7TP. Narodziny 7TP (7 Tonowy Polski)

Transkrypt

1 7TP Autor: Administrator Do początku lat 30-tych sprzęt pancerny Wojska Polskiego stanowiły wyłącznie czołgi wywodzące się z francuskiego typu Renault FT-17. Pierwsze pojazdy (120 sztuk) przybyły do Polski wiosną 1919 roku wraz z 1 pułkiem czołgów Armii Generała Hallera, kolejne 30 zakupiono po wojnie z bolszewikami, a w latach w krajowych, Centralnych Warsztatach Samochodowych wyprodukowano ich jeszcze 27 sztuk. W 1931 roku posiadaliśmy 174 czołgi FT-17 stanowiące uzbrojenie 9 kompanii (podporządkowanych administracyjnie i szkoleniowo 3 mieszanym pułkom pancernym). Czołg ten odpowiadał wzorowanej na francuskiej (i przyjętej w Polsce) koncepcji użycia broni pancernej, tj. głównie jako broni towarzyszącej piechocie i ją wspierającej. Istotne decyzje sprzętowe zapadły w tym samym roku (1931), powstały prototypy tankietek TK-1 i TK-2 (wzorowane na brytyjskim Carden-Lloyd Mk.VI), a także, co istotne dla tematu artykułu, zawarto także z Brytyjczykami, a konkretnie firmą Vickers-Armstrong umowę na dostawę 50 dwuwieżowych czołgów lekkich Vickers Mark E (w tym 12 w formie rozmontowanej). Cena pojedynczego, dostarczonego bez uzbrojenia wozu oscylowała w granicach 180 tysięcy ówczesnych złotych ( funtów szterlingów). Również w ramach zawartego kontraktu ujęta została opłata licencyjna na produkcję pojazdów w kraju. Wydaje się, że najbardziej istotna z punktu widzenia polskiego odbiorcy była licencja i patenty na podwozie i jego układ jezdny. Dostarczane od 1932 roku Vickersy, posiadały wiele mankamentów: słabe silniki, niską jakość opancerzenia, umieszczone w dwóch wieżach uzbrojenie w postaci karabinów maszynowych (od 1934 roku na 22 pojazdach zamontowano pojedyncze wieże z armatą 47mm i karabinem maszynowym), częste uszkodzenia gumowych bandaży kół nośnych czy krótkie okresy międzyremontowe. Część z tych wad producent usunął na wniosek polskiego użytkownika. Jednak po tych doświadczeniach postanowiono by ulokowana w Polsce produkcja dotyczyła dopracowanego, zmodyfikowanego i pozbawionego przynajmniej najistotniejszych wad czołgu. Narodziny 7TP (7 Tonowy Polski) Prace projektowe z końcem 1932 roku zapoczątkowano w Biurze Konstrukcyjnym Broni Pancernej Wojskowego Instytutu Badań Inżynierii z siedzibą w Warszawie i we współpracy z Biurem Studiów Państwowych Zakładów Inżynierii. Z ramienia WIBI pracami kierował inż. A. Fabrykowski. Przekonstruowany pojazd miał otrzymać przede wszystkim nowy, zmodyfikowany (większa moc, mniejsza masa, elektryczny rozrusznik) przez PZInż. silnik wysokoprężny Saurer VBLDb (oznaczenie fabryczne PZInż. 235) o mocy 110KM przy 1800 obr./min. Jego zastosowanie wymusiło przekonstruowanie tylnej części kadłuba, stało się ono większe gabarytowo, ale także osłonięte opancerzeniem o większej grubości. Wzmocniono również obciążone większym ciężarem resory i zawieszenie, poszerzono koła nośne, zmodyfikowano układ chłodzenia. Jeszcze przed powstaniem dokumentacji technicznej (fazę projektową na deskach kreślarskich zakończono z dniem 24 czerwca 1933 roku), bo 19 stycznia 1933 podpisano z PZInż. umowę na budowę dwóch pierwszych czołgów. Nowe pojazdy przyjęto określać jako VAU-33 (oznaczenie fabryczne PZInż 120), co może mieć podwójne znaczenie, albo Vickers-Armstrong Ursus, albo Vickers-Armstrong Ulepszony (liczba to rok opracowania). Pierwszy prototypowy pojazd powstał z początkiem sierpnia 1934, otrzymał nazwę własną "Smok" i numer Co istotne wykonany został nie z pełno wartościowych płyt pancernych lecz z żelaza. Równolegle z czołgiem trwały prace nad wykorzystującym jego podwozie gąsienicowym ciągnikiem oznaczonym potem ostatecznie jako C 7P. Wkrótce po powstaniu prototyp skierowano na próby porównawcze w terenie (tzw. rajd), które miały miejsce w okresie 16 sierpnia- 1 września 1934 roku na odcinku blisko 1100 kilometrów. Po za "Smokiem" w testach tych udział wzięły m.in. dwa dostarczone przez Brytyjczyków Vickers-y oraz ciągnik C 7P. Badania wykazały przewagę czołgu 7TP w zakresie ruchliwości w terenie, przy jednocześnie mniejszych prędkościach uzyskiwanych na drogach utwardzonych, zwrócono również uwagę na potrzebę poprawy układu chłodzenia i wzmocnienie zawieszenia. Pierwszy prototyp 7TP, zwany początkowo jako VAU-33 Jesienią 1934 roku zadecydowano o przyjęciu czołgu 7TP do uzbrojenia WP, na razie tylko w wariancie przejściowym- dwuwieżowym. Decyzja była przepustką do złożenie 18 marca 1935 roku zamówienia na pierwszą seryjną partię 22 czołgów. Chociaż ostateczny montaż czołgu odbywał się w zakładach PZInż. w Ursusie, to należy wspomnieć że w jego produkcji uczestniczyło wiele innych podmiotów. Drugi także "żelazny" prototyp (nazwa własna "Słoń", numer 1596) przekazano wojsku- a konkretnie modlińskiemu

