawda, aspekt demograficzny przy opisywaniu kapitału ludzkiego nie jest często uwypuklany, jednakże w polskich realiach i przy uwzględnieniu tendencji demograficznych jest on niezwykle istotny. Tak więc, w przypadku niniejszego opracowania uwzględniono te cechy, które mogą stanowić o ilościowych i jakościowych komponentach zasobów kapitału ludzkiego w odniesieniu do danego terytorium. Zasoby kapitału ludzkiego należy najpierw rozpatrzyć poprzez pryzmat poziomu wykształcenia ludności, jako najistotniejszej cechy konstytuującej wartość tej formy kapitału. Na Dolnym Śląsku znaczną koncentracją ludności z wyższym wykształceniem odznaczają się głównie duże miasta wraz z bezpośrednim otoczeniem (aglomeracja wrocławska, LGOM, Jelenia Góra, Wałbrzych) oraz gminy miejskie (ryc. 1).

5 42 Ryc. 1. Zróżnicowanie przestrzenne poziomu wykształcenia na Dolnym Śląsku w 2002 roku (w %) (A wyższe, B średnie, C zasadnicze zawodowe, D pozostałe). Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS Udział ludności z wykształceniem średnim po części nawiązuje do występującego przy poprzedniej cesze wzorca przestrzennego. Mianowicie największa koncentracja ludności z tym poziomem wykształcenia, charakterystyczna jest dla miast. Warto zaznaczyć, że mniejsze są w tym przypadku dysproporcje pomiędzy obszarami wiejskimi a miastami. Świadczy o tym duża liczba gmin o cechach wiejskich, które zostały zaliczone do klasy o średnich wartościach cechy głównie w powiatach wrocławskim, strzelińskim, dzierżoniowskim, świdnickim, wałbrzyskim, kłodzkim, ząbkowickim. Tworzą one pas zaczynający się w otoczeniu Wrocławia i kończący się na południowej granicy regionu. Słabo wyposażone w ludność o średnim poziomie wykształcenia są powiaty zachodnie i północne. W przypadku tych ostatnich można stwierdzić, że taka sytuacja jest częściowo spowodowana drenażem tych obszarów z kapitału ludzkiego w wyniku migracji.

6 Wykształcenie zasadnicze zawodowe, które można zaliczyć do niekorzystnego z punktu widzenia jakości kapitału ludzkiego, posiada wiejski charakter. Największe udziały zaznaczają się na wiejskich obszarach powiatów zachodniej i północnej części regionu. Mały udział ludności o tym poziomie wykształcenia występuje głównie w miastach. Podobnie jest w przypadku udziału osób z wykształceniem podstawowym i bez wykształcenia. Odmienna jest tylko sytuacja obszaru sudeckiego odznaczającego się niskim udziałem ludności z wykształceniem zasadniczym zawodowym przy dużym udziale podstawowego. Z punktu widzenia możliwości wzrostu poziomu wykształcenia, ważną jest zależność pomiędzy wykształceniem średnim a wyższym (ryc. 2). 43 Ryc. 2. Zależność pomiędzy udziałem ludności z wykształceniem wyższym i średnim na Dolnym Śląsku (dane dla gmin). Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS Uzyskanie wykształcenia średniego (świadectwa maturalnego) jest coditio sine qua non możliwości kontynuacji nauki na szczeblu wyższym. Stąd też dalsze zwiększanie jakości zasobów ludzkich jest uwarunkowane udziałem ludności z wykształceniem średnim. Warto w tym przypadku zwrócić uwagę na siłę zależności wartość współczynnika determinacji rzędu 0,78 świadczy o bardzo silnym związku pomiędzy obydwoma poziomami wykształcenia. Następuje więc wzmocnienie i uzależnienie występowania obydwu poziomów wykształcenia. Jest to potwierdzeniem zaobserwowanej zależności przestrzennej. Grupę wskaźników opisujących sytuację demograficzną (ryc. 3) reprezentują trzy: obciążenie demograficzne (ludność w wieku nieprodukcyjnym przypadająca na 100 osób w wieku produkcyjnym), ludność w wieku poprodukcyjnym przypadająca na 100 osób w wieku przedprodukcyjnym oraz ludność w wieku poprodukcyjnym przypadająca na 100 osób w wieku produkcyjnym. Informując głównie o ilościowym komponencie kapitału ludzkiego, niosą jed-

