Wpływ wartości kreowanych przez reklamy na zachowania dzieci

Transkrypt

1 Małgorzata Jóźwik, Katarzyna Kiraga Wpływ wartości kreowanych przez reklamy na zachowania dzieci Słowo reklama pochodzi od łacińskiego wyrazu reclamare, oznaczającego hałasowanie, robienie wrzawy. W krajach anglojęzycznych na określenie reklamy używa się bardzo podobnego znaczeniowo terminu: advertising, który pochodzi od czasownika adver - znaczącego odwrócić. Advertising to nic innego, jak właśnie precyzyjny zabieg odwrócenia uwagi i skierowania jej na konkretny produkt 1. Z etymologicznym znaczeniem słowa reklama związana jest pierwsza jej rola. W momencie swojego powstania, czyli w drugiej połowie XIX wieku, reklama nie była bezpośrednio związana z procesem produkcji. Kiedy na rynku ukazywał się nowy produkt, robiono wokół niego hałas. Pierwszym narzędziem, które wówczas wykorzystano w reklamie, był krzyk. Targ, jarmark, bazar wymagał, aby skuteczna reklama była przede wszystkim głośna 2. Zjawiskiem korzystnym dla reklamodawcy jest trudność ucieczki od reklamy" odbiorcy w momencie oglądania telewizji, ponieważ jeżeli nawet nie będzie patrzył w ekran, usłyszy przekaz dźwiękowy 3. Istotnym elementem, o który szczególnie dbają manipulujący odbiorcami, jest jego wiarygodność. Reklama powinna kierować uwagę na produkty i usługi, wzbudzać potrzeby i pozyskiwać klientów. Wynika z tego podstawowe zadanie reklamy, którym jest poinformowanie potencjalnych odbiorców o produkcie lub usłudze, wywołanie zainteresowań towarem oraz skłonienie do podjęcia zgodnej z zamiarem nadawcy reklamy. Konsekwencją tego powinno być zaakceptowanie towaru i doprowadzenie do jego zakupu 4. Choć otoczeni jesteśmy wieloma mediami, to prymat jednego z nich jest niebywałytzn prymat telewizji.. 5 A jednocześnie jak zauważa S. Cavell tajemnica tkwiącą w tym medium jest to że, jeszcze nie rozumiemy, dlaczego telewizję otacza z jednej strony zainteresowanie, z drugiej zaś obojętność czy zgoła niechęć. To ostatnie czyli brak krytycznej, pogłębionej refleksji na temat telewizji, jej charakteru i zasięgu nie wynika 1 Benedikt A., Reklama jako proces komunikacji, wyd. ASTRUM, Wrocław 2004, s Tamże, s Budzyński W., Reklama. Techniki skutecznej perswazji, wyd. POLTEXT, Warszawa 2005, s Andrzejewska A., Magia szklanego ekranu. Zagrożenia płynące z telewizji., wyd. Fraszka Edukacyjna, Warszawa 2007, s Łobacz M., Telewizja szanse i zagrożenia wychowawcze, wyd. Maternus Media, Tychy 2007, s

2 chyba z przeświadczenia, że telewizja jest po prostu nudna. 6 Jak zauważył już Arystoteles, człowiek jest istotą społeczną, dlatego potrzebuje towarzystwa. Porozumiewanie się z innymi jest z kolei podstawowym środkiem przekazywania zbiorowego doświadczenia. W owej komunikacji bardzo pomocne stały się media, służące do szerokiego i szybkiego przekazywania informacji wielkim, zróżnicowanym i anonimowym grupom ludzi. Środki masowe nie pojawiły się jednak nagle. Ich stan obecny jest wynikiem długotrwałej ewolucji, zapoczątkowanej w połowie XV wieku wskutek wynalazku Gutenberga. 