PROPOZYCJE WSKAŹNIKÓW DO OCENY I MONITOROWANIA ZAGOSPODAROWANIA PRZESTRZENNEGO W GMINACH ZE SZCZEGÓLNYM UWZGLĘDNIENIEM ZAGADNIENIA ŁADU PRZESTRZENNEGO

Transkrypt

1 POLSKA AKADEMIA NAUK INSTYTUT GEOGRAFII I PRZESTRZENNEGO ZAGOSPODAROWANIA im. S. Leszczyckiego Warszawa, ul. Twarda 51/55, tel. (22) , fax (22) , igipz@twarda.pan.pl, PROPOZYCJE WSKAŹNIKÓW DO OCENY I MONITOROWANIA ZAGOSPODAROWANIA PRZESTRZENNEGO W GMINACH ZE SZCZEGÓLNYM UWZGLĘDNIENIEM ZAGADNIENIA ŁADU PRZESTRZENNEGO RAPORT Z PRAC WYKONANYCH W ETAPIE I i II Opracowanie wykonane dla Departamentu Gospodarki Przestrzennej Ministerstwa Transportu, Budownictwa i Gospodarki Morskiej Warszawa maj 2012

2 opracowanie zostało wykonane w Instytucie Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN dla Departamentu Gospodarki Przestrzennej na zlecenie Ministerstwa Transportu, Budownictwa i Gospodarki Morskiej Zespół autorski: dr hab. prof. PAN Przemysław Śleszyński (IGiPZ PAN, koordynacja) mgr Andrzej Affek (IGiPZ PAN), mgr Ariel Ciechański (IGiPZ PAN), dr Konrad Czapiewski (IGiPZ PAN), dr Magdalena Górczyńska (IGiPZ PAN), dr hab. prof. PAN Tomasz Komornicki (IGiPZ PAN), dr Elżbieta Kozubek (Instytut Geodezji i Kartografii), dr Zenon Poławski (Instytut Geodezji i Kartografii), dr Piotr Rosik (IGiPZ PAN), dr Marcin Stępniak (IGiPZ PAN), dr hab. prof. UW Bogdan Zagajewski (Wydział Geografii i Studiów Regionalnych UW) Konsultacja: dr Adam Kowalewski (Instytut Rozwoju Miast), dr hab. prof. PAN Jerzy Solon (IGiPZ PAN) Współpraca techniczna: Beata Zielińska (IGiPZ PAN) 2

3 Spis treści 1. Wprowadzenie Zastosowanie teledetekcji do oceny stanu zagospodarowania przestrzennego w Polsce (Bogdan Zagajewski) Wstęp Źródła danych Wykorzystanie danych satelitarnych do szczegółowej inwentaryzacji zagospodarowania terenu Klasyfikacja obrazów lotniczych i satelitarnych Możliwości opracowania mapy użytkowania ziemi na poziomie szczegółowości NUTS 5 (Elżbieta Kozubek, Zenon Poławski) Możliwości rozszerzenia i uszczegółowienia zasobów Banku Danych Lokalnych GUS w zakresie zagospodarowania przestrzennego (GUS / oprac. Przemysław Śleszyński) Możliwości opracowania wskaźników bazujących na danych przypisanych miejscowościom statystycznym (Marcin Stępniak) Propozycje wskaźników środowiskowych do oceny i monitorowania zagospodarowania przestrzennego w gminach ze szczególnym uwzględnieniem zagadnienia ładu przestrzennego (Andrzej Affek) Wprowadzenie Ład środowiskowy Cel pracy Wskaźniki ładu środowiskowo-przestrzennego Kryteria tworzenia wskaźników i wymogi poprawności Dziedziny ładu środowiskowego z przyporządkowanymi im wskaźnikami wraz z opisem źródeł i dostępności danych Jakość planowania przestrzennego Ochrona przyrody i krajobrazu Ochrona i zrównoważony rozwój lasów Ochrona gleb i odpady Ochrona zasobów kopalin Ochrona wód Ochrona powietrza atmosferycznego Ochrona klimatu akustycznego Energia odnawialna (wykorzystanie) Bezpieczeństwo biologiczne, chemiczne, elektromagnetyczne i przeciwdziałanie skutkom awarii przemysłowych Podsumowanie

4 7. Wskaźniki zagospodarowania i ładu przestrzennego w miastach i na obszarach silnie zurbanizowanych (Magdalena Górczyńska) Ład przestrzenny w miastach: cechy, typy Ład przestrzenny w mieście w kategoriach ilościowych Ład przestrzenny w mieście w ujęciu subiektywnym Propozycje wskaźników ładu przestrzennego miastach i na obszarach silnie zurbanizowanych Propozycje nowych baz danych Propozycje wskaźników transportu drogowego do oceny i monitorowania zagospodarowania przestrzennego w gminach ze szczególnym uwzględnieniem zagadnienia ładu przestrzennego (Piotr Rosik) Bazy danych Zarządcy dróg Infrastruktura drogowa Kategorie i klasy dróg i ich podstawowe charakterystyki Stan nawierzchni Pomiar i badania ruchu Wypadkowość Nakłady inwestycyjne Baza kompleksowa Dostępność drogowa Wskaźniki Metody obliczeniowe natężenia ruchu Propozycje wskaźników transportu kolejowego do oceny i monitorowania zagospodarowania przestrzennego w gminach ze szczególnym uwzględnieniem zagadnienia ładu przestrzennego (Ariel Ciechański) Bazy danych Czynna infrastruktura normalnotorowa Nieczynna normalnotorowa infrastruktura kolejowa Czynne koleje wąskotorowe Wskaźniki Przegląd wskaźników z zakresu Obszary wiejskie i rolnictwo na potrzeby oceny i monitorowania zagospodarowania przestrzennego w gminach ze szczególnym uwzględnieniem zagadnień ładu przestrzennego (Konrad Czapiewski) Propozycje wskaźników powiązań (Tomasz Komornicki) Podstawy metodologiczne Wskaźniki powiązań funkcjonalnych Wskaźniki powiązań topologicznych Wskaźniki zagospodarowania i ładu przestrzennego. Propozycja autorska (Przemysław Śleszyński) Wprowadzenie Źródła danych (wnioski z opracowań szczegółowych) Koncepcja wskaźników zagospodarowania i ładu przestrzennego Propozycje wskaźników Wprowadzenie Wskaźniki osadniczo-infrastrukturalne Gęstość zaludnienia Lokalna koncentracja osadnicza Gęstość zaludnienia terenów osadniczych

5 Zróżnicowanie zaludnienia terenów osadniczych Udział terenów zabudowy mieszkaniowej Rozproszenie zabudowy mieszkaniowej Gęstość-dostępność infrastruktury Rozwinięcie sieci infrastruktury Średnia ważona odległość pomiędzy miejscowościami Gęstość grafu sieci transportowej Wskaźniki społeczno-ekonomiczne Przeciętna powierzchnia mieszkaniowa na osobę Rozwarstwienie mieszkaniowe Dostępność potencjałowa Dostępność czasowa ośrodków osadniczych wyższego szczebla hierarchicznego Dostępność piesza do przystanku Efektywność dojazdu Udział ludności w izochronie idealnej Stosunek ludności dziennej do stałej (nocnej) Przeciętna cena gruntu Powierzchnia budowlana brutto i netto, całkowita i dostępna Wskaźniki przyrodnicze i ochrony środowiska Udział terenów zielonych Dostępność terenów zielonych Gęstość granic użytkowania Umowny poziom emitowanych zanieczyszczeń Umowny poziom zanieczyszczenia środowiska Przeciętny poziom hałasu Udział ludności w zasięgu krytycznej izolinii hałasu Dostępność kanalizacji Udział terenów obszarowej ochrony przyrody Wskaźniki funkcjonalne Udział terenów o danej funkcji Różnorodność funkcji użytkowania Potencjalna konfliktogenność Wskaźniki prawno-planistyczne Pokrycie planistyczne (udział terenów objętych obowiązującym planem miejscowym) Rozdrobnienie planów miejscowych Dyskusja i wnioski do realizacji

6 1. WPROWADZENIE Głównym powodem wykonania opracowania była potrzeba usystematyzowania i pogłębienia aktualnej wiedzy na temat możliwości szczegółowej i syntetycznej oceny zagadnień, związanych ze stanem zagospodarowania przestrzennego w skali lokalnej, w tym w aspekcie jego ładu. Założenie to wiąże się ściśle, po pierwsze z przeglądem dostępnych zasobów informacyjnych pod kątem ich przydatności w tematyce zagospodarowania przestrzennego, a po drugie z oceną możliwości konstrukcji wskaźników i mierników, pozwalających na ocenę i monitorowanie zagospodarowania przestrzennego w gminach ze szczególnym uwzględnieniem zagadnienia ładu przestrzennego. Prace przebiegały trzytorowo. Po pierwsze, dokonano przeglądu informacji, dostępnych w istniejących bazach danych GUS (Bank Danych Lokalnych), która to instytucja jest z oczywistych względów najważniejszym, ustawowym organem pozyskującym, gromadzącym, przetwarzającym i udostępniającym dane statystyczne na wszystkich poziomach agregacji terytorialnej. Po drugie, miał miejsce przegląd istniejących informacji, dostępnych w bazach danych poza GUS. Są to rozliczne instytucje, również ustawowo zobowiązane do gromadzenia, a niekiedy przetwarzania danych źródłowych. Po trzecie, w analizie zagospodarowania i ładu przestrzennego zostały przebadane możliwości użycia metod alternatywnych, związanych z teledetekcją obrazów, głównie satelitarnych. Pierwotnie jednym z celów opracowania była rekonstrukcja ankiety PP-1, w celu uzyskania większej liczby informacji dotyczących struktury zawartości dokumentów planistycznych i stanu zagospodarowania przestrzennego w gminach. W trakcie prac okazało sie, że istniejąca ankieta w chwili obecnej jest w dużym stopniu wystarczająca do potrzeb monitoringu stanu zaawansowania prac planistycznych, jak też przydatne niektóre dane powinny być osiągane w inny sposób. Końcowym celem opracowania jest sporządzenie propozycji zestawu informacji, wskaźników, mierników, itd. dostępnych lub mogących być dostępnymi na poziomie gminnym oraz jego uporządkowanie pod względem struktury, celu, przeznaczenia oraz znaczenia dla monitorowania i oceny zagospodarowania przestrzennego w ramach możliwych zmian w statystyce publicznej i udostępniania danych przez odpowiednie służby. Niniejsze opracowanie ma też na celu spowodowanie, że w dostępnym obecnie systemie statystycznym pojawią się albo nowe, albo zestawiane w większej szczegółowości przestrzennej dane, informacje i wskaźniki, przydatne do celów analizy zagospodarowania przestrzennego w skali gmin. Opracowanie składa się z dwóch wzajemnie uzupełniających się części. W pierwszej (rozdziały 2-11) specjaliści z różnych dziedzin zreferowali możliwości pozyskiwania informacji i konstruowania wskaźników zagospodarowania i ładu przestrzennego w poszczególnych dziedzinach i ujęciach. Lista tych dziedzin w oczywisty sposób nie jest pełna, ze względu na fakt, że złożoność informacji przestrzennej jest bardzo wysoka, ale starano się uchwycić najważniejsze kwestie, reprezentatywne dla podstawowych aspektów zagospodarowania przestrzennego, zarówno przedmiotowych, jak i podmiotowych (teledetekcja, bazy GUS, środowisko, infrastruktura transportowa, miasta, obszary wiejskie). Celowo nie omawiano szczegółowo niektórych istotnych baz, wychodząc z założenia, że jest 6

7 to już zrobione w wyczerpujący sposób (problematyka INSPIRE, Państwowy Zasób Geodezyjny i Kartograficzny, np. Ewidencja Gruntów i Budynków, Centralna Baza Obiektów Topograficznych i in.). W części drugiej (rozdział 12) przedstawiono autorską koncepcję wskaźników zagospodarowania i ładu przestrzennego. Została ona pomyślana w ten sposób, aby zasadniczo nie powielać istniejących rozwiązań. Są one wprawdzie często przydatne (zwłaszcza dotyczące monitoringu środowiska przyrodniczego oraz jakości życia w miastach), ale zbyt szczegółowe dla kompleksowej oceny. W ostatnim podrozdziale odniesiono się do potrzeby zbierania danych przestrzennych dotyczących powiązań (układ macierzowy). Przedstawiane zagadnienia w oczywisty sposób nie wyczerpują złożonej i szerokiej problematyki informacji w planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym. Intencją autorów jest, aby prezentowana końcowa lista wskaźników (szczególnie rozdział 12) stała się propozycją, będącą przedmiotem dyskusji w środowiskach naukowo-eksperckich i praktycznych. 7

8 2. ZASTOSOWANIE TELEDETEKCJI DO OCENY STANU ZAGOSPODAROWANIA PRZESTRZENNEGO W POLSCE Bogdan Zagajewski Wydział Geografii i Studiów Regionalnych UW 2.1. Wstęp Potencjał teledetekcji nie jest aktualnie należycie wykorzystywany do oceny stanu zagospodarowania przestrzennego w Polsce. Wydaje się, że kluczową przyczyną jest tutaj brak należytej świadomości oraz przygotowania decydentów. Wynika to również z bardzo szybkiego rozwoju technologii teledetekcyjnej i jej powszechnego dostępu (szczególnie po przystąpieniu Polski do NATO). Wcześniej dane lotnicze były traktowane jako materiał poufny i dostępność zdjęć była ograniczona, z drugiej strony prawidłowe wykorzystanie zdjęć wiązało się z szeregiem specjalistycznych procedur oraz koniecznością posiadania specjalistycznego sprzętu. Po przystąpieniu Polski do NATO coraz szerszym strumieniem zaczęły płynąć do kraju zarówno dane, jak i specjalistyczne oprogramowanie oraz sprzęt komputerowy. Jeszcze na początku komputery osobiste klasy PC w wielu przypadkach nie gwarantowały możliwości przetwarzania danych, które zapisane były w dużych plikach. Większość profesjonalistów wykorzystywało stacje robocze lub graficzne, najczęściej działające pod systemem operacyjnym UNIX. Ograniczało to niewątpliwie popularyzację oraz rozwój teledetekcji. Znaczące zmiany nastąpiły wraz z upowszechnieniem Internetu oraz zwiększeniem możliwości operacyjnych komputerów klasy PC. Od kilku lat darmowy dostęp do legalnych danych on-line, jak i open-source owych programów geoinformatycznych pozwala na szerokie wykorzystywanie technologii geoinformatycznych w pierwszej kolejności przez studentów. Jest to ważny element popularyzacji teledetekcji, gdyż absolwenci szkół wyższych zasilają podstawowe komórki administracji samorządowej oraz różnego rodzaju agencje i do swoich analiz wykorzystują zdjęcia lotnicze, satelitarne oraz ich produkty w postaci, np. ortofotomap, czy cyfrowych map i warstw informatycznych. Obecnie techniki teledetekcyjne znajdują zastosowania w wielu obszarach działalności człowieka. Jednym z kluczowych zastosowań obrazów lotniczych, czy satelitarnych jest monitorowanie powierzchni Ziemi. Informacje są pozyskiwane z dużych powierzchni w bardzo krótkim czasie według identycznej, powtarzalnej w czasie metodyki, co predysponuje teledetekcję jako źródło informacji w monitoringu powierzchni Ziemi. Kluczowym elementem w analizie potencjału danych teledetekcyjnych jest poznanie ograniczeń technicznych jakie wynikają ze stosowania technologii lotniczej i satelitarnej. Pierwszym i zasadniczym elementem jest fakt, że pozyskanie informacji bazuje na rejestracji fali (najczęściej elektromagnetycznej) odbitej lub wyemitowanej przez badany obiekt. Źródłem promieniowania jest najczęściej Słońce, które emituje całe spektrum promieniowania elektromagnetycznego; od fal bardzo krótkich (np. promieniowanie rentgenowskie, gamma), aż po metrowe fale. Atmosfera ziemska przepuszcza tylko niewielką ilość promieniowania w zakresie widzialnym (VIS), bliskiej (NIR), 8

9 średniej (SWIR) oraz termalnej (TIR) podczerwieni oraz centy-, metrowe długości w zakresie mikrofal (Ryc. 2.1). Do specjalistycznych zadań (np. analizy zanieczyszczeń ropopochodnych) w zobrazowaniach lotniczych wykorzystuje się zakres ultrafioletu (UV). Ryc Absorpcja promieniowania elektromagnetycznego przez atmosferę Kluczowym elementem przed podjęciem decyzji o wykorzystaniu danych teledetekcyjnych jest określenie potrzeb i możliwości technicznych. Jednym z kluczowych zagadnień jest rozdzielczość przestrzenna, która definiowana jest najmniejszą wielkością zobrazowanej powierzchni, czyli wielkością piksela (Ryc. 2.2). W przypadku satelitów wysokorozdzielczych (np. Ikonos, QuickBird) piksel ma wielkość rzędu 0,6 do 4 m. Satelity środowiskowe cechują się większą liczbą kanałów, ale wielkość piksela waha się w granicach m, np. WorldView 2: 4m, Landsat ETM+: m, SPOT m. Największy piksel posiadają obrazy pozyskane z sensorów meteorologicznych, gdyż wynosi on 1-3 km, np. 1-3 km MSG SEVIRI lub 1,1 km NOAA AVHRR. Ryc Różna rozdzielczość przestrzenna zdjęć satelitarnych. Od lewej: 2,5 m piksel zobrazowania SPOT Sztokholmu, 30 m piksel Landsat TM terenów rolniczych, oraz fragment sceny z satelity meteorologicznego MSG (rozdzielczość 1-3 km). Rozmiar piksela wynika najczęściej z rozdzielczości spektralnej sensora, czyli szerokości połówkowej zastosowanych filtrów, czyli zakresu promieniowania elektromagnetycznego jaki jest przepuszczany przez filtr i dociera do detektora. Dobór szerokości filtrów podyktowany jest przeznaczeniem sensora do określonych zadań, gdyż poszczególne obiekty w sposób charakterystyczny absorbują lub odbijają promieniowanie w ściśle określonych długościach promieniowania (Ryc. 2.3). Konstrukcja sensora pozwala zarejestrować charakterystyczne minima lub maksima absorpcji promieniowania, co umożliwia szczegółową analizę badanych obiektów, np. występowanie chlorofilu, wody, rozróżnienie asfaltu i betonu. 9