7 44 nak istotne informacje odnośnie jakości tegoż. Najmniejszym obciążeniem demograficznych odznaczają się Wrocław wraz z otoczeniem oraz pozostałe miasta. Wynika to z dużego udziału ludności w wieku produkcyjnym znajdującej miejsce zatrudnienia właśnie w dużych bądź mniejszych miastach. Niekorzystnie wygląda sytuacja powiatów: górowskiego, wołowskiego oraz części obszarów wiejskich powiatów polkowickiego, trzebnickiego, strzelińskiego. Wynika ona z odpływu ludności w wieku produkcyjnym w kierunku miast (przesunięcie kapitału ludzkiego), zwłaszcza ludności młodej i dobrze wykształconej. Pozostają na tych obszarach w większości ludzie starsi. Proces ten jest oczywiście zauważalny w przestrzeni całego regionu, jednak z różnym nasileniem. Ludność w wieku poprodukcyjnym przypadająca na ludność w wieku przedprodukcyjnym informuje o istotnym aspekcie potencjalnych możliwościach zwiększenia zasobów ludzkich. Im większa wartość wskaźnika tym sytuacja jest mniej korzystna, albowiem większy udział ludności starszej w stosunku do dzieci i młodzieży stawia poszczególne jednostki w obliczu braku osób mogących zasilić zasoby ludzkie, bądź też występowanie dużej liczby osób starszych stanowi obciążenie dla gospodarki i systemu społecznego gmin i powiatów. Szczególnie widoczne jest to na obszarze Sudetów oraz w części miast regionu. Rozwiązaniem może być w tym przypadku napływ migracyjny, lecz co istotne, nie wszystkie jednostki posiadają odpowiednie atraktory. Posiada je Wrocław i największe miasta, brak jest ich natomiast na peryferyjnie względem nich położonych obszarach wiejskich. Ostatnim ze wskaźników opisujących sytuację demograficzną jest stosunek ludności w wieku poprodukcyjnym do ludności w wieku produkcyjnym tutaj dobrze prezentują się powiaty oleśnicki, milicki, trzebnicki, wrocławski, głogowski, bolesławiecki. Ryc. 3. Wskaźniki obciążenia demograficznego na Dolnym Śląsku w 2007 (A ludność w wieku nieprodukcyjnym na 100 osób w wieku produkcyjnym; B ludność w wieku poprodukcyjnym na 100 osób w wieku przedprodukcyjnym; C ludność w wieku poprodukcyjnym na 100 osób w wieku produkcyjnym). Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS

8 Przestrzenne zróżnicowanie poziomu wykształcenia radnych wybranych do rad gmin w dwóch ostatnich kadencjach (stan prezentowany jest na rok 2001 oraz 2007) zaprezentowano na rycinie 4. Wyodrębniono dwie kategorie udział radnych z wykształceniem wyższym oraz udział radnych z wykształceniem poniżej średniego. Są one niejako swoimi negatywami, zarówno pod względem wartości kapitału ludzkiego (pozytywny i negatywny), jak i pod względem zróżnicowań przestrzennych. Przestrzenne zróżnicowanie analizowanej cechy pozwala na wyodrębnienie kilku obszarów o podobnych cechach: 1. Miasta wraz z najbliższym otoczeniem duży udział najlepiej wykształconych radnych. Można tu znaleźć analogię do ogólnie wyższego poziomu wykształcenia tych obszarów, co prowadzić może do większego uznania dla merytokracji u przedstawicieli władz samorządowych. 2. Słabo wykształceni radni to cecha obszarów wiejskich, przy czym rozmieszczenie obszarów o najniższych wartościach analizowanego wskaźnika jest stosunkowo przypadkowe w przestrzeni. 3. Największym udziałem najsłabiej wykształconych radnych odznaczają się obszary wiejskie centralnej i północnej części regionu. 45 Ryc. 4. Zróżnicowanie przestrzenne poziomu wykształcenia radnych wybranych do rad gmin na Dolnym Śląsku (udział procentowy). Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS

9 46 Anonsując już znaczenie wykształcenia radnych, jako potencjalnego czynnika umożliwiającego rozwój poszczególnych jednostek terytorialnych, warto zwrócić uwagę na aspekt związany z poprawą poziomu wykształcenia radnych w stosunku do pierwszej analizowanej kadencji. Można więc sądzić, że nastąpił wzrost znaczenia fachowego przygotowania do pełnienia roli osoby odpowiedzialnej za sytuacje społeczno-ekonomiczną jednostek samorządowych. Wyborcy zaczęli doceniać poziom wykształcenia kandydatów, co może być związane z rzeczywistym lepszym sprawowaniem obowiązków wykształconych radnych. Kapitał społeczny na Dolnym Śląsku Zróżnicowanie kapitału społecznego przedstawiono przy pomocy kilku miar opisanych poniżej. Są to miary, które w sposób pośredni umożliwiają określenie zdolności mieszkańców do zrzeszania się w celu realizacji wspólnych interesów. Liczba fundacji i stowarzyszeń w odniesieniu do liczby ludności (również nazywana gęstością organizacji pozarządowych) określana jest mianem Instrumentu Putnama. Pozwala opisać zdolność do samoorganizacji społeczeństwa. Jest ona szeroko stosowana w badaniach nad kapitałem społecznym, główne ze względu na łatwość uzyskania danych dla różnych poziomów odniesienia również w skali lokalnej. Warto podkreślić, że aby stowarzyszenie mogło zostać zarejestrowana jako podmiot prawny, konieczna jest odpowiednia liczba członków. Ten wymóg stanowi swego rodzaju barierę dla mniejszych grup. Ustawa o stowarzyszeniach (Ustawa z dnia 7 kwietnia ) określa, minimalną liczbą osób wymaganą do założenia stowarzyszenia na piętnaście. Natomiast fundacje mogą być stanowione przez pojedyncze osoby fizyczne lub prawne (Ustawa z dnia 6 kwietnia ). Dane pochodzące z oficjalnych statystyk nie uwzględniają takich form działalności organizacji pozarządowych jak: ochotnicze straże pożarne, organizacje społeczne (komitety rodzicielskie, koła łowieckie etc.), związki zawodowe, jednostki Kościoła katolickiego i innych kościołów (Gumkowska, Herbst, 2005). Liczbę kół artystycznych i zainteresowań w odniesieniu do liczby mieszkańców, należy traktować, jako miarę świadczącą o zdolności do stowarzyszania się w celu realizacji określonych celów. Do kół artystycznych zalicza się m.in. koła teatralne, plastyczne, chóry, zespoły muzyczne, orkiestry. Do kół zainteresowań zalicza się m.in. kluby seniora, koła modelarskie, fotograficzne. Tej formie stowarzyszeń przyświecają odmienne cele niż w przypadku organizacji pozarządowych czy fundacji. Cele te są bardziej nakierowane na realizację się wewnątrz grupy ludzi o podobnych zainteresowaniach. Mniejszy jest tutaj nacisk na dobro ogółu, większy na samorealizację. Poprzez powstawanie w ten sposób więzi horyzontalnych tworzona jest zdolność społeczności lokalnych do współdziałania, wzrasta wzajemne zaufanie. Uczestnictwo w działalności klubów sportowych jest jedną z form działalności w organizacjach. Według badań, Centralnego Ośrodka Badań Publicznych 4,8% ludności Polski poświęciło swój wolny czas na działalność w organizacjach sportowych, co stawia ten rodzaj działalności na pierwszym miejscu (Grupowa aktywność, 2004). Przytoczone wyniki badań uświadamiają znaczenie, jakie odgrywają organizacje działające w zakresie sportu, a więc również zarejestrowane kluby sportowe, w aktywności społeczeństwa polskiego. Jak zauważa Seippel (2006), podobna sytuacja występuje również w większości krajów zachodniej Europy. Członkostwo oraz działalność w organizacjach sportowych wpływa na wzrost zaufania i zaangażowanie w życie społeczne i polityczne. Członkostwo w kołach zainteresowań, zarówno o orientacji artystycznej, jak i pozostałych, jest miarą umożliwiającą określenie skłonności do spędzania czasu z osobami o podobnych zainteresowaniach, skłonności do współpracy i współdziałania. Udział w organizacjach

10 artystycznych pozwala pozyskać nowych przyjaciół, co wpływa na zmniejszenie poczucia izolacji społecznej, umożliwia rozwój umiejętności, pewności siebie i kontaktów. Cechy te wpływają stymulująco na chęć odgrywania większej roli w społeczeństwie. Uczestnictwo w wydarzeniach kulturalnych, pozwala uzyskać wiedzę o innych kulturach, co podnosi efektywność współpracy pomiędzy grupami etnicznymi i skutkuje wzrostem zaufania. Ponadto nie należy zapominać, iż to właśnie kultura, jako ważny element świadczący o identyfikacji ludzi z miejscem zamieszkania, jest jednym z głównych źródeł kapitału społecznego. Liczba imprez zorganizowanych przez domy kultury, ośrodki kultury, świetlice, kluby świadczy o sprawności działania samorządowych instytucji kultury. Najczęściej organizowane imprezy to koncerty, wystawy, spektakle. Imprezy umożliwiają kontakt i tworzenie poczucia wspólnoty pomiędzy dużą grupą ludzi zamieszkującą dany obszar. Sprzyja to tworzeniu słabszych więzi społecznych niż spotkania w mniejszych, lepiej znających się grupach, jest jednak istotnym elementem tworzenia poczucia wspólnoty i zmniejszania barier pomiędzy ludźmi. Dodatkowo należy uwzględnić, że w imprezach takich uczestniczą również osoby przyjezdne, co sprzyja tworzeniu zaufania nie tylko pomiędzy mieszkańcami jednostki samorządowej, lecz również w szerszym wymiarze. Miarą odnoszącą się do zaangażowania obywatelskiego jest frekwencja wyborcza, przy czym ważne jest uwzględnienie specyfiki wyborów i referendów. Wyborcy inaczej się zachowują w wyborach prezydenckich, parlamentarnych, samorządowych i referendach (w zależności od skali odniesienia sprawy ponadpaństwowe, państwowe, lokalne). Analizując zróżnicowanie liczby organizacji pozarządowych (samoorganizację społeczną) na Dolnym Śląsku, warto zwrócić uwagę na występowanie dużej ich liczby w stolicy regionu (ryc. 5). Bardzo ważnymi czynnikami koncentracji w dużych miastach organizacji pozarządowych jest specyfika tej formy stowarzyszeń, mających za zadanie uzupełnienie luki pomiędzy działaniami państwa, samorządów i sektora prywatnego. Bliskość władz rządowych, samorządowych, instytucji szczebla regionalnego, siedzib dużych firm jest elementem umożliwiającym działalność większości organizacji pozarządowych. Tym niemniej ciekawym jest, iż pośród najlepszych gmin na Dolnych Śląsku w analizowanej dziedzinie znajduje się bardzo dużo gmin wiejskich np. Olszyna, Mysłakowice, Jerzmanowa, Grębocice. Świadczy to o istotności lokalnych uwarunkowań przekładających się na wysoką samoorganizację społeczeństwa. Zauważalna jest duża koncentracja kapitału społecznego w Karkonoszach, południowej części Kotliny Kłodzkiej i zachodniej części LGOM. Szczególnie w dwóch pierwszych przypadkach można stwierdzić, że walory przyrodnicze, stanowiąc istotny element identyfikacji z miejscem, w znacznym stopniu wpływać mogą na zdolność do współpracy. Stowarzyszenia mające na celu podkreślanie, promowanie, chronienie obszarów o szczególnych walorach, stanowią początkową platformę działalności zorientowanej na rozwój społeczno gospodarczy. W przypadku LGOM dużą aktywność społeczną tłumaczyć należy wzrostem świadomości ekologicznej mieszkańców żyjących na obszarach szczególnie zagrożonych degradacją środowiska (Raczyk, 2003). Potencjalne zagrożenia czystości i jakości środowiska naturalnego wpływają na wzrost świadomości ekologicznej i troskę o czystość środowiska naturalnego, co skutkuje większą liczbą organizacji pozarządowych. W 2001 roku wzorzec przestrzenny samoorganizacji społeczności dolnośląskiej był odmienny od współczesnego. Wyraźnie zaznaczała się dominacja obszaru karkonoskiego i legnicko-głogowskiego świadczyć to może o głęboko zakorzenionej zdolności tych społeczności do wspólnego działania. Stopniowo Wrocław oraz gminy powiatu kłodzkiego zaczęły nabierać znaczenia w regionalnej przestrzeni samoorganizacyjnej, by finalnie dołączyć do naj- 47