2 Centrum Wyszkolenia Broni Pancernych- dopiero 13 sierpnia 1935 roku. Tak późny termin jego przekazania (w zasadzie na równi z pierwszymi pojazdami seryjnymi) wynikał między innymi z powodu użycia części przewidzianych dla niego elementów przy produkcji jednego z prototypów ciągnika C 7P. Istnieją zdjęcia czołgu o numerze 1597, nie został on ostatecznie zidentyfikowany, lecz prawdopodobnie pokazują istnienie trzeciego prototypu. Charakterystyka dwuwieżowego 7TP (PZInż 120) Polski czołg posiadał typowy układ konstrukcyjny z przedziałem kierowania w przedniej części kadłuba, bojowym w środkowej (wraz z wieżami) i napędowym z tyłu kadłuba. Jego załogę stanowiło trzech ludzi. Kierowca w przedniej, prawej części kadłuba, dowódca-strzelec w prawej oraz strzelec w lewej wieży. Bardzo skromnie przedstawiały się środki do obserwacji otoczenia. Kierujący czołgiem miał w polu widzenia tylko strefę przed pojazdem, a to dzięki znajdującemu się w przedniej części kadłuba włazowi. Właz ten, składający się z dwóch płyt pancernych (w górnej umieszczono niedużą szczelinę obserwacyjną) podczas jazdy w warunkach bojowych zasłaniał otwór wejściowy. Współczesnemu czołgiście może trudno to sobie wyobrazić, ale także pozostali członkowie załogi (w tym również dowódca) byli w nieco tylko lepszej sytuacji pod względem środków obserwacyjnych. W dwuwieżowym 7TP nie było mowy o żadnym przyrządzie czy peryskopie, co najwyżej mogli obserwować otoczenie, poszukiwać celi czy reagować na zagrożenie tylko za pomocą szczelin (jedna z każdej strony wieży) osłoniętych w odróżnieniu od szczeliny kierowcy szkłem pancernym lub ewentualnie za pomocą sprzężonej z km-em lunety celowniczej. Niektóre czołgi otrzymały (prawdopodobnie od 1938) środek łączności w postaci zamontowanej w kadłubie radiostacji RKBc lub jej nowszego wariantu N2C (oba produkcji krajowej) z masztami umieszczonymi albo za wieżami w przypadku pojedynczego (antena tradycyjna- pionowa), albo przed i za wieżami w przypadku dwóch masztów (antena łączyła oba maszty, była więc zamontowana poziomo). Wysoki na 6 metrów maszt umożliwiał utrzymanie fonicznej łączności na maksymalnym dystansie 6 km (N2C) lub za pomocą klucza na dystansie 25 km (także N2C). Radiostacje otrzymały pojazdy, których załogę stanowił dowódca plutonu, kompanii, czy batalionu (chociaż w przypadku tego ostatniego szczebla dowodzenia pojazdy dwuwieżowe nie występowały). Uzbrojenie to montowany w każdym z jarzm wieży chłodzony wodą i działający na zasadzie krótkiego odrzutu lufy karabin maszynowy Browning wz. 30 kalibru 7,92 mm. Umozliwiał on prowadzenie ognia pociskami o prędkości początkowej 735 m/s i maksymalnej donośności balistycznej 4500 metrów z szybkostrzelnością praktyczną 450 strz./min. Za pomocą Browninga możliwe było zwalczanie celów lekko opancerzonych, gdyż na dystansie 200 metrów jego pocisk przebijał 8 mm płytę pancerną. Łączny, przewożony w czołgu zapas amunicji liczył 6000 naboi. Lufa wraz z chłodziwem zabezpieczona była lekkim pancerzem. Z karabinem sprzężona była luneta celownicza. Uzbrojenie i jego montaż pozwalało na prowadzenie ognia w zakresie od - 15 do + 20 stopni w pionie i z racji zastosowania dwóch wież wzajemnie ograniczających obrót i pole ostrzału w zakresie 280 stopni w płaszczyźnie poziomej. Chociaż ostatecznie montowano tylko km wz. 30 istniała możliwość- bez żadnej modyfikacji- instalacji w jego miejsce karabinu maszynowego Maxim wz. 08, Hotchkiss wz. 25 (oba kalibru 7,92mm) czy karabinu maszynowego Hotchkiss kalibru 13,2 mm (zapas tej amunicji to 720 naboi). W pewnym momencie rozwoju dwuwieżowego czołgu istniały plany zastosowania mieszanego uzbrojenia w postaci wkm kalibru 13,2mm w jednej z wież i karabinu maszynowego 7,92mm w drugiej. Rozwiązanie takie testowano, o czym dalej. Dwuwieżowy 7TP na defiladzie w Cieszynie, 1938 Konstrukcja pojazdu oparta została o wykonany z kształtowników stalowych i podzielony na trzy główne elementy szkielet. Do niego przykręcano płyty pancerne (wykonane w większości metodą walcowania i utwardzania) o różnej grubości. Przednia płyta miała maksymalnie 17 milimetrów ( 10 mm przednia płyta dolna), boki i tył przedziału napędowego po 13 mm, strop kadłuba 10 mm a w miejscu silnika 5 mm. Tył kadłuba zakończono parą otwieranych drzwi "grillowych". Do stropu kadłuba montowano dwie wieże (obracane ręcznie) o kształcie cylindrycznym wykonane z blach pancernych o grubości od 5 (strop) do 13 mm (przód i boki) przykręcanych również do szkieletu. Obsługa wież opuszczała je za pomocą umieszczonych w ich stropie pojedynczych włazów, w których wycięto także otwory wentylacyjne. W przedniej płycie wieży, w jej okrągły otwór montowano kuliste jarzmo karabinu maszynowego. Nad jarzmem znajdowała się nie używana w praktyce wypukła, opancerzona nisza na magazynki francuskiego karabinu maszynowego 13,2 mm Hotchkiss. Z każdej strony wieży wycięto wspomniane już w tekście szczeliny obserwacyjne. Jednym z zasadniczych novum w stosunku do pierwowzoru Vickersa było zastosowanie nowego napędu.