10 Ryc Wybrane charakterystyki spektralne Szerokość połówkowa filtru bezpośrednio warunkuje liczbę kanałów spektralnych występujących w danym sensorze, gdyż satelita porusza się ze stałą prędkością (wynoszącą kilka kilometrów na sekundę). W bardzo krótkim czasie do sensora dopłynąć musi określona liczba fotonów, która pobudzi detektor do rejestracji sygnału. Z technicznego punktu widzenia, do dobrego funkcjonowania urządzeń możliwe jest zwiększenie albo szerokość filtrów (w przypadku sensorów panchromatycznych obejmuje ona najczęściej cały zakres widzialny, dając w zamian piksel obrazu wynoszący kilkadziesiąt centymetrów, np. QuickBird), albo zwiększa się wielkość piksela ograniczając szerokość filtrów (np. Landsat ETM+ szerokość filtrów wynosząca kilkadziesiąt nanometrów, ale wielkość piksela 30 m). W najnowocześniejszych detektorach wzmocnienie sygnału jest bardzo duże i udaje się ograniczyć szumy elektroniki. Pozwala to stosować bardzo wąskie przedziały (np. 20 nm) przy zachowaniu dużych rozdzielczości przestrzennych, np. 30 m. (jako przykład takiej konstrukcji może służyć sensor hiperspektralny EnMAP). W poszczególnych zakresach spektrum zobrazowany jest poziom odbicia promieniowania od danego obiektu w sposób charakterystyczny dla danej długości fali. Jako przykład może służyć roślinność, która w zakresach widzialnych jest ciemnoszara (Ryc. 2.4 TM1-TM-3), natomiast w podczerwieni staje się ona relatywnie jaśniejsza (roślinność liściasta jest jasnoszara, natomiast roślinność iglasta jest ciemniejsza od liściastej, ale jaśniejsza od obrazu w zakresach widzialnych). Odwrotna sytuacja ma miejsce w przypadku wód, gdyż w zakresie widzialnym promieniowanie elektromagnetyczne odbija się w niewielkim stopniu od wód, natomiast w podczerwieni czysta woda absorbuje niemalże całość promieniowania, co objawia się czarnym fotofonem (Ryc. 2.4 TM4-TM6). Obraz wód zanieczyszczonych sedymentami lub roślinami jest jaśniejszy, gdyż wszystkie te obiekty odbijają promieniowanie, co skutkuje jaśniejszymi fotofonami zanieczyszczonych akwenów (Ryc. 2.4 TM6). 10

11 Ryc Kanały spektralne Landsat TM. Ważnym zagadnieniem w procesie automatycznego przetwarzania obrazów jest rozdzielczość radiometryczna, która oznacza liczbę możliwych stopni szarości obrazu pomiędzy czernią i bielą. Oko ludzkie rozróżnia kilkanaście stopni, jednakże we współczesnych sensorach zapisuje się obraz w skali od 256 (zapis 8 bitowy) do stopni szarości (15 bitów), rzadko stosuje się zapis 16 bitowy, czyli stopnie szarości. Tak duża czułość detektora umożliwia bezproblemową rejestrację bardzo silnego sygnału odbicia fal elektromagnetycznych od śniegu, czy lodu, jak i słabych sygnałów pochodzących z puszcz tropikalnych. Z punktu widzenia przetwarzania danych i ich klasyfikacji większa rozdzielczość umożliwia łatwiejszą klasyfikację danych. Ostatnim kluczowym elementem w prowadzeniu obserwacji zmian zachodzących na powierzchni Ziemi jest rozdzielczość czasowa, która mówi ile upływa dni do rewizyty sensora nad danym terenem. Standardowo, w przypadku satelitów meteorologicznych jest on bardzo krótki, gdyż wynosi od kilkunastu minut (MSG 15 min, Meteosat - 30 min) do kilku godzin (NOAA 12 godzin). Dla satelitów środowiskowych czas powtórnego zobrazowania tego samego obszaru wynosi kilkanaście dni (Ikonos 11 dni, Landsat i Hyperion 16 dni). Problem ten rozwiązuje się poprzez umieszczanie bliźniaczych satelitów, np. NOAA i planowane europejskie misje serii Sentinel Źródła danych Podstawą wszelkich prac w badaniach teledetekcyjnych są obrazy lotnicze i satelitarne. W Polsce istnieje zbyt małe zapotrzebowanie na dane satelitarne, gdyż administracja publiczna i samorządowa bazuje w większości na mapach, których aktualność pozostawia bardzo często wiele do życzenia, tj. część kraju (głównie największe miasta i obszary ważne strategicznie, np. tereny przemysłowe, objęte inwestycjami, parki narodowe) posiadają aktualne dane, natomiast większość terenu wiejskich i mniejszych miejscowości nie posiada ujednoliconych i aktualnych baz danych. Oznacza to, że w skali kraju brakuje jednolitego co do treści lub aktualności materiału referencyjnego. Braki te stara się zapełnić Centralny Ośrodek Dokumentacji Geodezyjnej i Kartograficznej poprzez projekt GEOPORTAL.GOV.PL, który przygotował infrastrukturę techniczną według Krajowej Infrastruktury Informacji Przestrzennych (KIIP). Portal jest zgodny z europejskimi wytycznymi INSPIRE. Zadaniem Geoportalu jest udostępnianie użytkownikom danych i usług geoprzestrzennych. Implementuje on rozwiązania zgodne z normami ISO, zaleceniami OGC oraz z krajowymi standardami. Jednakże zasobność Geoportalu w dane, porównując nawet do darmowych serwisów amerykańskich, czy 11

12 europejskich jest bardzo skromna. Wiele dużych firm udostępnia wiele zasobniejsze dane bezpłatnie. Dane Geoportalu mogą stanowić podstawowe źródło danych referencyjnych, jednakże na ich podstawie nie można prowadzić bardziej zaawansowanych analiz (jakie można z powodzeniem tworzyć bazując na teledetekcyjnych danych wielospektralnych). Duża część aktualnych danych teledetekcyjnych pozyskiwana jest bezpośrednio od dostawców technologii geoinformatycznych na potrzeby konkretnych opracowań zlecanych przez, np. agencje administracji rządowej lub prywatne firmy, które wykorzystują dane lotnicze i satelitarne, np. do weryfikacji informacji, np. zeznań rolników dotyczących upraw do dopłat z UE lub też firm telekomunikacyjnych do rozwoju infrastruktury komunikacyjnej. Bardzo często działania poszczególnych organów, np. parków narodowych nie są skoordynowane i każdy podmiot przygotowuje zobrazowania lotnicze lub kupuje zdjęcia satelitarne według własnych specyfikacji technicznych, co w skali kraju utrudnia porównywanie wyników, a część analiz jest zupełnie niemożliwa do przeprowadzenia w sposób ujednolicony dla wszystkich podmiotów. Stosunkowo płytkie zapotrzebowanie rynku na produkty teledetekcyjne nie zachęca do tworzenia ogólnokrajowej infrastruktury przeznaczonej do pozyskiwania, przetwarzania, archiwizacji i udostępniania danych, co doskonale funkcjonuje w państwach UE, np. Centralna Biblioteka Danych Teledetekcyjnych w Niemczech (DLR Oberpfaffenhofen/Monachium), Holandii, Francji, czy Belgii. Polskie jednostki naukowe bazują głównie na darmowych serwisach internetowych (podane poniżej), natomiast firmy komercyjne wykonują lub zakupują komercyjnie zobrazowania na własne potrzeby zgodnie ze specyfikacją jednostek zamawiających. Bardzo często zdarza się, że wykonawcami tych zamówień są zagraniczne jednostki. Znaczna część danych jest dostępna bezpłatnie, pozyskanych głównie z amerykańskich satelitów. Dane pozyskiwane przez europejskie misje satelitarne są zwolnione z opłat dla członków ESA (European Space Agency), Polska niestety nie jest członkiem ESA i korzystanie z danych może odbywać się za pośrednictwem państw należących do ESA lub też bezpośrednio z serwisu ESA, ale po uzyskaniu zgody na korzystanie z danych (pozwolenia te są wydawane często bezpłatnie). Najpopularniejsze serwisy udostępniające bezpłatne dane to: GLOVIS ( GLCF ( USGS ( Earth Explorer ( Najpopularniejsze produkty zwolnione z opłat: LANDSAT ( MODIS ( NOAA ( METEOSAT ( Dane te są wstępnie przetworzone (poziom 1b wykonana jest korekcja geometryczna i radiometryczna) i mogą one być z powodzeniem wykorzystane do wizualizacji, jak i klasyfikacji zdjęć. Komercyjnie dane dystrybuowane są przez: Eurimage ( EOLI ( 12

13 Serwisy te udostępniają wszystkie rodzaje danych w wybranych przez zamawiającego formacie i poziomie przetworzenia. Darmowe serwisy tematyczne CLC CorineLand Cover ( ASTER DEM (Digital ElevationModel, SRTM ShuttleRadar TopographyMission ( EEA EuropeanEnvironment Agency ( Ponadto do wielu zastosowań informacyjnych, lokalizacyjnych i referencyjnych przydatne są obrazy (np. ortofotomapy) znajdujące się w serwisach: Google Earth, Geoportal, Bing, Yahoo, Zumi, Targeo, Techmex (płatny, ale dokładny Numeryczny Model Terenu Polski), Wrota Mazowsza Popularne dane tematyczne: NASA ( Earth Resources Observation and Science Center ( National EnvironmentalSatellite, Data, and InformationService ( Mapy topograficzne ( Najpopularniejsze formaty zapisu danych przestrzennych: GeoTIF File obraz zapisany w formacie TIF z georeferencjami GTF File charakterystyka produktu zawierająca: *.txt, *.gcp raport kalibracyjny oraz mtl informacje o produkcie) *.prj dane o odwzorowaniu *.shp format wektorowy obsługiwany przez większość oprogramowania *.g.zip, *.g.rar (należy dwukrotnie rozpakować) 1. Do przetwarzania danych rastrowych: GRASS GIS ( CAPAWARE (3D, BEAM ( 2. Do przetwarzania danych wektorowych: SAGA GIS ( MapWindow GIS ( Quantum GIS ( udig ( gvsig ( Open JUMP ( KALYPSO ( MAPNIK ( ) Map Guide ( Wykorzystanie danych satelitarnych do szczegółowej inwentaryzacji zagospodarowania terenu Dla potrzeb monitoringu przestrzeni miejskiej szczególnie przydatne są wysokorozdzielcze dane satelitarne i lotnicze. Z punktu widzenia technologii oba rodzaje danych są porównywalnej jakości, jednakże jednostkowy koszt pozyskania obrazu satelitarnego jest niższy. W Polsce powszechnie wykorzystuje się tego rodzaju dane do prowadzenia monitoringu obszarów rolniczych; za pomocą 13

14 wysokorozdzielczych danych weryfikowane są deklaracje rolników dotyczących upraw i zasiewów w przypadku ubiegania się o dofinansowanie z budżetu UE. Weryfikacje te prowadzone są na podstawie komercyjnych zobrazowań pochodzących z satelitów OrbView, Ikonos, QuickBird lub GeoEye. Sensory tych satelitów oferują rozdzielczość około 1 m (kanał panchromatyczny rejestrujący promieniowanie w zakresie widzialnych o rozdzielczości przestrzennej poniżej jednego metra po połączeniu z wielospektralnymi, barwnymi kanałami o rozdzielczości 2-4 m pozwala wydzielać obiekty o wielkości około 1 m, Ryc. 2.5 i 2.6). Ryc.2.5. Zobrazowanie panchromatyczne (z lewej) o rozdzielczości 61 cm z satelity QuickBird oraz po połączeniu z wielospektralnym zobrazowaniem RGB 321 (z prawej) Ryc Kompozycja barwna RGB pan. zobrazowania Ikonos o rozdzielczości przestrzennej 1m 14

15 Ryc Kompozycja barwna RGB 321 zobrazowania World View 2. Wysokorozdzielcze obrazy są szczególnie przydatne do: (a) tworzenia map i ich aktualizacji; (b) inwentaryzacji budynków (w tym wykrywania samowoli budowlanych), identyfikacji infrastruktury cywilnej oraz wojskowej, np. wyrzutni rakiet; monitorowania obszarów chronionych i specjalnych, np. konfliktowych planowania misji ratunkowych (powietrznych, lądowych i morskich), szacowania zniszczeń i katastrof, w tym m. in. obszarów nielegalnego wycinania lasów; określania gatunków drzew, biomasy, stanu zdrowotnego, przedziału wiekowego; szacowania stresu roślin związanego z działalnością człowieka, np.: zanieczyszczenia; modelowania 3D. Szczególne miejsce w badaniach powierzchni terenu zajmują zobrazowania wielospektralne, które pozwalają na: precyzyjne analizy zmian pokrycia terenu, np. rozwoju zabudowy (Ryc. 2.7 i 2.8); monitorowanie procesów pustynnienia, wylesiania, urbanizacji; dostarczanie informacji do zarządzania obszarami chronionymi (Ryc. 2.9); szczegółowe kartowanie geomorfologiczne, glebowe i analizy zmian zachodzących na powierzchni Ziemi; kartowanie globalnych procesów energetycznych, hydrologicznych i określenia dynamiki globalnych zmian środowiska; rozmieszczenia roślinności, gleb i ich zmian w celu określenia produktywności biologicznej, interakcji między lądem, atmosferą i hydrosferą, monitorowanie zmian ekosystemów; zmian zasięgu i efektów pożarów, powodzi, erozji wybrzeży, zniszczeń. 15

16 Ryc Monitoring rozwoju obszarów zurbanizowanych Ryc Zróżnicowanie ekosystemów lądowych na zobrazowaniu Landsat TM. 16

17 Ryc Zróżnicowanie upraw na zobrazowaniu Landsat ETM+ Ryc Przykład wykorzystania wielospektralnego zobrazowania SPOT do analizy pokrycia terenu (Sztokholm, rozdzielczość 2,5 m). 17

18 2.4. Klasyfikacja obrazów lotniczych i satelitarnych Jednym z kluczowych pól rozwoju teledetekcji są algorytmy klasyfikacji danych. Prace naukowe zmierzają w kierunku automatyzacji procedur, by móc analizować dane na dużych powierzchniach terenu. Obecnie najlepiej rozwinięte są algorytmy z klasyfikacją obiektową oraz sztucznymi sieciami neuronowymi. W pierwszym przypadku analizuje się całe regiony, które mają podobne charakterystyki spektralne, tj. odbicie. Umożliwia to identyfikację obiektów w sposób hierarchiczny, tj. w pierwszym etapie identyfikuje się wszystkie obszary pokryte roślinnością, a następnie poszczególne poligony zalicza do określonej grupy, np. lasy liściaste, iglaste, łąki (Ryc. 2.12, 2.13). Warstwa najwyższa Warstwa najniższa Ryc Przykład hierarchizacji klasyfikacji obiektowej Warstwa pikseli 18

19 Ryc Przykład zobrazowania (u góry), stworzeniu obiektów z zobrazowani (w środku) oraz klasyfikacji pokrycia terenu (na dole). Źródło: Wykorzystanie sieci neuronowych zmierza do opracowania wzorców poszczególnych obiektów, a następnie wprowadzeniu do sieci cech najbardziej charakterystycznych dla danego obiektu (barwa, struktura i tekstura elementów budujących analizowany obiekt). W następnym kroku następuje wyuczenie sieci neuronowej pod kątem rozpoznawania cech charakterystycznych poprzez zaprogramowanie odpowiednich wartości wag połączeń między neuronami sieci, co pozwala wzmacniać lub hamować przepływ sygnałów. W efekcie prowadzi to do identyfikacji i klasyfikacji danej formy na obrazach satelitarnych, umożliwiając prowadzenie klasyfikacji na różnych scenach tego samego typu sensora (Ryc. 2.14, 2.15, Tabela 2.1). 19

20 Ryc Wzorzec do uczenia (trening) i sprawdzenia jakości wyuczenia sieci neuronowej (test). Źródło: Zagajewski, Olesiuk, 2009 Ryc Sprawdzenie jakości klasyfikacji. Źródło: Zagajewski, Olesiuk,

21 Tabela 2.1. Dokładność klasyfikacji form pokrycia terenu (Zagajewski, Olesiuk, 2009) 13 kanałów MNF 1x1 13 kanałów MNF 3x3 40 kanałów 1x1 40 kanałów 3x3 Całkowita: 80,1 % Całkowita: 88,1 % Całkowita: 85,3 % Całkowita:91,35 Kappa: 0,7563 Kappa: 0,8546 Kappa: 0,8204 Kappa:0,8620 Prod. [%] Użyt. [%] Prod. [%] Użyt. [%] Prod. [%] Użyt. [%] Prod. [%] Użyt. [%] Łąki 87,6 91,2 94,3 92,4 93,1 92,2 97,6 96,7 Nieużytki 81,5 53,9 81,7 89,3 83,9 75,6 92,7 91,6 Las iglasty 81,6 89,6 87, ,8 89,2 90,7 94,2 Las miesz. 80, ,3 88,1 86,3 84,2 94,4 91,1 Las liściasty 83,6 74,3 84,9 88,3 85,8 80,6 92,5 92,1 Zadrzewienia 33,9 33,9 60, ,6 39,8 70,6 80,8 Sad 37,1 28,4 70,2 76,9 44,3 56,9 Buraki 19,8 70, , ,5 96,7 100 Ziemniaki 61 40,6 64,1 88,7 81,7 75,3 96,8 94,3 Owies 97,2 93,8 99,2 98,3 98,9 96,6 99,7 99,3 Ściernisko 97,5 96,9 97,3 97,7 98,8 94,8 Grunt zaor. 93,9 99, ,9 98, Droga asfalt. 38,9 23,3 39,5 42,2 4,6 40,6 51,6 89,6 Droga polna 60,5 27,3 95,6 67,4 55,5 72,6 99,1 94,5 Tereny zabud. 0, ,2 57,5 Budynki 69,8 61,7 68,8 75,1 75,3 68,4 W analizach terenów zabudowanych niezwykle przydatne są obrazy hiperspektralne, ze względu na dużą rozdzielczość spektralną, czyli mnogość wąskich kanałów oraz dużą rozdzielczość przestrzenną. Większość danych hiperspektralnych pozyskiwana jest z misji lotniczych. Fakt ten ogranicza pozyskanie danych do lokalnych skal opracowań, prawie uniemożliwiając wykonanie takich analiz dla obszarów dużych, np. całej Polski. Dane te zawierają informacje do szczegółowego rozpoznania pokrycia miast. Jako jedną z pierwszych i przykładowych prac może służyć rozprawa doktorska dr Uty Heiden (GFZ Poczdam, DLR Oberpfaffenhofen, Heiden et al., ), która przeanalizowała szczegółowo najważniejsze materiały występujące w mieście, analizy przeprowadzone zostały dla Drezna (Ryc. 2.16, Tabela 2.2). Uzyskane wyniki są satysfakcjonujące dla klasyfikacji skomplikowanych przestrzeni miejskich. Podobne wyniki uzyskane zostały dla Berlina (Ryc. 2.17). 1 Heiden U., Segl K., Roessner S., Kaufmann H., Determination and verification of robust spectral features for an automated classification of sealed urban surfaces. W: Zagajewski B., Sobczak M., Imaging Spectroscopy. New quality in environmental studies. EARSeL & Uniwersity of Warsaw, Warsaw, ss

