Spór o możliwość wykrywania projektu w naukach przyrodniczych

Transkrypt

1 Spór o możliwość wykrywania projektu w naukach przyrodniczych 3(1)/2015 ISSN / DOI: Received: February 26, Accepted: April 16, 2015 Spór o możliwość wykrywania projektu w naukach przyrodniczych (Controversy over the possibility of detecting design in natural sciences) DARIUSZ SAGAN Uniwersytet Zielonogórski d.sagan@ifil.uz.zgora.pl Streszczenie. Zgodnie z teorią inteligentnego projektu pewne zjawiska biologiczne i kosmiczne zostały zaprojektowane przez istotę inteligentną, a projekt ten jest wykrywalny metodami naukowymi. Krytycy odmawiają jednak tej koncepcji statusu teorii naukowej, wskazując tym samym, że nie zasługuje ona na poważną dyskusję w środowisku uczonych. W artykule zaprezentowane zostaną główne metodologiczne zarzuty względem teorii inteligentnego projektu, mające wskazywać na jej nienaukowy lub pseudonaukowy charakter i niemożliwość naukowego wykrywania projektu (przynajmniej w określonych obszarach badawczych). Krytycy starają się wykazać, że teoria ta: 1) sprzeniewierza się zasadzie naturalizmu metodologicznego (a więc jest koncepcją nadnaturalistyczną, kreacjonistyczną, religijną); 2) nie jest empirycznie testowalna; 3) nie odwołuje się do praw przyrody, nie mówi nic o projektancie i mechanizmie projektowania; 4) nie formułuje przewidywań; 5) jest argumentem z niewiedzy, a także 6) nie prowadzi do utworzenia płodnego programu badawczego, przez co nie jest użyteczna dla nauki. Zarzuty te zostaną poddane analizie z perspektywy metodologicznej tezy teoretyków projektu, zgodnie z którą warunkiem wystarczającym wnioskowania o projekcie są charakterystyczne skutki (oznaki, ślady) pozostawione przez działanie projektanta, które wskazują na przyczynę celową, choć nie muszą stanowić podstawy do określenia toż- 3(1)/2015,

2 DARIUSZ SAGAN samości projektanta. Uznanie słuszności tej tezy prowadzi do odparcia lub osłabienia zarzutów o nienaukowość teorii inteligentnego projektu. Okazuje się też, że wykrywanie projektu istot nadnaturalnych nie różni się zasadniczo od wykrywania projektu istot naturalnych. Nie ma więc jakościowej różnicy między tymi dwoma procedurami i obie można postrzegać jako naukowe. Słowa klucze: kryterium demarkacji; naturalizm metodologiczny; testowalność; mechanizm; przewidywanie; argument z niewiedzy; płodny program badawczy; argument z metody wykrywania projektu. Abstract. According to intelligent design theory, certain biological and cosmic phenomena are designed by an intelligent being and this design is scientifically detectable. However, critics refuse to regard this theory as scientific, thereby suggesting that it does not deserve serious discussion in scientific circles. The article presents main methodological objections to intelligent design theory, indicating its unscientific or pseudoscientific character and impossibility of scientific design detection (at least in specific research areas). Critics try to show that this theory: 1) violates the principle of methodological naturalism (and thus that it is a supernatural, creationist, religious concept); 2) is empirically untestable; 3) it does not invoke natural laws, says nothing about the designer and the designing mechanism; 4) it does not offer predictions; 5) it is an argument from ignorance, and 6) it does not lead to fruitful research program and hence is not useful for science. These objections will be analyzed from the perspective of methodological thesis of design theorists that the sufficient condition of design inference are the characteristic effects (signs, traces) leaved by the activity of the designer, which indicate the final cause, although they do not have to be the basis for determining the designer s identity. If this thesis is sound, then the objections that intelligent design theory is not scientific are rebutted or weakened. Moreover, it turns out that, basically, detecting design of supernatural beings does not differ from detecting design of natural beings. For that reason, there is no qualitative difference between these two procedures and both can be regarded as scientific. Keywords: demarcation criterion; methodological naturalism; testability; mechanism; prediction; argument from ignorance; fruitful research program; argument from design detection method. Wstęp Czy naukowiec, badając jakieś zjawisko, może dojść do wniosku, że zostało ono zaprojektowane, czyli że jest skutkiem celowego działania istoty inteligentnej? Z jednej strony odpowiedź na to pytanie wydaje się banalnie prosta. Przecież naukowcy archeolodzy, paleoantropolodzy czy specjaliści 88 3(1)/2015

3 SPÓR O MOŻLIWOŚĆ WYKRYWANIA PROJEKTU W NAUKACH PRZYRODNICZYCH w dziedzinie medycyny sądowej nieustannie badają zjawiska uznawane przez nich za zaprojektowane i niejednokrotnie, w spornych przypadkach, zmuszeni są podjąć wysiłek rozstrzygnięcia, czy rozpatrywane zjawisko jest wynikiem działania przyczyny inteligentnej czy ślepych przyczyn naturalnych. Wspomniane dyscypliny zajmują się skutkami działalności człowieka, ale naukowcy często mówią również o przypadkach inteligencji zwierzęcej, traktując ją jako odmienną od ludzkiej, być może pozbawioną intencjonalności. Ponadto, badacze SETI, czyli programu poszukiwania inteligentnych istot pozaziemskich, chociaż dotąd nie odnieśli rzeczywistego sukcesu, utrzymują, że byliby w stanie odróżnić zjawiska będące skutkami inteligentnej aktywności od zwykłych zjawisk przyrodniczych, gdyby na nie natrafili. Wygląda więc na to, że na zadane wyżej pytanie odpowiedź jest twierdząca. Sytuacja komplikuje się jednak, gdy przedmiotem badań jest powstanie i rozwój Wszechświata czy geneza i rozwój życia na Ziemi. Zdecydowana większość naukowców oraz duża część filozofów nauki uznaje, że w tych przypadkach możliwość naukowego wykrywania projektu staje pod wielkim znakiem zapytania lub jest zupełnie wykluczona, co znaczy, że przynajmniej częściowo odpowiedź na postawione wyżej pytanie jest negatywna. Kreacjonizm czy teoria inteligentnego projektu, tj. koncepcje, które zakładają coś wprost przeciwnego, są przez nich odrzucane. Wskazuje się nie tylko na to, że są to koncepcje fałszywe w świetle aktualnie dostępnych danych empirycznych, ale zazwyczaj przede wszystkim i dość często nawet jednocześnie że są nienaukowe lub pseudonaukowe, a więc, w gruncie rzeczy, że naukowcy w ogóle powinni ignorować je w swoich rozważaniach i badaniach. Takie postawienie sprawy sugeruje, że między procedurami wykrywania projektu w dyscyplinach wymienionych w pierwszym akapicie a procedurami wykrywania projektu postulowanymi przez kreacjonistów i teoretyków projektu (jak nazywani są zwolennicy teorii inteligentnego projektu) zachodzi jakaś jakościowa, poznawcza różnica pierwsze uważane są za naukowe, drugie za pseudonaukowe. Na czym ta różnica miałaby polegać? A może jednak nie są to procedury jakościowo odmienne? 3(1)/