7 Współczesna telewizja stała się ważnym elementem życia człowieka. Stwarza nowe środowisko, w którym mały widz kształtuje swoją osobowość. Towarzyszy dziecku niemalże od urodzenia przez całe jego życie, wypełnia czas wolny, a także niejednokrotnie i czas zajęć obowiązkowych. Systematycznie, codziennie, przez wiele godzin, telewizja jest z dzieckiem, stając się dominującym wśród innych sposobem wykorzystania czasu. Dostarcza ona dziecku nie tylko rozrywki, zabawy, ale staje się też często podstawowym, niezastąpionym źródłem wiedzy o otaczającym świecie, a dla niektórych pierwszym i często jedynym w domu nauczycielem. Nic więc dziwnego, że dzieciństwo współczesnych dzieci trafnie określa się mianem dzieciństwa telewizyjnego 8. Telewizja pełni wiele różnorakich funkcji, stwarzając człowiekowi wiele szans rozwoju osobistego. Małgorzata Łobacz zdecydowane walory rozpatruje w oparciu o pięć funkcji: 1. informacyjną 2. wychowawczą 3. rozrywkową 4. integracyjną 5. opiniotwórczą 9. Funkcja informacyjna realizuje potrzebę i prawo człowieka do informowania i bycia informowanym. Daje możliwość do uczestnictwa w wydarzeniach rozgrywających się na całym świecie, są one źródłem wiedzy, inspirują i kształtują ludzkie postępowanie na płaszczyźnie indywidualnej, rodzinnej i społecznej. Telewizja będzie mogła skutecznie informować społeczeństwo, także je wychowywać pod warunkiem, że ludzie, którzy odpowiadają za nią będą nie tylko wykształceni, ale także moralnie szlachetni 10. Informacji 6 Cavell S., Fakt telewizji, w: A. Gwóźdź, Pejzaże audiowizualne. Telewizja, wideo, komputer, Kraków 1997, s Łobacz M., dz. cyt., s Izdebska J., Rodzina, dziecko, telewizja, wyd. Trans Humana, Białystok 2001, s Łobacz M., s Tamże, s. 38 2

3 przypisuje się znaczenie kreacji, czyli czynnika warunkującego rozwój nowoczesnego społeczeństwa 11. Funkcja wychowawcza rozpatrywana jest w dwóch znaczeniach: węższym i szerokim. W znaczeniu węższym odnosi się do działalności, która wcześniej została przemyślana i zaplanowana, czyli do czynności świadomej. Tą wyłącznie drogą zostają wykształcone cechy instrumentalne i kierunkowe młodego człowieka 12. Cechy instrumentalne związane są z realizacją zadań wychowania usprawniającego (wiedza, uzdolnienia, umiejętności). Cechy kierunkowe wynikają z realizacji zadań wychowania ukierunkowanego (postawy, motywacje, zainteresowania). Znaczenie szersze funkcji wychowawczej związane jest z nieplanowaną działalnością mediów, w tym telewizji. Wpływ wychowawczy zależy tutaj od tego, jakie programy wybierane są do oglądania oraz jak są one interpretowane przez telewidza 13. Często dzieci zaskakują nauczycieli swoją wiedzą, zasobem słów, znajomości faktów, kojarzeniem przyczynowo-skutkowym. Telewizja pozwala na wyrównanie poziomu wiedzy i wyobraźni dzieci z różnych środowisk 14. W programach telewizyjnych dla dzieci występują zagadnienia historyczne, geograficzne, zdrowotne, przyrodnicze oraz społecznomoralne. Programy edukacyjne dla młodych widzów często kładą nacisk na wartość i wyjątkowość danej osoby, także dziecka, wzmacniając pozytywny obraz samego siebie oraz szacunek wobec innych 15. Telewizja nadając różnego rodzaju programy spełnia również funkcję rozrywkową, dostarczając dziecku wiele pozytywnych przeżyć, radości, dobrej zabawy. Realizowana może być przez zabawy