11 48 lepszych obszarów pod względem analizowanego zjawiska. Słaba samoorganizacja społeczna występuje w powiatach: bolesławiecki, lubańskim, zgorzeleckim, trzebnickim, wołowskim. Sytuacja taka jest charakterystyczna dla wszystkich analizowanych lat ,0 18,0 24,3 33, Ryc. 5. Fundacje i stowarzyszanie na mieszkańców na Dolnym Śląsku w latach Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS Uwzględniając zmiany, jakie zaszły w liczbie organizacji pozarządowych przypadających na mieszkańców w przeciągu ostatnich kilkunastu lat na Dolnym Śląsku (ryc. 6), można zauważyć stały wzrost ich liczby. Jest to potwierdzeniem zależności przedstawionej na wizualizacji przestrzennej. Duży wzrost liczby NGO w przeciągu ostatnich lat świadczy o silnej dynamice tego sektora i podniesieniu się poziomu samoorganizacji w dolnośląskim społeczeństwie. Interesująco wygląda relacja pomiędzy obszarami wiejskimi a miastami. W przypadku stowarzyszeń zmniejsza się ciągle dysproporcja pomiędzy obszarami wiejskimi a miastami, w przypadku fundacji przeciwnie bardziej dynamiczny jest przyrost tej for-

12 my działalności pozarządowej w miastach. Wiążę się to z odmienną specyfiką obydwu form NGO. Do założenia stowarzyszenia potrzebna jest tylko odpowiednia liczba osób. Do założenia fundacji koniecznym jest posiadanie kapitału, którym fundacja dysponuje i przeznacza na statutowo określone cele. Stanowi to często barierę wejścia dla grupy osób chcących takową działalność prowadzić miasto miasto wieś 3 wieś stowarzyszenia na mieszkańców ogółem fundacje na mieszkańców 2 1 ogółem Ryc. 6. Zmiana liczby stowarzyszeń oraz fundacji na Dolnym Śląsku w latach Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS Dobrym przykładem na bariery wejścia w przypadku działalności sektora pozarządowego jest analiza zróżnicowania przestrzennego Organizacji Pożytku Publicznego (OPP) (ryc. 7). OPP są to takie organizacje pozarządowe, które działając w tzw. obszarze pożytku publicznego mogą starać się o otrzymywanie 1% z podatku dochodowego od osób fizycznych. Uzyskanie statusu OPP wiąże się ze spełnieniem licznych wymogów formalnych, stąd też nie wszystkie organizacje pozarządowe są w stanie organizacyjnie, czy finansowo im sprostać. Można spotkać się z takimi sformułowaniami odnośnie OPP jak elita pośród NGO. Najwięcej Organizacji Pożytku Publicznego jest zarejestrowanych we Wrocławiu 307. Następne w kolejności są byłe miasta wojewódzkie (Wałbrzych, Legnica), w których występuje około 30 OPP. W większości miejscowości na Dolnym Śląsku zarejestrowana jest jedna, lub co najwyżej kilka organizacji tego typu. Można stwierdzić, że rozmieszczenie OPP nawiązuje do hierarchii ośrodków miejskich. W tym przypadku zwraca uwagę jednak, iż Wrocław ma nieproporcjonalnie większą przewagę nad pozostałymi ośrodkami niż wynikałoby to z jego potencjału ludnościowego czy ekonomicznego. Mamy tutaj do czynienia z występowaniem tego samego zjawiska jak w przypadku działalności fundacji uzależnienia od środowiska miejskiego. We Wrocławiu mają siedziby i działają największe organizacje pozarządowe, mające możliwość korzystania z dużej liczby usług wspierających ich działalność, bądź też zasilenie swoich szeregów działaczami o wysokim poziomie wiedzy formalnej, nieformalnej i możliwościach działania w lokalnym środowisku. Również we Wrocławiu najsilniej rozwinięte jest otoczenie działalności organizacji tego typu, jak również najwięcej jest potencjalnych darczyńców.