4 DARIUSZ SAGAN 1. Analiza metodologicznych zarzutów względem teorii inteligentnego projektu Próbując odpowiedzieć na powyższe pytania, ograniczę się do analizy sporu o status poznawczy teorii inteligentnego projektu. To właśnie w kontekście najpoważniejszych, najczęściej wysuwanych metodologicznych zarzutów w stosunku do tej teorii odpowiedzi te uzyskać jest najłatwiej. Krytycy starają się wykazać, że teoria ta nie spełnia różnych kryteriów naukowości: 1) sprzeniewierza się zasadzie naturalizmu metodologicznego (a więc jest koncepcją nadnaturalistyczną, kreacjonistyczną, religijną), 2) nie jest empirycznie testowalna, 3) nie odwołuje się do praw przyrody, nie mówi nic o projektancie i mechanizmie projektowania, 4) nie formułuje przewidywań, 5) jest argumentem z niewiedzy, a także 6) nie prowadzi do utworzenia płodnego programu badawczego, przez co nie jest użyteczna dla nauki. W moim przekonaniu zarzuty te są słabe, a przynajmniej nie mają takiej mocy, jak chcieliby ci, którzy je wysuwają. Można to wykazać na podstawie bardziej standardowych ustaleń filozofii nauki, dotyczących wskazywanych przez krytyków kryteriów naukowości. Niemniej w tym artykule wymienione zarzuty zostaną poddane analizie wyłącznie z perspektywy metodologicznej tezy teoretyków projektu, zgodnie z którą warunkiem wystarczającym wnioskowania o projekcie są charakterystyczne skutki (oznaki, ślady) pozostawione przez działanie projektanta, które wskazują na przyczynę celową, choć nie muszą stanowić podstawy do określenia tożsamości projektanta. Będę przekonywać, że uznanie słuszności tej tezy prowadzi do odparcia lub osłabienia zarzutów o nienaukowość teorii inteligentnego projektu. Znamienne jest, że sami zainteresowani, czyli teoretycy projektu, zdają się nie dostrzegać możliwości sformułowania tego ogólnego argumentu w obronie swojej teorii ogólnego w tym sensie, że akceptacja jednej tezy daje wystarczającą podstawę do odpowiedzi na wszystkie najpoważniejsze zarzuty metodologiczne względem tej koncepcji. W ich publikacjach, o ile mi wiadomo, taki argument nie występuje, można odnaleźć co najwyżej pewne jego elementy (w ich argumentacji przeciwko niektórym zarzutom). Można go nazwać np. argumentem z metody wykrywania projektu. 90 3(1)/2015

5 SPÓR O MOŻLIWOŚĆ WYKRYWANIA PROJEKTU W NAUKACH PRZYRODNICZYCH Cechami, jakie według teoretyków projektu mają świadczyć o zaprojektowaniu zjawisk biologicznych i kosmicznych, są wyspecyfikowana złożoność i nieredukowalna złożoność (zob. np. Dembski 1998; Behe 2008; Sagan 2006; Sagan 2008; Sagan 2009). Nie miejsce tutaj na omawianie tych kryteriów projektu i dyskutowanie, czy są one trafne. Wystarczy wiedza, że teoretycy projektu traktują je jako kryteria o charakterze empirycznym, gdyż wskazują one na możliwe do zaobserwowania cechy zjawisk przyrodniczych. Empiryczny charakter tych kryteriów ma z kolei przemawiać za naukowym statusem ich teorii. Właśnie te twierdzenia oraz wspomniana w poprzednim akapicie teza o sposobie wnioskowania o projekcie stanowić będą trzon dalszej analizy i odpowiedzi na pytanie o status poznawczy teorii inteligentnego projektu. 2. Sprzeniewierzenie się zasadzie naturalizmu metodologicznego Jest to bodajże najczęstszy zarzut metodologiczny kierowany w stronę teorii inteligentnego projektu. Krytycy wskazują, że koncepcji tej nie można przyznać statusu nauki, ponieważ nie spełnia podstawowego warunku naukowości: w wyjaśnieniach naukowych, które dotyczą przecież zjawisk przyrodniczych, dopuszczalne jest powoływanie się wyłącznie na przyczyny naturalne, tj. przyczyny znajdujące się w obrębie świata przyrody, nie zaś poza nim. Warunek ten nazywany jest zasadą naturalizmu metodologicznego. Ta odmiana naturalizmu mówi tylko o tym, jak w najogólniejszym sensie w należyty sposób uprawiać nauki przyrodnicze, i odróżnia się ją od naturalizmu ontologicznego (lub metafizycznego), który nie dotyczy jedynie metodologii naukowej, lecz wypowiada się na temat tego, jaki świat jest. Zgodnie z naturalizmem ontologicznym istnieje tylko świat przyrody, a istnienie rzeczywistości nadprzyrodzonej (nadnaturalnej), w tym Boga, jest zanegowane. Naturalizm metodologiczny nie wyklucza ani jednej, ani drugiej możliwości i dlatego uważa się go za stanowisko neutralne światopoglądowo. Nauka nie mówi nic o istnieniu bądź nieistnieniu Boga, ale może to robić teologia lub filozofia (zob. np. Sober 2011, 132; Pennock 3(1)/

6 DARIUSZ SAGAN 1999, 190, 194, 196; Pennock 2011, ; Eldredge 2000, 137; Pigliucci 2002, 94, 98; Sarkar 2007, 4 5; Życiński 2002, 65 68). Stawiając omawiany tu zarzut, krytycy przyjmują, że zwolennicy teorii inteligentnego projektu utożsamiają postulowanego przez siebie projektanta z istotą nadnaturalną, a ściślej z Bogiem. To założenie jest jednak niezgodne z zapewnieniami teoretyków projektu, że mimo iż dysponują przesłankami do uznania słuszności hipotezy projektu, to ze względu na niedostateczność aktualnych świadectw empirycznych nie mają naukowych podstaw do rozstrzygnięcia, kim jest domniemany projektant (jeśli go identyfikują a większość z nich utożsamia go z chrześcijańskim Bogiem to jest to wyłącznie ich prywatna opinia lub wynik rozważań pozanaukowych) (zob. np. Kenyon, Davis 1993, 127; Behe 2004a, 131; Behe 2004b, , Woodward 2006, 15). Krytycy albo więc wątpią w szczerość teoretyków projektu, albo uważają, że ich teoria musi zakładać nadnaturalnego projektanta. Kwestia szczerości teoretyków projektu jest interesująca raczej z punktu widzenia psychologii lub socjologii, natomiast filozofa nauki bardziej nurtować powinno zagadnienie drugie, gdyż dotyczy ono zasadności twierdzeń teoretyków projektu, i na nim właśnie skupi się moja analiza. Problem ten rozpatrzę jednak bliżej w punkcie 3. W tym punkcie przyjmę, że teza teoretyków projektu jest zasadna, i odpowiednio do tego spróbuję pokazać, dlaczego zarzut sprzeniewierzenia się naturalizmowi metodologicznemu jest chybiony w odniesieniu do teorii inteligentnego projektu. Jeśli jest prawdą, że projekt kosmiczny lub biologiczny można wykryć na podstawie samych skutków pozostawionych przez jego twórcę, to oczywiste się staje, że skutki te nie muszą umożliwiać identyfikacji projektanta, tak jak oczywiste jest, iż można stwierdzić, że doszło do morderstwa, chociaż sprawca pozostaje nieznany. W tym drugim wypadku zakładamy, rzecz jasna, że sprawcą jest człowiek, a więc istota o takiej samej naturze jak my, natomiast w przypadku zjawisk kosmicznych czy biologicznych w rachubę wchodzić mogą również istoty o (nawet skrajnie) innej naturze od nas. Jeżeli jednak przystaniemy na to, że ewentualne istoty inteligentne o odmiennej naturze niż nasza potrafią tworzyć też podobne lub takie same rzeczy jak my (co wydaje się bardzo łatwe do przyjęcia w przypadku wszechmocnego 92 3(1)/2015