towarzyskie, ruchowe, wycieczki, zajęcia hobbistyczne. Rozrywka jest przeciwieństwem biernego odpoczywania, wyraża potrzebę ruchu, nowości, przygody, iluzji. Jest pewnego rodzaju odskocznią od tych czynności i zajęć, które powodowały zmęczenie i nie dawały im radości. Telewizja powinna przede wszystkim bawić dziecko, dostarczać mu wzorów dobrej rozrywki, ucząc w ten sposób jak należy wypoczywać i przyjemnie spędzać czas 16. Zdaniem M. Łobacz, rozrywka może stanowić kompensację w sytuacji przeciążenia pracą oraz rozładować napięcie., rozbudza oraz pomnaża wesołość i radość, budzi ciekawość świata, przyczyniając się tym samym do wzbogacania wiedzy. M. Łobacz zauważa, jak ważną funkcję pełni tu fantazja. To właśnie ona zaspokaja potrzebę ucieczki i odpoczynku od męczącej rzeczywistości, innym zaś razem od nudy i pustki 17. Medium telewizyjne może integrować ludzi już w momencie dokonywania 11 Andrzejewska A., dz. cyt., s Łobacz M., dz. cyt., s Tamże, s Zajdel K., Telewizja w wychowaniu-autorytet czy zagrożenie?, Dyrektor Szkoły-2006 nr 4, s Lemish D., Dzieci i telewizja. Perspektywa globalna., Kraków 2007, s Izdebska J., dz. cyt., s Łobacz M., dz. cyt., s

4 wyboru programów (funkcja integracyjna). Rodzinne planowanie spędzenia czasu przed telewizorem sprzyja poznawaniu wzajemnych zainteresowań, jednoczy domowników, a przede wszystkim chroni je przed samotnym, mimowolnym patrzeniem w elektroniczne pudełko 18. Wspólne oglądanie razem ze znajomymi, przyjaciółmi, sprzyja dyskusji na temat oglądanego programu. Rozmowy na tematy telewizyjne mogą znacznie pomóc dzieciom w zrozumieniu tego, że świat oglądany w telewizji jest konstrukcją i należy go odróżnić od życia w ich własnym środowisku społecznym 19. Telewizja poprzez funkcję opiniotwórczą ułatwia dostęp do różnorodnych informacji, ale oferuje też gotowe interpretacje określonych wydarzeń, propaguje godne naśladowania wzory postępowania. Kształtowanie opinii sprzyja rozwojowi aktywności, stymuluje indywidualne zainteresowania, ukierunkowując człowieka na pozytywne zmiany 20. B. Dudel i M. Głoskowska-Sołdatow do najważniejszych grzechów telewizji zaliczają: kreowanie fałszywego obrazu świata przedstawianie rzeczywistości w krzywym zwierciadle upowszechnianie konsumpcyjnego stylu życia dezawuowanie ogólnie aprobowanych wartości 21. Niepokojące jest to, że media, w tym telewizja stają się same w sobie autorytetem. Wraz z zanikiem osobowych autorytetów, pojawił się autorytet medialny. Ma on charakter odpersonalizowany, rozproszony, wielopostaciowy i amoralny-trudno go zidentyfikować, trudno z nim dyskutować, zmienić. Jest on nie uchwytny, nie ponosi odpowiedzialności za to co przekazuje. Telewizja pokazuje to, co jest najchętniej oglądane, czyli to co się najlepiej sprzedaje 22. Dzieci tego faktu nie zauważają dlatego tak często padają wpływom telewizji. Zewnętrzną warstwą reklamy jest obraz oddziałujący na wzrok, słuch oraz nawiązujący symbolicznie do innych zmysłów: smaku, węchu, kinestetyki, a także intuicji. Obraz może mieć różne formy: od najprostszej, czyli np. nieruchomej planszy, przez wypowiedź osoby prezentującej produkt, ruchome obrazy, do krótkiego filmu fabularnego lub animowanego. Zewnętrzna warstwa uruchamia świadome i podświadome procesy przetwarzania informacji 18 Tamże, s Lemish D., dz. cyt., s Łobacz M., dz. cyt., s Dudel B., Głoskowska-Sołdatow M., Wybrane aspekty obecności telewizji w życiu dziecka, w: (red.) Izdebskiej J., Sosnowskiego T., Dziecko i media elektroniczne-nowy wymiar dzieciństwa, tom 1, wyd. Trans Humana, Białystok 2005, s Biernat T., Media-wychowanie czy manipulacja?, Wychowanie na co Dzień 2000, nr 4? s.32. 4