22 Ryc Fragment zdjęcia poklasyfikacyjnego Drezna z wybranymi charakterystykami spektralnymi. Źródło: Heiden et al., 2005 Tabela 2.2. Dokładności klasyfikacyjne wybranych materiałów budowlanych w Dreźnie (Heiden et al., 2005). Materiał PVC PE Żwir Papa Bituminy Dachówka ceramiczna Beton Tartan (tworz. poliuretanowe) Asfalt Kostka brukowa Czerwone łupki Ciemne łupki Liczba spektr wykorzystana do analizy Błąd klasyfikacyjny (%) 0,0 1,2 1,2 0,0 9,1 0,3 17,0 0,0 7,1 5,0 3,4 2,3 Ryc Przykład klasyfikacji centrum miasta (Berlin). Źródło: Hostert et al., Hostert P., Damm A., Diermayer E., Schiefer S., Characterizing heterogeneous environments: hyperspectral versus geometric very high resolution data for urban studies. W: Zagajewski B., Sobczak M., Imaging Spectroscopy. New quality in environmental studies. EARSeL & Uniwersity of Warsaw, Warsaw, ss

23 Klasyfikacja pokrycia terenu jest także powszechnie wykonywana na zobrazowaniach wielospektralnych z wykorzystaniem standardowych metod, np. klasyfikacji największego prawdopodobieństwa. Ze względu na mniejszą liczbę kanałów spektralnych ograniczeniu ulega liczba potencjalnych wydzieleń. Jako przykład takiego opracowania mogą służyć obrazy wielospektralne z indyjskiego satelity Indian Remote Sensing Satellite LISS III (Ryc. 18, Saha et al., 2005). Oryginalna 23,5 m rozdzielczość przestrzenna została zwiększona wysokorozdzielczym zobrazowaniem o rozdzielczości 6 m oraz Numerycznym Modelem Terenu o pikselu dostosowanym do wielkości zobrazowania wielospektralnego, czyli 23,5 m. W sumie klasyfikacji podano fragment terenu o powierzchni 720 km 2 (oryginalna szerokość pasa zobrazowania IRS LISS III wynosi 141 km). W celu zwiększenia dokładności klasyfikacji roślinności dodano dodatkowo mapę rozkładu znormalizowanego wskaźnika zieleni NDVI, który pozwala dość łatwo rozróżnić tereny pokryte zdrową i uszkodzoną roślinnością, ponadto tereny bez roślinności, wody, śnieg (Ryc. 2.19). Uzyskana całkowita dokładność klasyfikacji jest bardzo wysoka, gdyż przekracza 92% (Ryc. 2.20, Tabela 2.2, Saha et al., 2005). Tabela 2.3. Statystyki klasyfikacji form pokrycia terenu. Źródło: Saha et al., Pokrycie terenu Liczba pikseli wzorcowych do klasyfikacji Dokładność (%) 1 Zwarty las Dense Forest Roślinność luźna Sparse vegetation Obszary rolnicze Agriculture Odłogi Fallow Nieużytki Barren Osiedla Settlements Osuwiska, tarasy rzeczne Fresh sediments Wody powierzchniowe Water body Śnieg Snow Saha A. K., Arora M. K., Csaplovics E., Gupta R. P., Land Cover Classification Using IRS LISS III Image and DEM in a Rugged Terrain: A Case Study in Himalayas. Geocarto International, Vol. 20, No. 2:

24 Ryc Fragment zobrazowania wielospektralnego IRS LISS III o rozdzielczości 23,5 m. Źródło: Saha et al., 2005 Ryc Fragment obszaru badawczego przedstawiony w postaci mapy rozkładu znormalizowanego wskaźnika zieleni NDVI i udrapowanego na Numeryczny Model Terenu. Czerwoną barwą przedstawione zostały obszary pokryte roślinnością w dobrym stanie, barwą zieloną gleby, niebieską inne tereny bez roślinności, granatową śnieg. Źródło: Saha et al.,

25 Ryc Wyniki klasyfikacji. Całkowita dokładność klasyfikacji 92,06%. Źródło: Saha et al., 2005 Do badania skomplikowanych układów przestrzennych szczególnie przydatne są algorytmy sztucznych sieci neuronowych, które dobrze radzą sobie z klasyfikacjami zjawisk występujących nieliniowo, czyli nie występują w ściśle określonej sekwencji zjawisk. Sieci neuronowe do klasyfikacji wykorzystują nie tylko cechy spektralne obiektu, czyli jasność piksela, ale także stałe powtarzające się układy pikseli. Określane jest to mianem struktury i tekstury obrazu. Uzyskiwane w ten sposób dokładności oscylują wokół osiemdziesięciu-dziewięćdziesięciu kilku procent. Problem ten w odniesieniu do skomplikowanych układów przestrzennych roślinności rzeczywistej Tatr Wysokich został szczegółowo omówiony w publikacji B. Zagajewskiego ( ). Idea tego typu opracowań opiera się na znalezieniu odpowiednio statystycznie dużych i reprezentatywnych wzorców do uczenia sieci, następnie wyuczona sieć podlega ocenie jakości klasyfikacji, jeśli jakość wytrenowania sieci jest zadawalająca, można wtedy ją stosować do badania innych terenów na których występują analizowane obiekty. Spośród licznych symulatorów sztucznych sieci warto zwrócić uwagę na algorytmy wektorów podtrzymujących (Support Vector Machines), sieci o logice rozmytej oraz algorytmy ze wsteczną propagacją błędów. 4 Zagajewski B., Ocena przydatności sieci neuronowych i danych hiperspektralnych do klasyfikacji roślinności Tatr Wysokich, Teledetekcja Środowiska, tom 43, KTŚ PTG, Warszawa, s

26 Innym rozwiązaniem przydatnym do klasyfikacji skomplikowanych układów przestrzennych są klasyfikacje obiektowe, które bazują na tworzeniu obiektów na podstawie grupowania pikseli o podobnych cechach spektralnych, następnie obiekty te można w sposób hierarchiczny łączyć w wyższego rzędu jednostki (Lewiński, ). Reasumując należy stwierdzić, że wykorzystanie zdjęć satelitarnych oraz półautomatycznych procedur klasyfikacji pozwala na uzyskiwanie aktualnych informacji o obiektach występujących na powierzchni Ziemi. Uzyskiwane dokładności oscylują wokół 80-90%, co w powiązaniu z częstymi rewizytami satelitów nad danym obszarem pozwala na dość dokładny monitoring zmian pokrycia i użytkowania przestrzeni, a materiały teledetekcyjne są: bardzo dobrym źródłem informacji o ładzie i zagospodarowaniu przestrzennym, obecnie łatwiej dostępne niż jeszcze było to kilka lat temu. Wynika to z powszechnej dostępności geoserwerów w internecie i umieszczaniu tam danych z bardzo licznych sensorów lotniczych i satelitarnych, dostarczane razem z algorytmami przetwarzania obrazów. W znacznej części dane oraz algorytmy są darmowe dla całego kraju, jednakże wymagają znajomości cyfrowego przetwarzania obrazów teledetekcyjnych od osób zajmujących się tym zagadnieniem. Ponadto należy stwierdzić, że: w Polsce nie ma dostępnego, jednego komplementarnego zbioru zawierającego zarówno darmowe jak i płatne serwisy informacyjne. Polscy dystrybutorzy danych udostępniają kompletne informacje o usługach komercyjnych. Natomiast darmowe serwery danych dostępne są na zagranicznych serwisach danych (głównie europejskich i amerykańskich), darmowe serwisy danych udostępniają obrazy do celów edukacyjnych, naukowych i prywatnego stosowania. W celu wykorzystania ich do działalności komercyjnej musi być wykupiona odpowiednia licencja. Podobnie sytuacja wygląda w przypadku chęci pozyskania danych na innym poziomie przetworzenia (dane darmowe są wstępnie skorygowane i przepróbkowane). Problem ten można rozwiązać zamawiając interesujące dane u lokalnego przedstawiciela, np. w Europie jest to firma Eurimage (w Polsce przedstawicielami komercyjnymi są firmy, np. IGiK, Geosystems, ProGea). Oznacza to, że darmowe dane można wykorzystać do celu niekomercyjnych, natomiast dane oryginalne lub do komercyjnego wykorzystania są płatne, nie ma jednej prostej metody na pozyskanie informacji dla całego kraju. Przeprowadzenie klasyfikacji obrazów dla tak dużych powierzchni jak Polska wymaga zastosowania kilku procedur (korekcja geometryczna, atmosferyczna, pozyskanie wzorców analizowanych obiektów do klasyfikacji i weryfikacji danych poklasyfikacyjnych, analiz statystycznych dla danych poklasyfikacyjnych). Uzyskane dokładności w zależności od rodzaju danych i przyjętych metod mogą cechować się dokładności na poziomie 70-90%, bardzo trudno jest określić koszt wykonania takiego opracowania, gdyż zależy od skali opracowania (jakiego rodzaju dane można wykorzystać, czy darmowe, czy np. płatne)? Do czego dane te będą wykorzystywane (jeśli dane mają być wykorzystane dla celów naukowych lub edukacyjnych potencjalne koszty zakupu danych i oprogramowania są zdecydowanie niższe niż w przypadku prac komercyjnych)? Jaką dokładność musi posiadać opracowanie (koszt generowany jest przez dostępność materiałów weryfikujących dane poklasyfikacyjne, w przypadku ich braku pomiary terenowe będą głównych czynnikiem generującym koszty)?, z punktu dostępności wysokorozdzielczych danych należy zwrócić uwagę na pozyskiwanie materiałów lotniczych i wysokorozdzielczych obrazów do weryfikacji upraw zgłaszanych 5 Lewiński St., Obiektowa klasyfikacja zdjęć satelitarnych jako metoda pozyskiwania informacji o pokryciu i użytkowaniu ziemi, Instytut Geodezji i Kartografii, Warszawa, Seria Monograficzna nr 12, s

27 deklaracji przez rolników celem uzyskania dopłat z UE. Dane te mogłyby posłużyć do pozyskania wielu szczegółowych informacji o zagospodarowaniu przestrzennym kraju, z punkty widzenia zwykłego użytkownika dostępność danych satelitarnych jest powszechna i większość osób pozyskuje je poprzez liczne serwisy internetowe, np. Mapy Google, Zumi, serwisy mobilne, np. ortofotomapy przy lokalizacjach GPS. Użytkownika takiego interesuje głównie wysoka rozdzielczość przestrzenna danych (duża dokładność oraz aktualność obrazu), użytkownikowi bardziej zaawansowanemu przydatne są natomiast dane o większej rozdzielczości spektralnej (większa liczba kanałów, obraz barwny składa się tylko z3 kanałów kompozycja RGB, która do klasyfikacji jest zdecydowanie zbyt mało dokładna). Przydatności danych teledetekcyjnych do badania zagospodarowania przestrzennego Polski jest ogromna, jednakże na chwilę obecną w niewielkim stopniu wykorzystywana, wynika to głównie ze słabego zainteresowania ze strony administracji (zamawianie odpowiednich danych, ich gromadzenie i udostępnianie, problemy prawne z dostępem i wykorzystaniem), braku należnych stymulacji do rozwoju społeczeństwa geoinformatycznego i należytej edukacji pracowników samorządowych do korzystania z tego rodzaju danych. 27

28 3. MOŻLIWOŚCI OPRACOWANIA MAPY UŻYTKOWANIA ZIEMI NA POZIOMIE SZCZEGÓŁOWOŚCI NUTS5 Elżbieta Kozubek, Zenon Poławski Instytut Geodezji i Kartografii Użytkowanie ziemi oraz dynamikę użytkowania ziemi należy uznać za najbardziej syntetyczny wskaźnik informujący o wykorzystaniu przestrzeni geograficznej, co jest w zasadzie równoważne informacji o zagospodarowaniu przestrzennym. Dostęp do bazy danych przestrzennych dotyczącej użytkowania ziemi (land use) umożliwia prowadzenie statystyki wyodrębnionych klas. Materiałem źródłowym do opracowania baz o użytkowaniu ziemi mogą być wykazy gruntów sporządzane przez służbę geodezyjną (ewidencja gruntów). Ten materiał źródłowy umożliwia prowadzenie analiz statystycznych. Do prawidłowej oceny stanu przestrzennego zagospodarowania kraju niezbędna jest baza danych przestrzennych i jej wizualizacja w różnych skalach geograficznych, szczególnie na szczeblu lokalnym (gminnym). Realną podstawą prognozowania modelowania i projektowania, a także podejmowania decyzji strategicznych jest monitorowanie rzeczywistości oraz diagnozowanie procesów przekształceń. Proces ten wymaga dostępu do odpowiednich baz danych zarówno statystycznych, jak i danych przestrzennych. W ten sposób byłaby spełniona podstawowa funkcja monitoringu, jaką jest generowanie informacji z indeksem przestrzennym oraz generowania wybranych wskaźników. Dostęp do danych przestrzennych monitorowanych byłby podstawą do prowadzenia analiz, retrospekcji i symulacji. Wnioskować należy, że technologie GIS są idealnym środowiskiem nowych metod nowoczesnego operowania danymi o przestrzeni. Do takich danych niewątpliwie należą dane teledetekcyjne, które są bardzo dobrym źródłem informacji o terenie. Wykorzystywane są obrazowania lotnicze i satelitarne o różnej rozdzielczości. Opracowanie mapy użytkowania ziemi polega na interpretacji wybranych danych teledetekcyjnych bezpośrednio na ekranie lub wykorzystując automatyczną klasyfikację np. obiektową. Przy czym zawsze klasyfikacja automatyczna (obiektowa, nadzorowana) powinna być zakończona wizualną kontrolą wyników jej efektów i porównaniem ich z danymi referencyjnymi. Istnieje kilka baz danych dotyczących użytkowania ziemi, które zostały opisane w ekspertyzie do KPZK 2030 (Ciołkosz A., Bielecka E., Kozubek E., Anusz S.), m. innymi CORINE Land Cover, opracowanej na podstawie interpretacji obrazów satelitarnych z satelity serii Landsat (1990, 2000, 2006) za pomocą skanera TM, gdzie przestrzenna rozdzielczość wynosi 30 x 30 metrów. Przyjęta technologia opracowania bazy danych zakładała wyróżnienie najmniejszej jednostki powierzchniowej o wielkości 25 ha (dokładność mapy w skali 1: ). Stwierdzono jednak, że szczegółowość nie jest wystarczająca dla poszczególnych krajów i niektóre z nich podjęły decyzję o opracowaniu własnych, bardziej szczegółowych baz danych, a na ich podstawie generowania map użytkowania ziemi. Innym przykładem jest mapa użytkowania ziemi wykonana przez jedną z firm komercyjnych na podstawie zobrazowań satelitarnych IRS-P6 Resourcesat o rozdzielczości 5 metrów. Jest to zasób rastrowy o rozdzielczości terenowej 5 i 20 metrów. W przypadku obszarów zurbanizowanych 28

29 posiłkowano się interpretacją wizualną ortofotomap lotniczych o wysokiej rozdzielczości (załącznik C). Żadna z tych baz danych nie spełnia wymogów, potrzeb i oczekiwań planistów, urbanistów, pracowników administracji państwowej i samorządowej, co do wydzielonych klas i dokładności. Istnieje jednak możliwość utworzenia takiej bazy danych przestrzennych dotyczących użytkowania ziemi. Poniżej wymieniono 3 proponowane możliwości, które między innymi są przedmiotem realizowanego projektu w IGiK, ustanowionego przez Ministerstwo Nauki dotyczącego Koncepcji monitoringu zagospodarowania przestrzennego na poziomie krajowym i regionalnym. 1. Wykorzystując bazę danych CORINE Land Cover (CLC), należy dokonać jej reinterpretacji. Dotyczy to szczególnie klas i , klas mieszanych (załącznik A), gdzie konieczna jest dezagregacja, czyli oddzielenie zabudowy od innych form użytkowania. Konieczne wydaje się wprowadzenie sieci dróg np. dodanie bazy dróg i budynków uzyskanej od firmy komercyjnej, zajmującej się systemami nawigacyjnymi, i posiadającej dokładną i aktualizowaną w sposób ciągły bazę. Praca ta mogłaby być wykonana w Instytucie Geodezji i Kartografii. Orientacyjny koszt reinterpretacji - około 900 tys. złotych i dodatkowo koszt jednorazowego udostępnienia bazy danych dróg i budynków w celu połączenia jej z baza CLC. 2. Inna możliwość to wykorzystanie istniejącej bazy danych o użytkowaniu ziemi (wyżej opisana), która wymagałaby reklasyfikacji, zmiany legendy (załącznik C) przy zachowaniu ideowej zgodności z założeniami CLC. Również, tak jak w pierwszym przypadku konieczne byłoby dodanie bazy danych o drogach i budynkach, aktualizowanej w sposób ciągły. Z uwagi na właściciela bazy firma komercyjna koszt byłby związany z przetworzeniem istniejącej bazy oraz kosztem udostępniania sporządzonej bazy np. licencja za roczne udostępniania (do negocjacji). 3. Opracowanie całkowicie nowej bazy danych o użytkowaniu ziemi w skali szczegółowej, na podstawie przygotowanej legendy zgodnej jednak z ideą CORINE (możliwość agregacji klas; por. załącznik B), na podstawie zobrazowań IKONOSA (rozdzielczość terenowa dla barwnych zobrazowań 4 m, dla czarno-białych 1 m) lub QuickBird (rozdzielczość terenowa dla barwnych zobrazowań 2,5 m). To przedsięwzięcie należałoby do najbardziej kosztownych, gdyż związane jest z zakupieniem obrazów satelitarnych (źródła danych do klasyfikacji, interpretacji) oraz ich przetworzeniem. Jeśli nawet zastosowano by klasyfikację automatyczną z końcową weryfikacją, to koszt sięgałby kilku milionów zł. Należy zwrócić uwagę, że dane o użytkowaniu ziemi mogą być zapisane zarówno w formacie rastrowym i wektorowym, natomiast ważne jest, aby klasy związane z obszarami zabudowanymi, w tym przemysłowymi, usługowymi, infrastrukturą społeczną oraz obszary transportowe były stale aktualizowane, a to zależy od dostępu do danych źródłowych. Również należy podkreślić, że przygotowane dane powinny być zgodne w wytycznymi INSPIRE (zał. 7. Ustawy o bazach danych tematycznych). 29

