3 (26) PRZEGLĄD EUROPEJSKI WARSZAWA

Transkrypt

1 3 (26) 2012 PRZEGLĄD EUROPEJSKI WARSZAWA 2012

2 MIĘDZYNARODOWA RADA NAUKOWA: prof. dr hab. Zbigniew Czachór (Uniwersytet Adama Mickiewicza w Poznaniu), prof. Óscar García Luengo (Uniwersytet w Granadzie), prof. dr hab. Tomasz Grosse (Uniwersytet Warszawski), prof. dr hab. Teresa Łoś-Nowak (Uniwersytet Wrocławski), prof. Josef Melchior (Uniwersytet w Wiedniu), prof. Michael Minkenberg (Uniwersytet Viadrina we Frankfurcie nad Odrą), prof. Darko Nadić (Uniwersytet w Belgradzie), prof. Josep Mª Reniu Vilamala (Uniwersytet w Barcelonie), prof. dr hab. Janusz Ruszkowski (Uniwersytet Szczeciński), prof. Dieter Segert (Uniwersytet w Wiedniu), prof. Victor Shadurski (Uniwersytet w Mińsku), prof. dr hab. Ewa Stasiak-Jazukiewicz (Uniwersytet Warszawski),prof. dr hab. Stanisław Sulowski (Uniwersytet Warszawski), prof. dr hab. Tadeusz Wallas (Uniwersytet Adama Mickiewicza w Poznaniu), prof. Peter Zervakis (Uniwersytet w Bonn) REDAKTOR NACZELNY prof. dr hab. Konstanty Adam Wojtaszczyk ZASTĘPCA REDAKTORA NACZELNEGO dr Justyna Miecznikowska SEKRETARZ NAUKOWY dr Marta Jas-Koziarkiewicz CZŁONKOWIE REDAKCJI: dr Przemysław Biskup dr Piotr Wawrzyk mgr Aleksandra Saczuk REDAKCJA TEMATYCZNA TEORIA I METODOLOGIA STUDIÓW EUROPEJSKICH: prof. dr hab. Jacek Czaputowicz, dr Paweł Borkowski PRAWO, INSTYTUCJE I POLITYKI UNII EUROPEJSKIEJ: prof. dr hab. Artur Nowak-Far, dr Jadwiga Nadolska, dr Monika Poboży, mgr Aleksandra Saczuk HISTORIA, KULTURA I SPOŁECZEŃSTWA EUROPEJSKIE: prof. dr hab. Andrzej Skrzypek, dr Marta Jas-Koziarkiewicz, dr Justyna Miecznikowska, dr Łukasz Zamęcki IMPRESJE EUROPEJSKIE: dr Marta Jas-Koziarkiewicz, mgr Aleksandra Szydłowska REDAKCJA JĘZYKOWA mgr Karina Kukuła (język polski) dr Benjamin David Stanley (język angielski) TŁUMACZENIE TEKSTÓW mgr Ewa Ciesielska (język angielski), mgr Kamil Ławniczak RECENZENCI W 2012 ROKU Prof. Małgorzata Ciesielska Prof. dr hab. Franciszek Gołembski dr hab. Janusz Świniarski dr hab. Jerzy Zalewski PROJEKT OKŁADKI: Aleksandra Szydłowska COPYRIGHT BY: Instytut Europeistyki, Warszawa 2012 ISSN ADRES WYDAWCY: Instytut Europeistyki Wydział Dziennikarstwa i Nauk Politycznych Uniwersytet Warszawski ul. Krakowskie Przedmieście 26/28 przeglad.europejski@uw.edu.pl WSPÓŁPRACA WYDAWNICZA: Wydawnictwo Wydziału Dziennikarstwa i Nauk Politycznych ul. Krakowskie Przedmieście 26/ Warszawa, wydawnictwo.wdinp@uw.edu.pl WERSJĘ PIERWOTNĄ PRZEGLĄDU EUROPEJSKIEGO STANOWI WERSJA DRUKOWANA

3 Spis treści Od Redakcji... 5 Kamil Giemza, Przedmiot rozprawy doktorskiej pt. Zmniejszanie luki rozwojowej państw UE na przykładzie polityki transportowej... 6 Jiři Koubek, Czechy i Polska między stabilnością a niestabilnością: nieoczekiwana zamiana miejsc? Kamil Ławniczak, Cele i ramy metodologiczne rozprawy doktorskiej Podejmowanie decyzji w Radzie Unii Europejskiej z perspektywy konstruktywistycznej Agata Poczmańska, Innowacyjność mikro, małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce znaczenie gospodarcze, trudności oraz źródła niepowodzeń Maxim Rust, Współczesne białoruskie i ukraińskie elity polityczne: geneza, istota, znaczenie Joanna Rutkowska, Zarys problematyki przywództwa politycznego w Unii Europejskiej Aleksandra Saczuk, Rola prezydencji w Radzie UE na przykładzie polityki rozszerzeniowej UE wobec Bałkanów Zachodnich przedmiot i metodologia badań Ewelina Sibińska, Koncentracja mediów na lokalnym rynku medialnym. Szanse i zagrożenia Paulina Sokołowska, Wizerunek Unii Europejskiej jako organizacji w czasach kryzysu na łamach ogólnokrajowych dzienników Francuskich w Latach przedmiot i metodologia badań Paweł Stawarz, Aspekty metodologiczne dysertacji doktorskiej pt.: Stosunki Unii Europejskiej z państwami Kaukazu Południowego Justyna Anna Wiśniewska, Służba publiczna w instytucjach Unii Europejskiej na tle służby cywilnej wybranych państw członkowskich zagadnienia teoretyczno-metodologiczne O autorach

4 Contents From Editors... 5 Kamil Giemza, The subject matter of a the doctoral dissertation Reducing the development gap of EU member states on the example of transport policy... 6 Jiři Koubek, Czech and Polish Neighbours: Switching the Sides of Stability and Instability? Kamil Ławniczak, Objectives and Methodological Framework of the Doctoral Dissertation Decision-Making in the Council of the European Union. A Constructivist Approach Agata Poczmańska, Innovation in Micro-, Small and Medium-Sized Enterprises in Poland economic importance, difficulties and sources of failures Maxim Rust, Современные беларуские и украинские политические элиты: генезис, сущность, значение Joanna Rutkowska, Political leadership in the European Union an outline Aleksandra Saczuk, The Role of the Presidency of the EU Council Based on the Example of the EU Enlargement Policy towards the Western Balkans Subject Matter and Methodological Approach Ewelina Sibińska, Media concentration in the local media market. Opportunities and threats Paulina Sokołowska, Projet de thèse intitulé «L'image de l'union européenne en tant qu'organisation en temps de crise dans les journaux français en » Paweł Stawarz, Methodological framework of the doctoral dissertation: Relations of the European Union with the South Caucasus countries Justyna Anna Wiśniewska, Public service in the institutions of the European Union and selected EU member states theoretical and methodological framework About the Authors

5 Od Redakcji Drodzy Czytelnicy! Przekazujemy wam wyjątkowy numer Przeglądu Europejskiego. Jego wyjątkowość wynika przede wszystkim z jego tematyki. Numer ten jest w całości dedykowany artykułom doktorantów. Publikacja pracy naukowej po raz pierwszy lub też kolejnej w trakcie studiów doktoranckich jest nie lada wyzwaniem. Publiczna prezentacja artykułów stwarza młodym badaczom wyjątkową okazję do prezentacji własnego warsztatu badawczego, koncepcji prac doktorskiej, jej założeń teoretycznych czy też metodologii badań. Jest to też niekiedy możliwość oceny i weryfikacji działań podejmowanych przez młodych naukowców. Autorzy artykułów zamieszczonych w Przeglądzie Europejskim podjęli się prezentacji zróżnicowanych, zgodnych z własnymi zainteresowaniami naukowymi, tematów. Omówienia dotyczą zarówno podejmowanej w pracy doktorskiej problematyki, w tym m.in. polityk, instytucji i prawa Unii Europejskiej, mediów europejskich, jak również założeń teoretyczno metodologicznych przygotowywanych dysertacji. Zróżnicowanie i interdyscyplinarność podejmowanej tematyki w naszej ocenie nie jest wadą, a zaletą prezentowanych artykułów. Zachęcamy Czytelników do zapoznania się z pracami doktorantów, mając nadzieję, że spełnią one ich oczekiwania. Redakcja 5

6 Przegląd Europejski Nr 3 (26), 2012 Kamil Giemza Przedmiot rozprawy doktorskiej pt. Zmniejszanie luki rozwojowej państw UE na przykładzie polityki transportowej Polityka transportowa Unii Europejskiej, jej rola oraz znaczenie dla gospodarek państw członkowskich bywa niedoceniana. W rozprawie doktorskiej przedstawione zostaną powiązania rozwoju sektora transportowego wraz z infrastrukturą transportową oraz jego organizacji z rozwojem gospodarczym wybranych państw. Dokonana zostanie analiza możliwość zmniejszania luki rozwojowej państw i regionów za pomocą polityki transportowej, która jest niezbędna dla realizacji założeń polityki spójności Unii Europejskiej. W artykule wskazuję na wybrane zagadnienia, które stanowić będą tzw. punkty orientacyjne dla dalszych rozważań podjętych w dysertacji, tj. transportowe regulacje UE, uregulowania i strategie w poszczególnych typach transportu, powiązanie polityki transportowej z gospodarką oraz infrastruktury transportowej ze zmniejszaniem luki rozwojowej państw UE. Temat rozprawy wynika z bezpośredniego zainteresowania polityką transportową UE, polityką o fundamentalnym znaczeniu dla integracji europejskiej od narodzin Wspólnot Europejskich, zapisanej już w traktacie ustanawiającym Europejską Wspólnotę Gospodarczą w 1957 r. 1. Transport jest jednym z podstawowych elementów składowych służących powstaniu i funkcjonowaniu wolnego rynku. Przywołując miarodajne dane dotyczące znaczenia transportu, zgromadzone przez Urząd Statystyczny Unii Europejskiej wystarczy wskazać, że: branża transportowa zatrudnia 1 Obecnie transport znajduje się w kompetencjach dzielonych Unii z Państwami Członkowskimi na mocy art. 4 ust. 2 pkt g Traktatu o Funkcjonowaniu Unii Europejskiej. Szerzej o transporcie traktują art z 1957 r. z późniejszymi zmianami z Traktatu o Unii Europejskiej, w ostatecznym kształcie art w Traktacie Nicejskim dziś Tytuł VI art , po reformie Traktatu z Lizbony (Dz. Urz. UE C 306 z , tom 50) za: ( ). 6

7 Kamil Giemza, Przedmiot rozprawy doktorskiej pt. Zmniejszanie luki rozwojowej państw UE obecnie ponad 10 milionów osób, co stanowi 4,5% pracowników UE ogółem, i wytwarza 4,6% produktu krajowego brutto (PKB); produkcja sprzętu transportowego odpowiada za kolejne 1,7% PKB i 1,5% zatrudnienia; towary i usługi związane z transportem pochłaniają przeciętnie 13,2% budżetu gospodarstw domowych; logistyka w tym transport i składowanie stanowi 10 15% kosztów produktu końcowego 2 a zatory komunikacyjne kosztują Unię Europejską około 1% PKB rocznie 3. Luka rozwojowa a regulacje UE Zmniejszanie luki rozwojowej należy rozpatrywać jako działania zmierzające do likwidowania dysproporcji rozwojowych poszczególnych państw UE. Zmniejszanie tej luki jest jednym z fundamentów powołania Unii Europejskiej i stanowi egzemplifikację polityki spójności. Różnice w rozwoju poszczególnych państw są faktem, zadaniem UE, m.in. poprzez regulacje prawne oraz instrumenty finansowe, jest ich niwelowanie. Wszelki obrót gospodarczy, za wyjątkiem przepływu kapitału czy usług świadczonych z wykorzystaniem łączy teleinformatycznych, zakłada zawsze fizyczną wymianę dóbr czy usług, stąd uregulowanie statusu transportu jest jednym z najważniejszych elementów prowadzących do pełnej integracji gospodarczej. Aktualnym wyzwaniem stojącym przed państwami członkowskimi, jest utworzenie jednolitego europejskiego obszaru transportowego. W białej księdze dotyczącej utworzenia jednolitego rynku transportowego wskazuje się, że: Przyszły dobrobyt naszego kontynentu zależeć będzie od możliwości pełnej integracji jego wszystkich regionów w światowej gospodarce. Skuteczny transport jest tego niezbędnym warunkiem 4. Zasadniczym pytaniem, na które UE zmuszona będzie odpowiedzieć jest to dotyczące sposobu pogodzenia potrzeby podróżowania obywateli i potrzeby gospodarki związanych z transportem towarów z przewidywaną malejącą dostępnością zasobów i ograniczeniami w zakresie środowiska. Istotnym czynnikiem hamującym rozwój jest brak integracji systemów transportowych Europy Wschodniej i Zachodniej, brak jednolitych przepisów i regulacji. Spójność i ujednolicanie stanowi klucz do zmniejszania luki rozwojowej państw. Muszą zostać opracowane i ustanowione jasne ramy polityczne (oparte w największym stop- 2 Komunikat Komisji do Rady, Parlamentu Europejskiego, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów - Logistyka transportu towarowego w Europie klucz do zrównoważonej mobilności (COM/2006/0336 końcowy/) Bruksela, , s. 4, za: ( ). 3 White Paper Roadmap to a Single European Transport Area Towards a competitive and resource efficient transport system (COM/2011/0144 final/) Brussels, , s. 101, za: ( ). 4 Ibidem, s. 3. 7

8 Kamil Giemza, Przedmiot rozprawy doktorskiej pt. Zmniejszanie luki rozwojowej państw UE niu na mechanizmach rynkowych) pozwalające producentom i przemysłowi na planowanie inwestycji. Sytuacja, w której jedno z państw członkowskich wprowadziłoby nakaz korzystania wyłącznie z samochodów elektrycznych, a inne z pojazdów kołowych zasilanych biopaliwami, przyczyniłoby się do uniemożliwienia swobodnego podróżowania po Europie. Nie można rozwijać transportu przy ograniczaniu mobilności. Inwestowanie w multimodalność transportu 5 przyniesie w krótkim okresie widoczne rezultaty. Lepsza integracja sieci transportowych umożliwi większy wybór rodzajów transportu, przyczyniając się do większego wykorzystania transportu zbiorowego dla przewozów osobowych, tj. autobusów, autokarów, transportu kolejowego i lotniczego, oraz transportu śródlądowego, morskiego oraz kolejowego dla przewozu towarów na większe odległości. Podróże wieloma środkami transportu powinny ułatwiać systemy informacji internetowej, elektronicznej rezerwacji i płatności. Zbędne wydaje się zwielokrotnianie rodzajów transportu na niewielkim obszarze, np. miejskim, w którym występują wszystkie typy transportu powodując zatory, straty finansowe oraz liczne sytuacje tzw. utraconej korzyści wynikającej z niedotarcia na spotkania biznesowe, niezrealizowanych z tej przyczyny umów i zobowiązań, zmniejszanie liczby transakcji na skutek wydłużającego się czasu transportowania. Infrastruktura kształtuje mobilność. Inwestowanie w infrastrukturę transportową ma pozytywny wpływ na wzrost gospodarczy, umożliwia stworzenie miejsc pracy i dobrobytu, zwiększa rozmiar handlu, dostępność geograficzną i mobilność obywateli. Wyraźna jest dysproporcja w postaci rozwoju infrastruktury transportowej w krajach nowej i starej UE. Brak aktywnej polityki w tym zakresie przyczyni się do zwiększenia kosztów zatorów komunikacyjnych o około 50% do 2050 roku 6. Pogłębi się także niekorzystna różnica w dostępności między obszarami centralnymi a pozostałymi. Stale wzrastają koszty społeczne wypadków i zanieczyszczenia hałasem. Transport wodny Dwie trzecie zewnętrznych granic półwyspu europejskiego to granice morskie, przez co Europa jest obszarem zorientowanym na gospodarkę morską. Rozwój transportu wodnego a szczególnie krótkodystansowej żeglugi morskiej, przyczynia się do zmniejszenia natężenia 5 Rozumiany jako wykorzystywanie więcej niż jednego środka transportu przy zachowaniu jednej umowy o przewóz (np. wykorzystywanie transportu kolejowego, śródlądowego i drogowego). 6 Ibidem, s. 5. 8