3 Tworzył go zamontowany podłużnie, chłodzony cieczą, sześciocylindrowy, czterosuwowy silnik wysokoprężny z bezpośrednim wtryskiem Saurer VBLDb (ozn. fabryczne PZInż. 235). Jego konstrukcja i pojemność wynosząca 8,55 litra sześciennego pozwalały na uzyskanie 110KM przy 1800 obr/min. Uzyskiwana moc przekazywana była za pomocą osłoniętego blachą stalową wału przegubowego do przedniej części kadłuba, gdzie swe miejsce miała skrzynia biegów wraz z dźwignią ich zmiany (o czterech przełożeniach do jazdy w przód i jednym w tył) i skąd poprzez sprzęgła i przekładnie moment obrotowy przekazywano na koła napędowe. Za właściwą pracę silnika odpowiadały m.in. dwie, umieszczone po obu jego bokach dwie chłodnice cieczowe stosunkowo dużych rozmiarów. Obieg powietrza wymuszały dwa zamontowane obok chłodnic wentylatory. Ostatni element układu wydechowego, czyli tłumik, w pierwszych 7TP umieszczono poniżej tylnych drzwi "grillowych" kadłuba. Z przodu kadłuba znajdowały się dwa zbiorniki oleju napędowego, główny, 110 litrowy z lewej strony (obok siedziska kierowcy) i 20 litrowy nad wymienianą już skrzynią biegów. Czołg zużywał ok. 80 litrów na 100 km jazdy po drogach, ok. 100 litrów na 100 km jazdy w terenie i generalnie ok. 22 litrów oleju napędowego na 1 godzinę pracy silnika. Zastosowany w polskim czołgu napęd dieslowski to jedno z pierwszych tego typu rozwiązań w seryjnie produkowanych wozach, oprócz Polski tego typu napęd zastosowali Niemcy w czołgach typu PzKpfw I i II. Dwuwieżowy 7TP podczas przejazdu przez most saperski, 1938 Z każdej strony kadłuba układ jezdny tworzyły dwa zespoły po dwa wózki z kołami nośnymi, koło napędowe z przodu, koło napinające z tyłu kadłuba i cztery rolki podtrzymujące gąsienicę. W zespole, jeden z wózków montowany był bezpośrednio do odlewanego wahacza, drugi łączył się z nim za pomocą dwóch resorów płaskich. Wahacz osadzano na wystającym prostopadle z kadłuba nośniku rurowym. Każdy z wózków tworzyły dwa koła nośne pokryte warstwą bandaża gumowego. Rolki osłonięte także gumowym bandażem zamocowane były bezpośrednio do kadłuba, a w zasadzie płyt opancerzenia. Dwuwieżowe 7TP otrzymały gąsienice wzorowane na tych z Vickersa, były to szerokie na 26,7 cm elementy jednosworzniowe, jednogrzebieniowe (grzebień centralny) złożone ze 109 ogniw każdy. Długość oporowa pojedynczej gąsienicy wynosiła 290 cm. Od góry gąsienica była zabezpieczona błotnikiem. Ku nowoczesności- jednowieżowy 7TP (PZInż 220) Zakupiony Vickers od początku był krytykowany za nieskuteczne uzbrojenie, jakim były tylko karabiny maszynowe. Potem pojawił się pomysł ich wzmocnienia poprzez wspominaną już przeze mnie instalację w lewej wieży 13,2 mm nkm-u Hotchkiss-a. Przez pewien okres (lata ?) 16 tak wyposażonych Vickersów brało udział w testach i ćwiczeniach. Prawdopodobnie w tym samym czasie na sześciu Vickersach testowano krótkolufową francuską armatę wz. 18 kalibru 37 mm (montowana także w lewej wieży), a potem zdecydowano o zakupie u Brytyjczyków i instalacji 22 wież z krótkolufowymi armatami kalibru 47 mm. Oprócz zmaterializowanych i wymienionych koncepcji, brano jeszcze pod uwagę: armatę 47 mm "Pocisk", 55 mm armatę opracowywaną przez Zakłady Starachowickie, 47 mm armatę inżyniera Rogla, 40 mm armatę L55, 40 mm armatę Vickers i 40 mm armatę ponownie z Zakładów Starachowickich (przeciwlotniczy Bofors?). Problemy i dylematy związane z wyborem uzbrojenia przeciwpancernego nie dotyczyły tylko broni pancernej, trzeba podkreślić, że poszukiwania te obejmowały całe siły zbrojne i ostatecznie zakończyły się one wyborem szwedzkiego Bofors-a i jego armaty kalibru 37 mm. Perturbacje te spowodowały uruchomienie produkcji czołgu 7TP w opisanym powyżej wariancie przejściowym- dwuwieżowym. Jarzmo jednowieżowego 7TP wraz z uzbrojeniem Strategiczny wybór produktu Boforsa, pozwolił by w grudniu 1935 roku zlecić Szwedom opracowanie żelaznej wieży modelowej, co też się stało i taka wieża przybyła do Polski wraz z dokumentacją w połowie listopada następnego roku. Stała się ona wzorem do opracowania wariantu seryjnego (prace prowadził również inż. Fabrykowski) a ona sama zainstalowana została w styczniu 1937 roku na przebudowanym (m.in. zmiana stropowej płyty kadłuba, baterie akumulatorów przeniesiono z przedziału bojowego do napędowego) prototypowym "Smoku". Jego testy, głównie ogniowe, przeprowadzono pomiędzy 3 a 17 lutym 1937 roku. Pozytywny ich wynik pozwolił na zaakceptowanie wieży (po modyfikacji obejmującej m.in.: umieszczenie dodatkowej niszy z tyłu wieży, instalację włazu w stropie wieży a nie w tylnej ściance, montaż pancernej osłony oporopowrotnika) jako elementu czołgu 7TP. Krótka charakterystyka 7TP z armatą wz. 37