13 Ryc. 7. Rozmieszczenie Organizacji Pożytku Publicznego na Dolnym Śląsku (stan na początek 2009). Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych KRS Przestrzenne zróżnicowanie członkostwa w klubach sportowych oraz ich liczba (ryc. 8) wskazuje na kilka obszarów o wysokiej aktywności społeczności lokalnych w tej dziedzinie. Po pierwsze, pod względem liczby członków klubów sportowych na mieszkańca wyróżnia się obszar górski lub bezpośrednio do niego przylegający powiat jeleniogórski oraz kamiennogórski. Kolejny obszar to część zachodnia regionu, z powiatami zgorzeleckim, bolesławieckim, złotoryjskim i polkowickim. Ostatni obszar to Wrocław wraz z powiatami wrocławskim i strzelińskim. W przypadku liczby klubów sportowych wyróżnia się kilka powiatów. Z racji swej rangi Wrocław jest na pierwszym miejscu pod względem liczby klubów sportowych (131 klubów, 282 sekcji), co związane jego z jego rangą wielkością. Następnymi w kolejności są powiaty wrocławski (61 klubów, 88 sekcji), kłodzki (57 klubów, 117 sekcji). Warto podkreślić, że niekoniecznie liczba klubów jest ściśle związana z liczbą ich członków ważna tu jest liczba członków na klub. W niektórych przypadkach duża liczba członków klubów sportowych i liczba klubów, uzależnione są od działalności dużych przedsiębiorstw, które dzięki przeznaczanym środkom finansowym są mecenasami tego typu działalności. Doskonałym przykładem jest powiat polkowicki (KGHM), jeleniogórski (Przedsiębiorstwo Farmaceutyczne Jelfa). Jest to o tyle istotne, że kluby sportowe, jako wymagające wysokich nakładów (sprzęt, wyjazdy), rzadko mogą egzystować bez wsparcia finansowego sponsorów. Wspieranie tego typu działalności świadczy o istnieniu współpracy pomiędzy różnego rodzaju podmiotami i zaangażowaniu podmiotów gospodarczych w tą działalność. Należy podkreślić, że zaangażowanie przedsiębiorstw w działalność klubów sportowych świadczy o istnieniu klimatu sprzyjającego takiemu i stanowi dobry przykład na występowanie dobrych relacji pomiędzy wszystkimi aktorami sceny społeczno-gospodarczej.

14 51 Ryc. 8. Członkostwo w klubach sportowych na mieszkańców (A) oraz liczba klubów sportowych (B) na Dolnym Śląsku w 2006 roku. Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS W przestrzennym rozmieszczeniu liczby kół zainteresowań i zespołów artystycznych (ryc. 9) zauważyć można, iż z racji potencjału ludnościowego największe wartości osiąga Wrocław. Większe dysproporcje występują pomiędzy Wrocławiem, a pozostałymi powiatami w przypadku kół zainteresowań niż dla zespołów artystycznych. Oczywiście sam aspekt ilości kół i zespołów nie pozwala na pełne opisanie przestrzeni regionu w zakresie tego typu działalności. Stąd też, dopiero po uwzględnieniu liczby członków rzeczonych kół i zespołów, uzyskujemy kompletniejszy wizerunek tej formy opisu kapitału społecznego. Największa liczba członków należących do zespołów artystycznych występuje w powiecie bolesławieckim. Ów powiat wraz z sąsiadującymi stanowi zwarty obszar o wysokich wartościach analizowanej cechy.