9 Kamil Giemza, Przedmiot rozprawy doktorskiej pt. Zmniejszanie luki rozwojowej państw UE transportu drogowego i kolejowego. Nie istnieje jeszcze wewnętrzny rynek transportu morskiego, przez co podróż z jednego państwa członkowskiego do drugiego traktowana jest jako podróż poza granice UE. Europa dysponuje największą flotą handlową świata zatrudniającą bezpośrednio około 300 tysięcy marynarzy i około trzech milionów osób wykonujących powiązane zawody 7. Do portów europejskich zawija co roku ponad 80 tysięcy statków handlowych. W zestawieniu 45 największych portów UE pod względem wartości przeładunków znajdują się jedynie cztery porty państw nowej UE, które zanotowały wzrost wartości transportowania towarów na przestrzeni lat , tj. Konstanca (Rumunia) o 74,6%, Tallinn (Estonia) o 23,3%, Ryga (Łotwa) o 93,3% oraz Kłajpeda (Litwa) o 41,2% 8. Rzeki odpowiadają za 3% transportu towarowego, choć w niektórych korytarzach ich udział przekracza 40% Wskazuje się na niewykorzystany potencjał takich korytarzy rzecznych jak Dunaj, który to mógłby zwiększyć swoją efektywność poprzez włączenie go do wielomodalnych łańcuchów logistycznych. Transport kolejowy Transport kolejowy zajmuje 10% udziału w całkowitym transporcie towarowym Unii Europejskiej i 7% w transporcie pasażerskim (w tym 6 % przypada dla pociągów międzymiastowych, a 1% dla miejskich tramwajów i metra). Nadrzędnym celem polityki UE w zakresie transportu kolejowego jest jego wysoka interoperacyjność, która jest jednoznaczna ze zdolnością systemu kolei do zapewnienia bezpiecznego i nieprzerwanego przejazdu pociągów spełniających określony stopień wydajności 9. Różnice techniczne i operacyjne pomiędzy systemami krajowymi państw Unii Europejskiej doprowadziły do podziału narodowych rynków krajowych, co uniemożliwiło rozwój sektora kolejowego na skalę europejską. Aby usprawnić proces zbliżania się kolejowych rynków krajowych powołano Europejską Agencję Kolejową 10, która zajmuje się wdrażaniem prawodawstwa wspólnotowego w celu polepszenia konkurencyjnej pozycji sektora kolejowego. Agencja wspiera innowacyjność w celu integracji poszczególnych kolejowych rynków krajowych. 7 W rozumieniu państw Unii Europejskiej oraz Europejskiego Obszaru Gospodarczego. 8 Zmieniająca się rola portów morskich UE w globalnej logistyce transportowej, ekspertyza, Dyrekcja Generalna ds. polityki wewnętrznej, Bruksela 2009, Tabela 2.3., s Zdolność ta jest zależna od warunków prawnych, technicznych oraz operacyjnych ustanowionych dyrektywą 57/2008 parlamentu i rady z 17 czerwca 2008 roku. 10 Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady ustanawiające Europejską Agencję Kolejową, Dz. Urz. UE L 164 z , s. 1 43, za: DD:07:08:32004R0881:PL:PDF, ( ). 9

10 Kamil Giemza, Przedmiot rozprawy doktorskiej pt. Zmniejszanie luki rozwojowej państw UE Dobrze rozwinięta kolej przynosi wymierne korzyści, co można zaobserwować na przykładzie Wielkiej Brytanii. Strategia Zrównoważonego Rozwoju Kolei w Wielkiej Brytanii obejmuje 30-letni horyzont czasowy, a w samych tylko latach rząd zobowiązał się do zainwestowania 15,3 mld GBP w sektor kolejnictwa na rzecz zwiększenia wydolności przewozowej kolei. Prognozowane przychody z przejazdów pasażerskich mają wynieść ok. 39,2 mld GBP 11. Transport drogowy Transport drogowy jest najbardziej powszechnym spośród wszystkich typów transportu. Przypada na niego 44% transportu towarowego i około 85% transportu pasażerskiego 12. Jest wyjątkowym typem transportu na tle pozostałych z powodu dominującego udziału zwykłych obywateli UE w kierowaniu pojazdami kołowymi, w odróżnieniu od kolei, statków morskich i powietrznych, które są obsługiwane przez wykwalifikowany personel. W kwestii ogólnej struktury ceny w transporcie drogowym, poszukiwana jest taka równowaga, gdzie zwiększanie opłat za korzystanie z infrastruktury drogowej lub opodatkowanie paliwa, wpłynie na zmniejszenie ruchu, a w rezultacie przyczyni się do spadku kosztów zewnętrznych 13 i kosztów infrastruktury, aż do uzyskania równowagi pomiędzy kosztami i opłatami. Będzie to skuteczne i sprawiedliwe, jeżeli systemy opłat będą stosowane na obszarze całej sieci transeuropejskiej. Ciężkie pojazdy uiszczają coroczne opłaty zgodnie z systemem Eurowiniety w zależności od stopnia szkodliwości dla środowiska i dla infrastruktury drogowej. Przyjmuje się, że w najbliższej przyszłości możliwe będzie ujednolicenie stawek i opłat w tym sektorze. Opłaty ponoszone przez przewoźników są zależne od emisji spalin (norma EURO) i rozmiaru pojazdu mierzonym liczbą osi 14. Europejskie rozwiązania w dziedzinie zrównoważonego transportu należy wdrażać na całym świecie: kierowcy z UE są teraz właścicielami jednej trzeciej spośród 750 milionów samochodów na świecie. Międzynarodowa Agencja Energetyczna (MAE) 15 przewiduje, 11 ( ). 12 Komunikat Komisji dla Rady i Parlamentu Europejskiego. Utrzymać Europę w ruchu zrównoważona mobilność dla naszego kontynentu. Przegląd średniookresowy Białej Księgi Komisji Europejskiej dotyczącej transportu z 2001 r. (COM/2006/0314 końcowy/), s. 8, za: uri=com:2006:0314:fin:pl:pdf, ( ). 13 Koszty zewnętrzne to m.in. zanieczyszczenie powietrza, zmiany klimatyczne, hałas czy zatłoczenie. 14 Wynoszą od 750 do 1550 euro rocznie jest to koszt stały i niezależny od ilości przejechanych kilometrów. 15 Za: ( ). 10

11 Kamil Giemza, Przedmiot rozprawy doktorskiej pt. Zmniejszanie luki rozwojowej państw UE że do 2050 r. liczba samochodów przekroczy 2,2 miliarda 16, przy czym najszybszy wzrost odnotują gospodarki wschodzące. Osobnym zagadnieniem w transporcie drogowym jest transport miejski, gdyż aż 80% Europejczyków żyje w aglomeracjach miejskich. Infrastruktura miejska jest szczególnie skomplikowana, gdyż musi obsługiwać jednocześnie transport publiczny, osobowy, ciężarowy, godząc potrzeby rowerzystów i pieszych. Wątkiem, którego nie będę rozwijać w artykule szczegółowo, to kwestia bezpieczeństwa ruchu drogowego. Szacuje się, że koszty związane z usuwaniem skutków wypadków drogowych w całej Unii Europejskiej to rocznie około 45 miliardów euro. Uwzględniając psychologiczne, zdrowotne i inne skutki wypadków dla ofiar i ich rodzin to kwota ta ulega potrojeniu i sięga 160 miliardów euro (2% budżetu Unii) 17. Najbliższa realizacji wizji zero wypadków śmiertelnych jest Szwecja, gdzie liczba ofiar wyniosła 266 w roku Najgorsze statystyki drogowych ofiar śmiertelnych w przeliczeniu na całkowitą populację odnotowano w Grecji 1258 oraz w Rumunii 2377, co stanowi 111 ofiar na milion ludności 18. Transport lotniczy Porty lotnicze i linie lotnicze w UE zatrudniają obecnie 670 tysięcy osób, natomiast około 3,2 miliona ludzi jest bezpośrednio lub pośrednio zależnych od sektora transportu lotniczego 19. W 2009 r. z portów lotniczych w UE skorzystało ponad 750 milionów osób, co stanowi jedną trzecią rynku światowego. Jego udział w transporcie towarowym wynosi 0,1% w ruchu wewnątrzunijnym 20. Można stwierdzić, iż ma to marginalne znaczenie, jednak odległości w Unii nie są tak ogromne, stąd stosuje się inne rodzaje transportu. Gdyby jednak wziąć pod uwagę dobra luksusowe lub wartość towarów wtedy współczynnik wykorzystywania towarowego transportu lotniczego byłby znacznie wyższy. Dużą reformą sektora lotniczego była propozycja utworzenia Jednolitej Europejskiej Przestrzeni Powietrznej (SES, Single European Sky), którą sformułowano już w 2000 roku. Niezbędne jest dalsze zwiększanie przepustowości lotniczej w związku z rocznym przyrostem 16 Energy Technology Perspectives 2010, scenarios & strategies to 2050, IEA 2010, s Skutki i koszty wypadków drogowych za: ( ). 18 Opracowanie własne na podstawie źródła: /specialist/statistics/index_en.htm, ( ). 19 Impact assessment of the Single Aviation Market on employment and working conditions for the period , Brussels, , SEC (2010) 503, s. 3, za: modes/air/internal_market/doc/sec_2010_503_en.pdf, ( ). 20 Wyrażoną w tonokilometrach, a więc ilość ton pomnożoną przez ilość kilometrów, pomijając drogę wykonaną bez ładunku. 11

12 Kamil Giemza, Przedmiot rozprawy doktorskiej pt. Zmniejszanie luki rozwojowej państw UE ruchu lotniczego rzędu 5% 21. Rozwój transportu lotniczego nie oznacza jednak nieskończonych korzyści. Wiąże się również z wyzwaniami, jednym z nich jest problem przeciążonych lotnisk. Z pomocą przychodzi Rozporządzenie Rady nr 95/9386, zgodnie z którym umożliwia się wprowadzenie koordynowanych portów lotniczych. Takim portem zarządza koordynator, który musi być neutralny wobec państwa członkowskiego. Koordynowane lotniska mogą powstać w wyniku suwerennej decyzji państwa (np. ze względu na przekroczenie norm hałasowych jak na lotnisku Chopina w Warszawie 22 ) lub też w przypadku stwierdzenia przepustowości za niewystarczającą do planowanej działalności przewoźników lotniczych. Państwo zapewnia przeprowadzenie analizy przepustowości i podejmuje niezbędne kroki, choćby w infrastrukturze, aby sytuacja uległa poprawie. Polityka transportowa a gospodarka Państwo poprzez inwestowanie w politykę transportową zwiększa liczbę miejsc pracy związanych bezpośrednio z realizowanymi projektami, zgłaszając zapotrzebowanie na materiały, półfabrykaty i urządzenia specjalistyczne (co pobudzi sprzedaż i samą ich produkcję, jak i zatrudnienie) stwarza warunki dla obrotu gospodarczego, który może być szybszy, przyjazny środowisku i bardziej bezpieczny. Polityka transportowa to też zwykłe przemieszczanie się obywateli. Obywatele UE są mobilni i należy dążyć do wprowadzenie ułatwień i udogodnień w ich przemieszczaniu się do miejsc pracy, rodzin, jak i we wszystkich pozostałych destynacjach. Odpowiednie taryfy i opłaty za korzystanie z transportu mogą prowadzić do aktywizowania lub odwrotu od pewnych obszarów miast czy regionów. Poprzez modernizowanie sieci kolejowych, dróg czy połączeń lotniczych bezpośrednio wpływa się na zainteresowanie nie tylko turystyką, ale i stałym zatrudnieniem. Polityka gospodarcza państw rozwijających się, której zadaniem jest zwiększenie konkurencyjności gospodarki opiera się w dużej mierze na dostępności poszczególnych regionów. Zwiększenie szans ich konkurowania w skali europejskiej, jednocześnie zapewniając szanse uczestnictwa w tych procesach wszystkim mieszkańcom kraju, niezależnie od 21 Nieefektywne wykorzystanie przestrzeni powietrznej przyczynia się do zahamowania wzrostu gospodarczego oraz spadek międzynarodowej konkurencyjności europejskiego rynku transportu lotniczego. Pomocne w realizacji inicjatywy SES jest utworzenie funkcjonalnych bloków przestrzeni (Functional Airspace Blocks FABs), utworzenie Europejskiego Górnego Rejonu Informacji Powietrznej (European Upper Information Region EU- IR) i rozwój przepisów dotyczących elastycznego użytkowania przestrzeni powietrznej (Flexible Use of Airspace FUA) ( ). 12

13 Kamil Giemza, Przedmiot rozprawy doktorskiej pt. Zmniejszanie luki rozwojowej państw UE miejsca zamieszkania 23 jest przykładem bezpośredniego powiązania sprawnego transportu i gospodarki. Celem strategicznym polityki regionalnej jest wzrost, zatrudnienie i spójność w horyzoncie długookresowym. Za pomocą polityki transportowej można sprostać tym wyzwaniom, kreując pobudzenie gospodarcze danego obszaru. Dotyczy to szczególnie mieszkańców mniejszych gmin i miast dojeżdżających do większych ośrodków miejskich w celach zarobkowych, determinowanych wyłącznie przez bliskość geograficzną. Gdyby uruchomić bezpłatną kolej w kierunku innego miasta o podobnym czasie podróży, zapewne część mieszkańców zmieniłaby miejsce pracy, kierując się rachunkiem ekonomicznym. Zadaniem polityki regionalnej realizowanej w tym ujęciu przez transport jest podejmowanie działań na rzecz rozwoju słabszych ośrodków oraz budowanie ich potencjału absorpcyjnego. Warto uzupełnić powyższe kryterium ekonomiczne o kryterium czasowe. W Londynie 20% osób dojeżdżających do pracy spędza w środkach transportu powyżej dwóch godzin dziennie 24, co oznacza jeden pełny dzień roboczy na tydzień. W Niemczech 37% osób spędza godzinę dziennie w drodze do pracy i z powrotem 25. Możemy przypuszczać, jakie tempo rozwoju osiągnęłaby aglomeracja londyńska, gdyby ustanowić sześć dni pracy w tygodniu, redukując jednocześnie efekt zmęczenia, stresu i innych negatywnych zjawisk wynikających z przemieszczania się w zatorach. Poniższy schemat pokazuje dwa zasadnicze elementy charakteryzujące wzajemne relacje między transportem a gospodarką. Po pierwsze rozwój transportu ma wpływ na ogólny wymiar gospodarki państwa, po drugie rozwój transportu jest wprost uzależniony od pozostałych działów gospodarki, które określają zapotrzebowanie na usługi transportowe, kreując tym samym rozwój transportu Krajowa Strategia Rozwoju Regionalnego : regiony, miasta, obszary wiejskie, Synteza, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa 2010, s. 5, za: ( ). 24 Travel in London, Key trends and development, Report number 1, Transport for London, Mayor of London 2009, za: ( ) ( ). 26 M. Mindur, Relationship between the economy and transport, LogForum Issue 2005, nr 1. 13

14 Kamil Giemza, Przedmiot rozprawy doktorskiej pt. Zmniejszanie luki rozwojowej państw UE Rysunek 1. Schemat oddziaływania transportu na gospodarkę Źródło: W. Grzywacz, Infrastruktura transportu, Warszawa 1982, s. 52. Rozwój transportu i gospodarki działa na zasadzie sprzężenia zwrotnego i pełnej wzajemnej współzależności. Gospodarka nie może rozwijać się bez transportu, a transport bez gospodarki. Znaczenie rozwoju infrastruktury transportowej dla zmniejszania luki rozwojowej Gospodarka państwa jest tym sprawniejsza, im lepiej została wyposażona w składniki infrastruktury. W rozwoju społeczno-gospodarczym czynnik infrastrukturalny odgrywa decydującą rolę, ponieważ warunkuje realizację planów rozwojowych gospodarki. Zasadnym wydaje się zatem stwierdzenie o konieczności wyprzedzającego rozwoju infrastruktury transportowej w stosunku do rozwoju gospodarki. W innym przypadku dojdzie do sytuacji powstawania barier oraz ograniczeń prowadzących do zahamowania rozwoju gospodarki. Polityka transportowa powinna zatem zostać wysoce skoordynowana z polityką gospodarczą państwa. Jeżeli głównym założeniem polityki gospodarczej jest osiągnięcie jak najwyższego poziomu rozwoju gospodarczego, powiązanie z polityką transportową staje się nader oczywiste. Inwestycje w infrastrukturę transportową zwiększają aktywizację gospodarczą przyległych terenów co można zaobserwować we wzroście sprzedaży wielu sektorów, jak i wzroście popytu na przewozy. Widoczne są również przesunięcia ruchu z sieci niemodernizowanych na odcinki modernizowane. Przyjmuje się, że średni popyt na przewozy i przejazdy 14