4 Opiszmy zmiany jakie dotknęły pojazdy pomiędzy pierwszą serią produkcyjną czołgów dwuwieżowych, a kolejną czołgów jednowieżowych. Zacznę od opisu wieży, najistotniejszego wyróżnika. Zbudowana w kształcie ściętego stożka na zasadzie przykręcanych do szkieletu pochylonych płyt pancernych o różnej grubości. Przód, boki i tył miały 15 mm osłonę pancerną, strop 8-10 mm. Wieża nie została zamontowana symetrycznie do kadłuba, lecz przesunięto ją ku lewej jego stronie celem poprawy warunków pracy kierowcy. Jej ręcznym obrotem zajmował się strzelec. Z otworów w przedniej części wystawało uzbrojenie, celownik optyczny i oporopowrotnik armaty. Stanowisko karabinu maszynowego i oporopowrotnik były osłonięte dodatkową osłoną o grubości odpowiednio:8 ( 18 mm przód?) i 10 mm. W wieży modelowej Boforsa nie było z tyłu konstrukcji dodatkowej niszy, jednak Polski użytkownik zakładał jej powstanie już w momencie opracowywania jej rysunków technicznych. Dla niszy przewidziano dwa zadania, pod względem masowym miała to być przeciwwaga dla znajdującego się z przodu przede wszystkim uzbrojenia, natomiast jej powierzchnię użytkową już od początku, czyli 1937 roku, postanowiono wykorzystać dla radiostacji czołgowej. W stropie, nad stanowiskiem dowódcy znajdował się pojedynczy właz, który służył również drugiemu członkowi obsady wieży- strzelcowi. Także w stropie, ale w jego przedniej części, zamontowano otwór wentylacyjny. Znacznej rozbudowie poddano środki obserwacyjno-celownicze. O ile kierowca pozostał tylko ze swoją szczeliną we włazie, to w wieży zamontowano: sprzężony z uzbrojeniem celownik optyczny LCz-1x30 (stosowany również w dwuwieżowym 7TP), sprzęgnięty z jarzmem i umieszczony w stropie celownik peryskopowy wz. 37C.A.(oba obsługiwane przez strzelca), zamocowany na pokrywie włazu odwracalny peryskop dowódcy wz. 34 (skonstruowany przez kpt. Gundlacha przyszły standard w broni pancernej świata) oraz dwie szczeliny obserwacyjne po obu bokach wieży. Z obu stron wieży umieszczono dwa zamykane zasuwami otwory, które wykorzystywano do prowadzenia ognia z indywidualnego uzbrojenia załogi. Celownik peryskopowy wz. 37C.A. posiadał powiększenie x1,2 i pionowe pole widzenia od - 15 do + 25 stopni. Natomiast peryskop Gundlacha zezwalał na dookrężną obserwację terenu w i identycznie jak w przypadku celownika od -15 do + 25 stopni w pionie. Do prowadzenia ognia z postoju używano lunety celowniczej, przy ogniu w ruchu- celownika peryskopowego. Niektóre jednowieżowe 7TP otrzymały planowaną w tylnej niszy radiostację. Seryjnie montowano tyko radiostacje typu N2C, których przed II wś zakupiono prawdopodobnie 38 sztuk (1937-2, , szt.). Zasada była podobna jak w przypadku czołgów dwuwieżowych, sprzęt łączności otrzymywały pojazdy dowódców plutonu, kompanii i batalionu. Z racji pojedynczej wieży, inaczej montowano maszty antenowe. Na stropie niszy wieży swoje miejsce miała antena odbiorcza, a z jego lewej strony antena nadawcza. Wymiana wieży pociągnęła za sobą zmianę uzbrojenia. Od strony dowódcy umieszczono półautomatyczną armatę przeciwpancerną wz. 37 kalibru 37 mm, czołgowy wariant armaty wz. 36. Armata wyposażona była w oporopowrotnik i mogła prowadzić ogień w przedziale od - 10 do + 20 stopni w pionie i 360 stopni w płaszczyźnie poziomej. Szybkostrzelność praktyczna to 10 strz./min. Jako amunicję stosowano scalone naboje: przeciwpancerne (wz. 36), przeciwpancerno-smugowe i odłamkowo-burzące. Pocisk przeciwpancerny wz. 36 przebijał ustawioną prostopadle pancerną płytę 60 mm z 300 metrów, 48 mm z 500 m, 30 mm z 1000 m i 20 mm z 2000 metrów. Bofors, pociskom o masie 700 gram zapewniał prędkość początkową w granicach 800 m/s i maksymalną donośność balistyczną 7100 metrów. Łącznie w 7TP przewożono 80 naboi, z których tylko 4 znajdowały się w wieży (jej prawa, przednia strona). Za ładowanie armaty odpowiadał dowódca czołgu a za celowanie, w tym i naprowadzanie armaty (za pomocą korb) strzelec. Pomocnicze uzbrojenie stanowił sprzężony z armatą i standardowy dla Wojska Polskiego lat 30-tych karabin maszynowy Browning wz. 30 z zapasem 3960 naboi. Strop wieży 7TP ze zdemontowanym peryskopem Gundlacha O innych, raczej mniej istotnych i widocznych wyróżnikach jednowieżowego czołgu 7TP należałoby wspomnieć o mniejszej gabarytowo blaszanej osłonie wału przegubowego, zamiast dwóch jednej (prawdopodobnie) tablicy przyrządów kierowcy czy akumulatorach przeniesionych z przedziału bojowego do napędowego. Modyfikacje Chyba pierwszą istotną zmianą, była modyfikacja układu opancerzenia tylnej części kadłuba poprawiająca chłodzenie napędu czołgu. Dodatkowo jego tylne podwójne drzwi "grillowe" wymieniono na model z wypełnieniem pełnym. Zmiany te przetestowano podczas kolejnego rajdu sprzętu pancernego tj. w dniach 22 czerwca-12 lipca 1935 roku i wdrożono w kolejnych partiach zamawianego sprzętu