30 Załącznik A. Wydzielenia CORINE Land Cover, poziom 1, 2, 3. POZIOM 1 POZIOM 2 POZIOM 3 1. Tereny zantropogenizowane 2. Tereny rolne 3. Lasy i ekosystemy seminaturalne 4. Strefy podmokłe 5. Tereny wodne 1.1. Strefy zurbanizowane 1.2. Strefy przemysłowe, handlowe i komunikacyjne 1.3. Kopalnie, wyrobiska i budowy 1.4. Zantropogenizowane tereny zielone (nie użytkowane rolniczo) Zabudowa zwarta Zabudowa luźna Strefy przemysłowe lub handlowe Tereny komunikacyjne i związane z komunikacją (drogową i kolejową) Porty Lotniska Miejsca eksploatacji odkrywkowej Zwałowiska i hałdy Budowy Miejskie tereny zielone Tereny sportowe i wypoczynkowe Grunty orne poza zasięgiem urządzeń nawadniających 2.1. Grunty orne Grunty orne ciągle nawadniane Ryżowiska Winnice 2.2. Uprawy trwałe Sady i plantacje Gaje oliwne 2.3. Łąki Łąki 2.4. Strefy upraw mieszanych 3.1. Lasy 3.2. Zespoły roślinności drzewiastej i krzewiastej 3.3. Tereny otwarte, pozbawione roślinności lub o rzadkim pokryciu roślinnym 4.1. Śródlądowe strefy podmokłe 4.2. Przybrzeżne strefy podmokłe 5.1. Wody kontynentalne 5.2. Wody morskie Uprawy jednoroczne występujące wraz z uprawami trwałymi Złożone systemy upraw i działek Tereny głównie zajęte przez rolnictwo z dużym udziałem roślinności naturalnej Tereny rolniczo - leśne Lasy liściaste Lasy iglaste Lasy mieszane Murawy i pastwiska naturalne Wrzosowiska i zakrzaczenia Roślinność sucholubna (śródziemnomorska) Lasy i roślinność krzewiasta w stanie zmian Plaże, wydmy, piaski Odsłonięte skały Roślinność rozproszona Pogorzeliska Lodowce i wieczne śniegi Bagna śródlądowe Torfowiska Bagna słone (solniska) Saliny Osuchy Cieki Zbiorniki wodne Laguny przybrzeżne Estuaria Morze i ocean 30

31 Załącznik B. Wydzielenia Corine Land Cover, poziom 3 i 4. POZIOM 3 POZIOM Zabudowa zwarta Zabudowa zwarta Zabudowa luźna, wielorodzinna, na ogół bez ogrodów Zabudowa luźna Zabudowa luźna, jednorodzinna z ogrodami Zabudowa luźna na terenach zielonych Strefy przemysłowe i handlowe Strefy przemysłowe lub handlowe Tereny specjalistycznej infrastruktury technicznej Drogi i tereny towarzyszące Tereny komunikacyjne i związane z Koleje i tereny towarzyszące komunikacją (drogową i kolejową) Złożona sieć komunikacyjna i tereny towarzyszące Porty handlowe, rybackie i wojenne Porty rzeczne i jeziorne Porty Stocznie Porty i przystanie o przeznaczeniu sportowym i rekreacyjnym Lotniska o sztucznej nawierzchni dróg Lotniska startowych Lotniska o nawierzchni trawiastej Kopalnie odkrywkowe Miejsca eksploatacji odkrywkowej Kamieniołomy Zwałowiska i hałdy Zwałowiska i hałdy Osadniki Budowy Budowy Parki Miejskie tereny zielone Cmentarze Tereny sportowe Tereny sportowe i wypoczynkowe Tereny wypoczynkowe Grunty orne poza zasięgiem urządzeń nawadniających Gruntu orne w przewadze pozbawione rozproszonej roślinności drzewiastej i krzewiastej(o układzie punktowym lub liniowym) Gruntu orne z rozproszoną roślinnością drzewiastej i krzewiastej(o układzie punktowym lub liniowym) Szklarnie Grunty orne ciągle nawadniane Grunty orne ciągle nawadniane Ryżowiska Ryżowiska Winnice Winnice Sady Plantacje krzewów owocowych Sady i plantacje Plantacje chmielu Plantacje wikliny Plantacje róż Gaje oliwne Gaje oliwne Łąki w przewadze pozbawione drzew i Łąki zakrzaczeń Łąki z udziałem drzew i zakrzaczeń Uprawy jednoroczne występujące wraz z Uprawy jednoroczne występujące wraz z uprawami trwałymi uprawami trwałymi 31

32 Złożone systemy upraw i działek Tereny głównie zajęte przez rolnictwo z dużym udziałem roślinności naturalnej Złożone systemy upraw i działek bez rozproszonej zabudowy Złożone systemy upraw i działek z rozproszoną zabudową Tereny rolnicze ze znacznym udziałem roślinności naturalnej i przewagą gruntów ornych Tereny rolnicze ze znacznym udziałem roślinności naturalnej i przewagą łąk oraz pastwisk Tereny rolnicze ze znacznym udziałem roślinności naturalnej i przewagą rozproszonej roślinności Tereny rolnicze ze znacznym udziałem stawów i obecnością rozproszonej roślinności Tereny rolniczo - leśne Tereny rolniczo - leśne Zagajniki topolowe Lasy liściaste Inne lasy liściaste o zwartym pokryciu Inne lasy liściaste o nieciągłym pokryciu Lasy iglaste o zwartym pokryciu Lasy iglaste Lasy iglaste o nieciągłym pokryciu Lasy mieszane utworzone przez wymieszanie drzew liściastych i iglastych o zwartym pokryciu Lasy mieszane utworzone przez wymieszanie drzew liściastych i iglastych o nieciągłym pokryciu Lasy mieszane Lasy mieszane utworzone przez wymieszanie grup drzew liściastych i iglastych o zwartym pokryciu Lasy mieszane utworzone przez wymieszanie grup drzew liściastych i iglastych o nieciągłym pokryciu Murawy i pastwiska naturalne w przewadze bez drzew i zakrzaczeń Murawy i pastwiska naturalne Murawy i pastwiska naturalne z udziałem drzew i zakrzaczeń Wrzosowiska i zakrzaczenia Wrzosowiska i zakrzaczenia Kosówka Roślinność sucholubna (śródziemnomorska) Roślinność sucholubna (śródziemnomorska) Młode nasadzenia na porębach i / lub zręby zupełne Naturalne młodniki (samosiew) Lasy i roślinność krzewiasta w stanie zmian Roślinność krzewiasta Szkółki leśne Wyniszczony las Plaże Wydmy Plaże, wydmy, piaski Ławice rzeczne Wewnątrzkontynentalne obszary piaszczyste Odsłonięte skały Odsłonięte skały Roślinność rozproszona na podłożu piaszczystym Roślinność rozproszona Roślinność rozproszona na podłożu skalistym Roślinność rozproszona na podłożu słonym Pogorzeliska Pogorzeliska

33 Lodowce i wieczne śniegi Lodowce i wieczne śniegi Bagna śródlądowe Słodkowodne bagna śródlądowe Słone (alkaliczne) bagna śródlądowe Torfowiska Eksploatowane torfowiska Nieeksploatowane torfowiska Bagna słone (solniska) Bagna słone (solniska) Saliny Saliny Osuchy Osuchy Cieki Rzeki Kanały Zbiorniki wodne Naturalne zbiorniki wodne Sztuczne i podpiętrzone zbiorniki wodne Laguny przybrzeżne Laguny przybrzeżne Estuaria Estuaria Morze i ocean Morze i ocean 33

34 Załącznik C. Legenda do mapy użytkowania ziemi (szorstkości) według GEOSYSTEMS Polska Wody Ścieki przemysłowe Tereny wyasfaltowane Mosty Piaski Obszary kopalniane Obszary skaliste Obszary podmokłe Otwarte Lasy mieszane Lasy liściaste Lasy iglaste Obszary zabudowane Podmiejskie/Pozamiejskie Ogródki działkowe Zabudowa luźna miejska Duże budynki Zabudowa luźna wysoka Zabudowa gęsta Obszary przemysłowe Zbiorniki wodne, jeziora, stawy, główne rzeki, kanały, otwarte morze. Zbiorniki wypełnione ściekami przemysłowymi. Obszary wyasfaltowane lub wybetonowane: drogi, linie kolejowe, parkingi, pasy startowe. Mosty, zapory, śluzy. Naturalne obszary piaszczyste jak wydmy, plaże etc. Antropogeniczne obszary pozbawione roślinności: żwirownie, hałdy, kopalnie odkrywkowe. Obszary pozbawione roślinności, głównie w górach o rzeźbie alpejskiej. Podmokłe łąki z roślinnością turzycową, bagna. Obszary rolnicze jak pola uprawne, pastwiska oraz inne naturalne i antropogeniczne, otwarte powierzchnie. Cmentarze, parki, tereny sportowe, pola golfowe i inne otwarte struktury wśród terenów zabudowanych. Lasy o równowadze pomiędzy gatunkami liściastymi i iglastymi. Lasy o przewadze drzew liściastych. Lasy o przewadze drzew iglastych. Małe pojedyncze budynki (domy jednorodzinne) niestykające się ze sobą ze znacznym udziałem roślinności (ogrody). Gęsta, głównie niska roślinność z udziałem drzew, małe prowizoryczne budynki. Większe budynki mieszkalne do 4 pięter nie stykające się ze sobą, z udziałem roślinności. Bardzo duże pojedyncze budynki, np. w kompleksach przemysłowych, magazyny, hale. Nie stykające się ze sobą budynki przekraczające 4 piętra, typowe dla osiedli dużych i średnich miast, z udziałem przestrzeni otwartej. Rzędy przylegających budynków o ponad 4 piętrach typowe dla historycznych centrów dużych i średnich miast. Bardzo duże budynki typowe dla terenów przemysłowych zwykle bez roślinności, z dużym udziałem powierzchni otwartych pomiędzy budynkami. 34

35 4. MOŻLIWOŚCI ROZSZERZENIA I USZCZEGÓŁOWIENIA ZASOBÓW BANKU DANYCH LOKALNYCH GUS W ZAKRESIE ZAGOSPODAROWANIA PRZESTRZENNEGO (według odpowiedzi Głównego Urzędu Statystycznego, opracował i skomentował Przemysław Śleszyński) Niniejsze zestawienie jest efektem konsultacji z Głównym Urzędem Statystycznym, jakie były prowadzone w październiku-grudniu 2011 r. Tabela obejmuje wykaz kategorii danych, przygotowanych na podstawie Banku Danych Lokalnych, których uszczegółowienie zakresu merytorycznego i przestrzennego było przedmiotem tych konsultacji z różnymi Departamentami GUS. Zestawienie potrzeb informacyjnych w zakresie statystyki regionalnej, przygotowane w IGiPZ PAN Kategoria: Grupa: Podgrupa: Wymiary: Najważniejsze cechy z punktu widzenia zagospodarowania przestrzennego Najniższy podział istniejący Najniższy podział pożądany Inne uwagi, zapytania Odpowiedź GUS GOSPODARKA KOMUNALNA CIEPŁOWNICTWO Kotłownie i sieć cieplna Kubatura budynków ogrzewanych centralnie wg jednostki ogrzewającej Kotłownie i sieć cieplna, Lata Jednostka ogrzewająca, Rodzaje budynków, Lata kotłownie ogółem NTS 4 długość sieci cieplnej przesyłowej długość sieci cieplnej połączeń do budynków i innych obiektów NTS 4 NTS 5 NTS 4 NTS 5, miejscowość NTS 5, miejscowość ogółem NTS 5 miejscowość długość czynnej sieci kanalizacyjnej NTS 5 miejscowość Dane pozyskiwanie są na poziomie gminy. Jednak nie ma możliwości udostępniania wyników na tym poziomie terytorialnym, ponieważ sektor energetyczny (z uwagi na małą liczbę jednostek) objęty jest tajemnicą statystyczną (Dz.U. z 1995 nr 88 poz. 439 z późn. zm). URZĄDZENIA SIECIOWE Kanalizacja Zakres przedmiotowy, Lata połączenia prowadzące do budynków mieszkalnych i zbiorowego zamieszkania NTS 5 miejscowość Brak możliwości udostępniania wyników na poziomie miejscowości. Z uwagi na duże koszty finansowe badania nie planuje się jego poszerzenia.

36 Korzystający z instalacji w % ogółu ludności Sieć gazowa Lokalizacje, Rodzaje instalacji, Lata Zakres przedmiotowy, Lata ścieki odprowadzone NTS 5 miejscowość Z powodu braku szczegółowych danych, nie ma możliwości szacowania informacji o ściekach na poziomie miejscowości. ludność korzystająca NTS 5 miejscowość z sieci kanalizacyjnej GUS nie ma możliwości szacowania zmiennej na poziomie miejscowości z wodociąg NTS 5 miejscowość powodu braku formalnie określonych granic kanalizacja NTS 5 miejscowość dla tego poziomu terytorialnego. gaz NTS 5 miejscowość długość czynnej sieci ogółem w m NTS 5 miejscowość długość czynnej sieci przesyłowej w m NTS 5 miejscowość długość czynnej sieci Dane pozyskiwanie są na poziomie gminy. NTS 5 miejscowość rozdzielczej w m Jednak nie ma możliwości udostępniania czynne przyłącza do wyników na tym poziomie terytorialnym, budynków ponieważ sektor energetyczny (z uwagi na NTS 5 miejscowość mieszkalnych i małą liczbę jednostek) objęty jest tajemnicą niemieszkalnych statystyczną (Dz.U. z 1995 nr 88 poz. 439 z zużycie gazu w tys. późn. zm). m3 zużycie gazu na ogrzewanie mieszkań w tys. m3 NTS 5 NTS 5 miejscowość miejscowość ludność korzystająca z sieci gazowej NTS 5 miejscowość GUS nie ma możliwości szacowania zmiennej na poziomie miejscowości z powodu braku formalnie określonych granic oraz corocznej informacji o liczbie ludności dla tego poziomu terytorialnego. Wodociągi Zakres przedmiotowy, Lata długość czynnej sieci rozdzielczej NTS 5 miejscowość połączenia prowadzące do Brak możliwości udostępniania wyników na budynków NTS 5 miejscowość poziomie miejscowości. Z uwagi na duże mieszkalnych i koszty finansowe badania nie planuje się zbiorowego jego poszerzenia. zamieszkania woda dostarczona gospodarstwom NTS 5 miejscowość domowym ludność korzystająca NTS 5 miejscowość GUS nie ma możliwości szacowania 36

37 GOSPODARKA MIESZKANIOWA REMONTY I MODERNIZACJE MIESZKAŃ WG FORM WŁASNOŚCI UBYTKI W ZASOBACH MIESZKANIOWYCH ZASOBY MIESZKANIOWE Budynki mieszkalne w gminie Mieszkania niezamieszkane w zasobie gminy (pustostany) Mieszkania wyposażone w instalacje technicznosanitarne Zasoby mieszkaniowe wg form własności Zakres przedmiotowy, Lata z sieci wodociągowej NTS 4 NTS 4 NTS 5, miejscowość NTS 5, miejscowość czy jest możliwe udostępnianie danych również dla mieszkań prywatnych? czy jest możliwy podział na budynki jednorodzinne i wielorodzinne lub według klas powierzchni użytkowej? zmiennej na poziomie miejscowości z powodu braku formalnie określonych granic oraz corocznej informacji o liczbie ludności dla tego poziomu terytorialnego. Z uwagi na ograniczenia metodologiczne oraz koszty badania nie ma możliwości zbierania lub dezagregacji danych na poziom NTS 5 lub niższy. Brak podstaw prawnych do zbierania informacji o remontach i modernizacjach w mieszkaniach prywatnych. Z uwagi na ograniczenia metodologiczne oraz koszty badania nie ma możliwości zbierania lub dezagregacji danych na poziom NTS 5 lub niższy. Informacje o ubytkach pochodzą z bilansów zasobów mieszkaniowych. W związku z tym brak bardziej szczegółowych informacji (np. o podziale na budynki jedno lub wielorodzinne). ogółem NTS 5 miejscowość Informacje dostępne na zamówienie. Ogółem, Lata ogółem NTS 5 miejscowość Lokalizacje, Urządzenia technicznosanitarne, Lata Formy własności, Zakres przedmiotowy, Lata Dane cykliczne - co 2 lata (ostatnie dane za 2009 r.) w podziale na miasto i wieś NTS 5. Z uwagi na koszty badań, ich pracochłonność oraz metodologię (szacunki dla wspólnot mieszkaniowych) nie przewiduje się prowadzenia badań na poziomie miejscowości. wodociąg NTS 5 miejscowość Z uwagi na koszty badań, ich centralne pracochłonność oraz metodologię (szacunki NTS 5 miejscowość ogrzewanie dla wspólnot mieszkaniowych) nie gaz sieciowy NTS 5 miejscowość przewiduje się prowadzenia badań na poziomie miejscowości. mieszkania NTS 4 miejscowość Od roku 2007 zasoby wg form własności (na podstawie bieżącej sprawozdawczości) są powierzchnia użytkowa mieszkań NTS 4 miejscowość prezentowane w cyklu 2-letnim do poziomu powiatów (z wyjątkiem zasobów mieszkaniowych gmin ogółem - na poziomie NTS 5).Z uwagi na koszty badań, ich pracochłonność oraz metodologię (szacunki 37