15 52 Ryc. 9. Członkostwo na 1000 mieszkańców w kołach zainteresowań oraz zespołach artystycznych (A) oraz ich liczba (B) na Dolnym Śląsku w 2007 roku. Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS Zorganizowane przez domy i ośrodki kultury imprezy oraz liczba ich uczestników (ryc. 10) ukazuje kilka istotnych cech przestrzeni społecznej i kulturalnej Dolnego Śląska. Po pierwsze, liczba imprez oraz ich uczestników nie jest związana z rangą ośrodków. Bardzo dobrze wypadają w tej dziedzinie powiaty: świdnicki (blisko 240 tysięcy uczestników przy około tysiącu imprez), dzierżoniowski (blisko 260 uczestników przy 300 imprezach w roku 2007 i blisko 800 w latach poprzednich). Świadczy to o sprawności działania lokalnych instytucji odpowiedzialnych za kulturę. Bardzo często wysoka lokata powiatu w analizowanej dziedzinie wynika z faktu organizacji jednego lub kilku większych, cyklicznych festiwali o zasięgu krajowym czy międzynarodowym warto tutaj wymienić te imprezy, które stanowią o dobrej lokacie najlepszych powiatów: Międzynarodowy Festiwal Folkloru (Strzegom); Festiwal Regałowisko (Bielawa). Największa liczba imprez i uczestników we Wrocławiu jest oczywistą pochodną potencjału i rangi tego ośrodka warto jednak zwrócić uwagę, że w przypadku przeliczenia liczby uczestników imprez na mieszkańców, Wrocław zajmuje już jedną z ostatnich pozycji 531 uczestników na 1000 mieszkańców przy najlepszym rezultacie dla powiatów lwóweckiego i dzierżoniowskiego (ponad 2000) i średniej dla powiatów dolnośląskich nieco ponad 1000 uczestników na 1000 mieszkańców. Wynika to z faktu, iż w dużych miastach, większa jest liczba innych podmiotów, które mogą zaspokajać potrzeby kulturalne ludności. Większe też są inne, alternatywne wobec imprez kulturalnych możliwości spędzania wolnego czasu (m.in. kino, teatr, opera, rekreacja). Również szerszy jest wachlarz imprez komercyjnych, nieorganizowanych przez ośrodki kultury, ale liczne instytucje zajmujące się działalnością kulturalną czy rozrywkową.

16 53 Ryc. 10. Liczba zorganizowanych imprez (A) oraz uczestnicy imprez (B) na Dolnym Śląsku w 2003, 2005, 2007 roku (średnia). Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS Najmniejsza liczba imprez, a zarazem najmniejsza liczba osób w nich uczestniczący, występuje na obszarze powiatów złotoryjskiego(około 80 imprez przy uczestników), oławskim (135 imprez przy ponad uczestników), strzelińskim (blisko 200 imprez przy ponad uczestników). Te i inne powiaty o małej liczbie imprez i uczestników leżą zazwyczaj w pobliżu powiatów dużych pod względem potencjału ludnościowego. Zróżnicowanie przestrzenne frekwencji w wyborach do Parlamentu (ryc. 11) ujawnia istotną cechę zaangażowanie obywatelskiego, a mianowicie wyraźny podział na linii miasto-wieś. Najniższa frekwencja występowała na obszarach wiejskich położonych peryferyjnie względem największych miast regionu. W przypadku wyborów do Parlamentu ten wzorzec przestrzenny jest stały brak jest wyraźnego zmniejszania dysproporcji pomiędzy obszarami o najwyższej i najniższej frekwencji pomiędzy rokiem 2001 a W wyborach do Parlamentu w roku 2007 wyraźnie zaznacza się najwyższa frekwencja dla Wrocławia, otaczających go gmin oraz w pozostałych miastach regionu. Podobna sytuacja występowała we wcześniejszych wyborach tego typu (rok 2001, 2005), z tym, że strefa wysokiej frekwencji wokół Wrocławia była zdecydowanie mniejsza. Oprócz aspektu przestrzennego frekwencji, istotnym wydaje się jej wysokość w przypadku poszczególnych wyborów. I tak zdecydowanie najwyższa była ona w roku 2007, najniższa w Różnice te sięgały po kilkanaście procent dla niektórych powiatów. Można więc stwierdzić, że głosowanie w wyborach o charakterze ogólnokrajowym jest uzależnione od sytuacji społecznej, ekonomicznej, a zwłaszcza nastrojów politycznych nie tylko w powiecie, regionie, ale i całym kraju.