15 Kamil Giemza, Przedmiot rozprawy doktorskiej pt. Zmniejszanie luki rozwojowej państw UE nowego lub modernizowanego odcinka sieci w Polsce stanowi przynajmniej 20-30% przyrostu ruchu na tym odcinku 27. Odpowiednia infrastruktura to wzrost bezpośrednich inwestycji zagranicznych (BIZ). BIZ oddziaływają na gospodarkę na dwa sposoby. Po pierwsze przez przyrost majątku stałego (takiego jak kapitał), jak przy inwestycjach krajowych, tworząc wiele miejsc pracy. Po drugie poprzez wprowadzenie postępu techniczno-organizacyjnego do procesów produkcji, stanowiąc o wyższej produktywności danego przedsiębiorstwa. Wpływy z turystyki obszarów o dobrej dostępności transportowej również mają znaczenie. Dzięki mobilizacji realizacji projektów transportowych na turniej EURO 2012, roczny napływ turystów zagranicznych do Polski spowoduje zwiększenie przychodów z turystyki w latach o 4,2 mld zł 28. Unia Europejska kładzie nacisk na tworzenie jednolitej sieci transportowej (TEN-T), która będzie służyła usunięciu wąskich gardeł, modernizację infrastruktury i usprawnienie transgranicznej działalności przewozowej na potrzeby pasażerów i przedsiębiorców w całej UE. Cele TEN-T stanowią podstawę jednolitego rynku w celu zapewnienia swobodnego przepływu towarów i osób oraz wspierania wzrostu gospodarczego, zwiększania zatrudnienia i konkurencyjności UE. Europejskie koleje muszą korzystać z torów o 7 różnych szerokościach, a jedynie 20 głównych portów lotniczych i 35 głównych portów morskich jest bezpośrednio połączonych z siecią kolejową. Bazowa sieć transportowa ma zostać utworzona do 2030 roku (kompleksowa do 2050 roku) i stanowić trzon transportu w ramach jednolitego rynku. Wyraźnym celem jest zagwarantowanie, że stopniowo do 2050 roku czas potrzebny większości europejskich obywateli i przedsiębiorców na dotarcie do sieci transportowej wynosić będzie mniej niż 30 minut. Sieć bazowa będzie obejmować zatem 83 główne porty lotnicze Europy z połączeniami kolejowymi i drogowymi, 37 kluczowych portów lotniczych z połączeniami do dużych miast, 15 tys. km linii kolejowych zmodernizowanych do dużych prędkości, 35 dużych projektów transgranicznych mających na celu wyeliminowanie wąskich gardeł. Szacowany koszt przeprowadzenia tych inwestycji to 250 mld euro Wpływ członkostwa w Unii Europejskiej na transport w Polsce, Urząd Komitetu Integracji Europejskiej, Warszawa 2003, s J. Borowski (red.), Raport na temat wpływu przygotowań i organizacji Mistrzostw Europy w Piłce Nożnej UEFA EURO 2012 na gospodarkę Polski, przygotowany na zlecenie spółki celowej Ministra Sportu i Turystyki, PL.2012 Sp. z o.o., Warszawa 2010, s W ramach instrumentu Łącząc Europę dostępnych jest jedynie 31,7 mld euro na infrastrukturę transportową w okresie finansowania , stanowi to kapitał początkowy pobudzający dalsze inwestycje państw członkowskich. 15

16 Kamil Giemza, Przedmiot rozprawy doktorskiej pt. Zmniejszanie luki rozwojowej państw UE W przeszłości systemy transportowe w Europie rozwijane były w dużej mierze według potrzeb krajowych. Rezultatem tego jest nierównomierna dystrybucja infrastruktury transportowej oraz brak wzajemnych połączeń transportowych na granicach oraz wzdłuż kluczowych korytarzy transportowych. Słaby rozwój tego rodzaju wzajemnych połączeń utrudnia wzrost gospodarczy. W dysertacji przedstawione zostaną przykłady inwestowania i rozwoju polityki transportowej wybranych państw Unii Europejskiej, z podziałem na państwa tzw. nowej UE, które prowadzą do zmniejszenia luki rozwojowej, i państwa starej UE dążące do dalszego rozwoju gospodarczego. Wybór przedstawionych państw i ostateczna struktura pracy jest determinowana przez istniejące oficjalne materiały i publikacje rzadko traktujące jednocześnie o transporcie i gospodarce, choć to działy tak bardzo ze sobą powiązane. Dominujące znaczenie polityki transportowej dla gospodarki państwa wydaje się być ujęciem nowatorskim w naukach społecznych. Zważywszy na odwołania do polityki transportowej już w traktatach założycielskich powinna się ona znaleźć w obszarze szczególnego zainteresowania tychże nauk obok wspólnej polityki rolnej czy wspólnej polityki zagranicznej i bezpieczeństwa. 16

17 Kamil Giemza, Przedmiot rozprawy doktorskiej pt. Zmniejszanie luki rozwojowej państw UE The subject matter of a the doctoral dissertation Reducing the development gap of EU member states on the example of transport policy Abstract Presentation of the dissertation on the impact of the EU transport policy on the reduction of the development gap between EU member states. The issue will be outlined in the context of legal solutions, divided by different types of transport, such as waterway, rail, road and air transport. Moreover, the impact of transport policy on the economy including investments in transport infrastructure will be analysed. Keywords: Transport policy, European Union, Economy, Transport network (TEN-T) Streszczenie Przedstawienie problematyki dysertacji o wpływie polityki transportowej UE na zmniejszanie różnic rozwojowych państw UE. Zagadnienia zostają naszkicowane w kontekście rozwiązań prawnych z podziałem na poszczególne typy transportu, tj. wodny, kolejowy, drogowy i lotniczy oraz wpływu założeń polityki transportowej na gospodarkę wraz z inwestowaniem w infrastrukturę transportową. Słowa kluczowe: polityka transportowa, Unia Europejska, gospodarka, sieć transportowa 17

18 Przegląd Europejski Nr 3 (26), 2012 Jiři Koubek Department of Political Science, Faculty of Arts, Charles University in Prague Czech and Polish Neighbours: Switching the Sides of Stability and Instability? This paper presents a part of my doctoral research project performed within the PhD Programme at the Department of Political Science, Faculty of Arts, Charles University in Prague. The topic of the thesis is The Polish Party System in Comparative Perspective, focusing on the issue of party system re/construction. Theoretically, the thesis borrows from the broad field of theories of party systems, a classical issue in comparative politics. More specifically, it aims to combine Sartorian competitive approach and Rokkanian historicalsociological approach, the synthesis of which (probably closer to Sartorian side) can be found in Peter Mair s work. The thesis shall consist of four chapters, treating on transition legacies, electoral system reforms, party system reconstructions, and party system consolidation, respectively. The paper presented below is based on Chapter Four. The thesis is to be defended in September Introduction The aim of this paper is to explore differing party system developments, the recent Czech tendency towards de-consolidation and Polish towards consolidation, in a comparative perspective. Separate analyses for the countries can, beyond doubt, bring very plausible interpretations, two coherent self-standing stories, of what has been happening in each country. 18

19 Jiři Koubek, Czech and Polish Neighbours: Switching the Sides of Stability and Instability? The advantage of a comparative approach is that it makes possible to narrow down the wide range of possible factors and select those only which hold for both countries. The ambition here is no more than to provide some tentative answers. After all, they refer to a question that, itself, is rather preliminary. Both recent tendencies may soon prove quite episodic. There are a number of reasons to believe that the Polish stabilisation consists on a rather fragile basis. Similarly, the Czech deconsolidation may easily turn into a sort of temporary fluctuation. The central idea is that certain divergence in both countries most recent developments can be explained focusing on a slightly different set of factors than that are typically applied. These somewhat neglected, second order factors are an important component and complement to those traditionally emphasised ones, such as regime type, electoral system or party system (mechanics / format). This analysis also suggests that the original stories of previous Polish instability vs. Czech stability, however plausible and factually correct in their cores, are still somewhat distorted by their first-order-factors bias. Pointing to the significance of such a broader category of factors, rather than presenting or re-shaping any stories, aims to be the main achievement of this comparative analysis. 1. The Polish Instability? ( ) Poland started its way to democracy under a number of unfavourable conditions. Firstly, there was a highly fragmented party system, partly ascribed to the 1991 electoral rules, but partly and most of all simply reflecting that time reality: strong and internally differentiated anti-communist opposition with abundance, rather than a shortage of individual leaders. And as far as there was a kind of an ultimate leader, he decided not to launch his own party project. Some party system concentration was achieved in the 1993 election but was accompanied with an enormously high share of wasted votes and with polarization. After some optimistic tendencies of late 1990s (a hint of a bipolar concentration of the party system, prospects of depolarisation, improved governmental stability with Jerzy Buzek serving as PM for the whole term) a new upheaval came a two-stage reconstruction of the party system, with the Right collapsing and restructuring first, followed with a complete breakdown of the Left as one of the main party system poles. Furthermore, and turning back to the initial stage, Lech Wałęsa contributed to another institutional burden that shaped the Polish democratic transition: a specific type of a semi- 19

20 Jiři Koubek, Czech and Polish Neighbours: Switching the Sides of Stability and Instability? presidential regime with a powerful head of state. This configuration floated, moreover, in an environment of constitutional interim. This was only partly resolved by the adoption of the temporary Provisional Constitution (Mała Konstytucja) in 1992 as this document remained rather vague in some important respects 1. Needless to say, this provisional state was contributing to the conflicts between the main players and to an overall institutional uncertainty. The 1997 Constitution was an important turning point in reducing the uncertainty. On the other hand, it was far from eliminating it completely. Deep and wholesale reforms of political system have constantly been on agenda since then: abolishing the Senate, radical reduction of the size of Sejm, major changes of presidential powers, a fundamental electoral reform, a far reaching change of the status of political parties (abolishment of public funding), etc. The executive branch was always considered to be a sensitive point of the Polish political system, namely the governmental instability, low cabinet durability and relative weakness of prime ministers who had to share their de facto power with other executive players: not only the President, or the leader of the coalition party, but often also with an informal leader shaping decisions from behind the scenes. This phenomenon, represented by Aleksander Kwaśniewski before his presidency ( ), Marian Krzaklewski ( ), Jarosław Kaczyński before becoming the PM ( ) but also in a way Wałęsa before his presidency ( ), was nicknamed by Polish journalists as PM without portfolio (premier bez teki). Not at least, one more specific example of institutional instability is to be mentioned here: frequent electoral reforms. They have always remained within the category of the PR party list system (for the lower chamber, Sejm) but the replacements of mathematical formulae, modifications of district magnitude and legal threshold had an impact on the outcomes of the electoral game, as well as its stability and predictability in time 2. To sum up, and connecting both political- and party-systemic features, the Polish politics has been highly polarized. There were relevant political groups delegitimizing the roundtable transition and this issue remained sensitive at least over the 1990s. While the first direct presidential election (1990) was the catalyst of a rapid disintegration of the post-solidarity bloc, the second election (1995) was strongly polarized in terms of regime cleavage 1 A famous example of an extensive interpretation of presidential powers was the Article 61 resulting into the practice of presidential ministers. 2 For a detailed overview of Polish electoral system evolution see: K. Benoit, J. Hayden, Institutional Change and Persistence: The Evolution of Poland's Electoral System, , The Journal of Politics 2004, No

21 Jiři Koubek, Czech and Polish Neighbours: Switching the Sides of Stability and Instability? (anti-communism vs. post-communism, a payback for leftist 1993 victory, situation framed as old regime s return, etc. 3 ). Another wave of polarization followed half a decade later with the arrival of two radical parties (LPR and Samoobrona), and soon after that again with the establishment of the PO-PiS conflict as the core of the party system. Interestingly, both these subjects were entering the scene around the turn of the millennium as anti-system challengers: a Platform demanding a wholesale reform of Polish political institutions and hesitating to establish itself as a party at all 4, and an anticommunist moral restoration movement with its radical programme of the Fourth Republic. The notion of an anti-system subject is used in Sartorian sense 5 and does by no means imply anti-democratic or extremist, of course. If refined using Capoccia s re-conceptualisation 6, a relational anti-systemness (rather than ideological) could be applied. The last, post- Smoleńsk stage of polarization (taking place especially after the 2010 presidential election) has only confirmed this polarized and fundamental opposition of PO and PiS. In anti-pis oriented media a claim frequently occurs that PiS is an anti-system party whose aim is not to win the election but just mobilize a subculture-like permanent minority 7. Similarly, in anti- PO media the government is often depicted as alien distant elite that, in the better case, does not properly represent the authentic Polish nation or, in the worse case, betrays Poland and works hand in hand with its enemies 8. So far, the image of Polish instability, observed across multiple dimensions and criteria, seems to hold. A caveat is, nonetheless, needed here and it concerns the party system. Even in this long period of relative instability the emphasis on a party systemic malfunction 3 A valuable analysis of 1993 election is V. Zubek, The Reassertion of the Left in Post-Communist Poland, Europe-Asia Studies 1994, Vol. 46, No This happened as late as in March 2002, half a year after PO s first electoral performance and more than one year after its solemn establishment in Gdańsk. 5 G. Sartori, Parties and Party Systems: A Framework for Analysis, Cambridge 1976, p G. Capoccia, Anti-System Parties: A Conceptual Reassessment, Journal of Theoretical Politics 2002, No. 14, p In SLD s R. Kalisz s words, it fights the political (constitutional) system, see: "PiS jest partią antysystemową, ale mamy małe możliwości delegalizacji", available online at: (retrieved: ). Interestingly, even an idea of de-legalisation of this anti-system party has occurred. See Radosław Markowski, politolog bliski PO, rzuca hasło "delegalizacji PiS". Przygotowanie gruntu pod rozwiązanie siłowe?, available online at: (retrieved: ) 8 Particularly media like Gazeta Polska nurture an idea that the ruling party (coalition) is something worse than a merely incompetent (unsuccessful, corrupt, etc.) clique their defect is of a deeper moral nature, a betrayal. See: Co trzeci Polak: Tusk zdradził, available online at: (retrieved: ). 21

22 Jiři Koubek, Czech and Polish Neighbours: Switching the Sides of Stability and Instability? (in terms of Omar Sanchez s inchoate party system or even non-system 9 ) seems to be exaggerated. The famous Frances Millard s thesis of parties without a party system could actually be almost turned upside down. My assertion is that in the 1990s there was a quite stable and predictable pattern of inter-party competition - or, in other words, Sartorian patterned interactions 11 - even in a situation of a high party fluctuation and electoral volatility. In other words, party system format trailed behind party system mechanics 12. Moreover, this format instability refers only to a part of party spectre (right wing). The competition reflected the dominant cultural (or value based) right-left cleavage of that time characterized as postcommunists versus post-solidarity. This division partly coincided with a polarity between cultural liberals (secularist, cosmopolitan, mainly urban) and conservatives (Catholic, nationalist, mainly rural), even though some significant exceptions existed. Moreover, this scheme was supplemented with another, much weaker, socio-economic division, along which parties such as KLD or UW vs. PSL could be positioned 13. Importantly, there has been a notable stability and predictability in the coalition patterns. SLD allied itself always with PSL (post-communist) and conservative parties with UD/UW liberals (post-solidarity). The stability of party system as such (in terms of a relative stability of inter-party interactions) was, however, not necessarily accompanied with the stability of party system units. As already mentioned, especially right wing parties would constantly merge and emerge, shift and re-label, group and regroup. In this turmoil, there was, however, a notable personal continuity. Tersely said, parties appeared and disappeared but the leaders persisted. True enough; a two-phase reconstruction of the party system took place in /2007. Looking at the results, however, and imagining PO as the functional replacement of the SLD in its party systemic role (in the purely relational sense), a conclusion can be drawn that the alliance patterns from the old system largely persist. The major shift is the stabilisation and integration within the Right. Also the short PiS-LPR-Samoobrona coalition may be interpreted in line with this argument, as a parallel of similar alliances from the early 1990s. Some personal linkages between PC-ZChN and PiS-LPR seem to support this argu- 9 O. Sanchez, Party Non-Systems: A Conceptual Innovation, Party Politics 2009, No. 15, p F. Millard, Poland: Parties without a Party System, , Politics & Policy 2009, Vol. 37, Issue 4, p G. Sartori, Parties and Party Systems, op.cit., p For the famous conceptual distinction see: ibidem, p For a detailed and thorough analysis of Polish party system developments in the earlier period see: A. Szczerbiak, Interests and Values: Polish Parties and Their Electorates, Europe-Asia Studies 1999, Vol. 51, No. 8.