38 Zasoby mieszkaniowe wg lokalizacji Lokalizacje, Zasoby mieszkaniowe wszystkie, Lata dla wspólnot mieszkaniowych) nie przewiduje się prowadzenia badań na poziomie miejscowości. mieszkania NTS 5 miejscowość Z uwagi na koszty badań, ich powierzchnia użytkowa mieszkań NTS 5 miejscowość pracochłonność oraz metodologię (szacunki dla wspólnot mieszkaniowych) nie przewiduje się prowadzenia badań na poziomie miejscowości. HANDEL SKLEPY I STACJE PALIW Sklepy i stacje paliw Wyszczególnie nie, Lata miejscowość czy jest możliwe podawanie informacji o powierzchni sprzedażowej sklepów? Brak możliwości podawania informacji o powierzchni sprzedażowej sklepów z uwagi na metodologię badania jednostek małych (z liczbą pracujących 9 i mniej osób). INWESTYCJE I ŚRODKI TRWAŁE KULTURA FIZYCZNA, SPORT I REKREACJA RZECZOWY MAJĄTEK TRWAŁY SPORT Wartość brutto środków trwałych wg sektorów gospodarki narodowej Wartość brutto środków trwałych w gospodarce narodowej wg sekcji PKD 2007 Środki trwałe jednostek i zakładów budżetowych gmin wg grup Obiekty sportowe Sektory własności, Lata Sektory własności, Sekcje wg PKD, Lata Zakres przedmiotowy, Rodzaje środków trwałych, Lata Rodzaje obiektów, Zakres przedmiotowy, Lata ogółem NTS 2 NTS 4, NTS 5 Brak możliwości opracowywania danych na sektor publiczny NTS 2 NTS 4, NTS 5 poziomie niższym niż NTS 2 - brak podstaw sektor prywatny NTS 2 NTS 2 NTS 4, NTS 5 NTS 4, NTS 5 umożliwiających szacowanie wartości jednostek nieobejmowanych sprawozdawczością i środków trwałych nieobejmowanych ewidencją księgową, w tym jednostek prowadzących działalność gospodarczą z liczbą pracujących do 9 osób, gospodarstw indywidualnych w rolnictwie, indywidualnych budynków mieszkalnych, wartości dróg publicznych, ulic i placów oraz melioracji podstawowych i szczegółowych. Brak możliwości uzyskania takiego czy jest zestawienia dla przedsiębiorstw - brak możliwe wartość brutto, danych źródłowych pozwalających podobne stopień zużycia, NTS 4 opracować wyniki dotyczące stopnia zużycia zestawienie dla budynki i budowle oraz grup środków trwałych wg. lokalizacji przedsiębiorst środków trwałych (metoda w? przedsiębiorstw). NTS 5 miejscowość czy jest możliwe podanie jakichkolwiek informacji o wielkości (np. powierzchnia Następne badanie obiektów sportowych przewidziane jest dopiero w PBSSP 2014 (cykl 4 letni). Badanie przeprowadzone za 2010 r. nie pozwala na wyliczenie danych w podziale niższym niż NTS 5. Dodatkowe informacje, jakie można zamieścić o obiektach to: liczba miejsc na widowni, 38

39 LEŚNICTWO PODZIAŁ TERYTORIALNY LEŚNICTWO WSZYSTKICH FORM WŁASNOŚCI PODZIAŁ TERYTORIALNY Zalesienia gruntów nieleśnych PODZIAŁ ADMINISTRACYJN Y, SIEĆ OSADNICZA Rodzaje własności, Lata Miejscowości Momenty sprawozdawcze, Rodzaje miejscowości, Lata miejscowość użytkowa, pojemność według norm technicznych, np. dla stadionów i hal itp.)? homologacja, stopień wykorzystania obiektu w celach sportowo-rekreacyjnych, rok budowy lub ostatniej modernizacji znacznie podnoszącej standard obiektu. ogółem NTS 2 NTS 4, NTS 5 Na poziomie NTS 5 dane dostępne w BDL od w zarządzie Lasów 2000 r. w podgrupie tematycznej NTS 2 NTS 4, NTS 5 Państwowych "Powierzchnia gruntów nieleśnych lasy prywatne NTS 2 NTS 4, NTS 5 zalesionych i przeznaczonych do zalesienia" czy jest miejscowości możliwe podstawowe podawanie (łącznie z powierzchni miastami) wykazywanych jednostek? miejscowości podstawowe ogółem miejscowości podstawowe - wsie miejscowości podstawowe - pozostałe części integralne ogółem części integralne - część wsi, kolonii, osady części integralne - przysiółki części integralne - pozostałe miejscowości statystyczne Brak danych dotyczących powierzchni jednostek, z wyjątkiem powierzchni miast, które rejestr TERYT otrzymuje z Państwowego Rejestru Granic i Powierzchni podziału terytorialnego kraju prowadzonego przez GUGIK; dane wymienione w kolumnie "Najniższy podział pożądany" ujęte są w katalogu miejscowości prowadzonym w ramach rejestru TERYT i są udostępniane bezpłatnie dla wszystkich zainteresowanych za pośrednictwem strony internetowej GUS 39

40 PODZIAŁ TERYTORIALNY POWIERZCHNIA GEODEZYJNA KRAJU (STAN W DNIU 1 STYCZNIA; DANE GUGIK) Powierzchnia geodezyjna kraju według kierunków wykorzystania Kierunki wykorzystania powierzchni, Lata ogółem NTS 2 użytki rolne razem NTS 2 użytki rolne - grunty orne 40 NTS 2 użytki rolne - sady NTS 2 użytki rolne - łąki trwałe użytki rolne - pastwiska trwałe użytki rolne - grunty rolne zabudowane użytki rolne - grunty pod stawami użytki rolne - grunty pod rowami grunty leśne oraz zadrzewione i zakrzewione razem grunty leśne oraz zadrzewione i zakrzewione - lasy grunty leśne oraz zadrzewione i zakrzewione - grunty NTS 2 NTS 2 NTS 2 NTS 2 NTS 2 NTS 2 NTS 2 NTS 2 wiejskie NTS 5, miejscowość NTS 5, miejscowość NTS 5, miejscowość NTS 5, miejscowość NTS 5, miejscowość NTS 5, miejscowość NTS 5, miejscowość NTS 5, miejscowość NTS 5, miejscowość NTS 5, miejscowość NTS 5, miejscowość NTS 5, miejscowość czy jest możliwe podawanie informacji o strukturze własności?w zależności od jej wyniku zostanie rozważona możliwość (zakres) podawania info. o strukturze własności. Dane na poziomie NTS 5 (z uwzględnieniem podziału gmin miejsko-wiejskich na miasto i część wiejską będą dostępne w BDL w 2013 r. wg stanu na dzień 1.01.).Udostępnienie informacji o strukturze własności wymaga sprawdzenia danych pod kątem zachowania tajemnicy statystycznej - po otrzymaniu danych praca ta zostanie wykonana i w zależności od jej wyniku zostanie rozważona możliwość udostępnienia.

41 zadrzewione i zakrzewione grunty pod wodami razem grunty pod wodami morskimi wewnętrznymi grunty pod wodami powierzchniowymi płynącymi grunty pod wodami powierzchniowymi stojącymi grunty zabudowane i zurbanizowane razem grunty zabudowane i zurbanizowane - tereny mieszkaniowe grunty zabudowane i zurbanizowane - tereny przemysłowe grunty zabudowane i zurbanizowane - tereny inne zabudowane grunty zabudowane i zurbanizowane - tereny zurbanizowane niezabudowane grunty zabudowane i zurbanizowane - tereny rekreacji i wypoczynku grunty zabudowane i zurbanizowane - tereny komunikacyjne - drogi grunty zabudowane i zurbanizowane - 41 NTS 2 NTS 2 NTS 2 NTS 2 NTS 2 NTS 2 NTS 2 NTS 2 NTS 2 NTS 2 NTS 2 NTS 2 NTS 5, miejscowość NTS 5, miejscowość NTS 5, miejscowość NTS 5, miejscowość NTS 5, miejscowość NTS 5, miejscowość NTS 5, miejscowość NTS 5, miejscowość NTS 5, miejscowość NTS 5, miejscowość NTS 5, miejscowość NTS 5, miejscowość Dane na poziomie NTS 5 (z uwzględnieniem podziału gmin miejsko-wiejskich na miasto i część wiejską będą dostępne w BDL w 2013 r. wg stanu na dzień 1.01.). Udostępnienie informacji o strukturze własności wymaga sprawdzenia danych pod kątem zachowania tajemnicy statystycznej - po otrzymaniu danych praca ta zostanie wykonana i w zależności od jej wyniku zostanie rozważona możliwość udostępnienia.

42 PRZEMYSŁ I BUDOWNICTWO BUDYNKI Budynki nowe oddane do użytkowania Budynki i budowle, Budynki i budowle, Lata tereny komunikacyjne - kolejowe grunty zabudowane i zurbanizowane - tereny komunikacyjne - inne grunty zabudowane i zurbanizowane - użytki kopalne 42 NTS 2 NTS 2 użytki ekologiczne NTS 2 nieużytki NTS 2 tereny różne NTS 2 NTS 5, miejscowość NTS 5, miejscowość NTS 5, miejscowość NTS 5, miejscowość NTS 5, miejscowość ogółem NTS 5 miejscowość mieszkalne NTS 5 miejscowość niemieszkalne NTS 5 miejscowość powierzchnia użytkowa mieszkań w nowych NTS 5 miejscowość budynkach mieszkalnych powierzchnia użytkowa nowych budynków NTS 5 miejscowość niemieszkalnych kubatura nowych budynków ogółem NTS 5 miejscowość czy istnieje możliwość rozróżnialności przeznaczenia funkcji (co najmniej w układzie sektor rolniczy/ przemysłowy/ usługowy, optymalnie według sekcji PKD)? Brak możliwości dezagregacji na poziom miejscowości. Badanie budynków oparte jest na klasyfikacji PKOB wg gmin, w związku z tym nie ma możliwości rozróżnienia przeznaczenia budynków.

43 ROLNICTWO RYNEK MATERIAŁOWY I PALIWOWO- ENERGETYCZNY kubatura nowych budynków mieszkalnych 43 NTS 5 MIESZKANIA miejscowość UŻYTKOWANIE GRUNTÓW RYNEK MATERIAŁOWY Użytkowanie gruntów Zużycie energii elektrycznej wg sektorów ekonomicznych Rodzaje gruntów, Lata Sektory ekonomiczne, Lata miejscowość powierzchnia ogółem NTS 2 NTS 4, NTS 5 powierzchnia zalesiona NTS 2 NTS 4, NTS 5 użytki rolne NTS 2 NTS 4, NTS 5 użytki rolne w dobrej NTS 2 kulturze rolnej NTS 4, NTS 5 ogrody przydomowe NTS 2 NTS 4, NTS 5 łąki i pastwiska trwałe NTS 2 NTS 4, NTS 5 uprawy wieloletnie NTS 2 NTS 4, NTS 5 grunty orne NTS 2 NTS 4, NTS 5 pasze zielone na gruntach ornych NTS 2 NTS 4, NTS 5 grunty ugorowane (łącznie z nawozami zielonymi) NTS 2 NTS 4, NTS 5 czy istnieje możliwość rozróżnienia na zabudowę wielo- i jednorodzinną lub według klas wielkości powierzchni użytkowej budynków? Istnieje taka możliwość - podział budynków (nie zabudowy) według rodzajów - zgodnie z PKOB: jednorodzinne, o 2 mieszkaniach i wielomieszkaniowe, zbiorowego zamieszkania. Dane statystyczne z zakresu rolnictwa uzyskiwane z corocznie realizowanych badań stałych lub z badań cyklicznych prowadzonych co 2-3 lata (np. badania struktury gospodarstw rolnych) publikowane są dla poziomu kraju i w ujęciu województw. Badania reprezentacyjne w gospodarstwach indywidualnych stanowiące trzon badań rolniczych realizowane są corocznie na małych próbach, a wyniki uogólniane są wyłącznie dla ujęcia wojewódzkiego. Publikacja danych dla niższych przekrojów terytorialnych (poziom powiatu, gminy) możliwa jest tylko dla poszczególnych powierzchni i tylko z danych uzyskanych z badań masowych, tj. z powszechnych spisów rolnych. Niewystarczające środki finansowe przeznaczane corocznie na reprezentacyjne badania rolnicze uniemożliwiają zwiększenie prób, które pozwoliłyby na uogólnianie wyników do niższych poziomów terytorialnych niż województwo. ogółem NTS 2 NTS 4, NTS 5 Brak możliwości uzyskania danych na sektor przemysłowy NTS 2 NTS 4, NTS 5 niższym (niż NTS 2) poziomie agregacji - sektor energetyczny NTS 2 NTS 4, NTS 5 przyczyny zróżnicowane w zależności od sektor transportowy NTS 2 NTS 4, NTS 5 sektora: sektor przemysłowy - sposób gospodarstwa NTS 2 NTS 4, NTS 5 gromadzenia danych (w zależności od

44 RYNEK MATERIAŁOWY Produkcja energii elektrycznej wg źródeł Moc zainstalowana i osiągalna w elektrowniach Rodzaje źródeł, Lata Rodzaje mocy, Rodzaje elektrowni, Lata domowe rolnictwo NTS 2 NTS 4, NTS 5 pozostałe zużycie NTS 2 NTS 4, NTS 5 ogółem NTS 2 NTS 4, NTS 5 elektrownie wodne i na paliwa NTS 2 NTS 4, NTS 5 odnawialne ogółem elektrownie wodne NTS 2 NTS 4, NTS 5 elektrownie cieplne konwencjonalne NTS 2 NTS 4, NTS 5 ogółem elektrownie cieplne konwencjonalne - NTS 2 NTS 4, NTS 5 zawodowe elektrownie cieplne konwencjonalne - NTS 2 NTS 4, NTS 5 przemysłowe z odnawialnych nośników energii NTS 2 NTS 4, NTS 5 ogółem NTS 2 NTS 4, NTS 5 elektrownie cieplne ogółem NTS 2 NTS 4, NTS 5 elektrownie wodne i niekonwencjonalne NTS 2 NTS 4, NTS 5 ogółem elektrownie zawodowe NTS 2 NTS 4, NTS 5 elektrownie zawodowe cieplne NTS 2 NTS 4, NTS 5 elektrownie zawodowe cieplne NTS 2 NTS 4, NTS 5 na węglu kamiennym elektrownie zawodowe cieplne NTS 2 NTS 4, NTS 5 na węglu brunatnym elektrownie zawodowe wodne i NTS 2 NTS 4, NTS 5 siedziby), co zwiększa błąd wraz z dokładniejszym podziałem terytorialnym, sektor energetyczny - konieczność przestrzegania tajemnicy statystycznej, pozostałe zużycie - brak algorytmów rozdziału zużycia, gospodarstwa domowe - oddzielenie zużycia na potrzeby rolnictwa. Brak możliwości uzyskania danych na niższym (niż NTS 2) poziomie agregacji - przyczyną jest konieczność przestrzegania tajemnicy statystycznej (mała liczba jednostek). Brak możliwości uzyskania danych na niższym (niż NTS 2) poziomie agregacji - przyczyną jest konieczność przestrzegania tajemnicy statystycznej (mała liczba jednostek). 44

45 STAN I OCHRONA ŚRODOWISKA TRANSPORT I ŁĄCZNOŚĆ OCHRONA POWIERZCHNI ZIEMI I GLEBY POJAZDY SAMOCHODOWE WYPADKI DROGOWE Grunty zdewastowane i zdegradowane wymagające rekultywacji Grunty zdewastowane i zdegradowane zrekultywowane i zagospodarowane Pojazdy ogółem Wypadki drogowe i ich ofiary Grunty, Lata Grunty, Przeznaczenie gruntów, Lata Ogółem, Lata Zakres przedmiotowy, Lata niekonwencjonalne inne elektrownie powyżej 0,5 MW inne elektrownie cieplne powyżej 0,5 MW inne elektrownie wodne i niekonwencjonalne powyżej 0,5 MW NTS 2 NTS 4, NTS 5 NTS 2 NTS 4, NTS 5 NTS 2 NTS 4, NTS 5 ogółem NTS 2 NTS 4, NTS 5 zdewastowane NTS 2 NTS 4, NTS 5 zdegradowane NTS 2 NTS 4, NTS 5 zrekultywowane w ciągu roku zagospodarowane w ciągu roku ogółem i w podziale na kategorie NTS 2 NTS 4, NTS 5 NTS 2 NTS 4, NTS 5 NTS 4 NTS 5 wypadki ogółem NTS 2 NTS 4, NTS 5 ofiary śmiertelne NTS 2 NTS 4, NTS 5 ranni NTS 2 NTS 4, NTS 5 czy istnieje możliwość bardziej dokładnego podziału? czy istnieje możliwość bardziej dokładnego podziału? czy istnieje też możliwość uzupełnienia o kolizje? Dane dla poziomu NTS 4 i 5 są dostępne w urzędach statystycznych (zbiory rozproszone) w formie papierowej. Zostaną podjęte starania w kierunku integracji zbiorów. Brak możliwości udostępniania danych na poziomie NTS 5 - w CEPiK, z którego do GUS przesyłane są dane, ewidencjonowane są pojazdy tylko wg organów rejestrujących pojazdy, tj. powiatów (NTS 4) a wyjątkowo dla Warszawy - dla dzielnic, co wynika z przepisów Prawa o ruchu drogowym. Dane dla gmin nie spełniają kryterium jakości. Dane na poziomie NTS 4 (łącznie z informacjami o kolizjach) będą dostępne od 2012 r. (za 2011 r.) 45

46 Dodatkowe kwestie: Dziedzina i pytanie ZASOBY MIESZKANIOWE: Czy możliwe jest uzyskanie danych o liczbie mieszkań według przedziałów powierzchni użytkowej? ZASOBY MIESZKANIOWE: Czy możliwe jest uzyskanie danych o liczbie mieszkań w podziale na miejscowości z NSP 2011? STAN I OCHRONA ŚRODOWISKA: Czy istnieje możliwość bardziej dokładnego podziału gruntów zdewastowanych i zdegradowanych wymagających rekultywacji oraz gruntów zdewastowanych i zdegradowanych zrekultywowanych i zagospodarowanych? Odpowiedź GUS Nie ma możliwości uzyskania liczby mieszkań według przedziałów powierzchni użytkowej (klas powierzchni). Jednostki statystyczne (gminy, wspólnoty mieszkaniowe itp.) nie przekazują danych jednostkowych (dotyczących poszczególnych mieszkań), a jedynie ogólną liczbę mieszkań i ogólną powierzchnię użytkową obiektów. Na podstawie informacji z NSP 2011 planuje się przedstawienie liczby mieszkań w podziale na miejscowości statystyczne. Obecnie wyniki NSP 2011 są w trakcie opracowywania. Jest zbyt wcześnie na określenie terminu udostępniania i poziomu agregacji wyżej wymienionych informacji. Sprawozdawczość ochrony powierzchni ziemi i gleby oparta jest o administracyjne źródła danych (formularz RRW-11). Dla gruntów zdewastowanych i zdegradowanych wymagających rekultywacji dostępne są również dane o zakresie działalności, w wyniku której grunt został zniszczony, natomiast dla danych dotyczących gruntów zdewastowanych i zdegradowanych zrekultywowanych i zagospodarowanych podaje się dodatkowo informacje o kierunku przeznaczenia (na grunty rolne lub leśne). Wnioski: kwerenda i konsultacje przeprowadzone we współpracy z GUS okazały się obiecujące i użyteczne dla potrzeb zagospodarowania przestrzennego, jakkolwiek lista możliwych do uzyskania uszczegółowień nie jest duża. Największym problemem dla pozyskiwania informacji w skali lokalnej wydaje się zejście do poziomu miejscowości. Aby rozwiązać tę niedogodność, wymagałoby to przeanalizowania w przyszłości dostępności do rejestrów, prowadzonych przez gminy i inne jednostki publiczne. Natomiast największym sukcesem wydaje się zapewnienie, że od 2013 r. będą dostępne dla poziomu gmin dane z baz geodezyjnych dotyczące użytkowania ziemi. Przeprowadzona kwerenda i konsultacje wskazuje na potrzebę dalszego ścisłego współdziałania z Głównym Urzędem Statystycznym w omawianym zakresie gromadzenia i udostępniania danych związanych z zagospodarowaniem przestrzennym (por. wnioski końcowe w niniejszym opracowaniu).