7 SPÓR O MOŻLIWOŚĆ WYKRYWANIA PROJEKTU W NAUKACH PRZYRODNICZYCH Boga), np. stoły, lampy, komputery czy samochody, to obie te sytuacje są w zasadzie jednakowe. W obu przypadkach podstawą wniosku o projekcie byłyby takie same skutki celowej aktywności projektanta obiekty o określonych cechach znajdujące się w obrębie świata przyrody. Popełniłbym więc błąd, gdybym wnioskował, że komputer, który właśnie widzę przed sobą, został zaprojektowany przez człowieka, a w istocie byłby to twór innej inteligencji, ale sam wniosek o projekcie byłby w tym wypadku równie mocny, jak wówczas, gdyby twórcą tego konkretnego komputera był człowiek. Dysponując wiarygodnymi kryteriami projektu nie tylko w odniesieniu do wytworów człowieka, ale i w zakresie zjawisk kosmicznych i biologicznych, których nie bylibyśmy w stanie przypisać działalności ludzkiej, moglibyśmy zatem znaleźć się w podobnej sytuacji: mieć dobre podstawy do wniosku, że dane zjawisko zostało zaprojektowane, ale nie wiedzieć przez kogo. W świetle powyższych rozważań upada zarzut, że teoria inteligentnego projektu nie spełnia warunku naukowości, jakim jest wierność naturalizmowi metodologicznemu. Skoro zgodnie z tą teorią wystarczającą podstawą wnioskowania o projekcie są pozostawione w świecie skutki celowej aktywności projektanta, to identyfikowanie domniemanego twórcy struktur przyrodniczych z jakimś konkretnym bytem może nie mieć, przynajmniej na gruncie nauki, odpowiedniego uzasadnienia. Nieuzasadniony może być więc również wniosek, że projektantem jest istota nadnaturalna, a właśnie postulowanie nadnaturalnego projektanta miało przemawiać za pogwałceniem zasady naturalizmu metodologicznego przez teoretyków projektu, a więc i za nienaukowością ich teorii. Koniecznie należy jednak dodać, że wprawdzie wniosek o projekcie nie musi prowadzić do uznania istnienia nadnaturalnego projektanta, ale może. Teoria inteligentnego projektu nie wyklucza przypadków, w których byłoby to możliwe. Gdyby na przykład w genomach organizmów żywych dało się w jakiś sposób odczytać informację stworzone przez Jahwe, byłaby to silna przesłanka do przyjęcia hipotezy, że projektantem jest konkretna istota nadnaturalna. Teoria ta znajduje się więc przynajmniej w potencjalnym konflikcie z naturalizmem metodologicznym. W takich wypadkach traktowanie naturalizmu metodologicznego jako konieczne- 3(1)/

8 DARIUSZ SAGAN go warunku naukowości prowadziłoby jednak do osobliwej sytuacji: naukowiec mógłby, metodami właściwymi nauce, odczytać taką informację w genomie i uznać ją za rezultat projektu, ale wniosek o tożsamości projektanta nie miałby charakteru naukowego, ponieważ należałoby wskazać przyczynę spoza świata przyrody. Przykład ten ujawnia arbitralność zasady naturalizmu metodologicznego, uzmysławiając, że zakaz odwoływania się do przyczyn nadnaturalnych na gruncie nauki nie ma innego uzasadnienia niż tylko właśnie w tej zasadzie. Zauważmy jeszcze, że omawiane tu ujęcie naturalizmu metodologicznego to jedynie jedna z jego odmian, w której przyczyny naturalne przeciwstawia się przyczynom nadnaturalnym i te drugie releguje się poza obręb nauki. Naturalizm metodologiczny może mieć jednak skrajniejszą postać: w wyjaśnieniach naukowych można powoływać się wyłącznie na przyczyny naturalne, rozumiane jako nieinteligentne, natomiast koncepcje odwołujące się do przyczyn inteligentnych (nawet niekoniecznie nadnaturalnych) są nienaukowe (zob. np. Scott 1998; Jodkowski 2006, 73; Bylica 2007, 150, 153; Bylica 2008, 259; Bylica, Sagan 2008, 623; Sagan 2013a, 75 77). Z tak rozumianą zasadą naturalizmu metodologicznego teoria inteligentnego projektu jest ewidentnie niezgodna i przedstawiana w niniejszym artykule argumentacja nie ma w tym wypadku zastosowania. Można co najwyżej wskazać, że ta wersja naturalizmu metodologicznego podobnie jak pierwsza jest jedynie arbitralnie nałożonym warunkiem naukowości, zwłaszcza jeśli weźmiemy pod uwagę, że zwolennicy tego stanowiska nie widzą problemu w naukowym wykrywaniu skutków celowej działalności człowieka i akceptują nawet program SETI. Problematyczne są dla nich tylko te obszary badawcze, w których teoretycy projektu mogliby postulować nadnaturalnego projektanta, co ponownie sprowadza się do sugestii, że ci ostatni ciążą ku nadnaturalizmowi. Tymczasem teoria inteligentnego projektu jest w pełni akceptowalna również dla ateisty. Twórcą domniemanych projektów mogłaby być np. jakaś cywilizacja pozaziemska, a więc teoria ta może wpisywać się w postulaty programu SETI. Nawet projekty, które sugerowałyby, że ich twórca wykracza poza nasz Wszechświat, można by przypisać nie istocie nadnaturalnej, lecz fizycznej, tyle że zamieszkującej inny wszechświat. 94 3(1)/2015