5 u widza 23. Dzieje się tak dzięki mechanizmom psychologicznej manipulacji stosowanym w reklamie. Są to: Perswazja nadawcy - polega na dostarczaniu informacji lub dezinformacji o produkcie reklamowanym przez aktora wykreowanego na fachowca, zwykłego człowieka" lub osobę znaną. Argumenty podawane w reklamie są przetwarzane w warstwie świadomej i mogą być odrzucone lub przyjęte przez widza. Im większe ma on zaufanie do promującego produkt w reklamie, tym większe prawdopodobieństwo zapamiętania argumentacji. Dlatego w reklamie występują osoby atrakcyjne, podobne do odbiorcy lub znane i cenione 24. Modelowanie - polega na demonstrowaniu zachowań związanych z używaniem reklamowego produktu w rożnych sytuacjach życiowych przez różnych ludzi. Największą tendencję do naśladowania budzą osoby atrakcyjne, podobne pod jakimś względem do odbiorców oraz autorytety autentyczne znane osoby lub tylko aktorzy skojarzeni z symbolami władzy: pieniędzmi, tytułami naukowymi, eleganckimi ubraniami, biżuterią czy samochodami 25. Tendencję do naśladowania budzą też osoby podobne do widzów, a więc dzieci - u dzieci, ludzie młodzi - u młodzieży itd. Wykorzystywany tu bywa również mechanizm "społecznej słuszności", polegający na tym, że ludzie są skłonni sądzić, że jeśli "wszyscy" tak myślą, to prawdopodobnie mają rację. W reklamach występują więc często tzw. "zwykli ludzie" - kobiety, mężczyźni, młodzi, starzy - którzy zgodnie twierdzą, że jakiś produkt jest szczególnie wartościowy 26. Nadawanie znaczeń emocjonalnych - polega na kojarzeniu różnorodnych emocji z obrazem lub nazwą reklamowanego produktu. Emocje te mogą być bezpośrednio związane z produktem reklamowym, jak np. łakomstwo ze słodyczami, ale też mogą z nimi nie mieć nic wspólnego, jak w przypadku erotyzmu kojarzonego z samochodami czy jedzeniem 27 Reklamy skierowane do dzieci i młodzieży wykorzystują specjalnie dobrane środki wyrazu. Najczęściej spotykane to: a) wykorzystywanie języka typowego dla dzieci 23 Litwińska K., Dąbrowska R., Reklamy i zwiastuny audycji w programach telewizyjnych, w: (red.) Gała A., Ulik- Jaworska I., Czas pusty. Analiza treści programów telewizyjnych czterech nadawców polskich, wyd. KUL, Lublin 2006, s Litwińska-Malec K., Manipulacja reklam telewizyjnych, Edukacja i Dialog 2003, nr 6, s Litwińska K., Dąbrowska R., dz. cyt., s Tamże, s