17 , , ,5 Ryc. 11. Frekwencja w wyborach parlamentarnych na Dolnym Śląsku w roku 2001, 2005, Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych PKW Wybory samorządowe, a konkretnie frekwencja, charakteryzują się innym rozkładem przestrzennym niż w przypadku poprzednio analizowanych wyborów (ryc. 12). Wyraźnie zauważalnym jest, iż w tym przypadku najwyższą frekwencją odznaczają się zazwyczaj obszary wiejskie, najniższą duże miasta. I tak, zilustrować można ów fakt frekwencją z 2006 roku: Wrocław 40% versus ponad 50 w powiatach legnickim i polkowickim, gdzie niektóre gminy mogą poszczycić się frekwencją przekraczającą 60% i bliską 70%. Tak więc, część obszarów wiejskich Dolnego Śląska odznacza się wyraźnie wysoką frekwencja, co nie oznacza, iż na pozostałych obszarach tego typu występuje taka sama sytuacja. Przykładowo dla gmin powiatu kłodzkiego, wartości frekwencji są zbliżone do frekwencji wrocławskiej. Wybory do samorządu, jako wybory tych władz, które są najbliżej wyborców czyli władz lokalnych, mają więc swoją specyfikę. Większe zaangażowanie się w nie ludności wiejskiej, przy jednoczesnym małym zainteresowaniu ludności miejskiej, wynika z większego zainteresowania ludnością mniejszych organizmów administracyjnych współdecydowaniem o swoich losach. Można też powołać się na fakt innego stylu życia ludności miast, szczególnie dużych (Wrocławia) i ludności ze wsi i małych miasteczek. Dla mieszkańców dużych miast sprawy lokalne nie są tak istotne jak sprawy krajowe dochodzi tutaj do swego rodzaju metropolizacji postaw, stąd też mniejsze zaangażowanie w wyborach samorządowych. Dla mieszkańców mniejszych miejscowości stanowią one rzeczywisty, często jedyny punkt odniesienia, lepsza jest znajomość kandydatów do władz samorządów. Dla mieszkańców średnich i dużych miast punktem odniesienia nie jest tylko miejsce zamieszkania. Chęć wpływania na sprawy ogólnopolskie zdaje się być większa niż na lokalne, które wydają się mniej istotne niż te do władz centralnych.

18 , ,5 58 Ryc. 12. Frekwencja w wyborach samorządowych na Dolnym Śląsku w roku 2002 oraz Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych PKW Wybory prezydenckie odznaczają się podobnym schematem przestrzennym jak wybory parlamentarne (ryc. 13). Dominuje w tym przypadku Wrocław z otoczeniem oraz pozostałe miasta. Podobnie jak dla wyborów parlamentarnych powiększa się strefa wokół Wrocławia z wysoką frekwencją w roku 2005 obejmuje niemal całe powiaty: wrocławski, oławski. Najniższa frekwencja wystąpiła w gminach powiatu bolesławiecki, lwóweckiego, górowskiego i sięgnęła poniżej 40%. Można w tym przypadku odnieść się do wcześniejszych rozważań o przyczynach uczestniczenia w wyborach samorządowych mieszkańców miasta (dużego miasta) i mieszkańców obszarów wiejskich. W tym przypadku odwrotny przestrzenny schemat partycypacji w wyborach jest efektem innych zainteresowań i priorytetów owych dwóch społeczności , , ,5 46,5 Ryc. 13. Frekwencja w wyborach prezydenckich na Dolnym Śląsku w roku 2000 oraz Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych PKW

19 56 Reasumując tą część rozważań, można stwierdzić, iż dla kapitału społecznego na Dolnym Śląsku charakterystyczny jest brak spójnego wzorca przestrzennego. Świadczy to o tym, że wysokie zasoby kapitału społecznego, przekładające się większą partycypację w życiu społecznym i kulturalnym, są uzależnione od lokalnych uwarunkowań. Kapitał ludzki i społeczny na Dolnym Śląsku zależności W celu pokazania zależności pomiędzy kapitałem ludzkim i społecznym oraz wyodrębnienia obszarów o podobnych cechach względem obu form kapitału, dokonano w pierwszej kolejności redukcji liczby cech dla kapitału społecznego. Do jego opisu pierwotnie postanowiono uwzględnić następujące cechy: członkowie kół zainteresowań na mieszkańców w 2007 roku; członkowie zespołów artystycznych na mieszkańców w 2007 roku; członkowie klubów sportowych na mieszkańców w 2006 roku; uczestnicy imprez zorganizowanych przez domy kultury na mieszkańców (średnia z lat 2003, 2005, 2007); liczba fundacji i stowarzyszeń przypadająca na mieszkańców w 2007 roku; frekwencja zbiorcza (wybory prezydenckie 2005; wybory parlamentarne 2005; wybory samorządowe 2006; wybory parlamentarne 2007). Poprzez zastosowanie metody składowych głównych wyodrębniono dwie metacechy opisujące kapitał społeczny (tab. 1). Tabela 1. Składowe główne uzyskane poprzez zastosowanie metody składowych głównych (rotacja Varimax) dla kapitału społecznego na Dolnym Śląsku (powiaty). zmienna składowa 1 składowa 2 członkowie kół zainteresowań 0,68 0,28 członkowie zespołów artystycznych -0,03 0,83 członkowie klubów sportowych 0,81-0,07 uczestnicy imprez 0,10 0,73 fundacje i stowarzyszenia 0,79-0,50 frekwencja zbiorcza 0,74 0,10 wyjaśniana zmienność wspólna (%) 38,7 25,7 Uwaga: Wytłuszczono współczynniki korelacji powyżej (-) 0,50. Źródło: Opracowanie własne Pierwsza składowa związana jest głównie z takimi wskaźnikami jak frekwencja zbiorcza, gęstość fundacji i stowarzyszeń, członkostwo w klubach sportowych i kołach zainteresowań. Jest to składowa, która wyjaśnia blisko 40% zmienności wspólnej wszystkich cech opisujący kapitał społeczny. Druga składowa, objaśniająca ¼ zmienności wspólnej związana jest najsilniej z członkostwem w zespołach artystycznych i uczestnictwem w imprezach. Chcąc dokonać jakiejkolwiek kategoryzacji względem cech odróżniających obie formy kapitału społecznego, można by pierwszą składową utożsamić z kapitałem społecznym przejawiającym się w zaangażowaniu w życie społeczne i polityczne, drugą składową z partycypacją w życiu kulturalnym. Można również znaleźć analogię do dwóch form kapitału społecznego ujmowanego w kategoriach jego nowoczesności : modernistycznego i wywodzącego się z tradycji.