9 SPÓR O MOŻLIWOŚĆ WYKRYWANIA PROJEKTU W NAUKACH PRZYRODNICZYCH 3. Nietestowalność Zgodnie z tym zarzutem teoria inteligentnego projektu nie jest naukowa, ponieważ nie jest empirycznie testowalna jej twierdzeń nie da się ani zweryfikować, ani sfalsyfikować na podstawie danych empirycznych. Nieweryfikowalność tej teorii wiązana jest z niemożliwością niezależnego potwierdzenia istnienia postulowanego przez nią projektanta (szczególnie jeśli jest to istota nadnaturalna) lub umieszczenia go w próbówce, tzn. prowadzenia nad nim kontrolowanych badań w rodzaju tych, jakie można prowadzić w przypadku nieinteligentnych procesów naturalnych (zob. np. Scott 1993; Scott 2004, 50; Pennock 1999, 292; Pigliucci 2002, 65). Za jej niefalsyfikowalnością ma natomiast przemawiać to, że nie można sobie wyobrazić, jaka obserwacja mogłaby ją obalić, i nawet jeśli naukowcy znajdą naturalistyczne wyjaśnienia dla zjawisk, które miały być wynikiem projektu, to teoretycy projektu i tak nie porzucą swojej teorii, tylko jako zaprojektowane zaczną wskazywać zjawiska niemające jeszcze naturalistycznego wyjaśnienia (zob. np. Coyne 1996, 228; Coyne 2004, 50 51; Coyne 2007, 27 28). (W dalszej części artykułu, dla zachowania przejrzystości, terminu wyjaśnienie naturalistyczne używać będę w znaczeniu wyjaśnienia, w którym nie bierze się pod uwagę przyczyn inteligentnych, czyli w drugim znaczeniu naturalizmu metodologicznego, o którym pisałem w punkcie 1. Usprawiedliwić to można również tym, że nawet ci krytycy teorii inteligentnego projektu, którzy podkreślają nienaukowy charakter wyjaśnień nadnaturalistycznych, jednocześnie wypowiadają się tak, jakby chodziło im też o nienaukowość wyjaśnień powołujących się nie tylko na przyczyny nadnaturalne, ale i inne przyczyny inteligentne.) Jeśli chodzi o możliwość weryfikacji, to teoria inteligentnego projektu znajduje się w podobnej sytuacji do takich koncepcji zajmujących się problemem pochodzenia jak teoria Wielkiego Wybuchu czy teoria ewolucji, które powszechnie uważa się za naukowe. Nie mamy bezpośredniego dostępu ani do Wielkiego Wybuchu, ani do ewolucji ziemskich organizmów, która trwała kilka miliardów lat (lub kilkaset milionów, jeśli ograniczymy się do ewolucji organizmów wielokomórkowych). Nie możemy tych za- 3(1)/

10 DARIUSZ SAGAN mierzchłych procesów umieścić w probówce. O tym, że one zaszły, mają świadczyć pozostawione przez nie ślady (np. promieniowanie reliktowe i ekspansja galaktyk w przypadku Wielkiego Wybuchu; skamieniałości, narządy szczątkowe czy anatomiczne i genetyczne podobieństwa między organizmami w przypadku ewolucji). Wniosek o ingerencji inteligentnego projektanta (nawet nadnaturalnego) również ma być wyciągany pośrednio. Przemawiać za nią mają charakterystyczne ślady pozostawione przez nią w przyrodzie (takie jak nieredukowalna lub wyspecyfikowana złożoność). Podobne podstawy do wniosku o istnieniu cywilizacji pozaziemskich postulują badacze z programu SETI, którzy twierdzą, że byliby w stanie rozpoznać, czy odebrany przez nich sygnał ma źródło naturalne czy pochodzi od obdarzonego inteligencją nadawcy. Konsekwentne stosowanie zarzutu nieweryfikowalności godziłoby nie tylko w teorię inteligentnego projektu, ale także w te pozostałe teorie. Warto zresztą zauważyć, że tezę o istnieniu inteligentnego projektanta można by w zasadzie potwierdzić niezależnie (czyli uzyskując coś więcej niż tylko domniemane ślady jego aktywności), gdyby projektantem były jakieś istoty pozaziemskie (takie, jakie poszukiwane są w ramach programu SETI). Byłoby to możliwe, gdyby kiedyś udało nam się na nie natknąć lub nawiązać z nimi stałą komunikację. Gdyby ewentualnym projektantem była istota nadnaturalna, sytuacja wyglądałaby gorzej, chociaż i w tym wypadku nie da się wykluczyć możliwości nawiązania stałej komunikacji. Czy jednak teoria inteligentnego projektu jest falsyfikowalna? Trudno przewidzieć, jak poszczególni lub wszyscy teoretycy projektu zachowaliby się, gdyby zjawiska uznawane przez nich za zaprojektowane uzyskały przekonujące wyjaśnienie naturalistyczne. Być może chcieliby ratować swoją teorię za wszelką cenę, ale tak może być w przypadku zwolenników każdej teorii. Bardziej interesujące jest więc pytanie, czy przynajmniej w zasadzie można takiej sytuacji uniknąć, tj. czy istnieją teoretyczne podstawy do obalenia teorii inteligentnego projektu? Taką podstawę można znaleźć w tezie o sposobie wykrywania projektu. Podstawą wniosku o projekcie mają być szczególne cechy obiektów przyrodniczych wytworzonych przez inteligentnego projektanta. Jeśli takie cechy 96 3(1)/2015

11 SPÓR O MOŻLIWOŚĆ WYKRYWANIA PROJEKTU W NAUKACH PRZYRODNICZYCH mają stanowić dobre kryteria projektu, to w sposób wiarygodny może je tłumaczyć tylko hipoteza projektu. W sytuacjach, gdy ze względu na brak możliwości uzyskania dodatkowych informacji o analizowanym obiekcie przyrodniczym wyjaśnieniu podlega sam ten obiekt, jest to wymóg konieczny, ponieważ gdyby cechy tego obiektu miały także równie wiarygodne wyjaśnienie naturalistyczne, wniosek o projekcie nie byłby uzasadniony (np. hipotezę projektu, na mocy brzytwy Ockhama, uznano by za zbędną, skoro rozpatrywany obiekt można wyjaśnić naturalistycznie). Gdyby więc takie cechy jak nieredukowalna lub wyspecyfikowana złożoność nie wskazywały jednoznacznie na projekt, nie spełniałyby swojej funkcji jako należyte kryteria projektu. Znalezienie przekonujących naturalistycznych wyjaśnień dla takich cech byłoby zatem równoznaczne (przynajmniej w zasadzie) z obaleniem teorii inteligentnego projektu. Jednocześnie teoretycy projektu przy zachowaniu uczciwości intelektualnej nie mogliby utrzymywać, że jakieś inne obiekty przyrodnicze, które cechują się nieredukowalną lub wyspecyfikowaną złożonością i nie mają jeszcze wiarygodnego naturalistycznego wyjaśnienia, zostały zaprojektowane. Jeśli jakieś kryterium projektu miałoby upaść, to obowiązywałoby to dla każdego z jego możliwych zastosowań. Można by poszukiwać nowych kryteriów projektu, ale i one podlegałyby obaleniu w taki sam sposób. Twierdzenia teorii inteligentnego projektu można by też obalić, gdyby wykazano, że obiekty wskazywane przez jej zwolenników w istocie nie mają cech odpowiadających kryteriom projektu, aczkolwiek w takim wypadku nie musiałoby iść to w parze z unieważnieniem tych kryteriów. 4. Nieodwoływanie się do praw przyrody, nieznajomość natury projektanta i mechanizmów jego działania O nienaukowości teorii inteligentnego projektu ma świadczyć również to, że w swoich wyjaśnieniach nie odwołuje się do praw przyrody. Jeśli rzekomy projektant jest istotą nadnaturalną, to jego ingerencje w świat muszą wiązać się z łamaniem lub zawieszaniem praw przyrody, przez co nie mogą podlegać badaniom naukowym, których przedmiotem są przecież prawidłowości przyrodnicze (zob. np. Ruse 1996a, 21, 26; Ruse 1996b, 301; 3(1)/