47 5. MOŻLIWOŚCI OPRACOWANIA WSKAŹNIKÓW BAZUJĄCYCH NA DANYCH PRZYPISANYCH MIEJSCOWOŚCIOM STATYSTYCZNYM Marcin Stępniak Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN W przypadku analiz zagospodarowania przestrzennego jednym z najważniejszych zagadnień jest precyzyjna delimitacja jednostek terytorialnych różnego stopnia. Wynika to chociażby z faktu wykorzystywania w badaniach baz danych zbieranych lub udostępnianych (po wcześniejszej agregacji) w odniesieniu do jednostek podziału terytorialnego kraju. Dokładny przebieg granic jest potrzebny m.in. do prezentacji wyników analiz za pomocą kartogramów. Jednocześnie, dzięki ustalonym granicom możliwe jest obliczenie powierzchni analizowanych jednostek, co z kolei jest niezbędne przy wykorzystywaniu jakichkolwiek wskaźników odwołujących się do powierzchni jednostek (np. udział danego typu wykorzystania gruntu w ogólnej powierzchni jednostki, gęstość itp.). W przypadku jednostek podziału terytorialnego kraju (województw, powiatów i gmin) uzyskanie danych w formacie GIS (np. *shp) nie jest problemem. Odpowiednie dane są opracowane i aktualizowane w ramach państwowego rejestru granic i powierzchni jednostek podziałów terytorialnych kraju. Udostępnianiem odpowiedniej bazy zajmuje się Wydział Państwowego Rejestru Granic CODGiK 6. Wgląd do danych można uzyskać także za pomocą usługi WMS 7 jak i WFS 8. Możliwe jest także pozyskanie rejestru PRG wraz z Topograficzną Bazą Danych (TBD), których dysponentem jest Główny Urząd Geodezji i Kartografii (GUGiK) oraz marszałkowie województw. Na podstawie art. 15 ust. 3 ustawy z dnia 17 lutego 2005 r. o informatyzacji działalności podmiotów realizujących zadania publiczne (Dz. U. Nr 64, poz. 565) podmioty te (m.in. jednostki administracji publicznej) mają prawo do nieodpłatnego pozyskania TBD. Ponadto, możliwe jest pozyskanie (zakupienie) przestrzennej bazy danych jednostek podziału administracyjnego kraju od prywatnych (komercyjnych) firm. Widać zatem wyraźnie, że odniesienie danych zagregowanych na poziomie gmin, powiatów czy województw do powierzchni precyzyjnie zdelimitowanych jednostek przestrzennych nie stanowi problemu. Dzięki nowemu modułowi Banku Danych Lokalnych GUS możliwe jest pozyskanie części spośród danych statystycznych (m.in. informacji o mieszkaniach oddanych do użytku) w bardzo szczegółowej skali przestrzennej miejscowości statystycznych. W skali całego kraju, w chwili obecnej wydzielonych jest ponad 35 tysięcy takich jednostek. Podstawą prawną przy definiowaniu miejscowości jest ustawa 6 Informacje na temat państwowego rejestru granic i powierzchni jednostek podziałów terytorialnych kraju, wraz z formularzem zamówienia danych można znaleźć na stronie 7 Web Map Service (WMS) standard udostępniania geograficznych danych rastrowych wyświetlanych najczęściej w formacie GIS, PNG lub JPG; zasoby PRG można znaleźć na serwerach Geoportalu: 8 Web Feature Service standard udostępniania geograficznych danych wektorowych; zasoby PRG można znaleźć na serwerach Geoportalu: 47

48 o urzędowych nazwach miejscowości i obiektów fizjograficznych 9. W świetle tej ustawy miejscowość jest definiowana jako jednostka osadnicza lub inny obszar zabudowany odróżniający się od innych miejscowości odrębną nazwą, a przy jednakowej nazwie odmiennym określeniem ich rodzaju 10. Miejscowość statystyczna jest definiowana przez GUS jako wyodrębniony dla celów statystycznych zespół kilku miejscowości obejmujący z reguły wieś oraz przyległe do niej przysiółki i inne mniejsze miejscowości, dla których łącznie zbierane są i opracowywane dane statystyczne. Jest on określony wspólną nazwą, przeważnie większej miejscowości. W szczególnym przypadku zespół może zawierać tylko jedną miejscowość 11. Przynależność do miejscowości podstawowej (statystycznej) określana jest przede wszystkim na podstawie prowadzonej numeracji porządkowej nieruchomości budynki położone w miejscowości należącej do innej miejscowości są numerowane w ramach numeracji ich miejscowości podstawowej, bądź włączone są w jej sieć ulic. Każdej miejscowości statystycznej został przypisany siedmiocyfrowy identyfikator (SYMSTAT). Zgodnie z opisem zbiorów katalogu miejscowości udostępnionym przez GUS, identyfikator został nadany w sposób ciągły miejscowościom ułożonym wg kolejności alfabetycznej województw (wg podziału terytorialnego kraju obowiązującego przed r.), gmin w województwach i miejscowości statystycznych w gminach; nazwy miast i części miast otrzymały identyfikatory po ostatniej zanumerowanej miejscowości wiejskiej. Identyfikator jest na stałe przypisany do danej miejscowości nawet w przypadku zmiany jej nazwy, rodzaju lub przeniesienia jej do innej gminy, bądź włączenia do miasta. Ponadto, każdy rekord bazy miejscowości statystycznych zawiera dodatkowe identyfikatory umożliwiające umiejscowienie każdej miejscowości w jednostkach podziału terytorialnego kraju (poprzez podanie symboli województwa, powiatu i gminy), zgodnie z aktualnym podziałem administracyjnym kraju. Dane zagregowane na poziomie miejscowości statystycznych pozwalają na bardzo dużą szczegółowość przestrzenną prowadzonych badań. Dla zobrazowania poziomu szczegółowości danych zamieszczono mapę pokazującą rozmieszczenie miejscowości województwa mazowieckiego zróżnicowanych liczbą zamieszkującej je ludności (ryc. 5.1). W przypadku danych bezwzględnych (tak jak w zilustrowanym przykładzie), nie odnoszących się do całkowitej powierzchni poszczególnych jednostek wystarczające jest powiązanie rekordów bazy z warstwą punktów, z przypisanymi im współrzędnymi geograficznymi (X, Y) oraz identyfikatorów miejscowości statystycznych. Źródłem danych geograficznych (warstwą GIS) może tej sytuacji stanowić bazy Państwowego Rejestru Nazw Geograficznych (PRNG), lub warstwa miejscowości zaczerpnięta z Topograficznej Bazy Danych. 9 Ustawa z dnia 29 sierpnia 2003 r. o urzędowych nazwach miejscowości i obiektów fizjograficznych Dz. U. z 2003 r. Nr 166, poz i z 2005 r. Nr 17, poz z późn. zm.) 10 Źródło: 10 Ustawa z dnia 29 sierpnia 2003 r. o urzędowych nazwach miejscowości i obiektów fizjograficznych Dz. U. z 2003 r. Nr 166, poz i z 2005 r. Nr 17, poz z późn. zm., Art. 2, pkt Przewodnik po Banku Danych Lokalnych, GUS, data dostępu: 15 stycznia 2012 r. 48

49 Ryc Liczba ludności w miejscowościach województwa Mazowieckiego. Opracowanie na podstawie danych BDL GUS, moduł miejscowości. W pierwszym przypadku bazę PRNG należy przefiltrować wybierając z niej obiekty typu wieś i miasto. W kolejnych kolumnach bazy danych znajdują się informacje o lokalizacji danego obiektu (miejscowości) w obrębie odpowiednich jednostek podziału administracyjnego kraju (gminy, powiatu, województwa). Z kolei w kolumnie identyfikator zewnętrzny wpisany jest kod SYMSTAT umożliwiający powiązanie rekordu pochodzącego z bazy PRNG z danymi zaczerpniętymi z Banku Danych Lokalnych. 49

50 W drugim przypadku, tj. wykorzystując warstwę miejscowości pochodzącą z TBD wymagane jest więcej prac na etapie przygotowywania bazy GIS. Warstwa miejscowości jest warstwą poligonów, ale niestety ich granice nie odpowiadają granicom faktycznych granic miejscowości statystycznych. Z tego względu zalecane jest przypisanie danych poszczególnych rekordów do punktów utworzonych z centroidów poligonów. Następnie z bazy należy wybrać obiekty według rodzaju ( Ws i Ms ) i tym obiektom należy przypisać rekordy pochodzące z TBD wiążąc bazy poprzez kolumny: SYMSTAT z BDL oraz ID z TBD. Rekordy, które zostaną połączone należy następnie zweryfikować sprawdzając m.in. czy nie ma w bazie powtórzonych rekordów. Choć zarysowana tutaj w skrócie procedura jest dosyć długotrwała, pozwala jednak na stosunkowo skuteczne połączenie miejscowości statystycznych do punktowej warstwy GIS. W przypadku województwa mazowieckiego udało się w ten sposób podłączyć ponad 99,7% wszystkich miejscowości statystycznych województwa. Powyższe opisy pokazują, w jaki sposób możliwe jest odniesienie szczegółowych danych odnoszących się do miejscowości statystycznych do przestrzennej warstwy GIS składającej się z punktów odpowiadających tym miejscowościom. Warto jednak podkreślić, że w oparciu o istniejące i dostępne materiały można przygotować także warstwę GIS zawierającą poligony odpowiadające poszczególnym miejscowościom statystycznym. Podstawowym źródłem danych są granice rejonów statystycznych i obwodów spisowych opracowane przez GUS na potrzeby ostatniego spisu powszechnego. Zgodnie z obowiązującym obecnie Rozporządzeniem Rady Ministrów z dnia 15 grudnia 1998 r. w sprawie szczegółowych zasad prowadzenia, stosowania i udostępniania krajowego rejestru urzędowego podziału terytorialnego kraju oraz związanych z tym obowiązków organów administracji rządowej i jednostek samorządu terytorialnego 12 granice rejonów statystycznych i obwodów spisowych są zawsze dostosowane do granic jednostek podziału terytorialnego oraz spójne z granicami obrębów, o których mowa w przepisach o ewidencji gruntów i budynków, a na wsi - z granicami miejscowości 13. Jednocześnie, w skład jednego rejonu statystycznego może wchodzić jedna lub więcej całych miejscowości lub część miejscowości, natomiast zarówno obwód spisowy, jak i rejon statystyczny nie może stanowić połączenia całej (całych) miejscowości z częścią (częściami) innej (innych) miejscowości 14. Warstwa zawierająca granice (poligony) miejscowości statystycznych będzie równoważna z warstwą granic tych obwodów spisowych, które tworzą daną miejscowość statystyczną. W przypadku większych miejscowości, zawierających dwa i więcej obwodów spisowych, poligon miejscowości można utworzyć poprzez zsumowanie obszarów obwodów tworzących tą miejscowość. Powiązanie systemu rejonów statystycznych i obwodów spisowych z miejscowościami statystycznymi zawiera system BREC (tzw. operat losowania). System BREC stanowi listę wszystkich rejonów i obwodów w kraju pogrupowanych w układzie jednostek podziału terytorialnego. W systemie, dla każdego obwodu podane są dane odnośnie numeru obwodu do ostatniego spisu, jednostki urbanistycznej (w miastach), miejscowości statystycznej (na wsi). Miejscowość statystyczna podana jest jako dwucyfrowy numer w ramach danej gminy. Numer ten na przestrzeni lat nie ulega zmianom. Po usunięciu jakiejś miejscowości statystycznej pozostaje po niej luka w danej gminie, nowo utworzona miejscowość statystyczna otrzymuje następny, kolejny numer w tej gminie. Pozwala to przez lata porównywać dane statystyczne (głównie spisowe) gromadzone w układzie miejscowości statystycznych. 12 Dziennik Ustaw 1998 nr 157 poz z późniejszymi zmianami 13 Dziennik Ustaw 1998 nr 157 poz. 1031, paragraf 6. 1, punkt 2 14 Dziennik Ustaw 1998 nr 157 poz. 1031, paragraf 6. 1, punkt 5. 50

51 Granice rejonów i obwodów są utrwalone w dokumentacji geodezyjno-kartograficznej zapewniającej, m.in. kompletność pokrycia terenu całego kraju siecią rejonów statystycznych i obwodów spisowych. W przypadku miejscowości statystycznych ten warunek nie jest zachowany, choć jeszcze przed pracami przygotowawczymi do NSP 2011, każdy obwód spisowy był przypisany do konkretnej miejscowości statystycznej, zatem pokrywały one cały obszar kraju. W 2011 został przyjęty przez GUS nowy warunek zakładający, że każdy obręb ewidencyjny miał reprezentację obwodową (tzn. miał przypisany do siebie przynajmniej jeden obwód spisowy). Nawet dla pustych obrębów (bez żadnych budynków i mieszkań) tworzone były z tego względu osobne obwody. Niektórych z nich np. obejmujących jezioro, nie przypisano do żadnej miejscowości statystycznej, co spowodowało, że pokrycie kraju tymi jednostkami nie jest kompletne, choć takie wyjątkowe przypadki są jedynie sporadyczne. W chwili obecnej jednostkom administracji publicznej granice rejonów statystycznych i obwodów spisowych udostępniane są bezpłatnie. Należy także dodać, że zgodnie z przyjętym 10 stycznia 2012 roku projektem Rozporządzenia Rady Ministrów informacje zawarte w Państwowym Rejestrze Granic udostępniane będą bezpłatnie 15. Co więcej, zakres PRG będzie rozszerzony względem obecnego i będzie obejmował nie tylko granice jednostek administracyjnych kraju (gmin, powiatów i województw), ale także rejonów statystycznych i obwodów spisowych GUS. Podsumowując, w opracowaniu starano się zwrócić uwagę na możliwości zastosowania bardziej szczegółowego podziału powierzchniowego, i co za tym idzie odpowiedniej możliwości bardziej rozbudowanych analiz przestrzennych (mogą one zresztą znaleźć zastosowanie w różnych dziedzinach analiz naukowych i prac monitoringowych, nie tylko na potrzeby zagospodarowania i ładu przestrzennego). Przeprowadzona kwerenda pokazuje jednak, że aby do tego doszło, konieczne jest pilne ujednolicenie systemów podziałów wewnątrzgminnych, stosowanych przez różne instytucje oraz opracowanie jednolitej bazy granic miejscowości (sołectw?) w układzie wektorowym data dostępu 15 stycznia 2012 r. 51