20 W tym przypadku pierwszy czynnik w większym stopniu należy wiązać z kapitałem społecznym wywodzącym się z modernistycznych postaw. W przypadku tej składowej, dopatrywanie się pierwiastka nowoczesności, umotywowane jest tym, iż organizacje pozarządowe oraz fundacje (korelacja 0,79), w odróżnieniu od innych form zrzeszeń, są silnie związane z procesami modernizacji i tworzeniem się świadomości o konieczności decydowania o najważniejszych sprawach w wymiarze lokalnym, regionalnym, jak i wykraczającym poza te ramy. Podobnie zaangażowanie obywatelskie (określone przez pryzmat frekwencji zbiorczej) silnie wyrasta z takich wartości jak: przekonanie o konieczności stanowienia o losach swoich oraz bliższego i dalszego otoczenia. Są to działania nakierowane nie na zaspokojenie tylko własnych potrzeb i zainteresowań, lecz głównie na dobro ogółu. Związane są one ze społeczeństwem obywatelskim. Stanowią one jednocześnie wyznacznik jak i niezbędny jego fundament. Kolejna ze znacząco skorelowanych cech (0,81), a mianowicie członkostwo w klubach sportowych w dużej mierze, szczególnie w ostatnich latach, wiązać należy z nowoczesnymi postawami. Wraz ze zmianami modelu społeczeństwa, sport staje się nie tylko formą rozrywki, lecz również koniecznością, stylem życia, modą. Utożsamianie drugiej formy kapitału społecznego z kultywowaniem tradycji jest częściowo uprawnione. Co prawda, ciężko doszukiwać się długoletnich tradycji ludowych, regionalnych pośród mieszkańców, którzy przybyli na ów obszar przed kilkudziesięciu laty, tym niemniej należy pamiętać o przeszczepianiu części tradycji z obszarów dawnej Polski i o stopniowej adaptowalności zastanych, czy wytworzonych przez minione ponad pół wieku. Najsilniej skorelowane są cechy świadczące o kultywacji tradycji znaczna część zespołów artystycznych (0,83) odwołuje się do tradycji, związanych z regionem zamieszkania. Należy tutaj przywołać również taką zależność, że o ile tradycje na terenie Dolnego Śląska mogą być krótkotrwałe, to partycypacja w życiu kulturalnym jest niewątpliwie silnym czynnikiem konstytuującym takowe. Tak więc, w dłuższej perspektywie czasu, o ile obecnie nie można mówić o wywodzeniu się tej formy kapitału bezpośrednio z tradycji, to niewątpliwe są kulturalne konotacje tegoż. W dalszej części opracowania określenia dwóch form kapitału społecznego będą nawiązywać do kategoryzacji względem rodzaju uczestnictwa: primo w życiu polityczne i społecznym, secundo w życiu kulturalnym. Zróżnicowanie przestrzenne pierwszej składowej, czyli kapitału społecznego objawiającego się partycypacją w życiu społecznym i politycznym (ryc. 14) pozwala wyodrębnić kilka obszarów o wysokim kapitale społecznym na Dolnym Śląsku. Są to przede wszystkim powiaty z dużymi miastami lub leżące w bezpośrednim ich sąsiedztwie. Nie jest to jednak regułą bezwzględną vide powiat wałbrzyski. Stosunkowo wysokie zasoby analizowanej formy kapitału społecznego występują w kilku powiatach sąsiadujących z tymi o najwyższych wartościach, w tym powiecie grodzkim legnickim. Najniższe wartości dla kapitału społecznego utożsamianego z partycypacją w życiu społecznym i politycznym występują głównie we wschodnich (oleśnicki, oławski, ząbkowicki) i centralnie położonych powiatach Dolnego Śląska (górowski, średzki, świdnicki, wałbrzyski) oraz w powiecie lubańskim. Druga składowa odznacza się odmiennym wzorcem przestrzennym niż pierwsza. Słabo wypada Wrocław oraz kilka powiatów dawnego województwa jeleniogórskiego. Najlepiej prezentują się powiaty północno-zachodnich i wschodnich obrzeży regionu oraz powiat grodzki Jelenia Góra. Takie zróżnicowanie po części można wytłumaczyć specyfiką tej składowej ujemną zależnością z frekwencją i silną dodatnią z członkostwem w zespołach artystycznych. 57