12 DARIUSZ SAGAN Pennock 2001, 88 89). Krytycy wskazują ponadto, że unikając identyfikacji projektanta, teoria inteligentnego projektu nie jest w stanie formułować szczegółowych scenariuszy realizacji projektu, a tym samym nie spełnia jednego z najważniejszych warunków naukowości, jakim jest wyjaśnienie mechanizmów działania danych przyczyn. Byłoby to w zasadniczo możliwe, gdyby znano naturę postulowanego projektanta. Zauważa się przy tym jednak, że o mechanizmach działania projektanta moglibyśmy coś powiedzieć, gdyby miał on naturę identyczną lub podobną do nas (jaką przypuszczalnie miałyby ewentualne istoty pozaziemskie), ale w przypadku nadnaturalnego projektanta, jako bytu niefizycznego, nie mamy do tego najmniejszych nawet podstaw. Bez znajomości natury projektanta, jego motywów, celów i możliwości, nie możemy też wiedzieć, jakie projekty może on wykonać, aczkolwiek, zdaniem krytyków, postulowanie nadnaturalnego projektanta, zwłaszcza takiego jak wszechmocny Bóg, stwarzałoby jeszcze większy problem, gdyż taki byt może zrobić właściwie wszystko, przez co możliwość formułowania sprawdzalnych hipotez dotyczących jego działań jest przekreślona. Innymi słowy, krytycy nie tylko sugerują, że między wnioskowaniem o projekcie nadnaturalnym a wnioskowaniem o projekcie naturalnym istnieje jakościowa różnica, ale też utrzymują, że punktem wyjściowym naukowej metody wykrywania projektu nie mogą być wyłącznie skutki aktywności projektanta, lecz wymagana jest ponadto uprzednia, niezależna wiedza o projektancie. Dzięki takiej wiedzy możemy stawiać sprawdzalne hipotezy co do tego, jakich skutków należałoby się po nim spodziewać, gdyby rzeczywiście ingerował w świat przyrody (zob. np. Sober 2004, ; Sober 2008, , 154, 168, 356; Pennock 1999, 95 96, ; Pennock 2004, 144; Pennock 2012, ; Sarkar 2007, 45 46; Sarkar 2012, 293; Kitcher 2007, , 112; McMullin 2012, ; Grobler 2013; Futuyma 2008, 534; Collins 2008, ). Powyższe zarzuty dotyczą przede wszystkim zasadności proponowanej przez teoretyków projektu metody wykrywania projektu i w próbie odpowiedzi na nie należy tę zasadność uargumentować. Rozważmy najpierw pytanie, czy wnioskowanie o projekcie wymaga posiadania niezależnej wiedzy o projektancie? 98 3(1)/2015

13 SPÓR O MOŻLIWOŚĆ WYKRYWANIA PROJEKTU W NAUKACH PRZYRODNICZYCH Człowieka znamy wystarczająco dobrze, by w wielu wypadkach wiedzieć, jakie pobudki mogą nim kierować, co może zrobić w danych okolicznościach, znamy też jego potencjał i ograniczenia. Nie znaczy to jednak, że musimy mieć tę wiedzę, by móc stwierdzić, że przed oczami mamy skutki jego celowej aktywności. Jeśli np. obserwujemy nieżyjącego człowieka z czterdziestoma ranami kłutymi na ciele, to czy rzeczywiście musimy dysponować wachlarzem hipotez dotyczących możliwych motywów sprawcy albo znać konkretny jego motyw? Czy w ogóle musimy rozważać jakikolwiek motyw, żeby wiedzieć, że w tym wypadku doszło do morderstwa? Czterdzieści ran kłutych to wystarczająco mocne świadectwo celowego działania już samo w sobie. Oczywiście musimy skądś wiedzieć, że taki skutek można łączyć z działalnością człowieka, a nie z działaniem przyczyn naturalnych, i wiemy to z dotychczasowego doświadczenia. Jednak to, co w tym akurat wypadku posiadamy, to nie tyle wiedza o potencjalnych motywach morderców, ile wiedza o możliwych efektach ich czynów. Dysponujemy więc kryterium projektu, które możemy stosować do podobnych przypadków i w odniesieniu do nich również wyciągać wniosek o projekcie. To, czy w danym przypadku motywy sprawcy wpisują się w wachlarz znanych nam możliwych motywów, nie ma żadnego znaczenia. Podobnie wyglądałaby kwestia sposobu, w jaki sprawca zadał rany. Musimy przede wszystkim przyjąć, że sprawca ma cechy i umiejętności, które umożliwiają mu zadawanie takich ran. Na podstawie charakteru i kąta cięć można np. ustalić, jakiego narzędzia i w jaki sposób użył, a także jakiego jest wzrostu. Ale to przy (sensownym, rzecz jasna) założeniu, że sprawcą jest człowiek. Gdyby jednak rzeczywistym sprawcą była jakaś inna, znacznie różniąca się od człowieka istota, która potrafiłaby zadać identyczne rany, ale w zupełnie inny sposób i być może całkowicie innym narzędziem czy nawet za pomocą sił nadprzyrodzonych (mógłby to być np. jakiś upadły anioł), to sam obserwowany skutek czterdzieści ran kłutych byłby dostatecznie dobrą podstawą, by sądzić, że śmierć danej osoby jest rezultatem czyjegoś celowego działania, mimo iż nie wiedzielibyśmy czyjego. Kryteria projektu odnoszone do działalności ludzkiej czerpiemy więc z dotychczasowej wiedzy o skutkach tej działalności lub z rozszerzenia tej 3(1)/

14 DARIUSZ SAGAN wiedzy na przypadki niezrealizowane, ale uznawane za będące w zasięgu naszych teraźniejszych lub przyszłych możliwości. Nie ma jednak powodu uważać, że podstawą do formułowania kryteriów projektu odnoszących się do ewentualnych innych istot inteligentnych nie jest wiedza o celowym działaniu człowieka. Badacze z programu SETI utrzymują np., że o istnieniu inteligentnych istot pozaziemskich świadczyłby odebrany z kosmosu, wyróżniający się na tle szumu kosmicznego, sygnał wąskopasmowy, zakładając przy tym, że taki właśnie sygnał wybrałyby istoty żyjące w tym samym Wszechświecie co my, gdyby chciały zakomunikować innym swoją obecność (zob. Shostak 2009/2010, ; Petrich 2009/2010, s ). Innymi słowy, przyjmuje się, że byłyby to istoty na tyle podobne do nas, by posłużyć się sposobem komunikacji, jaki wybraliby ludzie (sygnały wąskopasmowe są zresztą przez ludzi używane). Gdyby jednak w rzeczywistości nadawcą takiego samego sygnału były zupełnie odmienne istoty inteligentne z innego wszechświata, posiadającego inną strukturę i rządzonego innymi prawami przyrody, to nawet gdyby badacze SETI nie wiedzieli, skąd ten sygnał pochodzi i jak dokładnie został wytworzony, mieliby identyczne podstawy do wyciągnięcia wniosku o projekcie, jak wówczas, gdyby nadawcą były istoty z naszego Wszechświata. Co więcej, znajdowaliby się w identycznej sytuacji, gdyby nadawcą była ewentualna istota nadnaturalna zdolna do wytworzenia takiego sygnału. Do wniosku o działaniu istoty inteligentnej skłaniają same charakterystyczne cechy sygnału, które łączymy z aktywnością inteligencji na podstawie posiadanej o niej wiedzy, nie zaś wiedza o charakterze i możliwościach inteligencji, która rzeczywiście sygnał nadała. Cel wysłania sygnału również nie musi być brany pod uwagę, gdyż sygnał mógłby mieć takie same cechy przy różnych celach (np. chęci nawiązania pokojowej komunikacji czy znalezienia planety, którą można skolonizować, zniewalając zamieszkujące ją istoty albo doprowadzając do ich eksterminacji). Nie powinno dziwić, że kryteria projektu, mające potencjalne zastosowanie także do skutków aktywności innych istot inteligentnych, czerpiemy z wiedzy o celowym działaniu człowieka jest to jedyna bezpośrednio znana nam inteligencja. Przy braku niezależnej wiedzy o innych inteligencjach podstawą wniosku o ich ewentualnym projekcie mogą być wyłącznie skutki 100 3(1)/2015