23 Jiři Koubek, Czech and Polish Neighbours: Switching the Sides of Stability and Instability? ment. Also Samoobrona might be conceived of as a systemic (and, again, purely relational) parallel of agrarian parties such as Porozumienie Ludowe and others. 1. The Czech Stability? ( ) The Czech Republic has often been characterised as a country with a reasonably stable and concentrated party system the most stable, together with Hungary, among the new Central and East European democracies. The core of the system were four, quite well profiled programmatic parties, the latter three of them with a long history: ODS (conservative liberal), ČSSD (social democratic), KSČM (communist), KDU-ČSL (Christian Democratic, centrist). The stability and identity of the party system units was highlighted by the fact that the electoral volatility remained quite low, definitely very low by new democracies standards. On the whole, the party system was characterised as a slightly bipolar five-member format with a changing fifth party, usually a right-of-centre, liberal (conservative), mainly urban-based (Prague-based) party. A favourable condition seemed to be the parliamentary regime, only moderately tempered with a tradition of an informally powerful head of state. Anyway, for most of this long period of stability, President Havel was by far not intervening as much as his successor Václav Klaus into the domestic affairs. The Constitution was adopted as early as 1992, supported in the Parliament by five major parties, including KSČM, and opposed only by an extremist anti-system Republican Party (that failed to be re-elected in 1998). Since its adoption, the Constitution has never been questioned substantially, even though some modifications were considered from time to time (a failed attempt of reducing presidential powers during the ODS-ČSSD so called oppositional agreement) and some changes made. The more important ones (such as the introduction of a direct presidential election), however, fall into the more recent period, after the era of stability. Governmental durability and PM s predominance was evident at least until Klaus s era ( ) was followed by Zeman s period ( ), only after a short intermezzo of a caretaker cabinet. In terms of the party composition of governments, the persistence may seem even more robust. We can see three more or less symmetric pendulum moves: ODS-led cabinets, ČSSD-led cabinets, and 2007-up to now (with an interruption of a caretaker cabinet) again ODS-led cabinets. 23

24 Jiři Koubek, Czech and Polish Neighbours: Switching the Sides of Stability and Instability? As opposed to Poland, there was only one significant lower chamber electoral reform with an impact on proportionality. Similarly to Poland, this was also a parametric change within the PR party list system (decreasing district magnitude, introducing d Hondt HA and increasing legal thresholds, i.e. a similar mix to Polish 1993 reform, however with much lesser actual impact). Also the story of Czech stability requires some qualifications. First, under the cover of governmental durability we can often see narrow and fragile majorities or even minority situations. This leads to rather weak PMs and powerful individual MPs as significant veto players. Second the above-mentioned stability of identity of party system units (i.e. stable format) has not always been accompanied with a corresponding stability in the party system mechanics. Applying the Mair s concept of structure of competition 14 the Czech system can be qualified as open in terms of the pattern of alternation which has always been partial, as opposed to full (as in Poland in all but one cases) or no alteration (Poland 2011) in closed systems. It is also open on the second dimension of innovative coalition formulae: ODS-led centre-right vs. the rest in , caretaker based on centre-right (without ODS) + ČSSD vs. the rest in , right-left pragmatic alliance (ODS-ČSSD) vs. the rest in , ČSSD-led centre-left vs. the rest in , ODS-led centre-right vs. the left in , caretaker based on ODS + ČSSD + Greens vs. the rest in and ODS-led centre-right vs. the left in 2010 up to now. Only this last case has brought the confirmation of an older formula. In Poland, 2011 and 2001 saw the replication of older formulae and 1997 could be, arguably, added, as well (acknowledging that AWS was not the same subject as the parties forming coalition with UD back in early 1990s and that UD itself was, strictly speaking another party than UW) 15. Finally, from the point of the view of the third criterion, accessibility of executive for all parties, the Czech system is closed, excluding KSČM. It is obvious that the open-system features prevail. And the only closed one, ironically, contributes in turn to the unpredictability (i.e., openness) of the system as the other parties have to improvise and experiment with new formulae to close the communist gap of the unusable seats. In this respect, Poland is a perfect mirror of the Czech Republic on all of the three criteria. This 14 P. Mair, Party System Change: Approaches and Interpretations, Oxford 1997, p In the Czech case, however, we also counted the fifth changing party as a functionally identical subject in the coalitions. Sticking to a stricter approach, there would have been no single case of a previous coalition formula replication. 24

25 Jiři Koubek, Czech and Polish Neighbours: Switching the Sides of Stability and Instability? makes its system, in a way, more predictable, quite in line with the argument in the section above. 2. The new Polish post-2007 stability? Among the European electoral earthquakes of there was a peculiar kind of a Polish one in 2011: PM and coalition for the first time re-elected, extraordinarily low volatility, almost the same format as in the previous term. In other words, in a country used to electoral earthquakes election by election, a sudden lack of one is, indeed, a sort of electoral earthquake. The format of the party system had already been somewhat stabilized in the 2007 election which brought some reduction (exit of LPR and Samoobrona, the most polarizing parties), its bipolar concentration (PO and PiS collecting together over 70% votes and over 80% seats), and a relative success of the previous governing party 17. It might be claimed, thus, that at least some preparatory trembles of land in terms of party system stabilization had actually taken place already in Anyway, the developments in party system were a continuation of previous stabilization in other areas. As for the executive branch, a much more constructive modus vivendi between the PM and the President had been established as early as in 1995 (the election of Kwaśniewski) and the consolidation here had actually preceded the adoption of the 1997 constitution. Two cohabitations followed ( , ) but conflicts were generally less grave and less frequent than in the early 1990s. Most importantly, the PM and the cabinet has gradually evolved to become the dominant body within the executive branch. As tables below display, after 2007 the Polish cabinets have become much more stable. Table 1. Cabinet durability: Polish-Czech comparison Poland, PM Months Czech Republic, PM Months Mazowiecki 17 Pithart 29 Bielecki 11 Olszewski 5 Klaus 66 Pawlak 1 16 Landslides in Hungary, Slovakia and Romania, hung parliament in United Kingdom, huge increase in volatility in the Czech Republic, a success of True Finns in Finland, Beppe Grillo s success and almost a Berlusconi-Bersani draw in Italy, etc. 17 As compared to 2005, PiS increased not only its percentage and the absolute number of votes (as SLD in ), but also the number of seats, which happened to a governing party for the first time in Polish post-1989 history. 25

26 Jiři Koubek, Czech and Polish Neighbours: Switching the Sides of Stability and Instability? Suchocka 16 Pawlak 17 Oleksy 11 Cimoszewicz 20 Buzek coalition 32 Tošovský 7 Buzek minority 16 Zeman 48 Miller coalition 16 Miller minority 14 Belka I. 1 Špidla 21 Belka II. 17 Gross 13 Marcinkiewicz minority 6 Paroubek 16 Marcinkiewicz coalition 2 Kaczyński coalition 13 Topolánek minority 4 Kaczyński minority 3 Topolánek coalition 27 Tusk* 65 Fischer 15 Nečas* 33 Average 14.9 Average 25.3 Average (without Tusk) 12.1 Average (without 18.3 Klaus, Zeman) * As of the end of March 2013 A cabinet is regarded as the same one as long as (1.) it is led continuously by the same PM and (2.) based on the identical coalition formula. A parliamentary election resulting in the cabinet s re-election (as in the case of Tusk 2011 or Klaus 1996) is not considered as a rupture separating two different cabinets as the moment of re-election underscores the logic of cabinet durability. Source: author s calculation based on the Czech Government website, see: and Polish Council of Ministers website, see: Cabinet durability is, to be sure, just a very imperfect and, indeed, tricky approximation to the notion of executive branch stability. Leaving aside the dual dividedness of this branch of government in semi-presidentialism and taking cabinet/pm only, it must be recognized that a robust-looking figure may actually represent quite a weak cabinet and PM. The mere fact of duration need not necessarily imply stability, not to mention decisionmaking efficiency or even policy effectiveness. Under the façade of durability there might actually be a state of an (almost) permanent coalition crisis as in the case of the incumbent Nečas cabinet, or a state of an (almost) permanent lethal threat to the cabinet due to a fragile and narrow majority (plus proliferation of intra-party veto players) as in the case of second Topolánek cabinet. Moreover, eliminating the highly durable cabinets on both sides (Tusk, Klaus, Zeman), the Czech-Polish contrast in average durability appears much more muted (approx. one year, vs. one-and-half year). 26

27 Jiři Koubek, Czech and Polish Neighbours: Switching the Sides of Stability and Instability? An evident difference between the Czech Republic and Poland can be observed for the period until 2002 when the durable Czech cabinets were at the same time reasonably stable. A useful supplementary criterion is provided in table below that displays an internal cabinet in/stability. It contrasts the relative personal stability of Tusk s cabinet and the extraordinary Nečas s ministerial volatility. Table 2. Ministerial turnover in the current cabinet PL (Tusk II) CZ (Nečas) Total number of members Cabinet duration (months, up to mid-march 2013) Continuous members 17* 5 Total number of replaced ministers 3* 13** - as % of total cabinet size (for PL, e.g., 3 out of 17) 25.0 % 86.7 % Average member durability (months, up to mid March 2013) - as % of total cabinet duration 86.9 % 52.5 % * Minister Cichocki is not counted only change of portfolio. ** One minister (K. Peake) was replaced twice (as Minister of Defence remained in office for 8 days only!). For sake of comparability, current cabinet in Polish case means second Tusk cabinet only in this table. To add another comparison, the first Tusk cabinet ( ) displayed a reasonable level of personal stability: out of its19 total members, 11 served the whole term and 3 others were replaced just some days before the term expiration. Moreover, the majority of replacements were concentrated into a defined period in the cabinet s midterm. Source: author s calculation based on the Czech Government website, see: Polish Council of Ministers website, see: and So far, the idea of an overall political consolidation in Poland seems to be supported. On the other hand, the analysis must not disregard the fragile basis on which especially the newly achieved party system stability stands. Both Polish dominant parties are often labelled by various commentators (or their political opponents 18 ) leader s parties (partie wodzowskie). It is pointless to speculate how far the long- or medium-term survival of both parties is determined by the survival of their current leaders. It is enough to state here that both these parties are yet to undergo a leadership-turnover test, a test that their Czech counterparts have already experienced several times. 18 Such as PJN s leader Paweł Kowal, see: PO i PiS to partie wodzowskie. Bardziej niż PZPR, available online at: (retrieved: ). 27

28 Jiři Koubek, Czech and Polish Neighbours: Switching the Sides of Stability and Instability? A similar caveat concerns the party system level, as well. The imposition of the PO-PiS polarity in the dominant public language of politics is not an objective and natural reality. It is rather a constructivist achievement, an outcome of crafting the language of politics. The crucial question is how much conditioned is the general acceptance of this construct (by voters, media, etc.) upon the continuation of its highly personified representation. In other words, once Tusk or Kaczyński (or both) leave Polish politics will only their parties disappear (split, become much weaker), as the partie wodzowskie hypothesis could suggest, or will the whole party systemic structure collapse? These questions (with a necessarily open ending) must be posed here to problematize the thesis of Polish party system stabilisation, even though this paper continues, tentatively, to hold this proposition. Table 3. Polish Sejm elections consolidation of the party system EIndex of volatility* Wasted Core, % Core, % Core2, % Core2, % NP votes (%) of votes of seats of votes of seats ENP = effective number of parliamentary parties, counted on the basis of the percentage of seats achieved in the election (M. Laakso, R. Taagepera, Effective Number of Parties: A Measure with Application to West Europe, in: Comparative Political Studies 1979, No. 12, p. 3-27). *Pedersen index (S.Bartolini, P.Mair, Identity, Competition and Electoral Availability, Cambridge 1990, 20-21) is counted for parliamentary parties only. By this, the index value is somewhat distorted downwards ( others are not counted). Core = the only two continually parliamentary parties, SLD (alone or in coalitions) and PSL. This figure gives a somewhat false idea of the development of the party system. That s why it is supplemented with an alternative concept of Core2 (see below). Core2 = an approach that takes into consideration a wholesale party system reconstruction in It works with an idea of two subsequent party systems with their respective cores: System 1 (elections ) with core parties SLD, PSL, and UD /UW, and System 2 (elections ) with core parties PO, PiS, PSL, and SLD. Technically, MN could be added but it is reasonable to count relevant parties only. Source: author s own calculations based on Polish Electoral Commission website, see: (elections ), and Inter-Parliamentary Union website, see: (elections ), retrieved: 20 th November 28

29 Jiři Koubek, Czech and Polish Neighbours: Switching the Sides of Stability and Instability? The three left-hand columns are explored below, together with those for the Czech Republic (see Section 6, Table 5). Therefore, only Core and Core2 indicators are to be briefly commented here. As stated above, the Core figure is somewhat misleading. The two parties with continuous parliamentary relevance need not be, and indeed are not, the constant main pillars (poles) of the party system. The Core2 figures are much more representative of the tendencies and shifts in the Polish party system. A general trend in Core2-votes is apparent: an overall constant increase cores share of vote. This is not so clearly reflected in the seat percentages as the 1997 election (a powerful entry of AWS in the game) strongly disrupted this generally increasing trend. Focusing more closely on the last two elections (2007, 2011), the huge core concentration, both in terms of votes and seats, seems to support our thesis of Polish party system consolidation. 3. The new Czech post-2010 instability? Signs of deconsolidation can be observed both on party system level and on political system (regime type) level. The latter concerns the question whether the Czech Republic, after the introduction of direct presidential election combined with previous Václav Klaus s significant extensions and expansions of the presidential informal powers, remains to be a parliamentary regime (or a regime with basically parliamentary logics), or whether it shifts to a semi-presidentialism. This fundamentally unresolved question will not be dealt with here, while the focus will be on the party system level, instead. In this realm, the analysis can offer some much more mature conclusions. The main idea is that the Czech party system has been undergoing a process of fragmentation and deconsolidation at least since the 2010 election. In an analysis of 2010 election I identify a number of short- and medium-term factors having led to the alleged 2010 electoral earthquake 19. Firstly, it is a tendency of Czech politics to produce and reproduce a high number of veto players 20. As a result of this, not only the cohesion and efficiency of parliamentary parties is undermined (frequent splinters, as well as intra-party factions or individual MPs holding their parties or even governments hostage), but also their legitimacy in the political game is questioned. The de facto power of non-party veto players (such as the President, Constitutional Court, media, in some issues the Central 19 J. Koubek, České sněmovní volby 2010 z hlediska stability a změny stranického systému. Veto hráči, personalizace, lokalizace a fragmentace, Politologická revue 2010, 1(XVI). 20 The concept is borrowed from G. Tsebelis, Veto Players: How Political Institutions Work, Princeton

30 Jiři Koubek, Czech and Polish Neighbours: Switching the Sides of Stability and Instability? Bank, etc.) makes parties easily look dispensable particularly in an environment fairly hostile to them as the Czech one is 21. Secondly, there is a combined effect of local and personal fragmentation, which reflects a popular demand for strong personalities in politics and for an enhanced (and more direct) linkage of central politics to the regional (local) level. Old established Czech parties are quite decentralized (sometimes even depicted as loose confederations of their regional organizations) and their outsider challengers make full use of this local-personal push (such as VV and TOP 09 in 2010). Thirdly and lastly, a high frequency of elections on various levels has led to the fragmentation of the electoral cycle on the national level, to the phenomenon of a permanent campaign (especially in ) and to an inter-penetration between various electoral arenas. This means a transfer of some key features from the lower-order elections upwards, and vice versa (the salience of the first-order election, in exchange for some electoral behaviour characteristics of second-order election). This all combined has led to weakening the core parties of the system (reducing the core from four to three as the KDU-ČSL dropped out of the Chamber) and to an increased success of challengers and outsiders 22. From nowadays perspective (as of early 2013) the post-2010 developments have only confirmed my observations and conclusions as the party system erosion has clearly reached the local (2010 municipal election) and regional level (2012 self-government election) 23. As in the sections above, a caveat follows. Exploring this short, almost glimpse-like period definitely precludes any authoritative and far reaching conclusions. The party system erosion may also prove to be a temporary fluctuation on an otherwise stable curve of Czech party system development. KDU-ČSL may well come back (as many polls suggest), VV will definitely drop out (as all polls predict with almost 100% probability) and by the next election something may happen to change the tendency and concentrate the attention back on the old core (plus the old-new fifth changing party TOP 09). 21 At times, parties themselves retreat voluntarily from some key political battles as was the Lisbon Treaty. Either, they find it a less costly/uncomfortable option, or they just have troubles reaching a coherent position. The above listed non-party players took the initiative instead. 22 This is now probably going to be reaffirmed by the impact of the direct presidential election and the boost that it gave to the winner s, so far extra-parliamentary party SPOZ. 23 These developments are captured and quantified in a forthcoming book (J. Koubek, Většinový systém a rizika lokálně-personální fragmentace, in: Balík, Kubát, et al., Většinový systém pro sněmovní volby? České zkušenosti a debaty, 2013: forthcoming). 30

31 Jiři Koubek, Czech and Polish Neighbours: Switching the Sides of Stability and Instability? Table 4. Czech parliamentary elections (Chamber of Deputies) deconsolidation of the party system ENP Index of volatility* Wasted votes (%) Core, % of seats Core, % of votes Core + 5th party, % of votes 1990** ** * Pedersen index (S.Bartolini, P.Mair, Identity, Competition and Electoral Availability, Cambridge 1990, 20-21) is counted for parliamentary parties only. By this, the index value is somewhat distorted downwards ( others are not counted). For a comparison, a genuine value for 2010 is 38,4 (as compared to 30,6), see J. Šedo, Výzkum volatility a proměny stranického spektra ve volbách do Poslanecké sněmovny v roce 2010, in: Central European Political Science Review 2011, Part 2-3, Volume XIII, **Czechoslovak federal elections: figures for the republic parliament, Czech National Council. Core = party system core: ODS, ČSSD, KSČM, KDU-ČSL. 5th party = changing fifth party : 1996 ODA, 1998, 2002 US, 2006 SZ, 2010 TOP 09. ENP = effective number of parliamentary parties, counted on the basis of the percentage of seats achieved in the election (M. Laakso, R. Taagepera, Effective Number of Parties: A Measure with Application to West Europe, in: Comparative Political Studies 1979, No. 12, p. 3-27). Source: author s own calculations based on Czech Statistical Office electoral website, see: 4. Why are the neighbours switching the sides of in/stability? Some tentative answers Before addressing the why question, a briefly commented summary-comparison is desirable. Table 5 below shows that in the wasted votes category Poland has performed better than the Czech Republic since the turn of the millennium, and in the last election significantly so. The only exception from the previous decade was the very first election which was distorted by Poland s extraordinarily proportional electoral system (leaving, thus, very low share of wasted votes). As for the volatility, the Czech Republic has normally fared better. The only exceptions are the late 90s third elections 24 (with a negligible difference) and, in particular, the last election (Czech electoral earthquake). This is full in line with our general proposition. 24 The 1997 election in Poland actually represents a peak of consolidation, surpassing the Czech Republic, in two of the three indicators. The exception is wasted votes in which Polish electoral behaviour was still coping with- and adapting to the previous 1993 electoral reform. 31