5 (prawdopodobnie od "3 serii"- pojazdy zamówione w 1937 roku). Pojazdy z kolejnych zamówień (także "3 seria"?) otrzymały nowszy wariant gąsienic, o ile konstrukcja czy długość pozostały bez zmian, o tyle zmieniono ich szerokość, zmniejszając ją w stosunku do tej z pierwszych modeli czołgu. Od października 1936 roku zmieniono tłumik wydechowy (na model znany z ciągnika C 7P), przenosząc go jednocześnie z dolnej do górnej części tylnej płyty kadłubowej (ponad drzwi). W trakcie eksploatacji lub w kolejnych seriach instalowano różne typy rozruszników czy pompy wtryskowej. W ramach rozwoju czołgu 7TP pracowano także, lecz nie wdrożono tak interesujących prac jak np. wykorzystanie zmodyfikowanych żyroskopowych busoli lotniczych w nawigacji lądowej. Przy modyfikacjach wypada wspomnieć o trzech pojazdach powstałych na bazie czołgu 7TP. Pierwszy to dobrze znany, wymieniany już w tekście i skierowany do produkcji seryjnej ciągnik gąsienicowy C 7P. Drugi to pojazd przeciwlotniczy uzbrojony w dwa sprzężone ze sobą nkm kalibru 20 mm FK wz. 38. Jego prace realizowano od 1937 roku, po czy w roku kolejnym przerwano je koncentrując się na przezbrojeniu tankietek we wspomniane nkm-y. No i trzeci pojazd, swego czasu określany jako czołg 7TP wz. 1939, a potem 9TP- czyli jak sama nazwa wskazuje kolejne rozwinięcie produkowanej od połowy lat 30-tych modyfikacji Vickersa. Dość powiedzieć, że w jego przypadku skończyło się na dwóch prototypach a zawierucha wojenna nie pozwoliła na jego realizację. Opis 9TP z pewnością zasługuje na oddzielny artykuł, czego z pewnością Redakcja Militarium się podejmie. Wyposażenie specjalne W tym miejscu należy wspomnieć o urządzeniach sapersko-inżynieryjnych, przyczepach ewakuacyjnych, agregacie rozruchowym czy prowadnicy szynowej. Zacznę od krótkiego opisu tej ostatniej, gdyż jej opracowaniem zajęto się najwcześniej. Zasada tego typu prowadnic polegała na konstrukcji kolejowego nośnika (wagonu-platformy) na którym umieszczano pojazd, który moment obrotowy ze swojego napędu przenosił na koła wagonu tym samym wprowadzając go w ruch. Najczęściej tego typu konstrukcje dołączano do pociągów pancernych jako drezyny. W przypadku Wojska Polskiego, głównym założeniem dzięki któremu konstrukcja powstała była chęć wyposażenia w nie wojsk kolejowych. Projekt prowadnicy powstał w Biurze Konstrukcyjnym poznańskich zakładów Cegielskiego, po czym pierwsze próby na prototypie przeprowadzono w lipcu 1936 roku. W testach i próbach trwających do połowy 1939 roku uczestniczył dwuwieżowy "żelazny" "Smok". Prowadnice skierowano do produkcji seryjnej w 1939 roku (zamówiono 16 sztuk), z przeznaczeniem jednak pod ciągniki gąsienicowe C7P. Nic nie stało na przeszkodzie, by ich miejsce zajęły także czołgi 7TP. Słoń podczas testów z prowadnicą kolejową Z końcem 1938 roku nabyto pierwsze doświadczenia "operacyjne", a związane to było z operacją zajęcia Zaolzia. W ramach SGO "Śląsk" w działaniach uczestniczyły m.in. czołgi 7TP (2 kompanie). Napotkane w tej operacji zapory przeciwczołgowe dały się we znaki polskim wozom. By w przyszłości ułatwić ich manewr w takim środowisku pracowano m.in. nad montowanym przed czołgiem taranem rozbijającym przeszkody, spychaczem zasypującym rowy lub przesuwającym elementy czy kładką mostową z przęsłem o rozpiętości 8 metrów i nośności ok. 10 ton. Wszelkie te działania zakończyły się na badaniach prototypów i nie wprowadzono (nie zdążono przed wrześniem 1939) ich do uzbrojenia WP. Smok z modelową wieżą Boforsa Wprowadzono natomiast do pododdziałów technicznych batalionów pancernych elektrownie czołgowe EC- 1 instalowanych na jednoosiowych przyczepkach. Pierwszy jej prototyp powstał z końcem 1936 roku. Elektrownia taka składała się z silnika gaźnikowego i prądnicy a jej zadaniem było awaryjne uruchomianie silnika czołgu w przypadku uszkodzenia akumulatorów czy rozrusznika. Podjęto także produkcję seryjną trzyosiowych przyczep ewakuacyjnych przeznaczonych do transportu uszkodzonych czy niesprawnych czołgów. Pierwszy jej prototyp powstał z końcem 1937 roku w PZInż. Następnie trwały badania i testy, które pozwoliły na złożenie w czerwcu 1938 roku zamówienia na siedem takich przyczep. Na wiosnę roku następnego zrealizowano je i wraz z ciągnikami C7P uczestniczyły w działaniach podczas Kampanii Wrześniowej. Należy dodać, że latem 1939 roku złożono kolejne zamówienie, tym razem na 26 przyczep, jednak trudno orzec jak i czy w ogóle przebiegała jego realizacja.

