Hipokryzja postrzegania Natury 2000: nowe możliwości czy nowe problemy?

Transkrypt

1 Hipokryzja postrzegania Natury 2000: nowe możliwości czy nowe problemy? Jędrzej Grygoruk Białystok

2 Słowo hipokryzja według słownika języka polskiego oznacza: fałszywość, dwulicowość, nieszczerość i obłudę. Personifikując ten wyraz, czyli odnosząc go do postaw ludzkich, jako człowieka hipokrytę określamy kogoś, kto jest fałszywy, dwulicowy i nieszczery w swoich opiniach lub też poglądach. Nawiązując do tematu artykułu, forma ochrony przyrody, jaką jest Natura 2000 spowodowała wiele postaw, które określić można mianem hipokrytów. Duża część naszego społeczeństwa charakteryzuje się tą cechą z jednej strony mówiąc o najmłodszej formie ochrony przyrody w naszym kraju, jako o czymś dobrym, dającym szansę na rozwój, wpływającym na poprawę czystości środowiska zaś z drugiej, jako o czymś złym, co wprowadza same ograniczenia i zakazy, czymś, co bardziej chroni ptaszki i roślinki niż człowieka. Często ludzie mieszkający na obszarach objętych Programem Natura 2000 nie wiedzą o niej nic lub ich wiedza opiera się na usłyszanych od sąsiada opowieściach i wymyślonych na poczekaniu prawach, których w rzeczywistości nie ma. Taka wiedza niepoparta żadnymi prawnymi uwarunkowaniami jest bezużyteczna. W czasie realizacji projektu pt. Partnerski System Zarządzania Zmianą Gospodarczą na Obszarach Natura 2000, przeprowadzono wiele badań wśród lokalnych społeczności, których wyniki przedstawione poniżej pomogą zrozumieć istotę problemu opisywanego w artykule. Dwulicowości w postrzeganiu Natury 2000 występuje w przekroju całego społeczeństwa, poprzez osoby wykształcone, zajmujące kierownicze stanowiska, aż do zwykłych ludzi zamieszkujących te obszary. Internet obecnie jest chyba najpowszechniejszym źródłem informacji na wszelkiego rodzaju tematy. Wiedza oparta na informacjach znalezionych w sieci stanowi dużą część tego, co wiemy o świecie i o tym, co się wokół nas dzieje. Większość stron internetowych jak chociażby Wrota Podlasia stanowiąca wizytówkę naszego regionu pokazuje nam jak istotne są walory przyrodnicze województwa podlaskiego. Na głównej stronie portalu umieszczono duże zdjęcie przedstawiające dziką rzekę Narew, która stanowi jedno z największych i najcenniejszych skarbów naszego regionu, ale też i całego kraju. Jest to również miejsce objęte Naturą Dlaczego zamiast tego zdjęcia nie ma np. zdjęcia jakiejś wielkiej fabryki czy też zdjęcia z Białegostoku? Może dlatego, że naprawdę w naszym regionie nie mamy cenniejszych rzeczy, a niżeli właśnie te piękne niezniszczone do końca przez człowieka 2