32 Jiři Koubek, Czech and Polish Neighbours: Switching the Sides of Stability and Instability? The ENP figure must be taken cautiously as it is based on the effective number of parliamentary parties. It, hence, does not always reflect what is really happening on the ground of the party system, i.e. in the electorate. This indicator should be studied together with the wasted votes. Anyway, the table shows that the Polish (parliamentary) party system was usually more concentrated than the Czech one. The only exceptions are the very first elections (distorted by Civic Forum result) and the fifth elections (the beginning of PO-PiS prominence, but not yet their bipolar hegemony ). The table generally supports our hypothesis of divergent de-/consolidation tendencies in the two countries, which is especially well visible in the volatility and wasted votes columns. Table 5. Summary of Tables 3 and 4 in a direct CZ-PL comparison Election nr. Year ENP Index of volatility Wasted votes (%) CZ PL CZ PL CZ PL CZ PL * * The figure for 1990 Czechoslovak election is distorted by the existence of a dominant broad forum-type subject, Civic Forum, winning 49.5% votes and 63.5% seats. Source: see: Tables 3, 4 above. Turning to the explanations and answers, Poland began with an unfavourable combination of factors and over time has shifted away from them. In the Czech Republic an opposite direction can be observed. The aim of the following section is to suggest some reasons why. 4.1.Personal continuity vs. political elite turnover However partial focus on personal aspects of politics may the subtitle imply, i.e. on a purely arbitrary leadership factor, it is in fact something built into the very logics of the two party systems. As shown above, the Czech party system has long been a combination of stable format and unstable mechanics. This means that parties have been quite durable 32

33 Jiři Koubek, Czech and Polish Neighbours: Switching the Sides of Stability and Instability? units that have been producing changing sets (generations) of leaders. An impetus for a fairly rapid elite turnover has also been provided by the mechanics instability as factions (with their sub-leaders) have frequently intrigued against each other in trying to re-direct the alliance ties to another partner. This has been a typical source of intra-party tensions in KDU-ČSL with its pivotal role in the party system (Svoboda s pro-čssd leadership replaced with Kalousek s pro-ods leadership in 2003). There is, however, a more general reason explaining a high competitiveness within the institutionally stable parties. Namely, this is a fairly high degree of parties decentralisation. As its consequence, the pragmatic alliances of regional sub-elites can easily challenge the relatively weak national incumbent leaders. This pressure from below is exactly what happened to former ODS leader Topolánek in and what current Czech PM Nečas is facing in In Poland, on the other hand, a systemic fragility of party format has always been accompanied with greater personal stability and continuity. Poland started with a high competiveness, both inter- and intraparty. In the early 1990, individual politicians were fluctuating loosely among weak, small (famous Polish concept of partie kanapowe) and ever-changing parties at least on the right part of the spectre. Even at times of integration attempts of the Polish right (AWS), this feature persisted, leading, in the end, to a wholesale restructuring of the Polish right. The left, which had long been resistant to this turmoil and resembled a Czech-like stable generator of subsequent leaderships, meanwhile collapsed as one of the pillars (poles) of the party system. And in the new, right-dominated party system, Poland has ended up with a different combination of a high inter-party competitiveness (polarization) and relatively low intraparty one. This does not mean a lack of conflicts and tensions in parties like PO and PiS - on the contrary, of course. This means that leaders always prevail in these conflicts and challengers are typically either eliminated from the party (PiS), or eliminated within the party (PO) 25. How is this Czech-Polish difference related to our discussion? A hypothesis is to be suggested that the relatively low turnover of elites (Tusk, Kaczyński, Pawlak were active top 25 For a detailed description of the Polish system, this argument would have to be refined, of course. The PO, e.g., is well known to be highly factionalized, both ideologically (Gowin s conservative faction) and nonideologically (Grabarczyk s Spółdzielnia in the past, etc.). Latent intra-party challengers obviously exist (Schetyna, controlling much of the party s regional organizational infrastructure). These all are examples of personalisation. The point is, however, that personification-driven pulls in the party (and, especially, in the whole system) prevail. Similarly, the two historical (pre-2000) parties are strongly factionalised and fit well to the Czech-like personalisation pattern. It is not these secondary-pole parties, however, who dominantly shape the logics of the party system. Generally speaking, and borrowing Boucek s typology of factions (F. Boucek, Rethinking Factionalism: Typologies, Intra-Party Dynamics and Three Faces of Factionalism, in: Party Politics 2009, No. 15, p ), Polish intra-party dynamics corresponds to a competitive (rather than cooperative or degenerative) factionalism. 33

34 Jiři Koubek, Czech and Polish Neighbours: Switching the Sides of Stability and Instability? politicians in the early 1990s) has enabled for a strong professional generation of leaders to emerge and grow politically mature. No matter how tired of these politicians the Polish society might be in last years, few would doubt that they are, indeed, skilled and experienced leaders. Moreover, from the policy point of view, neither of the last two PMs (governing since 2006) seems to have been (or be) really unsuccessful. In the Czech politics, a number of senior politicians can also be identified, of course - but none of them acting for a comparably long time as a party leader. The most distinctive Czech senior politicians, Klaus and Zeman, have rather been inflating the power of non-party veto players, than solidifying the established political parties 26. To sum up, the personal fragility and volatility of Czech politics contributes significantly to the contemporary deconsolidation of the Czech party system. On the other hand, Poland now seems to benefit from what could once be perceived as its weakness: durability of politicians arising out of once very non-durable parties Personalisation vs. personification: two different logics This section draws much on the previous conclusions. It turns, however, more narrowly to the party systemic logics. By personalisation of politics is meant a personal fragmentation, both within the parties (factions, individual veto players, rapid elite turnover) and across them (newly emerging personalist party projects trying to penetrate the system from outside as challengers). It generally undermines clear-cut alternatives and complicates the logics (mechanics) of the party system 27. By personification we mean something almost contrary. It is a strong symbolic personal representation of (usually) a limited number of wellprofiled alternatives, often accompanied with a notable polarization. Personification simplifies, underlines and cements the logics of the party system and provides it with human faces. The common denominator for both is that they are a response to a popular demand for strong personalities in politics, rather than for abstract ideologies or impersonal party labels, which is probably a kind of anthropologic constant. The difference is that personification helps translate, mediate and visualise the ideologies / labels, while personalisation generally works against them. 26 More bluntly, both of these founding fathers have rather been working systematically against their original parties: Václav Klaus (indirectly) helping overthrow Topolánek s cabinet in 2009 (using his influence on ODS rebel MPs) and Miloš Zeman inspiring two ČSSD defectors to support a right wing cabinet in At times, personalisation-driven appeals even attack and delegitimize the very notion of clear ideological alternatives such as right-left polarity (e.g. Schwarzenberg s statements in Czech 2013 presidential campaign). 34

35 Jiři Koubek, Czech and Polish Neighbours: Switching the Sides of Stability and Instability? This conceptual distinction seems to be a useful tool for understanding the different dynamics in Czech and Polish party systems in the last years. Czech politics, which experienced two periods of personification (Klaus Zeman in the 1990s and much shorter Topolánek Paroubek ), is now driven by the logics of personalisation. Poland, with its record of strongly personalised politics, has been shifting to the logics of personification since at least As mentioned above, polarization is a mechanism that helps translate the personalist appeal in a party-system-friendly way. In the literature, polarization is usually conceived of as a danger to the party system, rather than anything positive. This Sartorian thesis, however, pre-supposes a well structured party system where moderate pluralism is probably a luckier constellation than polarized one. My argument goes that in systems that are quite far from consolidated, polarization may help establish a structured system first. And then, a process of depolarization may follow (or not). Moreover, Polish politics is not polarized ideologically in a symmetric way. It is almost a constant of Polish politics to be very unevenly ideologized. There are usually two dominant players: a broad heterogeneous, status-quo oriented, pragmatic, power oriented, compromise-prone party 28 (PO; or SLD in the pre-2005 system), vs. an ideological challenger of status quo, polarising and mobilising to change it fundamentally (de-communisation, moral restoration of society, wholesale reconstruction of the State and its capacity, etc.: PiS, AWS in the past, etc.) 29. This clash between an ideology-imposing challenger and a pragmatic status-quodefender, currently personified by strong leaders, contributes to party system consolidation unlike the Czech tendency towards personal fragmentation (personalisation). 4.3.Some lucky institutional choices Electoral calendar This section aims to point to some often neglected institutional factors that influence the performance of the system no less than those classical and well acknowledged ones, such as electoral system, type of regime, or party system type. 28 In public discourse, PO is sometimes called a cartel party (or, as by Professor Konarski, partia-kartel, see: "Platforma Obywatelska to Partia-Kartel", available online at: But the meaning is different from Katz s and Mair s notion of cartel party (R. Katz, The Evolution of Party Organizations in Europe: Three Faces of Party Organization, in: Political Parties in a Changing Age, W. Crotty (ed.), Special Issue of the American Review of Politics 1993, p ). 29 In the latter case, this can be a group of challengers, rather than one powerful party. My argument is far from saying that Polish politics has been typically bi-polar in terms of format. 35

36 Jiři Koubek, Czech and Polish Neighbours: Switching the Sides of Stability and Instability? Firstly, electoral calendar is to be mentioned. As stated above, one of the Czech weak points has been the fragmented electoral cycle and an abundance of elections as distributed in time. In Poland, this problem is alleviated in two ways. First, the election calendar for the two sub-state levels (municipal and local) is unified. There is, thus, one great self-government electoral day D that, moreover, normally does not fit exactly into the most sensitive period of parliamentary midterm as in the Czech case 30. Second, the election for the both chambers, Sejm and Senat, is held at the same time, as opposed to the Czech model of Senate election taking place every two years, often in concurrence with regional or municipal election, and often situated exactly in the most-sensitive midterm period. The Czech Republic, in addition to having more dispersed electoral calendar, has just matched Poland in adding the only arena that was, in comparison with Poland, still absent. The direct popular presidential election, introduced in 2012, is likely to aggravate the situation described above. Also in Poland (in place since 1990) this has been a factor running counter the advantage of a relatively unified electoral calendar. However, a distinction is necessary here. The presidential election has, indeed, helped party system de-consolidation in terms of an incentive for ad hoc presidential parties, splinters or crises in established parties, complication of party system mechanics, etc 31. On the other hand, its potential for breaking the parliamentary-governmental electoral cycle has proven to be surprisingly limited. The reason seems to be purely contingent: a favourable constellation of time, events and factors. In 2010, the campaign was artificially muted in wake of the Smoleńsk tragedy (the polarization unveiled only soon after this election). In 2005, there was an electoral concurrence with the parliamentary election, thus the cycle as such could not be broken. In 2000, the de facto competitiveness was limited for another reason than in 2010 there was an obvious frontrunner with a clear prospect of winning in the first round. 30 In retrospect, the 2000, 2004, 2008 and 2012 political upheavals resulting from governing party s (parties ) second-order-election defeat in the midterm has been one of the constants of the Czech politics. 31 Jan Olszewski s relative success in 1995 election encouraged him to found his own party later in 1997, even though without a success. More importantly, the 2000 election (especially A. Olechowski s success and M. Krzaklewski s failure) was one of the catalysts of the right-centre crisis and subsequent restructuration of the whole post-solidarity bloc (obóz). The 2005 election immediately influenced the logics of the party competition in the concurrent parliamentary election it obviously highlighted the emerging PO-PiS polarity and conflict. Amidst the continued campaign between the two rounds, the run-off strategic imperatives effectively precluded any serious discussions of the PO-PiS governmental cooperation. And after L. Kaczyński s victory, PO s shock and frustration from the unexpected double defeat helped cement this sharp polarity between the supposed marvellous allies (a word pun POPiS). 36

37 Jiři Koubek, Czech and Polish Neighbours: Switching the Sides of Stability and Instability? Preferential voting Both electoral systems (lower chamber) are different versions of open lists. The incentives are, nonetheless, different. In Poland a variant of a Finnish-like quasi-list system 32 is used, with one preferential vote only. On the other hand, the Czech Republic applies a flexible list with four preferential votes (previously two) and quite a low threshold for skipping the candidates above (5%, previously 7%). While in Poland, this system follows logics of personification (voting for a party is only possible via voting for a candidate), in the Czech Republic it corresponds to logics of personalisation (e.g. an incentive for underdog-biased voting, a peculiar within-partyprotest vote in terms of ticking rebelliously the candidates from the bottom of the list, as in 2010) 33. In Poland, a reasonable modification of the Finnish model has been chosen: voters are still given an advice by parties as the candidates on the lists are ranked by the parties. This is advisable for less consolidated party systems where a Finnish-like effect of a well structured party system counterweighting the potentially destructive consequences of intra-party competition (among candidates on district level) can not be expected Registration rules and constraints Each of the countries is currently using a different method to prevent extraordinarily small groups from running in the general election. In Poland, the instrument applied is a minimum number of verified signatures (5 000 in a district). After qualifying in at least 21 districts, an automatic registration in the remaining 20 is triggered. Thus, a party (or, precisely, its so called electoral committee) is obliged to collect signatures (0.34% of eligible voters, as of 2011) on a defined territory (some 21 districts) corresponding to a half of the country s size. In the Czech Republic, another model is applied: a financial barrier in terms of a nonrefundable electoral fee amounting to CZK (i.e., CZK in each of the R. Taagepera, M.S. Shugart, Seats and Votes: The Effects and Determinants of Electoral Systems, Yale 1989, p In 2010, this has become a mass scale phenomenon as some civic initiatives aiming at the invigoration of Czech democracy mobilized in favour of such a pattern of preferential vote. 37

38 Jiři Koubek, Czech and Polish Neighbours: Switching the Sides of Stability and Instability? districts). As opposed to Poland where the registration rules were made stricter over time 34, this barrier was softened significantly in the Czech Republic in This divergence (softening vs. hardening the legal requirements) has been clearly reflected in the total numbers of lists qualifying for the elections as illustrated in table below. The fragmentation of the Czech party system and the concentration of the Polish party system is partly a consequence of this purely mechanical effect compare to the wasted votes share figure in Table 3 above. Table 6. Predispositions for fragmentation. Number of parties running in the parliamentary (lower chamber) election CZ PL CZ PL T N T N n.a. n.a n.a. n.a n.a. n.a * ** T = Total number of parties running in the election N = Nation-wide: number of parties running in all districts * This would amount to 9 if another relevant party included: LPR that was eliminated in one of the districts. ** This would amount to 10 if another relevant party included: Samoobrona that was eliminated in one of the districts. Source: author s own calculations based on Czech Statistical Office electoral website, see: and Polish Electoral Commission website, see: 34 In 1991, e.g., the district limit was the same (i.e., 5000 signatures). But for registration on the national level, only five districts were sufficient. In 1993, the district limit was lowered to 3000 but the half-of-districts-rule for the country-wide registration was introduced. 35 This happened after the Constitutional Court ruled unconstitutional an electoral law reform containing an electoral deposit (refundable at 5 % of vote) amounting to CZK (CZK in each of the proposed 35 districts). A similar regulation had been in place before the failed 2002 electoral reform (a refundable deposit of CZK , i.e. CZK in each of the 8 districts). This had been found in line with the Constitution by the Court in The reason for the change of Court s opinion was a changed context and a combination of some other factors working against small extra-parliamentary parties. 38

39 Jiři Koubek, Czech and Polish Neighbours: Switching the Sides of Stability and Instability? Electoral districts The focus here is not on the classical issue of the relation between district magnitude and proportionality, but rather on the impact of the districts on the party infrastructure. In the Czech Republic, the electoral districts coincide with the 14 self-governmental units (regions), which, in combination with high level of decentralisation of parties, contributes to local fragmentation. In Poland, the number of districts is more than twice as large (41) as the number of województwa (16). This means that (1.) the above described effect of interpenetration of the national and regional logics of electoral competition is reduced and (2.) the infrastructure provided by the districts is somewhat denser. This gives the parties an incentive to become more deep-rooted on the ground than in the Czech case, even though the Polish ones are, historically, still lagging much behind Party system: concentration of format, plus general access to government In Poland, no relevant party is a priori excluded from the direct participation in the government. In the Czech politics, KSČM is still considered not to be, borrowing the German term, koalitionsfähig. This difference, together with the difference in format tendencies (Polish concentration, vs. Czech fragmentation), has a crucial impact on the party system mechanics. The overall governmental eligibility, moreover within a limited constellation of players, is a stabilizing factor in itself, while the permanent exclusion of a powerful relevant party precludes one of the natural coalition formulae, leading in turn, ironically, to a yet more chaotic experimenting with those coalition formulae that are arithmetically available (see the section Czech stability? above). Hloušek s thesis of a lack of coalition formulae available in Czech politics 37 could be, thus, restated in terms of an abundance of coalition formulae in practice. 36 It is true that in absolute terms, the average sociological size of Polish districts (i.e. their population) is somewhat larger than the Czech regions-districts, which doubts the logics of the argument above. On the other hand, the argument holds if we take into consideration the combined effects of district size, coincidence with self-government units and preferential voting. The Polish quasi-list system forces parties much more than the Czech system to distribute strong and popular candidates across the different parts of the district. 37 V. Hloušek, Český stranický systém skutečná evropeizace?, Working Paper No. 31, presented at the conference on: Střední Evropa v evropské dynamice (CEFRES; Praha ). For an excellent Czech party system analysis, see also: M. Strmiska, The Czech Party System: A Few Observations on the Properties and Working Logic of the Czech Party Arrangement, in: Parliamentary Elections and Party Landscape in the Visegrád Group Countries, V. Hloušek, R. Chytilek (Eds.), Brno 2007, p