15 SPÓR O MOŻLIWOŚĆ WYKRYWANIA PROJEKTU W NAUKACH PRZYRODNICZYCH identyczne bądź podobne do rzeczywistych lub potencjalnych skutków celowej działalności człowieka. Zjawiska, które spełniają znane nam kryteria projektu, możemy zaklasyfikować jako zaprojektowane. Zjawiska, które w istocie zostały zaprojektowane, ale nie podpadają pod żadne znane nam dotychczas kryterium projektu, zostaną przeoczone. Proponowane przez teoretyków projektu kryteria nieredukowalna i wyspecyfikowana złożoność również mają wywodzić się z analizy skutków aktywności ludzkiej (zob. np. DeWolf et al. 2007, 31 32). W jakim stopniu są one wynikami takiej analizy, a w jakim swobodnymi konstruktami teoretycznymi, może być oczywiście kwestią dyskusyjną. Jakkolwiek by nie było, bez wątpienia należy wykazać, że ludzie rzeczywiście mogą tworzyć takie skutki. W przeciwnym razie teoretycy projektu nie mieliby niezależnego potwierdzenia, że nieredukowalną i wyspecyfikowaną złożoność można przypisać działaniu przyczyn inteligentnych. Kryteria te cechują się wysokim poziomem ogólności, powinny mieć bowiem zastosowanie do różnorodnych zjawisk nie tylko wchodzących w zakres działalności ludzi, ale też biologicznych czy kosmicznych, aczkolwiek kryteria bardziej szczegółowe mają być szczególnymi przypadkami kryteriów ogólniejszych. Sensowną informację wyrażoną w jakimś języku ludzkim można uznać za kryterium projektu o niższym stopniu ogólności (a przy tym według teoretyków projektu podpadającym pod ogólniejsze kryterium nieredukowalnej lub wyspecyfikowanej złożoności) i jako takie daje nam ono właściwie pewność, że mamy do czynienia z tworem inteligencji. Teoretycy projektu potrzebują kryteriów ogólniejszych, ponieważ w zjawiskach biologicznych i kosmicznych tak przekonujące świadectwa projektu nie są obserwowane. Gdyby były obserwowane, gdyby np. w genomach organizmów żywych odczytywano informację stworzone przez Jahwe, to wniosek o projekcie, a w tym wypadku nawet o tożsamości projektanta, miałby bardzo mocne podstawy, o ile nie uznano by go za niepodważalny. Ogólny charakter nieredukowalnej i wyspecyfikowanej złożoności jako kryteriów projektu jest niewątpliwie jednym z czynników powodujących, że nie są to kryteria powszechnie akceptowane. A gdyby nawet powszechnie uznano je za dobre kryteria projektów ludzkich, łatwo można wysuwać wątpliwości, 3(1)/

16 DARIUSZ SAGAN czy z równym sukcesem da się je odnieść do zjawisk z innych obszarów przyrody, i poszukiwać naturalistycznych wyjaśnień dla wskazywanych przez te kryteria cech obiektów przyrodniczych. Dla mojej argumentacji nie jest jednak ważne, czy kryteria aktualnie podawane przez teoretyków projektu są adekwatne albo czy ich teoria jest prawdziwa w odniesieniu do świata przyrody. Chodzi mi jedynie o pokazanie, że słuszne jest ich podejście do wykrywania projektu, czyli że warunkiem wystarczającym wnioskowania o projekcie są charakterystyczne skutki celowej działalności projektanta. Oznacza to, że istnieje co najmniej możliwość sformułowania teorii inteligentnego projektu jako koncepcji ugruntowanej empirycznie i być może zasługującej na miano teorii naukowej. W świetle powyższych rozważań należy przyjąć, że omawiane w tym punkcie zarzuty nie przekreślają naukowości teorii inteligentnego projektu. Jeśli wystarczającą podstawą wniosku o projekcie są same skutki działalności projektanta a wygląda na to, że tak właśnie jest to natura, cele czy mechanizmy jego działania nie mają żadnego znaczenia. Nie liczy się też to, czy projektant wywołał dany skutek, łamiąc prawa przyrody czy działając w zgodzie z nimi. Np. informacja stworzone przez Jahwe w genomach organizmów żywych byłaby czytelną empiryczną wskazówką projektu, nawet gdyby jej wytworzenie wymagało złamania jakichś praw przyrody. 5. Brak przewidywań Jednym ze sposobów empirycznego testowania teorii naukowych jest sprawdzanie wynikających z nich przewidywań na temat świata przyrody. Według krytyków teoria inteligentnego projektu nie jest naukowa, gdyż nie formułuje żadnych testowalnych przewidywań, które umożliwiłyby jej potwierdzenie lub obalenie. Przekonują, że da się ją pogodzić z każdą możliwą obserwacją, nie zakazuje żadnych stanów rzeczy. Działaniu projektanta, zwłaszcza nadnaturalnego, można przypisać spowodowanie dowolnego zjawiska przyrodniczego (zob. np. Miller 2008, 87; Collins 2008, 153; Pennock 1999, 195, 274, ; Pennock 2012, 165; Coyne 2009, 170; Ayala 2009, 145; Pigliucci 2002, 139) (1)/2015

17 SPÓR O MOŻLIWOŚĆ WYKRYWANIA PROJEKTU W NAUKACH PRZYRODNICZYCH Nie da się ukryć, że teoria inteligentnego projektu ma problem z przewidywaniami pozytywnymi. Jako teoria ograniczająca się do wykrywania projektu nie może ona przewidzieć, jakie projekty wykonałby domniemany projektant, jakie powinny mieć one szczegółowe cechy czy gdzie dokładnie w świecie przyrody należy tych projektów szukać. Możliwość formułowania takich pozytywnych przewidywań, które można by potwierdzić lub obalić, wymagałaby przyjęcia jakiejś konkretnej koncepcji projektanta. Skoro jednak uzyskane dane empiryczne, które według teoretyków projektu wskazują na projekt, nie pozwalają na rozstrzygnięcie, kim jest projektant, to albo należy uznać, że nie mają prawa rozważać takich koncepcji na gruncie nauki, albo że nawet jeśli byłoby to dopuszczalne, to trudno byłoby je traktować jako coś więcej niż czyste spekulacje, wskazujące co najwyżej logiczne lub fizyczne możliwości. W przypadku koncepcji projektanta nadnaturalnego, w szczególności takiego jak chrześcijański Bóg, który może chcieć i robić w zasadzie wszystko, a nasza wiedza o jego decyzjach i celach może na zawsze pozostać na poziomie czystych spekulacji, przewidywania takie nie miałyby sensu. Teoria inteligentnego projektu, jako koncepcja podająca jedynie określone kryteria projektu, może dostarczać bardzo ogólne pozytywne przewidywania, np. że gdzieś w świecie przyrody znajdziemy zjawiska charakteryzujące się nieredukowalną lub wyspecyfikowaną złożonością. Takie przewidywania mogą zostać zweryfikowane, ale nie są obalalne, a mogą stać się takie tylko, jeżeli się je skonkretyzuje poprzez wskazanie, gdzie dokładnie tych zjawisk należy szukać. Takie konkretyzacje nie wynikałyby jednak z założeń teorii, lecz byłyby w gruncie rzeczy zgadywanką. Przyjąwszy, że świat przyrody został zaprojektowany przez jakąś nieokreśloną istotę inteligentną, można też pokusić się o pewne ogólne przewidywania, jak taki świat powinien wyglądać np. że genomy organizmów powinny być w pełni funkcjonalne i w ogóle nie zawierać śmieciowego DNA. Mimo to treść takich przewidywań jest zależna od danej wersji koncepcji projektanta, a przewidywane fakty są zgodne również z teoriami naturalistycznymi (więcej na ten temat zob. w: Sagan 2012). Nie jest jednak prawdą, że teoria inteligentnego projektu nie zakazuje żadnych stanów rzeczy. Takie zakazy związane są z przewidywania- 3(1)/