52 6. PROPOZYCJE WSKAŹNIKÓW ŚRODOWISKOWYCH DO OCENY I MONITOROWANIA ZAGOSPODAROWANIA PRZESTRZENNEGO W GMINACH ZE SZCZEGÓLNYM UWZGLĘDNIENIEM ZAGADNIENIA ŁADU PRZESTRZENNEGO Andrzej Affek Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN 6.1. Wprowadzenie Zagospodarowanie przestrzenne to aktualny stan przestrzeni, wynikający z prowadzonej gospodarki przestrzennej. Polskie ramy prawne zagospodarowania przestrzennego stanowi Ustawa o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym z dnia 27 marca 2003 r. Zgodnie z literą prawa planowanie przestrzenne polegające na przeznaczaniu terenów na określone cele oraz ustalaniu zasad ich zagospodarowania i zabudowy ma za podstawę swych działań przyjmować ład przestrzenny i zrównoważony rozwój. W ustawie ład przestrzenny jest definiowany jako takie ukształtowanie przestrzeni, które tworzy harmonijną całość oraz uwzględnia w uporządkowanych relacjach wszelkie uwarunkowania i wymagania funkcjonalne, społeczno-gospodarcze, środowiskowe, kulturowe oraz kompozycyjno-estetyczne. Rozwój zrównoważony z kolei definiowany jest w Ustawie Prawo Ochrony Środowiska z dnia 27 kwietnia 2001 r. jako taki rozwój społeczno-gospodarczy, w którym następuje proces integrowania działań politycznych, gospodarczych i społecznych, z zachowaniem równowagi przyrodniczej oraz trwałości podstawowych procesów przyrodniczych, w celu zagwarantowania możliwości zaspokajania podstawowych potrzeb poszczególnych społeczności lub obywateli zarówno współczesnego pokolenia, jak i przyszłych pokoleń. Jednym ze sposobów konkretyzacji paradygmatu rozwoju zrównoważonego jest koncepcja ładu zintegrowanego, postrzeganego jako suma pięciu ładów: ekonomicznego, społecznego, środowiskowego, przestrzennego i instytucjonalno-politycznego (Borys 2011). Ład zintegrowany definiowany jest jako pozytywny stan docelowy zmian łączący w spójny, niesprzeczny sposób łady składowe i stanowi istotę benchmarkingową (doskonalenia poprzez porównanie do wzorca) rozwoju zrównoważonego. Rozwój zrównoważony nie jest tożsamy z ładem zintegrowanym, ponieważ pierwsze pojęcie to proces, a drugie to stan docelowy zmian rozwojowych (Borys 2011). Z powyższego wynika, że wymienione niezależnie przez ustawodawcę dwie podstawy planowania przestrzennego (ład przestrzenny i rozwój zrównoważony) są ze sobą nierozerwalnie związane. Ład przestrzenny może być rozumiany jako jeden z wymiarów stanu docelowego osiągniętego na drodze rozwoju zrównoważonego. W praktyce planowania strategicznego wyodrębnia się w zależności od poziomu zarządzania trzy bądź cztery łady (przez włączenie ładu instytucjonalno-politycznego do ładu społecznego lub ładu przestrzennego do ładu środowiskowego) (Ryc. 6.1). 52

53 Ryc Ład zintegrowany jako zespolenie ładu gospodarczego, społecznego i środowiskowego (Borys 2011). W dotychczasowych opracowaniach dotyczących ładu zintegrowanego na poziomie gmin ład przestrzenny był ujmowany łącznie z ładem środowiskowym (np. Borys 2004, System Analiz Samorządowych: Ład środowiskowy Osiemnaście z 27 zasad zrównoważonego rozwoju przyjęte w Karcie Ziemi na Szczycie Ziemi w Rio de Janeiro w czerwcu 1992 roku odnoszą się do ładu środowiskowego. Także polityka ekologiczna Unii Europejskiej i Polityka Ekologiczna Państwa zawiera listę celów, których przedmiotem jest osiągnięcie ładu środowiskowego i które należy brać pod uwagę przy opracowaniu koncepcji i studiów przestrzennego zagospodarowania. Ład środowiskowy wiąże się ściśle z pojęciem kapitału naturalnego oraz z zasadą jego trwałości. Tworzenie i utrzymanie tego ładu oznacza konieczność realizacji takiej koncepcji rozwoju, który pozwala posiadane dziedzictwo środowiska przyrodniczego utrzymać w nienaruszonym stanie, czyli pozwala przekazać posiadany kapitał, zawierający warunki dla zapewnienia jakości życia przyszłych pokoleń, co jest realizacją głównej zasady rozwoju zrównoważonego (Borys 2008). W niniejszym opracowaniu przyjmuje się za Borysem (2008) następujący podział dziedzinowy ładu środowiskowego. Tabela 6.1. Dziedziny ładu środowiskowego 1. Jakość (w tym ekologizacja) planowania przestrzennego 2. Ochrona przyrody i krajobrazu 3. Ochrona i zrównoważony rozwój lasów 4. Ochrona gleb i odpady 5. Ochrona zasobów kopalin 6. Ochrona wód (powierzchniowych i podziemnych; zasoby, jakość; zanieczyszczenie, zużycie, stosunki wodne i ochrona przed powodzią) 7. Ochrona powietrza atmosferycznego (jakość, emisje, ochrona klimatu) 8. Ochrona klimatu akustycznego (jakość klimatu, emisje, oddziaływanie hałasu) 53

54 9. Energia odnawialna (wykorzystanie) 10. Bezpieczeństwo biologiczne, chemiczne, elektromagnetyczne i przeciwdziałanie skutkom awarii przemysłowych Źródło: Borys, 2008 Kształtowanie struktur przestrzennych jest działaniem, które w ogromnym stopniu wpływa na środowisko przyrodnicze. Jest ono warunkowane jego walorami i ograniczeniami. Procesy kształtowania ładu środowiskowego mają więc swój wymiar ściśle środowiskowy (np. elementy jakości środowiska itp.), ale także ekonomiczny, społeczny i przestrzenny. Niniejsze opracowanie skoncentrowane będzie na przestrzennym wymiarze ładu środowiskowego Cel pracy Celem pracy jest: przegląd informacji dostępnych w istniejących bazach danych pod kątem ich przydatności do budowy wskaźników do oceny przestrzennego wymiaru ładu środowiskowego w gminach, zaproponowanie wskaźników do oceny przestrzennego wymiaru ładu środowiskowego w gminach Wskaźniki ładu środowiskowo-przestrzennego W celu równoważenia rozwoju polityka ekologiczna, jako polityka dziedzinowa polityki zrównoważonego rozwoju musi być formułowana i implementowana na każdym poziomie zarządzania (międzynarodowym, narodowym, regionalnym i lokalnym), a postęp w kierunku dochodzenia do zrównoważonego rozwoju w aspekcie środowiskowym musi być mierzalny. Dlatego też mierzalność ładu środowiskowego ma tu kluczowe znaczenie. Jest to trudny problem, ponieważ mierzalność żąda wymiernego spojrzenia na to, co koncepcja zrównoważonego rozwoju w odniesieniu do ładu środowiskowego znaczy w rzeczywistości i w praktyce. W odpowiedzi na to zapotrzebowanie tworzy się wskaźniki ładu środowiskowego, mające w sposób wymierny i precyzyjny określić, na jakim etapie dana jednostka aktualnie się znajduje na drodze do osiągnięcia stanu wzorcowego. Najwięcej wskaźników odnosi się do skali krajowej i wojewódzkiej. Niewiele powstało do tej pory propozycji wskaźników odnoszących się do skali lokalnej i równocześnie mierzalnej w każdej gminie. Niewątpliwie wartościową propozycją jest grupa wskaźników ładu środowiskowego w Systemie Analiz Samorządowych (SAS), jednak słabą stroną tego projektu jest tworzenie wskaźników ogólnopolskich jedynie na danych statystycznych zawartych w Bazie Danych Lokalnych GUS, które nie są w stanie dostarczyć miar dla wszystkich dziedzin ładu środowiskowego. 54

55 6.5. Kryteria tworzenia wskaźników i wymogi poprawności Stan środowiska jest wypadkową olbrzymiej ilości czynników zarówno po stronie presji antropogenicznej, działań zapobiegawczych, jak i procesów przyrodniczych przebiegających w obrębie poszczególnych ekosystemów (Borys 2004). Aby możliwa była ocena stanu środowiska, należy wypracować zestaw wskaźników środowiskowych, które mogłyby być podstawą do monitorowania realizacji celów i działań służących wprowadzaniu idei zrównoważonego rozwoju. W literaturze i praktyce istnieje wiele propozycji klasyfikacji wskaźników środowiskowych. Wskaźniki środowiskowe są dzielone na podzbiory według różnych kryteriów. Z reguły są one ściśle związane z celami środowiskowymi zrównoważonego rozwoju. Różnią się one jednak często zarówno zakresem obserwacji, jak i stopniem szczegółowości. W niniejszej pracy proponuje się (za: Borys 2004) następujące komplementarne kryteria tworzenia wskaźników ładu środowiskowego: Kryteria merytoryczne o kryterium dziedzinowe (tematyczne, sektorowe), o kryterium realizacji celów, w tym skuteczności i efektywności, o kryterium realizacji zasad, o kryterium przyczynowo-skutkowe (model P-S-R: presji, stanu, reakcji), o kryterium ważności wskaźnika. Kryterium przestrzenne (poziomu zarządzania) Kryteria formalne o kryterium funkcji preferencji wartości wskaźnika, o kryterium skali pomiaru wartości wskaźnika, o kryterium stopnia agregacji. Ogólna charakterystyka ram tworzenia wskaźników w niniejszym opracowaniu opisana jest w Tabeli 6.2. Konstrukcja wskaźników opierała się na ogólnie przyjętych zasadach poprawności tworzenia wskaźników (Tabela 6.3). Tabela 6.2. Kryteria tworzenia wskaźników i ich ogólna charakterystyka Kryterium główne merytoryczne Kryterium cząstkowe dziedzinowe realizacji celów realizacji zasad przyczynowoskutkowe ważności wskaźnika Charakterystyka wskaźników przyporządkowane dziedzinom ładu środowiskowego zaproponowanym przez Borysa (2008) (Tabela 6.1) określają stopień realizacji celów określonych w aktualnej Polityce Ekologicznej Państwa określają stopień realizacji zasad zrównoważonego rozwoju określonych w Karcie Ziemi oraz aktach prawnych UE i Polski w miarę możliwości określają stan środowiska, przy braku takiej możliwości presję, w ostatniej kolejności reakcję podstawowe (kluczowe), przy braku takiej możliwości wspomagające przestrzenne - poziom lokalny: gminy (NUTS5) 55

56 formalne Źródło: opracowanie własne. funkcji preferencji wartości wskaźnika skali pomiaru wartości wskaźnika stopnia agregacji zawsze podlegają wartościowaniu, są stymulatorami (wyższy wynik jest pożądany) lub regresorami (niższy wynik jest pożądany) wartości na skali ilorazowej możliwie wysoka złożoność w ramach danej dziedziny Tabela 6.3. Kryteria poprawności konstruowania wskaźników i stawiane im wymogi. Kryterium Znaczenie z punktu widzenia polityki ekologicznej oraz użyteczności dla podmiotów wykorzystujących Wymogi - wskaźnik powinien: odzwierciedlać w sposób reprezentatywny warunki środowiskowe, zagrożenie dla środowiska oraz podejmowane przez społeczeństwo środki zaradcze, być prosty w konstrukcji, łatwy w interpretacji oraz zdolny do ukazywania trendów rozwojowych, wykazywać zmiany w środowisku i antropopresji, stwarzać podstawę dla porównań między gminami, mieć zastosowanie w odniesieniu do problemów środowiskowych o znaczeniu lokalnym. Analityczna poprawność Mierzalność Źródło: Borys 2004; zmienione. mieć właściwe podstawy naukowe i techniczne, być oparty na standardach międzynarodowych i międzynarodowym konsensusie co do jego ważności, być sformułowany w postaci nadającej się do zastosowania w modelach ekonomicznych, prognozach i systemach informacyjnych. Opierać się na danych: - bezpośrednio dostępnych lub dostępnych przy rozsądnej relacji korzyści do kosztów, - właściwie udokumentowanych i o określonej jakości, - regularnie uaktualnianych zgodnie z wiarygodnymi procedurami. Każde odstępstwo od któregoś z powyższych wymogów jest wyraźnie zaznaczone przy opisie wskaźnika i jest spowodowane brakiem wyższej jakości danych. Wskaźniki będą obliczane na podstawie dwóch podstawowych typów źródeł: 1. Banku Danych Lokalnych (BDL) dane statystyki publicznej dostępne bezpłatnie w Internecie na stronie Dla każdej gminy można w nim uzyskać ponad 2000 zmiennych dla każdego roku i na tej podstawie budować moduł wskaźnikowy. Dane te są przekazywane do BDL-u z jednostek samorządu terytorialnego i organów administracji publicznej w okresowych raportach. Do tworzenia wskaźników wykorzystano jedynie te dane, których zbieranie jest kontynuowane i których podstawową jednostką odniesienia jest gmina (NUTS5). 2. Przestrzennych i statystycznych baz danych będących w posiadaniu państwowych i prywatnych instytucji i sieci o randze centralnej: a. GDOŚ Generalna Dyrekcja Ochrony Środowiska, b. GIOŚ Główny Inspektorat Ochrony Środowiska, c. GUGIK Główny Urząd Geodezji i Kartografii, d. IB UJ - Instytut Botaniki Uniwersytetu Jagiellońskiego, e. IBL Instytut Badawczy Leśnictwa, 56

57 f. IJHARS Inspektorat Jakości Handlowej Artykułów Rolno-Spożywczych, g. IUNG - Instytut Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa h. KSIB - Krajowa Sieć Informacji o Bioróżnorodności, i. KZGW - Krajowy Zarząd Gospodarki Wodnej, j. MRiRW Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, k. MŚ Ministerstwo Środowiska, l. PIG - Państwowy Instytut Geologiczny, m. PGL LP Państwowe Gospodarstwo Leśne Lasy Państwowe n. UKE Urząd Komunikacji Elektronicznej, o. URE Urząd Regulacji Energetyki. Szczegółowe informacje odnośnie baz danych będących w posiadaniu powyższych instytucji i wykorzystanych do budowy wskaźników są zamieszczone pod opisami wskaźników danej dziedziny ładu środowiskowego. Cennym źródłem metadanych o bazach zgromadzonych w kilkunastu instytucjach zajmujących się tematyką środowiskową jest internetowy Przewodnik po bazach danych i rejestrach resortu środowiska ( _i_rejestry_w_resorcie_srodowiska/), będący częścią składową Centrum Informacji o Środowisku. Treści tam zawarte mogą okazać się przydatne do szybkiego uzyskania dodatkowych informacji o wymienionych poniżej bazach i instytucjach administrujących nimi. 57

58 6.6. Dziedziny ładu środowiskowego z przyporządkowanymi im wskaźnikami wraz z opisem źródeł i dostępności danych Jakość planowania przestrzennego Tabela 6.4. Jakość planowania przestrzennego - wskaźniki Nazwa wskaźnika Kod Opis Opis matematyczny Źródła Tereny wymagające zagospodarowania Zabudowa na terenach osuwiskowych Zabudowa na terenach zalewowych EKO1 EKO2 EKO3 Udział terenów różnych (x) do powierzchni gminy (y). Stosunek udziału zabudowy na obszarach narażonych na osuwiska (x) w obszarach osuwisk (y) do udziału obszarów osuwisk (y) w obszarze gminy (z). Stosunek udziału powierzchni obszarów zabudowy zagrożonej powodzią (x) w obszarach zagrożonych powodzią (y) do udziału obszarów zalewowych w obszarze gminy (z). x, y BDL x, y GUGIK, PIG, z - BDL x, y GUGIK, KZGW, z - BDL Dane statystyczne (S) / Przestrzenne (P) Stymulator (S) / Regresor (R) Presja (P) / Stan (S) / Reakcja (R) S R S Przedział wartości 0-100% P R S 0- P R S 0- Znaczenie Bezpośrednia miara zagospodarowania przestrzeni Miara bezpośrednia względna skłonności do zabudowywania terenów osuwiskowych Miara bezpośrednia względna skłonności do zabudowywania terenów powodziowych Objaśnienia: KZGW Krajowy Zarząd Gospodarki Wodnej, GUGIK Główny Urząd Geodezji i Kartografii, PIG Państwowy Instytut Geologiczny, BDL Bank Danych Lokalnych GUS. Źródło: opracowanie własne. Uwagi W BDL na poziomie gmin od 2011 Baza SOPO (PIG) niepełna - 58

59 Zgodnie z Załącznikiem 6. do Rozporządzenia w sprawie ewidencji gruntów i budynków (EGIB) tereny różne to grunty, których nie można zaliczyć do innych użytków, przede wszystkim grunty przeznaczone do rekultywacji oraz niezagospodarowane grunty zrekultywowane. Do terenów przeznaczonych do rekultywacji zalicza się zdegradowane lub zdewastowane grunty, takie jak: nieczynne hałdy, wysypiska, zapadliska, tereny po działalności przemysłowej i górniczej oraz po poligonach wojskowych, dla których właściwe organy zatwierdziły projekty rekultywacji. Zgodnie z aktualną wiedzą GUGIK dane na temat terenów różnych łącznie z danymi o pozostałych typach terenu wymienionych w Załączniku 6. mają być od 2011 roku dostępne w Bazie Danych Lokalnych z agregacją na poziomie gmin. Dane przestrzenne terenów zagrożonych ruchami masowymi wraz z atrybutami zamieszczone są w Systemie Osłony Przeciwosuwiskowej (SOPO), prowadzonym przez Państwowy Instytut Geologiczny (PIG). Dane udostępniane są na wniosek zainteresowanych oraz na stronie internetowej Szczegółowa mapa (1:10 000) SOPO rozmieszczenia terenów zagrożonych osuwiskami na obszarze Karpat ma być ukończona planowo do 2018 roku. Wstępne rozmieszczenie terenów predysponowanych do osuwisk poza Karpatami jest dostępne w skali 1: Dane dotyczące obszarów zagrożonych powodzią znajdują się w posiadaniu Krajowego Zarządu Gospodarki Wodnej (KZGW). W 2010 roku przeprowadzona została wstępna ocena ryzyka powodziowego (WORP), będąca pierwszym z czterech dokumentów planistycznych wymaganych Dyrektywą 2007/60/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 23 października 2007 r. w sprawie oceny ryzyka i zarządzania nim (Dyrektywa Powodziowa). WORP została opracowana w ramach projektu Informatyczny System Osłony Kraju przed nadzwyczajnymi zagrożeniami (ISOK) realizowanego przez Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej - PIB (IMGW) w konsorcjum z Krajowym Zarządem Gospodarki Wodnej (KZGW), Głównym Urzędem Geodezji i Kartografii (GUGiK), Rządowym Centrum Bezpieczeństwa (RCB) oraz Instytutem Łączności. WORP w postaci map obszarów narażonych na niebezpieczeństwo powodzi, czyli obszarów, na których istnieje znaczące ryzyko powodziowe lub na których wystąpienie dużego ryzyka jest prawdopodobne, dostępna jest na stronie internetowej KZGW ( Obszary zagrożone powodzią we wskaźniku EKO3 to zgodnie z nomenklaturą ISOK obszary, na których wystąpienie powodzi jest prawdopodobne. Źródłem wektorowych danych przestrzennych obejmujących całą Polskę przestawiających szczegółowo tereny zabudowane i pojedyncze budynki jest Vmapa poziom 2. (dokładność odpowiadającą skali 1:50 000). Posiadaczem praw do mapy jest GUGiK Główny Urząd Geodezji i Kartografii, a organem dystrybuującym Centralny Ośrodek Dokumentacji Geodezyjnej i Kartograficznej (CODGiK). Warstwy niezbędne do obliczenia wskaźników EKO2 i EKO3 to Budynek i Teren zabudowany. Baza danych udostępniana jest za opłatą. Wadą Vmapy poziomu 2. jako materiału źródłowego do budowy wskaźników jest nieregularna jej aktualizacja. 59