40 Jiři Koubek, Czech and Polish Neighbours: Switching the Sides of Stability and Instability? Conclusion A divergence in the recent developments of Czech and Polish party systems has been identified. With maximum cautiousness (and awareness of possible backlashes against these tendencies), the analysis holds that Poland has experienced some party system consolidation in the recent years, while the Czech Republic vice versa. These developments have run counter the previous characteristics of Czech stability and Polish party volatility and institutional uncertainty. Following factors have been suggested to help understand this Czech/ Polish divergence. First, personal continuity on the top of Polish party politics, as opposed to a rapid party elite turnover in the Czech Republic, has helped establish more stable parties within a more concentrated and stable party system in Poland. Second, as a result of the above-mentioned shift in the Polish politics, logics of personification have prevailed in Poland, as opposed to fragmentary logics of personalisation in the Czech politics. Third, Polish electoral calendar is more unified than the Czech one, with some positive impacts on the cohesion of the parliamentary-governmental electoral cycle. Fourth, stricter registration rules in Poland have party contributed to the party system concentration. Fifth, some specific parameters of electoral systems, such as preferential voting or the number of districts, have created correspondingly different incentives in the both countries. Finally, the combination of a limited format and the overall governmental (coalition) eligibility in Poland, as opposed to the exclusion of KSČM in the ever more fragmented Czech system, has positively influenced the mechanics of the party system in Poland (more coalition formulae available, higher predictability), etc. The point of this analysis with some possibly valuable theoretical implications is that alternative sets of factors ought to be paid increased attention in order to understand the recent dynamics of Czech and Polish party system developments. In the realm of party system, it is an alternative, perhaps more sanguine understanding of the role of polarisation, as related to the personal aspects of party politics (the concept of personification). In the realm of political system institutions, it is an emphasis on more delicate, second-order factors and features (besides the classical ones: electoral system, regime type, etc.), such as electoral calendar, preferential voting, or registration rules. 40

41 Czechy i Polska między stabilnością a niestabilnością: nieoczekiwana zamiana miejsc? Abstract This paper explores divergent party system tendencies in two neighbouring countries: the Czech Republic and Poland. In the Czech Republic a process of de-consolidation can be observed, while in Poland there seems to be a contrary trend towards consolidation. These developments depart from the previous characteristics of Czech stability and Polish party volatility and institutional uncertainty. The analysis suggests that the difference in the recent trends can be explained focusing on an alternative set of institutional factors such as electoral calendar, registration rules or pattern of preferential voting, combined with some party system characteristics such as personal continuity, as opposed to party elite turnover, logics of personification, as opposed to fragmentary logics of personalisation and the overall governmental (coalition) eligibility, as opposed to the exclusion of relevant parties from government. Keywords: party system, stability, elections, electoral system, government, volatility, deconsolidation, consolidation, personalisation Streszczenie Artykuł dotyczy odmiennych tendencji we systemach partyjnych dwóch sąsiednich państw: Republiki Czeskiej i Polski. W Republice Czeskiej zaobserwować można proces dekonsolidacji, podczas gdy w Polsce mamy do czynienia z przeciwnym trendem, prowadzącym do konsolidacji. Zmiany te idą pod prąd wcześniejszej charakterystyce obu krajów Czech jako stabilnych, a Polski jako zmiennej i cechującej się instytucjonalną niepewnością. Analiza sugeruje, że powyższe zmiany mogą być wyjaśnione takimi czynnikami instytucjonalnymi jak kalendarz wyborczy, zasady rejestracji czy wzorce preferencji wyborczych, w połączeniu z cechami charakterystycznymi systemów partyjnych, takimi jak ciągłość personalna przeciwstawiona wymianom partyjnych elit, logika personifikacja przeciwstawiona fragmentarycznym logikom personalizacji oraz temu, czy w systemie występują partie wykluczone z zabiegania o uczestnictwo w koalicjach rządowych. Słowa kluczowe: system partyjny, stabilność, wybory, system wyborczy, rząd, zmienność, dekonsolidacja, konsolidacja, personalizacja 41

42 Przegląd Europejski Nr 3 (26), 2012 Kamil Ławniczak Objectives and Methodological Framework of the Doctoral Dissertation Decision-Making in the Council of the European Union. A Constructivist Approach Providing an explanation of the decision-making in the Council of the European Union is important because of the central role of the Council in the institutional system of the EU. The course and outcomes of this process might be influenced by various factors, e.g. decisionmaking in the Council is rich in intra- and inter-institutional interactions, and the multilayered structure of the Council further complicates any analysis. Theorists dedicated to the rationalist paradigm usually exclude some of those factors (like ideas or identity) from their analyses, deeming them irrelevant 1. Adopting a constructivist approach enables a different standpoint. Constructivism is based on social ontology which insists that human agents do not exist independently from their social environment and its collectively shared systems of meanings 2. Among the factors omitted by rational-choice theories, the socialisation of the Council officials, understood as a process of inducting actors into the norms and rules of a given community 3, seems to be emphasised the most in constructivist literature. I assume that this emphasis is valid and taking socialisation into account is indeed a distinguishing feature of constructivist approach to the decision-making in the Council. The essence of the problem here is to find causal mechanisms linking socialisation to the course and outcomes of the decision-making process in the Council of the EU and analyse their significance, thus assessing the influence socialisation might have on the decision adopted by the Council. It is also crucial to take the multi-layered structure of the Council into 1 A. Moravcsik, Constructivism and European Integration. A Critique, in: The Social Construction of Europe, T. Christiansen, K.E. Jørgensen, A. Wiener (eds.), London 2001, p T. Risse, Social Constructivism and European Integration, in: European Integration Theory, A. Wiener, T. Diez (eds.), Oxford 2009, p J.T. Checkel, International Institutions and Socialization in Europe. Introduction and Framework, International Organization 2005, no. 4, p

43 Kamil Ławniczak, Objectives and Methodological Framework of the Doctoral Dissertation Decision-Making... account because each of these mechanisms might be more or less prominent in different layers. This short article aims to present the doctoral dissertation I am currently preparing at the Faculty of Journalism and Political Science of the University of Warsaw. First, I summarise the objectives of my research and state the main hypothesis. Then, in the following section, I try to show the significance of my inquiry. I continue this topic in the third section, showing the innovative aspects of my thesis. The penultimate section shows the structure of my thesis, while the final one is devoted to the methods I use in my dissertation. Research objectives The problem described in the introduction is reflected in the main research objective of the thesis, which is an empirical verification of socialisation impact on the course and outcomes of the decision-making process in the Council of the European Union, as theorised in constructivism. Additionally, my dissertation has a theoretical objective to critically analyse the constructivist approach in the research of the political system of the European Union, especially the EU institutions, as well as assess its usefulness and contribute to its development in Poland, where it attracted little interest so far. Lack of critical theoretical reflection would invalidate empirical research, not least because of the research methods chosen. Thus, in conjunction with the empirical objective, this reflection will improve the results of my research by making wider generalisation possible, as well as providing arguments for a well-grounded opinion on how adopting a constructivist approach might yield more substantial findings in EU studies: deeper understanding and better explanations. The research hypothesis has been formulated as follows: socialisation influences the course and outcomes of the decision-making process in the Council of the European Union due to causal mechanisms, which are affected by the multi-layered structure of the Council. Three variables can be isolated in the hypothesis. The independent variable is socialisation, which will be conceptualised after Checkel, with three different depths or intensities distinguished. First, socialisation might be very shallow, a result of strategic calculation. Second, it might be related to role-playing. Third, if it is accompanied by normative suasion, it is transforming (constructing) the identity of the actors 4. 4 Ibidem, p

44 Kamil Ławniczak, Objectives and Methodological Framework of the Doctoral Dissertation Decision-Making... The dependent variable is the course and outcomes of the decision-making in the Council, that is the negotiations that take place in the different layers of the Council, voting or consensual decision-taking, and finally, the adopted decisions. The causal processes might be understood as an intervening variable. They are transferring the causal forces from the independent to the dependent variable. It is assumed, that their occurrence is influenced by the multi-layered structure of the Council. The detailed conceptualisation and operationalisation of causal mechanisms will be undertaken in the penultimate chapter of the planned dissertation (see below), and will be based on the above-mentioned typology of socialisation and literature review. It is important to note that the occurrence, mechanisms, intensity or depth of socialisation in the Council, while relevant to the research problem, are not part of it. These issues are analysed in some depth in existing literature, and findings from it will be utilised accordingly, especially in the fourth chapter. The most important result of my research will be either supporting or denying constructivist claim that socialisation influences the decision-making process in the Council of the European Union and thus strengthening or weakening the (more general) constructivist explanation of this process. The thesis is also expected to contribute to theory development, both by critical analysis of the constructivist paradigm in EU studies, and the possibility, inherent to the process-tracing research method, of finding unexpected causal mechanisms and links in the decision-making process. Significance of inquiry Enquiry into the decision-making in the Council of the European Union is justified by at least two reasons. First, it constitutes an important part of research on the decisionmaking process in the EU. Due to the sui generis nature of the Union, concerns are raised over democratic quality, openness and transparency of decision-making. Providing a better understanding of its course and explaining its outcomes facilitates addressing these concerns through normative reflection 5. 5 J.T. Checkel, Constructivist approaches to European integration, ARENA Working Papers 2006, no. 6, p

45 Kamil Ławniczak, Objectives and Methodological Framework of the Doctoral Dissertation Decision-Making... Secondly, while there have been some publications on the decision-making in the EU in Polish 6, the specific issue of how decisions are made in the Council has not received much interest yet. Moreover, much of the Polish literature on these topics was so far mostly concerned with formal arrangements, and in the case of the Council, voting weights of the member states. I wish to contribute to the effort of narrowing the gap between Polish and international European studies and focus on the actual functioning of the institution rather than merely describe procedures. The emphasis is also placed more on politics than on polity 7. Because of the ubiquity of the rationalist paradigm in European studies, adopting a constructivist approach gives more opportunities for a meaningful contribution in the field by encouraging verification of established views. As mentioned above, the emphasis placed on institutional socialisation is assumed to be a distinctive feature of social constructivism, which is why its influence on decision-making process was chosen as the means to test the constructivist explanation of the decision-making in the Council of the European Union. There are three aspects of the importance of the research described here for the development of EU studies. First, on a national scale, its theoretical reflection and innovative methodological approach could encourage other researchers to respond to the constructivist claims presented in the project and thus stimulate academic debate. Second, verification of rationalist assumption that non-material, ideational factors can be excluded from analysis and explanation of decision-making in EU institutions, might lead to more interest in these factors. Third, developing a deeper understanding of the consequences of the multi-layered structure of the Council could lead to a more insightful analysis of other EU institutions, taking into account the intra-institutional interactions which were previously disregarded. More generally, some aspects of my research might also be important for research undertaken in other subdisciplines of political science, and even other disciplines of humanities and social science, mostly due to its non-rationalist assumptions about social interactions, especially if the results support the role of identity and learning in the functioning of political institutions. On the other hand, if the hypothesis is verified negatively, and no direct link between socialisation and decision-making is found, the results will strengthen the rational choice theory, which is applied throughout social science, indirectly proving its explanatory power. 6 Confer: R. Trzaskowski, Dynamika reformy systemu podejmowania decyzji w Unii Europejskiej, Warszawa A. Wiener, T. Diez, Taking Stock of Integration Theory, in: European Integration Theory, A. Wiener, T. Diez (eds.), Oxford 2009, p

46 Kamil Ławniczak, Objectives and Methodological Framework of the Doctoral Dissertation Decision-Making... The democratic legitimacy of European decision-making is one of the contested issues in contemporary EU studies. Results presented in the thesis might weaken a rational-choice claim that formation of (national) preferences is exogenous to the decision-making process in the Council, showing that socialisation, and possibly other factors make the preference formation endogenous. Therefore, legitimacy characteristic of international organisation could not be deemed sufficient for the European Union. If the results show otherwise, they will support the view that indirect legitimacy is strong enough for the EU, assuming the member states legitimacy is not questioned. Innovativeness of the approach Decision-making is one of the core topics in EU studies 8. Attempting to understand the course and explain the outcomes of the decision-making process in the Council of the European Union is therefore an ongoing problem with a substantial body of research devoted to it 9. The same is true for the problem of (international) institutional socialisation which has been an important subject in English-language literature for some time 10. The conditions and mechanisms of socialisation were analysed to an extent large enough to go further and change the focus of research to another stage: the links between socialisation and behaviour of socialised individuals, including the decisions taken by them within institutional settings. The main empirical question of my research is thus how socialisation might influence the decision-making in the Council. While there have been publications related to this issue, little effort has been put into identifying the mechanisms behind observed influence, it can therefore be considered a new problem. Another element of the dissertation which constitutes a new perspective is the emphasis placed on the multi-layered structure of the Council of the EU. I aim to analyse and compare all the layers present in the Council. Three of them can be easily distinguished: ministerial configurations, COREPER(s), working parties and committees 11. Many of the previous publications on decision-making limited their scope to one of those layers, or underestimated the differences between them, so comparing and synthesising their findings will enrich my own research and form a foundation for my own empirical inquiry. 8 A. Niemann, Explaining Decisions in the European Union, Cambridge 2010; R. Thomson, F.N. Stokman, C.H. Achen, T. König, The European Union Decides, Cambridge F.M. Häge, Decision-Making in the Council of the European Union: The Role of Committees, Leiden J.T. Checkel, International Institutions and Socialization in Europe, Cambridge F. Hayes-Renshaw, H. Wallace, The Council of Ministers, Basingstoke

47 Kamil Ławniczak, Objectives and Methodological Framework of the Doctoral Dissertation Decision-Making... Constructivist approach implies the verification of the established rationalist and materialist views. Testing the hypothesis could weaken the main rational-choice assumption that actors make decisions by calculating costs and benefits of possible actions, as it might prove the existence of other mechanisms, which do not fit this instrumental logic, but affect the process of decision-making. Moreover, the view that preferences are formed exogenously and fixed one of the tenets of rational choice approach could be challenged by results showing how the ideas actors have about their interest form and change within the institutional setting. Finally, stressing the importance of ideas, social norms and identity denies the materialist claim that economic interests matter the most in decision-making and preference formation in the EU. On a different level, the seemingly obvious assumption that the Council of the European Union is an intergovernmental institution could also be challenged. The multi-layered structure of the Council and socialisation of its officials might justify viewing the Council of the EU as partly supranational. There are at least two other areas, where the thesis might indirectly contribute to the verification of the current state of knowledge. First, by analysing the effects of socialisation in different layers of the Council, some insights into the socialisation itself could be offered, supporting or challenging previous research. Second, the observed phenomenon of Council decisions being gradually depoliticised (more of them are taken in the lower, bureaucratic layers) was so far explained from a rationalist vantage point. The results of my research might help verify these explanations. Structure of the thesis Main empirical and theoretical aims of the research can be divided into several specific steps, which in turn correspond to the plan of the thesis. The first one is conducting a critical review of the constructivist paradigm in EU studies and comparing it with the rationalist one. The second one is analysing the multi-layered structure of the Council of the EU and its role in the decision-making in the European Union. The third step includes comparing different modes of negotiation present in the Council, building on the negotiation theory. These steps could be called preparatory, as they prepare a relevant theoretical foundation for the empirical part of the research. The fourth step of my research is the conceptualisation and operationalisation of the socialisation influence on decision making, i.e. hypothesised causal mechanisms that will 47

48 Kamil Ławniczak, Objectives and Methodological Framework of the Doctoral Dissertation Decision-Making... be traced via process-tracing method. The next one is determining which mechanisms link socialisation to the course and results of the decision-making process in the Council, and explaining how they do this. This constitutes the core of the empirical part of the project. Generalising results, assessing the usefulness of constructivism and drawing conclusions on the practical dimension of accepting or refuting a constructivist explanation of the decision-making in the Council constitute the sixth and final step. Plan of the thesis, divided into introduction, five chapters, and conclusions, directly corresponds to these objectives. The first chapter, entitled Constructivism in European Union Studies, comprises of two sections, one dealing with meta-theoretical differences between rationalist and constructivist paradigms, and the other one comparing main strands of constructivism and conceptualising the constructivist approach to institutions applied in the thesis. Two sections of the second chapter describe the multi-layered structure of the Council of the European Union and its role in the political system of the EU, especially its importance in the EU decision-making. The next chapter shows how there are different modes of negotiations in the Council of the EU: bargaining, problem-solving and genuine debate. The first section conceptualises this modes within the negotiation theory, while the second one applies this theoretical framework to the multi-layered Council. The fourth chapter provides, in its first section, a review of the international socialisation research. Then, in the second section, socialisation mechanisms are conceptualised, taking into account what has been established in previous chapters. In the fifth chapter, these mechanisms are operationalised and their observable implications traced using the processtracing method. Conclusions deal with matters described above as the sixth step of the research. Research methods I adopt a qualitative methodology in my dissertation. This decision is consistent with the constructivist theoretical approach. Because the research deals with issues and variables difficult to quantify, like identity or ideas, quantitative methods seem inappropriate. This perception is shared by most constructivists. 48