6 Produkcja 18 marca 1935 roku Dowództwo Broni Pancernych zamówiło w PZInż. 22 czołgi 7TP (wariant dwuwieżowy) z nieco ponad rocznym terminem ich dostawy (25 marzec1936). Pierwsze cztery seryjne czołgi powstały w 1935 roku, ostatnie osiemnaście w roku kolejnym. Instalowane na tych czołgach tych wieże pochodziły z przezbrojonych 22 Vickersów. Na kolejną umowę trzeba było poczekać blisko rok, 7 lutego 1936 roku zamówiono kolejne 16 pojazdów w wariancie dwuwieżowym. W trakcie ich produkcji zmieniono warunki umowy na dostawę części pojazdów (14 sztuk) w wariancie jednowieżowym. Początkowo zakładany termin realizacji- styczeń przesunął się na kolejne miesiące tego roku. Nieznana jest dokładna data kolejnego zamówienia. Umowa podpisana musiała jednak być na początku 1937 roku, skoro termin odbioru obejmujących nią 18 czołgów wyznaczono na 30 października tego roku. Z racji zmian jakie dotknęły "2 serię" ich odbiór także się przesunął i zakończony został w maju 1938 roku. Chyba najbardziej znane zdjęcie z montażu czołgów w PZInż Zwracając uwagę na terminy dostaw kolejnej zakupionej partii (1 stycznia- 3 czerwca 1938 roku), należy także założyć, że umowę na aż 49 sztuk pojazdów podpisano jesienią 1937 roku. Faktycznie czołgi przekazano w okresie listopad maj 1939 (16 sztuk w 38 i 33 w 39 roku). Finanse, jakie uzyskano na tak znaczne zamówienia czołgów w 1937 roku (w dwóch zamówieniach łącznie 67 sztuk), pochodziły ze sprzedanych z początkiem tego roku trzech kompanii czołgów FT-17 do Urugwaju (najprawdopodobniej docelowym odbiorcą była republikańska Hiszpania). Rok 38 to jedno, stosunkowo niewielkie zamówienie. Złożono je w czerwcu tego roku i dotyczyło 16 pojazdów z terminem dostawy 30 maja 1939 roku (i tak przekazane WP). Kolejny rok, rok wojny to nagłe "ożywienie" w ilości umów i liczbie czołgów je obejmujących. Zaczęło się w kwietniu 1939 roku, gdy w PZInż. ulokowano umowę na 32 sztuki 7TP z terminem odbioru pomiędzy 31 sierpnia (11 sztuk, co zrealizowano) a 30 września (pozostałe). Wydaje się, że ta umowa nie wynikała z wydarzeniami związanymi z upadkiem Czechosłowacji (koniec marca) lecz po prostu z możliwościami ursuskiego producenta. Nie zapominajmy, że do końca maja trwały dostawy wozów zakontraktowanych w czerwcu ubiegłego roku. 5 czerwca złożono zamówienie na 50 sztuk (termin dostawy grudzień 39- luty 1940, oczywiście niezrealizowane), 29 czerwca kolejne 50 sztuk (marzec-kwiecień 1940) i 8 sierpnia 1939 roku także 50 czołgów (maj-czerwic 1940). Może się wydawać, że przynajmniej dwie ostatnie umowy były już aktem desperacji polskich władz wojskowych, wobec pogarszającej się w tym okresie, w zasadzie sytuacji międzynarodowej. Jednak faktem również jest, że w latach nastąpiła znaczna rozbudowa zakładu produkcyjnego, co według ówczesnych pracowników PZInż. pozwalało na uzyskanie od stycznia 1939 zdolności do produkcji 24 czołgów miesięcznie. Łącznie, w latach zbudowano 132 seryjne czołgi 7TP. Z tej liczby 24 czołgi powstały w wariancie dwuwieżowym, a 108 z armatą 37mm. Przedwojenna służba w Wojsku Polskim Pierwsze cztery seryjne czołgi 7TP skierowano we wrześniu 1935 roku do 3 batalionu pancernego w Warszawie. Oczywiście były to pojazdy dwuwieżowe z "1 serii". W pierwszej połowie 1936 roku do dyspozycji warszawskiego batalionu oddano jeszcze 14 czołgów, co pozwoliło na sformowanie pierwszej, liczącej 15 sztuk 7TP kompanii mobilizowanej na czas zagrożenia (tzw. zapas "a") oraz pozostawienie 4 czołgów w ramach kompanii szkolnej. W tym miejscu wypada napisać kilka słów o organizacji polskiej broni pancernej kilka lat przed wybuchem II wś. Otóż bataliony pancerne nie były związkami stricte bojowymi, lecz bazami, w których przeprowadzano szkolenie, remonty, modernizacje i w których mobilizowano pododdziały czołgów lekkich, rozpoznawczych, samochodów pancernych, osobowych, sanitarnych i ciężarowych czy to do samodzielnego działania czy to dla różnorakich związków wyższego szczebla (np. brygady kawalerii). Z liczącej 22 sztuki "1 serii" cztery pojazdy otrzymało centrum Wyszkolenia Broni Pancernych w Modlinie, a konkretnie jego 11 batalion pancerny. Chciałbym przypomnieć, że w Modlinie od sierpnia 1935 roku znajdował się także drugi prototyp- "Słoń". Dostawy kolejnych produkowanych na razie w ilości nastu sztuk rocznie czołgów realizowano w dalszym ciągu dla 3 batalionu. W końcu 1937 roku otrzymał on pojazdy powstałe w ramach "2 serii" (większość to