3 naturalne krajobrazy. Idąc dalej, otwieramy na tej samej stronie zakładkę Informacje ogólne na początku znajdują się opisy czterech parków narodowych naszego województwa, a dopiero potem napisana jest informacja o rolnictwie w naszym regionie i dopiero na końcu widzimy krótką notkę o przemyśle. Analizując powyższe, można dojść do wniosku, że rzeczywiście walory przyrodnicze są ważne dla nas mieszkańców jednego z najpiękniejszych regionów naszego kraju, ale czy na pewno? Oglądając większość witryn internetowych gospodarstw agroturystycznych dojdziemy do podobnych wniosków. Duża ich część, jako główny walor opisuje dziką przyrodę. Do promocji naszego województwa wykorzystuje się przede wszystkim Naturę Podkreśla się duże znaczenia obszarów objętych ochroną prawną i zawsze na pierwszym planie pokazuje się niezniszczony krajobraz. Wyniki badań przeprowadzonych na obszarach funkcjonalnych Puszczy Knyszyńskiej i Pojezierza Suwalskiego przedstawione poniżej pokazują jednak zupełnie odwrotną sytuację. Mieszkańcy naszego województwa w ramach projektu Zarządzanie zmianą gospodarczą na obszarach Natura 2000 brali udział w badaniu, którego celem było określenie specyfiki obszaru oraz ocen warunków życia i gospodarowania na obszarach przyrodniczo cennych. Jednym z pytań takiego wywiadu było: Jak ogólnie ocenia Pani/Pan funkcjonowanie Programu Natura 2000 na wskazanym obszarze? Odpowiedzi były następujące: Negatywnie ponieważ: -Blokuje rozwój regionu. -Za dużo biurokratyzacji i zakazów. -Nie zatwierdzono jeszcze ostatecznych planów, więc jest w miarę dobrze, ale po zatwierdzeniu będzie bardzo źle -Obejmuje zbyt dużą powierzchnie gminy. -Nikt nie zrobił inwentaryzacji obszaru przed objęciem jej Programem N Najpierw wyznaczono obszary, a potem zastanawiano się, co tu chronić. -Za duże wymagania prawne. -Dopiero za kilka lat poznamy tak naprawdę złe konsekwencje tego Programu. 3

4 -Program jest źle zrobiony. Pozytywnie, ponieważ: -Dba się o zachowanie naturalnych walorów przyrody. -Wspiera się turystykę. -Nie buduje się dużych fabryk. -Stawia wymagania społeczeństwa, rolników. -Dba o czystość wód i całego środowiska. W jakim zakresie polepszyły się warunki życia mieszkańców? -Zahamowanie ingerencji człowieka w przyrodę. -Czystsze środowisko. -Zachowanie unikalnych walorów przyrodniczych. -Część osób potrafiła wykorzystać N2000 do własnych celów. W jakim zakresie pogorszyły się warunki życia mieszkańców? -Uciążliwość przepisów. - Walka z wiatrakami. -Blokada inwestycji. -Coraz większe bezrobocie. -Zakaz korzystania z walorów przyrody. -Każde nowe ograniczenie pogarsza warunki życia. Zmiany niekorzystne w turystyce: -Zakazy wstępu do lasu. -Zakazy zbierania grzybów, jagód, itd. 4

5 -Ograniczenie turystyki przez zakazy. -Blokuje rozbudowę bazy turystycznej. -Blokuje rozwój infrastruktury turystycznej. -Zły PR N2000 (mniej turystów). Najlepszym przykładem na brak podstawowej wiedzy mieszkańców o obszarach Natura 2000 jest pytanie ostatnie i odpowiedź Zakaz wstępu do lasu i zakaz zbierania grzybów i jagód. Oczywiście jest to nieprawda. Na obszarach Natura 2000 można wchodzić do lasu i zbierać grzyby czy też jagody. Nie ma takich zakazów. Analiza następnych pytań i odpowiedzi utwierdza w przekonaniu, że Natura 2000 nie ma dobrej opinii wśród mieszkańców naszego województwa. Kolejnym z analizowanych pytań jest: Obszar, na którym Pani/Pan mieszka od kilku lat objęty jest Programem chroniącym przyrodę Natura Czy uważa Pani/Pan, że włączenie tych terenów: 5

6 9% polepszyło warunki życia mieszkańców pogorszyło warunki życia mieszkańców nie mam zdania 24% 67% Jak widać na wykresie tylko niecałe 10% respondentów odpowiedziało, że Natura 2000 poprawiła warunki ich życia. Prawie trzy razy tyle osób odpowiedziało, że Program pogorszył sytuację na danym terenie. W przypadku tego pytania prawie 70% pytanych nie miało zdania. Wnioski, jakie się nasuwają nie stawiają w dobrym świetle najmłodszej formy ochrony przyrody. Większość osób uważa, że Natura 2000 to coś złego. Często argumenty, jakimi osoby podpierały się podczas przeprowadzania ankiety nie były zgodne z prawdą. Nikt jednak tutaj nie badał źródła wiedzy, a tylko wiedzę, która nie zawsze pokrywa się z rzeczywistością. Istotnym pytaniem, na jakie odpowiadali ankietowani, z punktu widzenia tematu artykułu było: Czy Pani/Pana zdaniem, jeśli Państwo obejmie dany teren ochroną przyrody, to wpłynie to na rolnictwo: 6