49 Kamil Ławniczak, Objectives and Methodological Framework of the Doctoral Dissertation Decision-Making... The most important method used in the research to achieve its objectives is processtracing 12. It will be used to test the hypothesis regarding the influence of socialisation on the decision-making in the Council of the EU. Quantitative methods are widely used to search for causal relations, but there are some aspects of causality they miss. Process tracing attempts to identify the intervening causal process the causal chain and causal mechanism between an independent variable (or variables) and the outcome of the dependent variable 13. Thus, the method not only serves to establish whether a hypothesised causal link exists, but also how exactly and under which circumstances the causation occurs. The importance of causal mechanism for the project has been stressed in previous sections. Process-tracing is often described as a method which allows researcher not only to test theories (deductively), but to develop them as well (inductively). Here, this quality of the method entails a possibility that, apart from testing the main research hypothesis, unexpected mechanisms influencing decision-making in the Council of the European Union could be identified, especially those related to ideas, norms and identities. Due to the amount of data needed for process-tracing, several means of data collection and analysis will be required. This includes conducting, transcribing and interpreting interviews, document analysis and desk research of secondary sources, especially interviews and observations related to the decision-making or socialisation in the Council, conducted by other researchers. The interviewees will belong to two groups: employees of the Council secretariat, who observe and support the negotiations, and representatives of the member states, who actively take part in them. They will be chosen from those involved in selected cases, while the case selection will be based on preliminary archive search. Other methods are necessary during the preparatory steps of the research. The first chapter of the thesis will focus on the exploration of constructivist and other theoretical and meta-theoretical literature in the form of narrative literature review. Systemic analysis will be implemented in the second chapter. Critical literature review, i.e. careful examination of literature, conducted in a structured fashion, is crucial for the third and fourth chapters, especially for the conceptualisation of causal mechanisms. This method will be also useful to generalise results, and assess the constructivist approach usefulness for EU studies. All of these methods will rely on desk research. 12 Confer: K. Ławniczak, Process tracing. Śledzenie mechanizmów przyczynowych, in. Metody jakościowe i ilościowe w badaniu organizacji i działania Unii Europejskiej, K. Ławniczak (red.), Warszawa 2013, forthcoming. 13 A.L. George, A. Bennett, Case Studies and Theory Development in the Social Sciences, London 2005, p

50 Kamil Ławniczak, Objectives and Methodological Framework of the Doctoral Dissertation Decision-Making... Conclusions American philosopher Richard Rorty wrote that scientists invent descriptions of the world which are useful for purposes of predicting and controlling what happens, just as poets and political thinkers invent other descriptions of it for other purposes 14. My thesis embraces this thought in the hope of offering a description of the decision-making in the Council that enriches our understanding of this process. European Union studies frequently focus on the legal aspects of the functioning of the EU institutions, with complex (and often informal) intra-institutional interactions considered less closely. Decision-making research, dominated by the rational choice theory, is mostly concerned with material factors, voting weights and strategic calculation behind coalition formation. The doctoral dissertation presented here attempts to take ideational factors into account and tries to verify the relevance of socialisation to the decision-making process in the multilayered Council of the European Union. It stresses how important it is to engage into in-depth theoretical reflection and make conscious meta-theoretical choices, and shows how advanced qualitative methods, such as process-tracing, might serve to test hypotheses and develop theories. 14 R. Rorty, Contingency, Irony and Solidarity, Cambridge 1989, p

51 Cele i ramy metodologiczne rozprawy doktorskiej Podejmowanie decyzji w Radzie Unii Europejskiej z perspektywy konstruktywistycznej Abstract Providing an explanation of the decision-making process in the European Union, and especially in one of its main institutions, the Council of the EU, is one of the most important aims of European/EU studies. Applying a constructivist approach to this issue places the focus on non-material factors, like ideas, informal norms or identities. Constructivists emphasise the importance of institutional socialisation, i.e. adopting common values, norms, etc. by actors engaged in interactions within (international) institutional settings. The main research objective of the dissertation described here is to verify this claim, i.e. support or deny socialisation influence on the course and outcomes of the decision-making in the Council. It will also aim to evaluate the usefulness of the constructivist approach in EU studies. Keywords: decision-making, Council of Ministers, constructivism, socialisation, institutionalism Streszczenie Jednym z ważniejszych wyzwań stojących przed studiami europejskimi jest wyjaśnienie procesu podejmowania decyzji w Unii Europejskiej, w tym zwłaszcza w jednej z jej głównych instytucji, jaką jest Rada UE. Zastosowanie do tej problematyki podejścia konstruktywistycznego zwraca uwagę na czynniki niematerialne, takie jak idee, normy nieformalne czy tożsamości. Konstruktywiści kładą szczególny nacisk na znaczenie socjalizacji, czyli przyjmowania przez aktorów funkcjonujących w (międzynarodowym) otoczeniu instytucjonalnym pewnych wspólnych wartości, reguł postępowania itp. Podstawowym celem badawczym omawianej tu rozprawy jest weryfikacja tego stanowiska, poprzez zbadanie wpływu socjalizacji na przebieg i rezultaty podejmowania decyzji w Radzie. Przyczyni się ona również do określenia na ile użyteczne może być podejście konstruktywistyczne w studiach nad Unią Europejską. Słowa kluczowe: podejmowanie Decyzji, Rada Unii Europejskiej, konstruktywizm, socjalizacja, instytucjonalizm 51

52 Przegląd Europejski Nr 3 (26), 2012 Agata Poczmańska Innowacyjność mikro, małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce znaczenie gospodarcze, trudności oraz źródła niepowodzeń Podmioty sektora mikro, małych i średnich przedsiębiorstw (MŚP) 1 stanowią w Europie 98% wszystkich firm 2. W Polsce grupę tę szacuje się na poziomie 99,8% 3. Mimo napotykanych przez małe i średnie przedsiębiorstwa licznych trudności, wynikających z ich specyfiki i uwarunkowań zewnętrznych, stanowią one główną siłę gospodarczą zarówno na rynkach krajowych, jak i w skali europejskiej. Rozwój i podnoszenie poziomu innowacyjności przez ten sektor gospodarki jest warunkiem koniecznym dla dalszego zdobywania przewagi konkurencyjnej, ale także po prostu przetrwania na rynku. Rynku, którego stabilność zachwiał kryzys ekonomiczny, ale na którym w coraz szybszym tempie opracowywane i wdrażane są rozwiązania innowacyjne. Istnieje pogląd, że polskie przedsiębiorstwa nastawione są w dużej mierze na szeroko rozumianą działalność tradycyjną, co dyskwalifikuje je z grupy potencjalnie innowacyjnych firm. 1 Definicja MŚP stworzona przez Komisję Europejską i kilkukrotnie przez nią weryfikowana, aktualnie określa trzy kategorie przedsiębiorstw, a zaklasyfikowanie do poszczególnej kategorii uzależnione jest od takich czynników jak: liczba zatrudnianych pracowników, roczne obroty firmy (w mln euro) oraz całkowity bilans roczny (w mln euro). Wyróżnia się następujące kategorie przedsiębiorstw: 1) mikro przedsiębiorstwo zatrudniające do 10 pracowników; roczny obrót do 2 mln euro; całkowity bilans roczny do 2 mln; 2) małe - przedsiębiorstwo zatrudniające do 50 pracowników; roczny obrót do 10 mln euro; całkowity bilans roczny do 10 mln; 3) średnie - przedsiębiorstwo zatrudniające do 250 pracowników; roczny obrót do 50 mln euro; całkowity bilans roczny do 43 mln. Wpływ na zakwalifikowanie przedsiębiorstwa do powyższych kategorii ma też status przedsiębiorstwa zależnego/niezależnego. Patrz szerzej: Nowa definicja MŚP. Poradnik dla użytkowników i wzór oświadczenia, Komisja Europejska, DG ds. Przedsiębiorstw i przemysłu, 2006, za: ( ). 2 EU SMEs in 2012: at the crossroads. Annual report on small and medium-sized enterprises in the EU, 2011/12, September 2012, ECORYS na zlecenie Komisji Europejskiej, za: facts-figures-analysis/performance-review/files/supporting-documents/2012/annual-report_en.pdf ( ). 3 Raport o stanie sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce, Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, Warszawa 2011, s

53 Agata Poczmańska, Innowacyjność mikro, małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce Należy jednak pamiętać, że innowacyjność to bardzo szerokie pojęcie, uwzględniające zagadnienie nowości, ale też ulepszenia. Innowacje to nie tylko wysokie technologie, ale także usprawnienia metodologiczne, organizacyjne czy produkcyjne. Unia Europejska od dawna podkreśla znaczenie sektora MŚP i wdrażania przez nie innowacyjnych rozwiązań. Przejawem tego są zapisy kolejnych traktatów i strategii o charakterze długookresowym, w których kluczową rolę odgrywają działania badawczo-rozwojowe, współpraca nauki z przedstawicielami biznesu, a finalnie komercjalizacja wyników prac naukowych. Przejawem priorytetowej pozycji innowacyjności w polityce gospodarczej UE są wielomiliardowe kwoty przeznaczane na wyżej wymienione działania. Środki finansowe trafiają do beneficjentów zarówno poprzez programy na rzecz badań i rozwoju, koordynowane na poziomie unijnym, jak i programy tematyczne skierowane bezpośrednio do poszczególnych branż. W ramach funduszy strukturalnych wspierane są m.in. przedsiębiorstwa i ich działalność innowacyjna. Z funduszy UE powstały także liczne instrumenty finansowe przeznaczone dla przedsiębiorców. W artykule scharakteryzowane zostaną powyższe zagadnienia znaczenie i problemy polskiego sektora MŚP, kwestia innowacyjności z perspektywy teoretycznej, ale i praktycznej. Ocenie poddany zostanie poziom innowacyjności europejskich przedsiębiorstw, co pozwoli zidentyfikować czynniki kluczowe dla podnoszenia tego poziomu. Weryfikacji poddana zostanie hipoteza, że znaczący wpływ na kształtowanie tych czynników i tworzenie warunków sprzyjających rozwojowi przedsiębiorstw ma państwo, a dokładnie rząd tworzący system instytucjonalno-prawny oraz oddziaływujący na sytuację społeczno-gospodarczą kraju. Tak stworzona baza pomoże sformułować zarys rekomendacji dla władz publicznych w zakresie wspierania innowacyjności polskich MŚP, ale też dla przedsiębiorców. Powyższe kwestie stanowią punkt wyjścia mojej pracy doktorskiej. Jej tematem jest polityka państwa w zakresie wspierania innowacyjności przedsiębiorstw w Polsce. Zagadnienia poruszone w niniejszym artykule zostaną w dysertacji przedstawione w szerszej perspektywie i w stopniu bardziej szczegółowym, co pozwoli lepiej uzasadnić formułowane wnioski. Celem pracy doktorskiej będzie weryfikacja hipotezy wskazującej, że to rząd, władze publiczne mają kluczowe znaczenie dla rozwoju przedsiębiorstw, wdrażania przez nie innowacji, czy prowadzenia współpracy w ramach działalności badawczo-rozwojowej. A co za tym idzie podnoszenia poziomu innowacyjności całego kraju i zdobywania przez polską gospodarkę przewagi konkurencyjnej na rynkach europejskich. 53

54 Agata Poczmańska, Innowacyjność mikro, małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce Jeden z najistotniejszych problemów badawczych rozprawy doktorskiej stanowi pytanie, czy polityka państwa w zakresie wspierania innowacyjności polskich przedsiębiorstw jest odpowiednio kształtowana i wdrażana, aby skutecznie i pozytywnie wpływać na rozwój innowacji w polskich przedsiębiorstwach. Aby zweryfikować tak zarysowany problem badawczy, należy zbadać, jakie działania państwa i jakie czynniki wpływają na pobudzenie innowacyjności przedsiębiorstw, kreowanie innowacji, aktywność w obszarze badawczorozwojowym oraz komercjalizację wyników badań. Kolejnym ważnym pytaniem badawczym jest to, czy polityka państwa na rzecz wspierania innowacyjności jest dostateczne skoordynowana i czy ma charakter długofalowej strategii - jeśli nie, jakie ma to konsekwencje dla poziomu innowacyjności polskich przedsiębiorstw? Kluczowym elementem pracy będzie analiza otoczenia prawno-instytucjonalnego oddziaływującego na możliwości rozwijania innowacyjności wśród polskich przedsiębiorstw. Analizie poddane zostaną też czynniki wpływające lub świadczące o innowacyjności kraju ich charakterystyka będzie podstawą do oceny, czy polityka formułowana na szczeblu rządowym ma na nie wpływ i w jakim stopniu oddziałują one na poziom innowacyjności przedsiębiorstw: poziom wynalazczości (w tym liczba zgłaszanych patentów), nakłady publiczne i prywatne na działalność badawczo-rozwojową, współpraca między sektorem MŚP a sferą nauki i badań, zewnętrzne wsparcie finansowe na rzecz rozwijania innowacyjności polskich przedsiębiorstw. Analizy i badania (ilościowe i jakościowe) prowadzone w ramach pracy pomogą precyzyjnie zidentyfikować trudności i bariery istniejące w otoczeniu prawnoinstytucjonalnym przedsiębiorstw, ale też ograniczenia o charakterze behawioralnym. Ich wyniki stanowić będą bazę do określenia szczegółowych rekomendacji skierowanych do władz publicznych w zakresie działań na rzecz polityki proinnowacyjnej w kontekście przedsiębiorstw. Także do podmiotów prowadzących działalność gospodarczą skierowane zostaną propozycje usprawnień i zmian, które mogą pozytywnie wpłynąć na ich poziom rozwoju. Podjęcie tematyki wynika z doświadczenia zawodowego, dzięki któremu poznałam funkcjonowanie sektora mikro, małych i średnich przedsiębiorstw, w tym podmiotów rzemieślniczych ich bieżące potrzeby, bariery rozwojowe, potencjał, ale też otoczenie prawno-instytucjonalne i gospodarcze, w jakim funkcjonują na poziomie krajowym i europejskim. Przyczyną jest także doświadczenie naukowe, które pozwala stwierdzić, że rozwój 54

55 Agata Poczmańska, Innowacyjność mikro, małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce przedsiębiorstw i ich innowacyjność w znaczącym stopniu decydują o poziomie rozwoju państwa, jego pozycji na rynku światowym i jakości życia społeczeństwa. Sektor MŚP w Polsce i Unii Europejskiej W 27 państwach członkowskich Unii Europejskiej działa około 20,7 milionów mikro, małych i średnich przedsiębiorstw, co stanowi ponad 98% wszystkich europejskich firm 4. W Polsce sytuacja ta kształtuje się podobnie. Spośród 1,67 mln przedsiębiorstw podmioty reprezentujące sektor MŚP stanowią zdecydowaną większość (99,8%). Na szczeblu europejskim sektor ten zdominowany jest przez mikroprzedsiębiorstwa (czyli firmy zatrudniające do dziesięciu pracowników), których liczebność szacowana jest na poziomie 92,2% wszystkich firm w Europie. Na rynku polskim zjawisko to jest jeszcze bardziej widoczne, gdyż mikroprzedsiębiorstwa stanowią aż 96% ogółu firm 5. Sektor MŚP określa się mianem głównego filara wzrostu gospodarczego i zatrudnienia. Tezę tę można poprzeć wieloma argumentami. W znacznym stopniu MŚP przyczyniają się do tworzenia Produktu Krajowego Brutto (PKB). Według danych statystycznych z 2011 r. wszystkie przedsiębiorstwa działające w Polsce tworzą trzy czwarte PKB. Przy czym, sektor MŚP generuje prawie połowę polskiego PKB (48,4%), a najmniejsze przedsiębiorstwa prawie jedną trzecią (30,4%) 6. Wyniki najnowszych badań określają zatrudnienie w sektorze MŚP w Europie w ogóle pracowników przedsiębiorstw średnio na poziomie 67% (ok. 130 mln osób) 7. Polskie przedsiębiorstwa dają zatrudnienie 6,8 mln osób, a 68,9% zatrudnionych jest w sektorze MŚP. Przy czym zaznaczyć należy, że polskie przedsiębiorstwa są znacznie mniejsze niż ich odpowiedniki w innych krajach UE. Średnia liczba osób zatrudnionych w polskich przedsiębiorstwach wynosi 4,4 (3,8 dla MŚP). Polska z tym wynikiem zajmuje 18 miejsce wśród państw europejskich 8. Mikro, małe i średnie przedsiębiorstwa mają pozytywny wpływ na rozwój regionalny, gdyż powstają najczęściej w miejscach zamieszkania ich założycieli, korzystając z miejsco- 4 EU SMEs in 2012: at the crossroads..., op. cit., s Raport o stanie sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce, op.cit., s Ibidem, s EU SMEs in 2012: at the crossroads..., op. cit., s Raport o stanie sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce, op.cit., s