7 jednowieżowe) a do maja następnego roku pojazdy "3 serii". Dostawy pozwoliły na wystawienie kolejnych dwóch mobilizacyjnych kompanii. W drugiej połowie lat 30-tych, czołgi 7TP stały się stałym bywalcem dużych ćwiczeń międzydywizyjnych czy elementem demonstracji siły państwa polskiego w organizowanych defiladach z okazji różnorakich rocznic. 3 batalion wystawił komponent pancerny w sile dwóch kompanii czołgów 7TP (32 czołgi), który wraz z innymi pododdziałami pancernymi (łącznie 112 czołgów i samochodów pancernych) uczestniczył jesienią 1938 roku w zajmowaniu czechosłowackiego Zaolzia. Po 3 batalionie i CWBrPanc przyszła kolej na 2 batalion pancerny z Żurawicy. Prawdopodobnie dopiero w okresie grudzień maj 1939 do jednostki tej przybyło gros "4 serii produkcyjnej". Pozostałą część wozów z tego zamówienia przekazano 3 batalionowi celem wymiany pojazdów dwuwieżowych, które z kolei przeszły do 2 batalionu i CWBrPanc (4 czołgi dwuwieżowe i 1 z armatą 37mm, chociaż ten ostatni być może pochodził prosto z linii produkcyjnej). Tak więc, wg danych (J. Magnuski, ntw 12/96) na dzień 15 sierpnia 1939 roku czołgi 7 TP znajdowały się w: - 2 batalion pancerny (Żurawica): 57 czołgów (w tym 10 dwuwieżowych), w tym 26 w zapasie mobilizacyjnym (tylko z armatą 37mm), 23 jako szkolno-mobilizacyjne (w tym 2 dwuwieżowe) i 8 szkolnych (tylko dwuwieżowe); - 3 batalion pancerny (Warszawa): 56 czołgów (w tym 7 dwuwieżowych), w tym 26 w zapasie mobilizacyjnym (tylko z armatą 37mm), 23 jako szkolno-mobilizacyjne (tylko z armatą 37mm) i 7 szkolnych (tylko dwuwieżowe i w tym prototypowy "Słoń"); - 11 batalion pancerny CWBrPanc(Modlin): 10 czołgów ( 8 dwuwieżowych, a wśród 2 jednowieżowych jeden to prototypowy "Smok"), wszystkie pojazdy widniały jako szkolne; - Państwowe Zakłady Inżynierii: 11 sztuk z armatą 37mm w trakcie prób odbiorczych. Łącznie więc, wraz z dwoma prototypami dostępne były 123 czołgi 7TP (w tym 25 dwuwieżowych). Kampania wrześniowa 1939 Wraz z ogłoszeniem mobilizacji sformowano dwa bataliony czołgów lekkich- 1 (przez 3 batalion pancerny) i 2 (niekiedy określany numerem 301, formowany przez 2 batalion pancerny). Każdy z nich składał się z dowództwa (1 czołg), trzech kompanii czołgów (po 16 czołgów) i kompanii techniczno-gospodarczej. Łącznie w batalionie było po 49 sztuk 7TP w wariancie jednowieżowym. Co istotne oba bataliony skierowano do strategicznego odwodu WP, czyli Armii "Prusy" dowodzonej przez gen. Dąb-Biernackiego. Na początku Kampanii w Warszawie, sformowano jeszcze dwa, improwizowane pododdziały czołgów 7TP. Pierwszy z nich liczył 11 pojazdów jednowieżowych (pojazdy przechodziły próby odbiorcze w Forcie Wola) pod dowództwem kpt Grąbczewskiego, i drugi, prawdopodobnie także liczący 11 czołgów, tym razem dwuwieżowych pochodzących z CWBrPanc (7 sztuk) i 3 batalionu pancernego. Dowódcą tej kompanii był kpt. Michałkowski. Pozostawiony gdzieś na drodze odwrotu, jednowieżowy 7TP, 1939 Wybuch wojny zastał oba największe związki pancerne WP w transporcie, 1 bczl (dca mjr Kubin) dopiero 3 września znalazł się na pozycjach w rejonie miejscowości Końskie, natomiast 2 bczl (dca mjr Karpow) został "przejęty" przez Armię "Łódź" i skierowany w rejon Piotrkowa. W rejonie tego miasta miało miejsce jedno z największych starć pancernych Września 39, w dniach 4-5 września 2 bczl zniszczył w walce m.in. około 15 pojazdów pancernych wroga, ponosząc przy tym nieco mniejsze straty. Pojedynczymi kompaniami atakowano próbowano atakować i powstrzymywać przeprawiające się przez rzekę Prudka pododdziałami niemieckiej 4 DPanc a potem atakując także 1 DPanc. W dniach 6-10 września oba bataliony z dużymi stratami, wynikłymi głównie z porzucania uszkodzonych czołgów, braku paliwa dotarły za Wisłę, 2 bczl znalazł się 8 września w Miłosnej, 1 bczl prowadząc walki odwrotowe i osłonowe (w walkach o Głowaczów polskie czołgi zniszczyły m.in. niemiecki czołg PzKpfw IV) swymi głównymi siłami znalazł się w rejonie Ryk (10 września), skąd skierowano go dalej na przedmieścia Lublina, później w rejon Krasnegostawu. Tak naprawdę siły 1 bczl składały się z 3 kompanii czołgów i kompanii technicznogospodarczej. Pozostałe dwie kompanie utraciły cały swój sprzęt po zachodniej stronie Wisły. Kompanie Obrony Warszawy wspierały obronę stolicy oraz uczestniczyły w różnorakich działaniach nękających (np. wypad na Okęcie 12 września- po nim w wyniku strat z obu kompanii stworzono jedną). 11 września 2