7 8% korzystnie niekorzystnie nie mam zdania 47% 45% Wnioski, jakie nasuwają się po przeanalizowaniu odpowiedzi respondentów, w tym przypadku są również niekorzystne dla Natury Aż 45% osób uważa, wprowadzanie nowych form ochrony przyrody za niekorzystne dla rolnictwa. Tylko 8% odpowiedziało, że ma to korzystny wpływ. Mało osób pamięta tutaj o dopłatach rolnośrodowiskowych dla rolników, z jakich dopiero po objęciu ich programem Natura 2000 zaczęli korzystać. Niewiele osób zauważa też specjalne formy dofinansowania rolników, w przypadku, kiedy dane gospodarstwo leży w całości lub też w części na obszarze objętym jedną z form ochrony przyrody. Według ankietowanych, wprowadzanie nowych form ochrony przyrody wpływa niekorzystnie na bezrobocie. Pytaniem, jakie warto przeanalizować jest również: Czy Pani/Pana zdaniem, jeśli Państwo obejmie dany teren ochroną przyrody, to wpłynie to na poziom bezrobocia: 7

8 1% 21% zmniejszy się zwiększy się nie mam zdania 78% Zaledwie 1% respondentów uważa, że wprowadzenie nowych form ochrony przyrody przyczynia się do zmniejszenia bezrobocia na danym obszarze. Aż 21% twierdzi, iż bezrobocie zwiększy się na takim terenie. Dużo, bo aż 78% pytanych nie miało w tej kwestii zdania. Powołując się na inne badania należy przedstawić w artykule dane, które zostały uzyskane w wyniku badań realizowanych w ramach projektu Społeczno-gospodarcze uwarunkowania zrównoważonego rozwoju obszarów wiejskich objętych siecią Natura 2000 na terenie Zielonych Płuc Polski, realizowanego w Instytucie Rozwoju Wsi i Rolnictwa (IR-WiR) PAN w latach , finansowego przez Narodowe Centrum Badań i Rozwoju. Wyniki badania jakościowego przeprowadzonego w 2009 r. przedstawiają opinie burmistrzów i wójtów 33 gmin naturowych z obszaru Zielone Płuca Polski. Celem badania było uzyskanie opinii: czy i w jaki sposób sieć Natura 2000 wpływa na funkcjonowanie gmin? 8

9 Wyniki badań pokazały, że źródłem postrzegania przez samorządy obszarów Natura 2000 jako bariery rozwojowej, tłumiącej przedsiębiorczość jest przede wszystkim: - brak pełnej informacji przyrodniczej o obszarach chronionych, - brak udziału społeczeństwa w procesie wyznaczania obszarów, - brak informacji i słaba komunikacja odnośnie zasad ochrony gatunków i siedlisk, - słabe przygotowanie instytucjonalne i finansowe procesu wdrażania obszarów Natura Przyczyn takiego stanu można upatrywać w niewykorzystanym okresie przygotowawczym wdrażania sieci, zwłaszcza w słabym informowaniu społeczeństwa, niewystarczającym konsultowaniu granic ostoi. Badania pokazały, że po kilku latach funkcjonowania sieci Natura 2000 zaledwie 19,8% Polaków prawidłowo rozumie pojęcie Natura 2000: jako obszar ochrony oraz 14,6 % jako obszar o najwyższych walorach przyrodniczych w Europie. Warto pamiętać, że obszary objęte siecią Natura 2000 nie przestają być terenami wykorzystywanymi gospodarczo. Sieć posiada duży zasięg przestrzenny, i obejmuje obszary, na których są zlokalizowane podmioty gospodarcze reprezentujące różne branże m.in. leśnictwo, rolnictwo, rybołówstwo, turystyka, rekreacja. W tych miejscach pogodzenie funkcji ochronnych, społecznych i gospodarczych jest dużym wyzwaniem. Zgodnie z przepisami w odniesieniu do obszarów Natura 2000 nie ustanawia się zakazów, czy nakazów tak jak w odniesieniu do innych form ochrony przyrody, np. parków narodowych. Relacja gospodarka społeczeństwo środowisko została dokładnie zanalizowana w ramach projektu badawczego Społeczno-gospodarcze uwarunkowania zrównoważonego rozwoju obszarów wiejskich objętych siecią Natura 2000 na terenie Zielonych Płuc Polski, realizowanego przez IRWiR PAN w latach Badanie było przeprowadzone na trzech poziomach: 1) wszystkich gmin miejsko-wiejskich i wiejskich z obszaru ZPP (badania ilościowe; 341 gmin), 2) wybranych gmin objętych siecią Natura 2000 (badania jakościowe i ilościowe; 14 gmin), 3) specyficznych gmin (badania jakościowe; 5 gmin). 9