6 b) posługiwanie się animacjami c) wykorzystywanie bohaterów znanych dzieciom, kojarzonych z innych bajek d) płynne łączenie i przechodzenie ze świata realnego do świata fantazji e) tworzenie wrażenia, że bohaterowie reklam oferują więcej niż rzeczywistość (np. poruszające się klocki Lego) f) wyraźne zróżnicowanie motywów muzycznych i kolorystycznych w reklamie skierowanej do dziewcząt (barwy spokojne stonowane, muzyka konwencjonalna, płynny montaż) i chłopców (muzyka techno, agresywne kolory, szybki montaż) 28. W wielu przypadkach reklamy budzą w dzieciach natychmiastową chęć posiadania. Mechanizmy stosowane w reklamach mają charakter swoistego programowania, przy ich pomocy specjaliści wygenerowują stany zbiorowej euforii, zachwytu, fascynacji lub lęku, paniki czy apatii. Perfekcyjnie dobrane środki psychologiczne i techniczne pozwalają na manipulowanie odbiorcą. Producenci reklam prześcigają się w uatrakcyjnianiu ich za wszelką cenę, stosując między innymi: elementy psychoaktywne, pulsację obrazu, intensywność i następstwo efektów kolorystycznych, itp. 29. Z powyższego wynika, że w dzisiejszym świecie trudno jest uciec od reklamy. Bombardują nas one z każdej strony - na ulicy, w szkole, w miejscach publicznych, a nawet w domu. Stały się one zjawiskiem wszechobecnym. Zjawiskiem, które niesie ze sobą ogromny wpływ na nas dorosłych, na nasze postawy życiowe, zwyczaje. Ale to nie wszystko- wpływają istotnie na nasze dzieci, które także nie potrafią jej się oprzeć. W szczególności ta telewizyjna jest w znacznym stopniu elementem typowego chwytu marketingowego, za pomocą którego można bezpośrednio przemawiać do wyobraźni dzieci, gdyż ich opinie są ważne w rodzinie w podejmowaniu decyzji o zakupach. Mimo, że większość rodziców do tego się nie przyznaje, to fakt jest taki, że ulegają oni namową, prośbą swych dzieci. Mamo kupisz mi to? Przecież większość moich kolegów to ma" oto przykład typowego pytania zadawanego przez dzieci podczas każdych zakupów w dużym sklepie. Za chwilę dostanę super misia!". Misia, którego wczoraj wieczorem widział w reklamie, dołączonego do proszku do prania czy herbaty Sagi. Jeżeli rodzice nie spełnią zachcianki swojej pociechy, często zdarza się tak, że w sklepie rozgrywa się walka sił. Dziecko z potulnego, miłego, ciepłego malucha staje się małym wampirem. Krzyczy, płacze, kładzie się na podłodze, nawet gryzie. Rodzice są wtedy bezradni. Niejednokrotnie widzimy takie 28 Andrzejewska A., dz. cyt., s Dankowskiej-Kosman M., dz. cyt., s.36. 6

7 sceny w supermarketach. Część rodziców ulega płaczu dziecka. Chcąc uchronić się przed komentarzami osób znajdujących się obok, kupują to, na co ma ochotę ich pociecha. Na szczęście istnieją jeszcze tacy rodzice, którzy potrafią postawić na swoim i wytłumaczyć dziecku, że takie zachowanie jest złe 30. Jak się okazuje producenci wykorzystują dzieci w celu dotarcia do rodziców. Wciągają, wabią, obiecują, wpływają na wyobraźnię młodego człowieka właśnie przez reklamę. Ciekawe efekty świetlne, rytmiczna muzyka, ciepłe barwy, tworzą świat iluzji i fikcji, świat który nie istnieje. Psychiką dziecka opanowują przez wciąganie ich w opowieść. Producenci bazują przede wszystkim na wytworzeniu u dziecka poczucia braku. Szerzy więc reklama system wartości według miary co się ma, na co kogo stać. Bazowanie na emocjach i wrażliwości dziecka pozwala na manipulowanie postawami i zachowaniami zarówno najmłodszych jak i dorosłych. Reklama wprowadza w młodych umysłach zamęt, szum informacyjny, mozaikę wrażeń sloganów, które np. w szkole są językiem używanym bardzo często - w ostatnim czasie