8 bczl wycofał się aż do Brześcia nad Bugiem, gdzie z jego resztek sformowano samodzielną kompanię czołgów lekkich przeznaczoną do asystowania sztabowi Naczelnego Wodza. 14 września kompania ta wyruszyła w kierunku Kowla (staczając po drodze przynajmniej dwie potyczki) i dotarła do tego miasta 16 września. Dzień później, już bez sprzętu pancernego (został spalony) skierowana została ku rumuńskiej granicy, ostatecznie żołnierze przekroczyli granicę z Węgrami. 1 batalion (łącznie 22 wozy 7TP) po dotarciu w rejon Krasnegostawu (14 września) z podporządkowaniem mjr Majewskiemu dowódcy 11 dywizjonu pancernego. 15 września zgrupowanie Majewskiego podporządkowano Warszawskiej Brygadzie pancerno-motorowej i ruszono na Tomaszów Lubelski (dca Armii "Lublin" zakładał przebicie się dalej na Lwów). Wieczorem 17 września zajęto podstawy wyjściowe ku atakowi na miasto dnia następnego. Czołgi 7TP wspierały w ataku 3 kompanię 1 pułku strzelców pieszych (pułk zmotoryzowany ze składu WBPanc-Mot). Czołgi wyprzedziły w natarciu piechotę, przełamały m.in. opór stanowisk przeciwpancernych (zniszczono 5 spośród znajdujących się tu 8 niemieckich działek) i wdarły się do Tomaszowa likwidując kolejne stanowiska niemieckie. Miasto częściowo opanowano. Jednak sytuacja była groźna, od południowego zachodu do miasta zbliżał się niepełny niemiecki 4 pułk czołgów i II batalion 3 pułku czołgów (oba z 2 DPanc). Uderzyły one nie bezpośrednio na miasto, lecz w rejon pomiędzy Pasiekami a Tomaszowem. Ku nim wyruszyły dwa plutony 7TP jednak tracąc gros pojazdów (zniszczony 1 czołg, 7 zdobytych - relacja Niemców) nie powstrzymały ataku (zniszczyły 4 pojazdy niemieckie) co zmusiło do opuszczenia dopiero co opanowanej części Tomaszowa. Dowództwo Brygady ponowiło atak, tym razem w nocy. Polskim oddziałom brakowało jednak już sił i ponownie zostały odrzucone ze znacznymi stratami, tak że następnego dnia liczba czołgów 7TP spadła do 7 sztuk. Brakowało paliwa, czołgi ustawiono jakie stałe punkty oporu w rejonie wsi Zielone. Wieczorem, 19 września ponowiono atak, jak się miało okazać już ostatni. Do ataku wraz z piechotą poszły ostatnie sprawne czołgi lekkie, jednak huraganowy ogień z przygotowanych stanowisk niemieckiej obrony atak załamał, ocalał jeden czołg 7TP. O świcie 20 września poproszono Niemców o rozmowy kapitulacyjne, walka się skończyła. Atak na Tomaszów, to oprócz kilku ataków w rejonie Piotrkowa no i może jeszcze wypadu na Okęcie to jedyne tego typu operacje z udziałem czołgów 7TP w Kampanii 39 roku. Generalnie pododdziały rozdzielano na pojedyncze plutony i tak używano, często bez pomysłu na ich racjonalniejsze wykorzystanie. Ich udział to najczęściej rozpoznanie, dozorowanie czy wspieranie linii obronnych. Szkoda, że nie pokuszono się na bardziej masowe użycie dostępnych czołgów w działaniach bardziej zaczepnych, a była ku temu okazja, choćby pierwsze dni września, gdy w rejonie Piotrkowa, blisko siebie znalazły się oba duże pododdziały czołgów lekkich. Nie przypadkowo użyto ich na możliwą skalę pod Tomaszowem, Armią "Lublin" dowodził generał Piskor, zwolennik broni pancernej. Co można powiedzieć o samym czołgu, przede wszystkim jego podstawowym atutem było dobre uzbrojenie przeciwpancerne mogące bez problemu pokonywać pancerz ówczesnych niemieckich wozów. Uzbrojenie dobre, jednak niestety nie da się tego powiedzieć o opancerzeniu (zresztą czego oczekiwać po czołgu lekkim z lat 30-tych), niemiecki PzKpfw II i jego armatka kalibru 20 mm (KwK 30) nie miała problemów z penetracją czołowego pancerza 7TP z bliskiej odległości (np. Pzgr 39 przebijał 14mm pochyloną pod kątem 30 stopni płytę pancerną z dystansu 500 metrów ). Pewnym antidotum miał być wzmocniony 9TP, niestety nie zdążył. 7TP testowany przez Rosjan w Kubince, 1940 Część zdobytych czołgów wykorzystali Niemcy i użyli ich m.in. podczas operacji Fall Gelb w składzie 4 kompanii 1 pułku czołgów 1 DPanc. Jeden z pojazdów jednowieżowych testowali Rosjanie na terenie swojej słynnej Kubinki. Niestety, wojennej zawieruchy nie przetrwał żaden egzemplarz czołgu 7TP (mający największe na to szanse, pojazd z Kubinki poszedł na przetop). W muzeach zachowały się tylko pojedyncze elementy (m.in. w warszawskim MWP części zawieszenia) chociaż ostatnio (początek 2006 roku) pojawiła się inicjatywa entuzjastów by zbudować jego replikę, prace trwają, mam nadzieję że wkrótce zobaczymy efekt. Dane taktyczno-techniczne (w nawiasie wóz dwuwieżowy): - masa bojowa: 9900 kg ( 9400 kg ); - długość: ok. 460 cm (tłumik u góry); - szerokość: 240 cm ; - wysokość: 227,3 cm ( 218,1 cm ); - prześwit: 38 cm ;

9 - nacisk jednostkowy: ok. 0,6 kg/cm2; - moc jednostkowa: 11,1 KM/t (11,7 KM/t); - zasięg po drodze (terenie): 150 km ( 130 km ); - prędkość maksymalna: 32 km/h ; - promień skrętu: 2,5 m ; - pokonywane wzniesienia: do 35 stopni; - pokonywane brody: do 1 m ; - pokonywane rowy: o szerokości do 1,8 m