10 Wyniki uzyskane na podstawie danych statystycznych przedstawiają inny obraz wpływu obszarów Natura 2000 na rozwój ekonomiczny, niż badania subiektywnych odczuć mieszkańców przedstawione na początku artykułu. Gminy posiadające obszary Natura 2000 podają argument o ograniczeniu ich rozwoju poprzez obecność obszarów Natura 2000 związany z wycofywaniem się potencjalnych inwestorów, obawiających się skomplikowanych procedur związanych z uzyskaniem pozwoleń na lokalizację inwestycji. Natomiast badania pokazały, że argumentacja ta nie ma odzwierciedlenia w rzeczywistości: gminy z obszaru ZPP nie dysponują obiektywnymi ocenami kalkulacjami. W niektórych przypadkach ucieczka inwestorów wynika z braku dokumentów prawa miejscowego: przykładem może być wycofanie się firmy IKEA z gminy Jedwabno (100% jej powierzchni to obszary Natura 2000), spowodowane nie tyle obszarami chronionymi, ale właśnie brakiem miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego. Obecność obszarów Natura 2000 nie wstrzymuje rozwoju gospodarczego gmin, modyfikuje jedynie sposób przygotowania i realizacji inwestycji. Inwestycje muszą być przeprowadzane w taki sposób, aby jak najmniej ingerować w środowisko i negatywnie nie oddziaływać. Wydaje się, że obecność obszarów Natura 2000 może sprzyjać rozwojowi gmin, poprawie warunków gospodarowania i życia mieszkańców, zwłaszcza poprzez wykorzystanie marki Natury 2000 do rozwoju lokalnych produktów turystycznych, do zwiększenia atrakcyjności turystycznej danego obszaru, a w konsekwencji do korzyści finansowych dla lokalnej gospodarki. Przeszkodą w wykorzystaniu możliwości rozwojowych jest przede wszystkim negatywne postrzeganie sieci głównie, jako barierę dla rozwoju przedsiębiorczości oraz aktywności ludności wiejskiej. Obawy przedsiębiorców związane są zwłaszcza z koniecznością przeprowadzania procedury oddziaływania na środowisko i co za tym idzie z dodatkowymi kosztami. Brakuje dostępnych informacji kierowanych do przedsiębiorców, brak jest również instrumentów zachęcających do zakładania działalności i preferencji dla przedsiębiorców działających na obszarach Natura 2000, realizujących np. program ochrony bioróżnorodności. Jak wynika z badań, obszary objęte siecią nie przestają być terenami wykorzystywanymi gospodarczo, dlatego pogodzenie funkcji ochronnych, społecznych i gospodarczych na tych terenach jest wymagającym przedsięwzięciem. 10