bardzo modne wyrażenie - Pij mleko! Będziesz wielki". Reklama wszechstronnie wpływa na osobowość, wartości i zachowanie dzieci. Rozbudza zbędne potrzeby i skupią uwagę na przedmiotach, a nie na ludziach. Negatywne oddziaływanie może prowadzić między innymi do bierności intelektualnej. Przyczyną tego są nagłe zmiany kolorowych obrazów, zbyt wiele informacji oraz dźwięku. Wiadomo, że dzieci nie wybierają sobie rodziny, w której przychodzą na świat i są wychowywane. Dla dzieci z biednych rodzin niedostępne stały się ukazywane przez natrętne reklamy atrakcyjne dobra konsumpcyjne. W myślach takiego dziecka pojawiają się rozmaite kompleksy niższości, przejawiające się dotkliwym przekonaniem o własnej nieudolności, bezwartościowości i zagubieniu. Niezaspokojenie potrzeb może powodować m.in. negację wartości rodzinnych, a nawet odrzucenie własnej rodziny 31. Dzieci cenią sobie nowość" ukrytą w produkcie. Nowy przedmiot może być wyznacznikiem prestiżu społecznego, pozycji w grupie, źródłem zazdrości ze strony rówieśników. Owe przejawy mają wywołać w dziecku poczucie zadowolenia i wyróżnienia się. Niektóre reklamy niosą ze sobą pewne wartości dydaktyczne, np. jedzenie zdrowej żywności. Przy okazji reklamy pasty do zębów podkreślana jest istota i wartość higieny jamy ustnej, to wychowawczo ocenia się je negatywnie. Główne wartości, jakie niesie ich przekaz, 30 Kuśpit M., Dziecko w świecie reklamy, Remedium" 2006, nr 3, s Kłosińska T., Dziecko wobec mediów, Życie Szkoły 2006, nr 4, str. 7. 7

8 to: mieć, posiadać, konsumować. Reklama posiada więc element nie zawsze pożądanej, aczkolwiek realnej, szeroko rozumianej edukacji 32. Niewątpliwie reklama uczy zachowań, podsuwa przykłady postaw i wartości. Uchronić młodych odbiorców przed ich negatywnym wpływem mogą m.in. rodzice. To właśnie oni przekazują swoim pociechą system wartości moralnych, a od tych wartości zależy budujący się obraz świata młodego konsumenta. Rodzice powinni wspierać dziecko w walce o realne i krytyczne spojrzenie na rzeczywistość medialną oraz wyrabianie indywidualnych postaw. Powinni okazywać to, że nie wszystko co ładne, kolorowe jest atrakcyjne. Ograniczać oglądanie telewizji nie dopuszczać do odbioru nadmiernej ilości reklam. Samo towarzyszenie dziecku przed telewizorem jest krokiem do walki z negatywnym wpływem reklamy. Pokazywanie ciekawych sposobów na spędzanie wolnego czasu np. gry na podwórku dają dziecku radość ze wspólnego bycia razem z rodzicami i odciążają ich uwagę od telewizji w tym reklam 33. Do zadań pedagogów w zakresie edukacji dzieci powinno należeć: Dostrzeganie niebezpieczeństw wszechobecnej reklamy. Nierzadko może być ona zagrożeniem dla rozwoju poznawczego, moralnego, emocjonalnego czy zdrowotnego dzieci. Poszukiwanie metod i form, które umożliwiają i ułatwiają uczniom rozpoznawanie zagrożeń, ich ocenianie i eliminowanie, poprzez dokonywanie właściwych wyborów w dziedzinie zachowania i w sferze produktów proponowanych przez reklamę. Warte są wykorzystania w tym zakresie metody aktywizujące ucznia. Scenariusze takich warsztatów są dostępne w literaturze, ale mogą je tworzyć także sami nauczyciele w dostosowaniu do osobistych celów, potrzeb i wieku