56 Agata Poczmańska, Innowacyjność mikro, małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce wego kapitału ludzkiego. Tam też płacą podatki i przyczyniają się do tworzenia klimatu sprzyjającego inwestycjom. Ważną zaletą jest elastyczność działania przedstawicieli MŚP, o czym świadczą zdolności adaptacyjne względem zmiennych wymagań rynkowych, technicznych czy społecznych. Ponadto sektor MŚP charakteryzuje się wysoką efektywnością działania, co wynika z niższych płac, ale też niższych kosztów zarządzania, efektywniejszego gospodarowania zasobami i wysoką motywacją do działania. Dodatkowo, to małe i średnie przedsiębiorstwa rozwijają rynki pozostające poza sferą zainteresowania wielkich podmiotów gospodarczych 9. Mimo ważnej roli, jaką pełnią mikro, małe i średnie przedsiębiorstwa na rynku krajowym, w tym na rynku zatrudnienia, napotykają one wiele przeszkód i barier na drodze do utrzymania swojej działalności i dalszego rozwoju. Za naturalny problem uznać można konkurencję dużych firm, ale trudnością są też obciążenia biurokratyczne, skomplikowany system podatkowy i wysokie podatki. Bariery wynikają też z regulacji stosunków pracy i ochrony środowiska 10. Ich rozwój blokują niedostatki zasobów ludzkich i finansowych, przez co nie mogą wdrażać nowych przedsięwzięć, nie wspominając o kosztownych działaniach innowacyjnych 11. Unia Europejska dostrzega znaczenie sektora mikro, małych i średnich przedsiębiorstw. Najlepszym świadectwem tego było opublikowanie w 2008 r. Komunikatu Komisji Europejskiej (KE) Najpierw myśl na małą skalę Program Small Business Act dla Europy 12. Autorzy Komunikatu już we wprowadzeniu stwierdzają, że Nasza zdolność do wykorzystania rozwoju i potencjału innowacyjnego małych i średnich przedsiębiorstw (MŚP) będzie zatem decydująca dla przyszłego dobrobytu w UE. Tzw. akt małej przedsiębiorczości lub w skrócie SBA, oparty został o 10 zasad, których realizacja ma sprawić, że funkcjonowanie małych firm stanie się łatwiejsze poprzez zapewnienie równorzędnych warunków dla MŚP oraz poprawy otoczenia prawnego i administracyjnego w UE. Miały one pomóc przy 9 J. Baruk, Innowacje instrumentem rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw, [w:] Wyzwania rozwojowe małych i średnich przedsiębiorstw, A. Zakrzewska-Bielawska (red.), Warszawa 2011, s Czarna lista barier dla rozwoju przedsiębiorczości 2012, Polska Konfederacja Pracodawców Prywatnych Lewiatan, Warszawa 2012, za: ( ). 11 A. Masternak-Janus, Innowacyjność MSP w Polsce i wybranych krajach UE, [w:] Wyzwania rozwojowe małych i średnich przedsiębiorstw, op.cit., s Komunikat Komisji do Rady, Parlamentu Europejskiego, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów - Najpierw myśl na małą skalę Program Small Business Act dla Europy, KOM(2008) 394, za: ( ). 56

57 Agata Poczmańska, Innowacyjność mikro, małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce opracowywaniu i realizacji działań na szczeblu UE i państw członkowskich 13. Choć zasady te określono w stopniu bardzo ogólnym, a ich wdrożenie nie było dla państw członkowskich obligatoryjne, to SBA stanowił ważny krok UE, wskazujący na dużą wagę sektora MŚP. Kontynuacją tych działań był opublikowany w 2011 r. Komunikat KE Przegląd programu Small Business Act dla Europy 14, będący swoistym raportem z implementacji założeń SBA, zamykającym dwuletni proces wdrażania założeń programu. KE zapowiedziała koncentrację działań na trzech priorytetach: przygotowywanie regulacji zgodnie z zasadą MŚP przede wszystkim ; ułatwianie MŚP dostępu do finansowania; zachęcanie i wspieranie MŚP w czerpaniu korzyści z dostępu do rynków 15. Dodatkowo utworzono sieć Rzeczników MŚP (ang. SME Envoy), którzy w swoich państwach mają za zadanie inicjować realizację agendy SBA 16. Innowacyjność ujęcie teoretyczne i strategiczne Pojęcie innowacji pochodzi z języka łacińskiego: innovare, czyli tworzenie czegoś nowego lub innovatio odnowienie. Jest to spójne z potocznym rozumieniem innowacji, które uznawane są za coś nowego lub zastosowanego w inny niż dotychczas sposób. Pojęcie innowacji wprowadził po raz pierwszy Joseph Schumpeter w 1911 r. Swoją koncepcję, nazywaną klasyczną, omówił w dziele Teoria rozwoju gospodarczego (The Theory of Economic Development). Innowacyjność uznał on de facto za nieodłączny element przedsię- 13 Zasady te sformułowano następująco: 1) Tworzenie warunków, w których przedsiębiorcy i przedsiębiorstwa rodzinne mogą dobrze prosperować, a przedsiębiorczość jest nagradzana; 2) Zagwarantowanie, by uczciwi przedsiębiorcy, których przedsiębiorstwo zostało postawione w stan upadłości, dostali szybko drugą szansę; 3) Opracowywanie przepisów zgodnie z zasadą najpierw myśl na małą skalę ; 4) Sprawienie, by organy administracji publicznej lepiej reagowały na potrzeby MŚP; 5) Dostosowanie instrumentów polityki publicznej do potrzeb MŚP: ułatwienie MŚP udziału w zamówieniach publicznych oraz lepsze wykorzystanie możliwości pomocy państwa dla MŚP; 6) Ułatwianie MŚP dostępu do finansowania i rozwijanie otoczenia prawnego i biznesowego sprzyjającego terminowym płatnościom w transakcjach handlowych; 7) Pomaganie MŚP w szerszym korzystaniu z możliwości oferowanych przez jednolity rynek; 8) Wspieranie podnoszenia kwalifikacji w MŚP i wszelkich form innowacji; 9) Umożliwienie MŚP przekształcania wyzwań związanych z ochroną środowiska na nowe możliwości; 10) Zachęcanie i wspieranie MŚP w czerpaniu korzyści z rozwoju rynków. 14 Komunikat Komisji do Rady, Parlamentu Europejskiego, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów Przegląd programu Small Business Act dla Europy, KOM(2011) 78, za: ( ). 15 Informacje dotyczące sektora mikro, małych i średnich przedsiębiorstw w kontekście wdrażania zasad SBA w poszczególnych państwach członkowskich opracowywane są corocznie przez Komisję Europejską. Wyniki określające stan na rok 2012 w Polsce dostępne są na stronie Ministerstwa Gospodarki: ( ). 16 W Polsce funkcję tę sprawuje Grażyna Henclewska, Podsekretarz Stanu w Ministerstwie Gospodarki. Na czele sieci stoi Europejski Rzecznik MŚP, którym jest aktualnie Daniel Calleja Crespo (stan na luty 2013 r.), za: ( ). 57

58 Agata Poczmańska, Innowacyjność mikro, małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce biorczości. Według niego działalność przedsiębiorców oparta jest na tworzeniu nowych kombinacji zastanych czynników produkcji, w warunkach, gdy wyniku tego procesu nie da się łatwo przewidzieć 17. Schumpeter twierdził, że tylko ktoś, kto poprzez taką właśnie rekombinację czynników produkcji reaguje na zmiany zachodzące na rynku, jest przedsiębiorcą w dosłownym tego słowa znaczeniu 18. Unia Europejska przyjęła podobną definicję innowacji, a zaczerpnęła ją od Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (ang. Organization for Economic Co-operation and Development, OECD). Definicja ta wynika z metodologii monitorowania poziomu innowacyjności, służącej do porównywania przedsiębiorstw pod względem innowacyjności. Metodologię tę ujęto w serii podręczników zwanych Oslo Manual 19. O zmieniającym się postrzeganiu innowacyjności i ewoluowaniu tego pojęcia świadczy fakt, że w pierwszym wydaniu Podręcznika, opublikowanym w 1992 r., skupiono się na innowacjach technologicznych w zakresie produktów i procesów w sektorach produkcyjnych. W późniejszych latach dodano innowacje nietechnologiczne: marketingowe i organizacyjne. Oslo Manual definiuje innowacje jako wdrożenie nowego lub znacząco udoskonalonego produktu (wyrobu lub usługi) lub procesu, nowej metody marketingowej lub nowej metody organizacyjnej w praktyce gospodarczej, organizacji miejsca pracy lub stosunkach z otoczeniem 20. Co istotne Podręcznik precyzuje też moment, od którego dany produkt/usługę uznać można za innowację: Wspólną cechą innowacji jest fakt, że zostały one wdrożone. Nowy lub udoskonalony produkt zostaje wdrożony, gdy jest wprowadzony na rynek. Nowe procesy, metody marketingowe lub metody organizacyjne zostają wdrożone, kiedy rozpoczyna się ich faktyczne wykorzystywanie w działalności firmy 21. Unia Europejska od początku swojego istnienia zwraca dużą uwagę na innowacyjność gospodarki państw członkowskich i UE jako całości. Momentem najbardziej przełomowym było opublikowanie strategii Europa Strategia na rzecz inteligentnego i zrównoważonego rozwoju sprzyjającego włączeniu społecznemu, opublikowanej w Komunikacie Komisji 17 A. Nowak-Far, Globalna konkurencja, Warszawa-Poznań 2000, s J. Schumpeter, Teoria rozwoju gospodarczego, Warszawa 1960, s Obecnie obowiązuje trzecie wydanie zatytułowane Podręcznik Oslo. Zasady gromadzenia i interpretacji danych dotyczących innowacji (ang. Proposed Guidelines for Collecting and Interpreting Technological Innovation Data Oslo Manual). Wydanie to przygotowane zostało wspólnie przez OECD i Komisję Europejską (Eurostat). 20 Podręcznik Oslo. Zasady gromadzenia i interpretacji danych dotyczących innowacji, za: 21 Polskie wydanie podręcznika pomiaru innowacji Oslo Manual, Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego, r., ( ). 58

59 Agata Poczmańska, Innowacyjność mikro, małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce Europejskiej w 2010 r. 22. Strategia ta jest długookresowym programem rozwoju społecznogospodarczego Unii Europejskiej, który zastąpił Strategię Lizbońską. Strategia Europa 2020 wyznacza trzy wzajemnie ze sobą powiązane priorytety: rozwój inteligentny, rozwój zrównoważony, rozwój sprzyjający włączeniu społecznemu. Podstawowymi instrumentami realizacji celów strategii Europa 2020 są Krajowe Programy Reform 23 i siedem inicjatyw przewodnich (ang. flagship initiatives). Kluczową, z punktu widzenia rozwoju innowacyjności przedsiębiorstw, jest inicjatywa Unia Innowacji, ukierunkowana na poprawę warunków ramowych dla innowacji oraz wykorzystanie innowacji do rozwiązania najważniejszych problemów społecznych i gospodarczych wskazanych w strategii Europa Wśród założeń Unii Innowacji znalazła się jako cel poprawa warunków ramowych prowadzenia działalności innowacyjnej przez przedsiębiorstwa. Zapowiedziano dążenia do utworzenia jednolitego patentu europejskiego i specjalnego sądu patentowego. KE postawiła sobie za cel poprawę prawodawstwa w obszarze praw autorskich i znaków towarowych oraz ułatwienie dostępu MŚP do ochrony praw własności intelektualnej. Do priorytetów zaliczono wspieranie partnerstwa w obszarze wiedzy i umacnianie powiązań między światem nauki i biznesu. Ważnym elementem tych planów jest chęć wspierania przedsiębiorczości, m.in. poprzez pomoc młodym innowacyjnym przedsiębiorstwom 25. Poziom innowacyjności Polska na tle innych państw członkowskich UE W Europie publikowanych jest wiele raportów na temat innowacyjności państw UE. Należą do nich OECD Economic Surveys, Global Competitiveness Report World Economic Forum. Jednak do niniejszej analizy najbardziej odpowiednie będzie narzędzie nazwane Unijną Tablicą Innowacyjności (Innovation Union Scoreboard, IUS). Jest to coroczne badanie poziomu innowacyjności, któremu poddawane są wszystkie państwa członkowskie UE oraz Chorwacja, Serbia, Turcja, Islandia, Norwegia, Szwajcaria i Była Jugosłowiańska Republika 22 Komunikat Komisji, Europa Strategia na rzecz inteligentnego i zrównoważonego rozwoju sprzyjającego włączeniu społecznemu, KOM(2010)2020, za: ( ). 23 Szczegóły polskiego Krajowego Programu Reform z kwietnia 2011 r., na stronie Ministerstwa Gospodarki: ( ). 24 Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego oraz Komitetu Regionów, Projekt przewodni strategii Europa Unia innowacji, KOM(2010) 546, 25 Komunikat Komisji, Europa 2020, op. cit. s

60 Agata Poczmańska, Innowacyjność mikro, małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce Macedonii 26. Obecna wersja badania umożliwia państwom zidentyfikowanie swoich mocnych i słabych stron w zakresie innowacyjności. Autorzy IUS posługują się 25 wskaźnikami, czyli kluczowymi elementami składającymi się na rozwój konkurencyjności i innowacji, a podzielone są one na trzy główne kategorie: czynniki umożliwiające zaistnienie innowacji (zasoby ludzkie, środki finansowe); czynniki ukazujące działania przedsiębiorstw, a dzięki temu stopień ich innowacyjności (inwestycje, powiązania i przedsiębiorczość, aktywa intelektualne); czynniki ilustrujące wpływ innowacyjności na gospodarkę (innowatorzy, skutki ekonomiczne). Na podstawie wyników IUS, opublikowanych w lutym 2012 r. 27, 27 państw UE podzielono na cztery grupy. Pierwsza to liderzy innowacji - najwyższe wskaźniki osiągnęły Dania, Finlandia, Niemcy i Szwecja. Do grupy krajów doganiających liderów (wyniki zbliżone do średniej dla całej UE) zakwalifikowano takie państwa jak: Belgia, Wielka Brytania, Holandia, Austria, Luksemburg, Irlandia, Francja, Słowenia, Cypr i Estonia. Poniżej średniej całej UE plasują się umiarkowani innowatorzy : Włochy, Portugalia, Czechy, Hiszpania, Węgry, Grecja, Malta, Słowacja i Polska. Innowatorzy o skromnych wynikach to: Rumunia, Litwa, Bułgaria i Łotwa (wyniki znacznie poniżej średniej UE). Wyniki IUS umiejscawiają Polskę poniżej średniej unijnej. Relatywnie silnymi stronami Polski w zakresie innowacyjności są zasoby ludzkie, finansowanie i wsparcie, inwestycje firm oraz skutki gospodarcze. Natomiast słabością polskiej innowacyjnej gospodarki są systemy badawcze, powiązania (rozumiane jako współpraca z innymi podmiotami prywatnymi i publicznymi) i przedsiębiorczość, aktywa niematerialne oraz innowatorzy. Obserwowany wzrost występuje w zakresie zagranicznych przychodów ze wzorów przemysłowych, licencji i patentów. Z kolei silny spadek innowacyjności dotyczy innowacyjnej działalności firm z sektora MŚP zarówno w działaniu samodzielnym, jak i we współpracy z innymi. Badacze ocenili, że polską gospodarkę cechuje niezrównoważony potencjał innowacyjności oparty na zasobach ludzkich. Przy czym wprowadzanie innowacji i współpracy 26 Opracowaniem tego raportu zajmuje się Centrum ds. Badań i Szkoleń Ekonomiczno-Społecznych w Zakresie innowacyjności i technologii w Maastricht (UNU-MERIT), na zlecenie Dyrekcji Generalnej KE ds. Przedsiębiorstw i Przemysłu. Pierwotnie badanie to nosiło nazwę Europejska Tablica Wyników Innowacyjności (European Innovation Scoreboard, EIS) i było efektem założeń opracowanych w ramach Strategii Lizbońskiej. Pilotażową wersję EIS uruchomiono w 2000 r., a w pełni wystartowała rok później. Stopniowo zmieniano wskaźniki składające się na badanie. Aktualna wersja ukształtowała się po przyjęciu inicjatywy Unia Innowacji i przemianowano ją na Unijną Tablicę Innowacyjności (Innovation Union Scoreboard, IUS). 27 Innovation Union Scoreboard 2011, European Union 2012, ( ). 60

61 Agata Poczmańska, Innowacyjność mikro, małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce badawczo-rozwojowej jest na bardzo niskim poziomie. Wnioskiem może być hipoteza, że kapitał intelektualny nie jest w pełni wykorzystywany. Wśród państw znajdujących się na wyższych pozycjach w rankingu innowacyjności, taka nierównowaga nie występuje im wyższa innowacyjność, tym bardziej równoległy wzrost wszystkich wskaźników. Aby wykorzystać potencjał innowacyjny, ważne są wszystkie jego wymiary. Dynamika rozwoju innowacyjności Polski również jest nisko oceniana. Polska nie odnotowuje znaczących postępów, co prezentuje poniższy schemat pokazujący porównanie wyników IUS 2007 z wynikami z 2011 r. Diagram nr 1 Ranking Unijnej Tablicy Innowacyjności 2011 porównanie wyników z 2007 i 2011 r. Źródło: M. Bukowski, A. Szpor, A. Śniegocki, Potencjał i bariery polskiej innowacyjności, Warszawa 2012, s. 15, za: ( ). Za silną stronę Polski uznano kapitał ludzki, gdyż jest on na wyższym poziomie niż średnia europejska. Zaznaczyć trzeba jednak, że ocena ta ma charakter ilościowy, nie jakościowy. Jest to efekt ogromnego wzrostu zainteresowania rynkiem szkolnictwa wyższego 61