11 Hipokryzja, czy też dwulicowość jak widzimy, wynika tutaj głównie z małych zasobów wiedzy o zasadach funkcjonowania formy ochrony przyrody jaką jest Natura Cały czas, jak wynika z badań przeprowadzonych w ramach projektu, w większości, funkcjonuje zła opinia o Naturze Dużo osób mieszkających na obszarach Naturowych nie wie o nich prawie nic. Niestety brak edukacji i pracy u podstaw jest tutaj kluczową kwestią. Mały zasób wiedzy na temat obszarów, powoduje nieporozumienia takie jak przytoczone powyżej kwestie związane ze zbieraniem grzybów czy też wchodzeniem do lasu. Na pewno poprzez realizację projektów takich jak ten, skierowanych głównie do mieszkańców obszarów Natura 2000, pomagamy zrozumieć istotę ochrony przyrody nie jako hamulca rozwoju ale właśnie jako możliwości rozwoju! Dzika przyroda i czyste powietrze stanowią największą wartość naszego województwa, a zarazem obszarów objętych projektem. Musimy tylko nauczyć się je wykorzystywać. Wejście Polski do Unii Europejskiej i wyznaczenie obszarów o znaczeniu Wspólnotowym stanowi możliwość rozwoju poprzez podniesienie rangi naszego regionu. Korzystanie z funduszy Unijnych pozwoliło na poprawę warunków życia, co widać gołym okiem. Turyści odwiedzający region północno-wschodniej Polski zawsze podkreślają wartość tego obszaru mówiąc o dzikiej, niezniszczonej przyrodzie. Może hamulcem, który nie pozwala na stuprocentowe wykorzystanie naszego położenia jest nowość i trudności z przystosowaniem się do zmienionej rzeczywistości? Do końca ciężko jest to ocenić. Podsumowując, musimy pamiętać o przyrodzie, jako o największym skarbie tej części Polski. Problem, jaki wiąże się z najmłodszą w Polsce formą ochrony przyrody, wywołuje w głównej mierze brak informacji. Na pewno dużo jest jeszcze do zrobienia w kwestii edukacji społeczeństwa, bo to głównie niewiedza jest przyczyną złego postrzegania Natury Miejmy nadzieję, że nadrobimy te braki i już za kilka lat będziemy nie tylko pisać o naszych walorach i promować się przez Naturę 2000, ale także myśleć tak i szanować to, co najcenniejsze. 11

12 Bibliografia: 1. Grygoruk M., Grudzińska K., Grygoruk J., Kasjaniuk A., Kostecka A., Wierciński P., Ekspertyza przekrojowa dotycząca środowiskowych uwarunkowań gospodarowania na Obaszarach Natura 2000, Stowarzyszenie Niezależnych Inicjatyw Nasza Natura, Ignatki Osiedle

13 2. Makowski M., Grudzińska K., Grygoruk M., Grygoruk J., Kasjaniuk A., Kostecka A., Wierciński P., Ekspertyza przekrojowa dotycząca ekonomicznych uwarunkowań gospodarowania na Obszarach Natura 2000, Stowarzyszenie Niezależnych Inicjatyw Nasza Natura, Ignatki-Osiedle, Moczulewska A. Raport z przeprowadzenia warsztatów moderowanych z zakresu prezentacji wyników badań ilościowych i jakościowych realizowanych na obszarach Natura 2000 w ramach projektu Partnerski System Zarządzania Zmianą Gospodarczą na obszarach Natura Moczulewska A. Raport z wyników badań społecznych ilościowych i jakościowych przeprowadzonych na obszarach funkcjonalnych Puszczy Knyszyńskij (powiat białostocki i sokólski) oraz Pojezierza Suwalskiego (powiaty sejneński i suwalski). 5. Społeczno-gospodarcze uwarunkowania zrównoważonego rozwoju obszarów wiejskich objętych siecią Natura 2000 na terenie Zielonych Płuc Polski, realizowanego w Instytucie Rozwoju Wsi i Rolnictwa (IR-WiR) PAN w latach , finansowego przez Narodowe Centrum Badań i Rozwoju. 13