uczniów. Wskazywanie na cechy dobrej reklamy, w której interes komercyjny nie dominuje nad edukacyjnym. Wyczulanie rodziców na problem zagrożenia rozwoju dziecka na skutek niewłaściwego odbioru reklamy. Zachęcenie rodziców do dyskusji z dzieckiem na ten temat 34. Obecność mediów w życiu człowieka stała się faktem i koniecznością zarazem, źródłem dobra i zła, korzyścią i zagrożeniem tym silniejszym, im młodsza jest osoba z nimi stykająca 32 Musioł M., cyt. dz. s Zajdel Z., cyt.dz., s Pszkit D., jak chronić dzieci przed szkodliwym oddziaływaniem reklam telewizyjnych, Nasza Szkoła 2006, nr 7, s

9 się. Dzięki nim młodzi ludzie coraz lepiej rozumieją świat zewnętrzny, choć równocześnie coraz mniej rozumieją samych siebie. Dlatego potrzeba przy nich czujnej, przyjaznej obecności dorosłych, którzy by pomagali im w mądrym korzystaniu z dobrodziejstw mediów, a chronili przed stwarzanymi przez nie zagrożeniami. I niektórzy dorośli istotnie tak postępują. Inni zaś odpowiedzialność za porażki wychowawcze przerzucają na siebie nawzajem: rodzice na szkołę, nauczyciele na rodziców, obie grupy na media, na tzw. realia współczesnego życia", jakby zapominali, że i współczesność", i media" nie powstały samoistnie - zostały właśnie przez nich, dorosłych wykreowane. Owi dorośli, przyjmujący wobec mediów postawy walki, obojętności, akceptacji, to każdy z nas, który winien pamiętać, iż to od jego postawy tak bardzo zależy los młodego człowieka 35 Literatura: 1. Andrzejewska A., Magia szklanego ekranu. Zagrożenia płynące z telewizji., wyd. Fraszka Edukacyjna, Warszawa Benedikt A., Reklama jako proces komunikacji, wyd. ASTRUM, Wrocław Biernat T., Media-wychowanie czy manipulacja?, Wychowanie na co Dzień 2000, nr Budzyński W., Reklama. Techniki skutecznej perswazji, wyd. POLTEXT, Warszawa Cavell S., Fakt telewizji, [w]: A. Gwóźdź, Pejzaże audiowizualne. Telewizja, wideo, komputer, Kraków Dudel B., Głoskowska-Sołdatow M., Wybrane aspekty obecności telewizji w życiu dziecka, w: (red.) Izdebskiej J., Sosnowskiego T., Dziecko i media elektroniczne-nowy wymiar dzieciństwa, tom 1, wyd. Trans Humana, Białystok 2005, s Groenwald, Dorośli wobec zagrożeń stwarzanych dziecku przez media, [w:] Dziecko i media elektroniczne nowy wymiar dzieciństwa, Białystok Izdebska J., Rodzina, dziecko, telewizja, wyd. Trans Humana, Białystok Kłosińska T., Dziecko wobec mediów, Życie Szkoły 2006, nr Kuśpit M., Dziecko w świecie reklamy, Remedium" 2006, nr Lemish D., Dzieci i telewizja. Perspektywa globalna., Kraków Groenwald M., Dorośli wobec zagrożeń stwarzanych dziecku przez media, [w:] Dziecko i media elektroniczne nowy wymiar dzieciństwa, Białystok 2005, s

10 12. Litwińska K., Dąbrowska R., Reklamy i zwiastuny audycji w programach telewizyjnych, w: (red.) Gała A., Ulik- Jaworska I., Czas pusty. Analiza treści programów telewizyjnych czterech nadawców polskich, wyd. KUL, Lublin Litwińska-Malec K., Manipulacja reklam telewizyjnych, Edukacja i Dialog 2003, nr Łobacz M., Telewizja szanse i zagrożenia wychowawcze, Tychy Pszkit D., Jak chronić dzieci przed szkodliwym oddziaływaniem reklam telewizyjnych, Nasza Szkoła Zajdel K., Telewizja w wychowaniu-autorytet czy zagrożenie?, Dyrektor Szkoły nr