18 DARIUSZ SAGAN mi negatywnymi, a teoria ta wypowiada się na ten temat jasno. Określa ona cechy zjawisk przyrodniczych, które mają stanowić kryteria projektu. Kryteria te muszą wskazywać na projekt jednoznacznie, tzn. cechy mające przemawiać za projektem nie mogą mieć jednocześnie wiarygodnego wyjaśnienia naturalistycznego, ponieważ w przeciwnym razie rozstrzygnięcie między hipotezą naturalistyczną a hipotezą projektu wymagałoby znajomości szerszego kontekstu powstania zjawiska albo hipotezę projektu uznano by za zbędną. Teoria inteligentnego projektu przewiduje zatem, że nie odkryjemy procesów naturalnych, które prowadzą do wytworzenia cech identyfikowanych jako kryteria projektu. To negatywne przewidywanie można obalić, a teorię inteligentnego projektu podważyć, dzięki odkryciu takich procesów. Nie można więc powiedzieć również, że hipotezę projektu da się zastosować do dowolnego zjawiska. Jako zaprojektowane mogą być zaklasyfikowane tylko te zjawiska, które spełniają postulowane kryteria projektu. W przypadku innych, nawet jeśli w rzeczywistości są zaprojektowane, nie będzie empirycznych podstaw do takiego zaklasyfikowania. Ponadto, dysponowanie dobrymi kryteriami projektu najwyraźniej eliminuje potrzebę pozytywnych przewidywań. Jeśli wiemy, jakie cechy świadczą o projekcie, to rozpoznamy projekt, gdy po prostu natrafimy na coś, co takie cechy posiada, nie przewidując przy tym, gdzie czy kiedy powinniśmy na to natrafić. Robimy tak codziennie, odróżniając obiekty naturalne od znanych nam rodzajów wytworów człowieka. Podobnie, rozpoznalibyśmy projekt, odkrywając, że w genomach organizmów zakodowana jest informacja stworzone przez Jahwe, nawet gdybyśmy nie przewidywali, że ta informacja powinna być tam zapisana. Zasadniczo nieredukowalna i wyspecyfikowana złożoność (lub jakieś inne cechy tego typu) również mogłyby pełnić rolę takich kryteriów. 6. Argument z niewiedzy Teorii inteligentnego projektu bardzo często stawia się zarzut, że stosuje argumentację z niewiedzy. Zgodnie z tym zarzutem zwolennicy tej teo (1)/2015

19 SPÓR O MOŻLIWOŚĆ WYKRYWANIA PROJEKTU W NAUKACH PRZYRODNICZYCH rii wniosek o projekcie wyciągają jedynie na tej podstawie, że nauka nie wyjaśniła jeszcze pewnych zjawisk przyrodniczych, tj. nie zapewniła im wyjaśnienia naturalistycznego. Oznacza to więc opieranie się wyłącznie na lukach w wiedzy naukowej, czynienie pozytywnej racji na rzecz swojego stanowiska z aktualnego stanu niewiedzy. Jest to strategia nie tylko logicznie bezzasadna, gdyż powszechnie wiadomo, że brak dowodu nie jest dowodem braku i nie może stanowić pozytywnego argumentu na rzecz alternatywnego poglądu, ale i nienaukowa, ponieważ naukowcy zawsze poszukują pozytywnych przesłanek na rzecz swoich teorii. Co więcej, stan niewiedzy może być tylko tymczasowy i naukowcy mogą znaleźć wyjaśnienia naturalistyczne w przyszłości. Historia nauki uczy, że takie wyjaśnienia były z czasem znajdowane, a więc nauka stale wypełnia luki w dotychczasowej wiedzy. W teologicznej wersji tego zarzutu mówi się o umieszczaniu Boga w lukach wiedzy (ang. God of the gaps ) (zob. np. Van Till 2008, , 242; Pigliucci 2002, 58, 168, ; Dawkins 2007, 181; Blackstone 1997, 446; Ayala 2009, 140; Coyne 2009, ; Futuyma 2004, 69). Z jednej strony zarzut ten wydaje się słuszny. Zgodnie z teorią inteligentnego projektu wyciagnięcie wniosku o projekcie wymaga, abyśmy nie dysponowali przekonującymi wyjaśnieniami naturalistycznymi dla cech mających świadczyć o ingerencji istoty inteligentnej. Koniecznym elementem wnioskowania o projekcie jest więc niewiedza o takich wyjaśnieniach. Wygląda jednak na to, że na osłabienie tego zarzutu wpływa fakt, iż w przypadku, gdy analizie podlegać może jedynie badane zjawisko przyrodnicze i nieznany jest szerszy kontekst jego powstania, każde wnioskowanie o projekcie musi bazować na niewiedzy o wyjaśnieniach naturalistycznych. W równym stopniu dotyczy to wykrywania projektu człowieka. Nawet gdy chodzi bowiem o obiekty przypisywane projektowi człowieka, zawsze musimy mieć powody, by sądzić, że wytwory te nie mają takich wyjaśnień. Gdyby takie wiarygodne wyjaśnienia naturalistyczne istniały i gdybyśmy nie mieli możliwości dotarcia do ewentualnego wytwórcy rozpatrywanych obiektów, to nie mielibyśmy podstaw do przyjęcia hipotezy projektu nawet w przypadku wydawałoby się najoczywistszych wytworów człowieka, jak komputer czy samochód. Nigdy też nie możemy 3(1)/

20 DARIUSZ SAGAN całkowicie wykluczyć, że przekonujące wyjaśnienia naturalistyczne dla wytworów człowieka w przyszłości się znajdą. Pod tym względem wnioskowanie o projekcie człowieka nie różni się od wnioskowania o projekcie innych inteligencji. (Warto ponadto zauważyć, że zarzut o argumentację z niewiedzy w istocie zakłada empiryczną falsyfikowalność teorii inteligentnego projektu.) Z drugiej strony niewiedza o wiarygodnych wyjaśnieniach naturalistycznych nie jest jedynym elementem metody wykrywania projektu. Teoretycy projektu mówią też o elemencie pozytywnym, którym ma być wzorzec wskazujący na przyczynę inteligentną. Takie wzorce mają być uzyskiwane na podstawie wiedzy o skutkach aktywności człowieka i stosowane do podobnych skutków celowych działań ewentualnych innych istot inteligentnych. We wnioskowaniu o projekcie istotną funkcję pełnią więc zarówno niewiedza, jak i wiedza. Można żywić oczywiście wątpliwości, czy proponowane przez teoretyków projektu wzorce są adekwatnymi wskaźnikami aktywności inteligentnej, ale teza, że posiłkują się oni po prostu argumentem z niewiedzy, nie jest słuszna. Rozumowanie teoretyków projektu należy uznać za formę wnioskowania do najlepszego wyjaśnienia (zob. też Sagan 2014). Twierdzą oni, że pewne zjawiska biologiczne lub kosmiczne mają określone cechy, takie jak wyspecyfikowana czy nieredukowalna złożoność, które nie doczekały się satysfakcjonującego naturalistycznego wyjaśnienia, a ponadto postulują, że adekwatną przyczyną tego rodzaju cech jest działanie istoty inteligentnej, co wiemy na podstawie analizy skutków pozostawianych przez aktywność istot ludzkich. Skoro ich zdaniem mamy namacalne świadectwa, że jedyną przyczyną zdolną do wytworzenia zjawisk o takich cechach jest inteligencja, to powinniśmy być usprawiedliwieni, wnioskując o projekcie, kiedykolwiek natrafimy na tego typu obiekty. W gruncie rzeczy podobnie rozumują także badacze SETI: uważają, że odebrany z kosmosu sygnał wąskopasmowy wskazywałby na inteligentne źródło, ponieważ wiemy, że ludzie używają takich sygnałów, a jednocześnie mamy podstawy sądzić, że nie wytworzyłyby go żadne przyczyny naturalne (zob. Shostak 2009/2010, ) (1)/2015

21 SPÓR O MOŻLIWOŚĆ WYKRYWANIA PROJEKTU W NAUKACH PRZYRODNICZYCH 7. Brak płodnego programu badawczego W myśl tego zarzutu teoria inteligentnego projektu nie jest naukowa, ponieważ w odróżnieniu od teorii naukowych nie inspiruje żadnych nowych badań, tj. nie oferuje płodnego programu badawczego. Teoria naukowa nie może sprowadzać się jedynie do stwierdzenia to jest zaprojektowane, lecz musi stwarzać naukowcom pole do prowadzenia dalszych badań, do rozwoju wiedzy o świecie przyrody. Tak więc teoria inteligentnego projektu hamowałaby albo nawet uniemożliwiała postęp nauki. Teoretykom projektu zarzuca się wręcz intelektualne lenistwo, bo zamiast podjąć wysiłek poszukiwania wyjaśnień naturalistycznych wolą iść łatwiejszą drogą i przywoływać projekt, kiedy tylko jest to dla nich wygodne (zob. np. Pennock 1999, 292, 294; Pigliucci 2002, 66 67; Dawkins 2007, 182, 184; Miller 2008, 86 87). Twierdzenie, że teoria inteligentnego projektu nie jest w stanie inspirować żadnych badań, jest przesadzone (zob. Sagan 2013b). Niemniej trzeba przyznać, że teoretycy projektu prowadzą niewiele własnych badań, a w swojej argumentacji w przeważającej mierze korzystają z wyników badań naukowców, którzy nie są zwolennikami ich teorii. Jedną z przyczyn tego stanu rzeczy może być względnie niewielka liczba rzeczników tej teorii. Inną słabe zaplecze finansowe, co może wiązać się w dużej mierze z tym, że zwolennicy teorii powszechnie uznawanej we współczesnym środowisku naukowym za pseudonaukową nie mają co liczyć na otrzymanie grantów na badania inspirowane tą teorią. Jednak do najważniejszych powodów z pewnością może należeć również ten, że wielu potencjalnych badań w ramach tej teorii po prostu nie da się prowadzić. Jak bowiem prowadzić badania nad motywami, celami czy sposobami działania projektanta, jeśli jedyne, co możemy zrobić, to wnioskować, że dane zjawisko zostało zaprojektowane, ale nie jesteśmy w stanie zidentyfikować projektanta? W przypadku projektanta nadnaturalnego takie badania najpewniej w ogóle nie są możliwe i to, przynajmniej pod niektórymi względami, nawet gdybyśmy potrafili rozpoznać, że to byt nadnaturalny jest autorem projektu. Za tym, że wymóg stworzenia płodnego programu badawczego nie przekreśla potencjalnej naukowości teorii inteligentnego projektu, przemawia 3(1)/

22 DARIUSZ SAGAN proponowana w ramach tej teorii metoda wykrywania projektu. Jeśli warunkiem wystarczającym wniosku o projekcie są skutki działania projektanta, to wniosek ten pozostanie w mocy, mimo że dalsze badania związane z tym odkryciem będą wstrzymane albo niewykonalne. Jest to sytuacja normalna w przypadku projektów człowieka. Np. detektywi mogą rozpoznać morderstwo po śladach widocznych na zwłokach i nie zmienić zdania w tej sprawie, nawet jeśli nigdy nie będą w stanie wskazać sprawcy i motywów jego czynu. Zanim zaś naukowcy zaczęli proponować i sprawdzać szczegółowe wyjaśnienia sposobu i celu zbudowania Stonehenge, przez długi czas, pomimo braku takiej możliwości, nie wątpili, że jest to celowy wytwór istot ludzkich. Również badacze SETI mogliby być przeświadczeni, że wychwycony przez nich sygnał wąskopasmowy pochodzi od inteligentnych istot pozaziemskich, i nadal utrzymywać to przekonanie, mimo iż nie potrafiliby dowiedzieć się w tej kwestii nic więcej. Tak samo odkrycie w genomach organizmów żywych informacji stworzone przez Jahwe (lub jakiejś innej wiadomości możliwej do odczytania w języku ludzkim, także takiej, która nie pozwalałaby na zidentyfikowanie konkretnego projektanta) nie przestałoby wskazywać na projekt, nawet gdyby możliwość nowych badań była całkowicie wykluczona. Jeśli weźmiemy to pod uwagę, to w zarzucie analizowanym w tym punkcie da się dostrzec sugestię, że wykrycie projektu może odbyć się drogą naukową co przyznaje się w wypadku wnioskowania o projekcie człowieka lub istot pozaziemskich ale teoria mówiąca o metodzie wykrywania projektu, która oferuje konkretne kryteria projektu, może nie być naukowa, gdyż może nie doprowadzić lub w ogóle nie jest w stanie prowadzić do żadnych nowych badań jak utrzymuje się w odniesieniu do teorii inteligentnego projektu. Jeżeli jednak metoda wykrywania projektu proponowana w ramach tej ostatniej teorii jest zasadniczo podobna do metod wykrywania projektu stosowanych w dyscyplinach uważanych za naukowe, to powyższe rozumowanie jest niekonsekwentne, a więc bezzasadne. Może być bezzasadne tym bardziej, o ile teoretycy projektu mają rację, że kryteria projektu o mniejszej ogólności podpadają pod kryteria ogólniejsze, jak proponowane przez nich nieredukowalna lub wyspecyfikowana złożoność, które mogą zresztą być adekwatnymi wskaźnikami inteligentnej aktywno (1)/2015