60 Ochrona przyrody i krajobrazu Tabela 6.5. Ochrona przyrody i krajobrazu - wskaźniki Nazwa wskaźnika Kod Opis Opis matematyczny Źródła Ochrona cennych siedlisk Ochrona obszarów naturalnych i seminaturalnych Ochrona obszarów rolniczych Bioróżnorodność Występowanie gatunków inwazyjnych OCH1 OCH2 OCH3 OCH4 OCH5 Powierzchnia obszarów wiejskich o Wysokich Walorach Przyrodniczych (HNV) (y) objętych ochroną siedlisk SOO NATURA 2000 (x). Udział obszarów nieantropogenicznych i nierolnych objętych siecią NATURA 2000 (x) do obszarów nieantropogenicznych i nierolnych (y) Udział gospodarstw ekologicznych (x) do ogółu gospodarstw rolnych (y) Suma kwadratów (x) bazy ATPOL występowania poszczególnych gatunków rodzimych do liczby kwadratów pokrywających daną gminę (y). Suma kwadratów (x) bazy ATPOL występowania poszczególnych gatunków inwazyjnych do liczby kwadratów pokrywających daną gminę (y). i gatunek, n liczba gatunków rozpatrywanych i gatunek, n liczba gatunków rozpatrywanych 60 x GDOŚ, y MRiRW x GIOŚ, GDOŚ, y GIOŚ x- IJHARS, y- BDL x, y IB UJ, KSIB x, y IB UJ, KSIB Dane statystyczne (S) / przestrzenne (P) Stymulator (S) / Regresor (R) Presja (P)/ Stan (S)/ Reakcja (R) Przedział wartości P S R 0-100% P S R 0-100% S S S 0-100% S, P S S 0-n S, P R P 0-n Znaczenie Miara bezpośrednia ochrony wartościowych przyrodniczo terenów Stopień ochrony terenów potencjalnie cennych, w niewielkim stopniu przekształconych Pośrednia miara ochrony bioróżnorodności i zasobów naturalnych Miara bezpośrednia szacunkowa bioróżnorodności Miara bezpośrednia szacunkowa ekspansji gatunków inwazyjnych Uwagi Tylko obszary wiejskie gmin - - Wybór gatunków po konsultacji ze specjalistami Wybór gatunków po konsultacji ze specjalistami Objaśnienia: GDOŚ Generalna Dyrekcja Ochrony Środowiska, MRiRW Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, GIOŚ - Główny Inspektorat Ochrony Środowiska, IJHARS Inspektorat Jakości Handlowej Artykułów Rolno-Spożywczych, IB UJ - Instytut Botaniki Uniwersytetu Jagiellońskiego, KSIB - Krajowa Sieć Informacji o Bioróżnorodności, ATPOL - ang. Atlas of Poland, BDL Bank Danych Lokalnych GUS. Źródło: opracowanie własne.

61 Europejska Sieć Ekologiczna Natura 2000 jest systemem ochrony zagrożonych składników różnorodności biologicznej kontynentu europejskiego wdrażanym od 1992 r. w sposób spójny pod względem metodycznym i organizacyjnym na terytorium wszystkich państw członkowskich Unii Europejskiej. Departament Obszarów NATURA 2000 Generalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska posiada kompleksowe informacje dotyczące obszarów sieci Natura 2000, w tym specjalnych obszarów ochrony siedlisk (SOO). Rejestry, dane przestrzenne (GIS) i opisowe są dostępne na stronie internetowej: W grudniu 2009 r. Instytut Geodezji i Kartografii opracował na zlecenie Ministerstwa Rolnictwa mapę Obszarów Wiejskich Polski o Wysokich Walorach Przyrodniczych (HNV). Wyznaczenie obszarów o wysokich walorach przyrodniczych, ich inwentaryzacja i monitoring stanowią podstawę do zapewnienia ochrony naturalnego dziedzictwa związanego z tradycyjnym krajobrazem rolniczym i różnorodnością biologiczną. Projekt związany z wyznaczaniem HNV jest jedną z wielu inicjatyw Unii Europejskiej wiążących tematykę środowiskową z rolnictwem, mającą na celu ochronę i powstrzymywanie utraty różnorodności biologicznej. Opracowana metoda wyznaczania obszarów cennych przyrodniczo uwzględnia ogólne założenia wydzielenia obszarów HNV opisane w dokumencie Guidance Document to the Member States (2008). Wydzielenie obszarów nieantropogenicznych i nierolnych możliwe jest na podstawie mapy użytkowania ziemi Corine Land Cover (CLC), której dysponentem jest Główny Inspektorat Ochrony Środowiska (GIOŚ). Mapa CLC dla Polski opracowana została na podstawie wizualnej interpretacji zdjęć satelitarnych dla stanu z 2000 i 2006 roku zgodnie z jednolitą dla całej Europy legendą CORINE (Coordination of Information on the Environment) Land Cover. Mapa dostępna jest nieodpłatnie na stronie internetowej Głównego Inspektoratu Ochrony Środowiska: Rolnictwo ekologiczne to najbardziej przyjazna środowisku produkcja rolnicza. Dzięki uprawie bez agrochemii i kontrolowanym metodom produkcji, rolnictwo ekologiczne przyczynia się do zachowania bioróżnorodności i ochrony zasobów naturalnych, a także produkcji żywności o wysokiej jakości. Organem gromadzącym, przechowującym i przetwarzającym informacje o producentach w rolnictwie ekologicznym jest Inspektorat Jakości Handlowej Artykułów Rolno-Spożywczych (IJHARS). Dane są udostępniane na wniosek zainteresowanych. Obecnie największą bazą występowania i rozmieszczenia gatunków organizmów żywych w Polsce jest Krajowa Sieć Informacji o Bioróżnorodności (KSIB) ( prowadzona w ramach międzynarodowego systemu GBIF (Global Biodiversity Information Facility). Do KSIB-u przystąpiło kilkanaście ośrodków badawczych gromadzących dane z zakresu różnorodności biologicznej. Dane w bazie mają przestrzenne referencje odnoszące się do siatki kwadratów UTM lub ATPOL o boku 10 km. ATPOL (ang. Atlas of Poland) to atlas występowania roślin naczyniowych opracowany przez zespół badaczy z Instytutu Botaniki Uniwersytetu Jagiellońskiego wykorzystującą autorską metodę kartogramu opartą na siatce kwadratów o boku 10 km pokrywającej cały kraj (3646 kwadratów). Baza KSIB, a także obecnie będąca jej częścią baza ATPOL jest udostępniana na podstawie odpowiednich umów. 61

62 Ochrona i zrównoważony rozwój lasów Tabela 6.6. Ochrona i zrównoważony rozwój lasów - wskaźniki Nazwa wskaźnika Pożary lasów Zbiorowiska zastępcze Zalesianie Uszkodzenia drzewostanów Ochrona cennych siedlisk leśnych Kod Opis Opis matematyczny Źródła LAS1 LAS2 LAS3 LAS4 LAS5 Powierzchnia spalonego lasu (x) do powierzchni lasu (y). Udział leśnych zbiorowisk zastępczych (x) do całkowitej powierzchni lasu (y). Zalesianie gruntów nieleśnych (x) do gruntów nieleśnych przeznaczonych do zalesienia (y). Średnia ważona wskaźnika uszkodzenia drzewostanów (d) (wskaźnik uszkodzenia drzewostanów to procent drzew w lesie z defoliacją powyżej 25%). Udział powierzchni Lasów o Szczególnych Walorach Przyrodniczych (HCVF) (x) do powierzchni Lasów Państwowych (y). x powierzchnia lasu o wskaźniku uszkodzenia drzewostanów d x - IBL, y BDL Dane statystyczne (S) / Przestrzenne (P) Stymulator (S) / Regresor (R) Presja (P) / Stan (S) / Reakcja (R) Przedział wartości S R P 0-100% x, y PGL LP P R S 0-100% x, y- BDL S S R 0-100% x, d PGL LP x, y PGL LP P R R 0-100% P S R 0-100% Znaczenie Miara ochrony przed pożarem Miara ekologiczna zagospodarowania gruntów leśnych Miara realizacji polityki wzrostu lesistości Miara zdrowotności lasów; pośrednia miara wielkości zanieczyszczeń antropogenicznych Miara bezpośrednia ochrony wartościowych przyrodniczo kompleksów leśnych LP Objaśnienia: IBL Instytut Badawczy Leśnictwa, PGL LP Państwowe Gospodarstwo Leśne Lasy Państwowe, BDL Bank Danych Lokalnych GUS. Źródło: opracowanie własne. Uwagi Należałoby uwzględnić typ siedliska (różna podatność)

63 Podstawowym źródłem danych o lasach jest baza Systemu Informatycznego Lasów Państwowych (SILP) prowadzona przez Zakład Informatyki Państwowego Gospodarstwa Leśnego Lasy Państwowe. Poszczególne podsystemy SILP odpowiedzialne są za wspomaganie wykonania i planowania działań z zakresu urządzania, hodowli, użytkowania, ochrony lasu i gospodarki łowieckiej. Bazy zawierają informacje wprowadzane przez poszczególne nadleśnictwa takie jak: opis taksacyjny lasu, plany wieloletnie i roczne wraz z informacją o ich realizacji, informacje dotyczące stanu zdrowotnego lasu, siedlisk, zbiorowisk, gatunków drzew włącznie z danymi przestrzennymi GIS. Jawna część informacji udostępniana jest na wniosek zainteresowanych. Źródłem uzupełniającym danych o lasach jest Instytut Badawczy Leśnictwa (IBL), prowadzący, m.in. Krajowy System Informacji o Pożarach Lasu (KSIPL), a także realizujący na zlecenie Głównego Inspektoratu Ochrony Środowiska (GIOŚ) Państwowy Monitoring Lasów ( W bazie KSIPL od 2007 r. gromadzone są dane pochodzące z dwóch niezależnych systemów informacji o pożarach lasu i terenów niezagospodarowanych - wykorzystywanych przez Komendę Główną Państwowej Straży Pożarnej (system EWID) i Lasy Państwowe System Informatyczny Lasów Państwowych (SILP). Ponadto do bazy są wprowadzane bezpośrednio meldunki o pożarach w parkach narodowych. Baza jest dostępna pod adresem ( po informacje o wyższej szczegółowości należy zgłosić się do IBL. Stan uszkodzenia lasów w Polsce jest oceniany corocznie w ramach programu monitoringu lasu, będącego jednym z elementów systemu Państwowego Monitoringu Środowiska. W tym wypadku także szczegółowe informacje udzielane są w IBL. Lasy HCVF (skrót od angielskiej nazwy: High Conservation Value Forest- polska nazwa: Lasy o szczególnych walorach przyrodniczych) są wyznaczane z wykorzystaniem adoptowanych do warunków polskich Kryteriów wyznaczania Lasów o szczególnych walorach przyrodniczych Polsce, autorstwa Związku Stowarzyszeń Grupa Robocza FSC Polska. Procedura wyznaczania tych lasów i zasad gospodarowania w nich realizowana jest po konsultacjach z samorządami, organizacjami pozarządowymi i środowiskami naukowymi. Przyznanie lasom jednej z sześciu kategorii HCVF powoduje ograniczenie ich funkcji gospodarczej na rzecz funkcji ekologicznych. Dane przestrzenne dotyczące lasów HCVF są wprowadzane przez poszczególne nadleśnictwa do bazy Systemu Informatycznego Lasów Państwowych (SILP) administrowanej przez Zakład Informatyki Państwowego Gospodarstwa Leśnego Lasy Państwowe. 63

64 Ochrona gleb i odpady Tabela 6.7. Ochrona gleb i odpady wskaźniki Nazwa wskaźnika Erozja gleb Odpady składowane Odpady odzyskane Kod Opis Opis matematyczny Źródła GLE1 GLE2 GLE3 Udział gleb narażonych na erozję użytkowanych rolniczo (x) do ogółu gleb narażonych na erozję (y) Udział odpadów komunalnych zdeponowanych na składowiskach (x) do ogółu zebranych (y). Odpady poddane odzyskowi (x) do wytworzonych w przemyśle (y). x- IUNG, GIOŚ, y - IUNG Dane statystyczne (S) / Przestrzenne (P) Stymulator (S) / Regresor (R) Presja (P) / Stan (S) / Reakcja (R) Przedział wartości P R P 0-100% x, y - BDL S R P 0-100% x, y - BDL S S P 0-100% Znaczenie Miara erozji gleb spowodowana działalnością człowieka Miara częstości stosowania najmniej pożądanej metody postępowania z zebranymi odpadami. Miara wtórnego wykorzystania odpadów przemysłowych Objaśnienia: IUNG - Instytut Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa, GIOŚ - Główny Inspektorat Ochrony Środowiska, BDL Bank Danych Lokalnych GUS. Źródło: opracowanie własne. Uwagi Wydzielenie obszarów użytkowanych rolniczo (gruntów ornych) możliwe jest na podstawie mapy użytkowania ziemi Corine Land Cover (CLC), której dysponentem jest Główny Inspektorat Ochrony Środowiska (GIOŚ). Mapa dostępna jest nieodpłatnie na stronie internetowej Głównego Inspektoratu Ochrony Środowiska: Mapy erozji gleb (obszarów narażonych na erozję mapa poglądowa, występowania erozji gleb mapa szczegółowa) są w posiadaniu Instytutu Upraw Nawożenia i Gleboznawstwa w Puławach (IMUZ). IMUZ udostępnia materiały za odpłatnością. 64

65 Ochrona zasobów kopalin Tabela 6.8. Ochrona zasobów kopalin - wskaźniki Nazwa wskaźnika Zużycie gazu Eksploatacja kopalin Rezerwy kopalin Kod Opis Opis matematyczny Źródła KOP1 KOP2 KOP3 Stosunek zużycia gazu ziemnego (x) do liczby ludności (y). Wielkość wydobycia (x) do zasobności złóż zagospodarowanych (y) Różnica zasobności złóż udokumentowanych (y) i zagospodarowanych (x) do złóż udokumentowanych (y) Dane statystyczne (S) / Przestrzenne (P) Objaśnienia: PIG - Państwowy Instytut Geologiczny, BDL Bank Danych Lokalnych GUS. Źródło: opracowanie własne. Stymulator (S) / Regresor (R) Presja (P) / Stan (S) / Reakcja (R) Przedział wartości x, y - BDL S R P 0- x, y - PIG S, P R P 0-100% x, y - PIG S, P S S 0-100% Znaczenie Miara tempa zużycia zasobów gazu ziemnego Miara bezpośrednia tempa eksploatacji kopalin Miara bezpośrednia rezerw złóż kopalnych Uwagi - Wybór konkretnych surowców po konsultacji ze specjalistami Wybór konkretnych surowców po konsultacji ze specjalistami Przestrzenna (GIS) relacyjna baza danych gospodarki i ochrony bogactw mineralnych Polski MIDAS prowadzona przez Państwowy Instytut Geologiczny zawiera informacje o udokumentowanych zasobach złóż kopalin, stopniu ich rozpoznania oraz stanie zagospodarowania, rocznych zmianach zasobów i wykorzystania surowców mineralnych. Baza dostępna jest na stronie internetowej a dane zbiorcze prezentowane są na stronie Pomocnicza informacja przestrzenna ułatwiającą lokalizację złóż udokumentowanych i zagospodarowanych zawarta jest w wektorowej Mapie Geośrodowiskowej (MGśP) opracowanej przez PIG z dokładnością odpowiadającą skali 1: Mapa ta swym zasięgiem pokrywa cała Polskę i jest udostępniana odpłatnie. 65

66 Ochrona wód Tabela 6.9. Ochrona wód - wskaźniki Nazwa wskaźnika Kod Opis Opis matematyczny Źródła Oczyszczanie ścieków Liczba szamb na km2 Jakość wód powierzchniowych Jakość wód podziemnych Pobór wód podziemnych WOD1 WOD2 WOD3 WOD4 WOD5 Udział ścieków oczyszczonych (x) w ściekach przemysłowych i komunalnych wymagających oczyszczania (y) odprowadzonych do wód lub do ziemi w ciągu roku Gospodarstwa niekorzystające z kanalizacji do powierzchni gminy Średni stan ekologiczny jednolitych części wód (JCW) powierzchniowych Średni stan ekologiczny jednolitych części wód (JCW) podziemnych Udział poboru wód podziemnych na potrzeby przemysłu (x) do całkowitego zużycia wody w przemyśle (y) x korzystający z kanalizacji, y - ogół ludności z pow. gminy Dane statystyczne (S) / Przestrzenne (P) Stymulator (S) / Regresor (R) Presja (P) / Stan (S) / Reakcja (R) Przedział wartości x, y - BDL S S P 0-100% x, y, z - BDL S R P 0- k - KZGW S R S 1-5 k - KZGW, PIG S R S 1-5 x, y - BDL S R P 0-100% Objaśnienia: KZGW - Krajowy Zarząd Gospodarki Wodnej, PIG - Państwowy Instytut Geologiczny, BDL Bank Danych Lokalnych GUS. Źródło: opracowanie własne. Znaczenie Miara realizacji polityki ekologicznej w obszarze gospodarki ściekami Orientacyjna miara zagrożenia zanieczyszczenia wód ściekami Miara bezpośrednia zanieczyszczenia wód powierzchniowych Miara bezpośrednia zdatności wód podziemnych Miara bezpośrednia eksploatacji zasobów wód podziemnych w przemyśle Uwagi

67 W ramach Państwowego Monitoringu Środowiska (PMŚ) realizowany jest monitoring wód powierzchniowych, prowadzony przez Wojewódzkie Inspektoraty Ochrony Środowiska (WIOŚ). Dane z monitoringu nie są jednak wystarczająco szczegółowe, aby można było jedynie na ich podstawie budować wskąźniki na poziomie gmin. Ocena stanu ekologicznego wód powierzchniowych prowadzona jest w jednolitych częściach wód powierzchniowych (JCW), z których każda oznacza oddzielny i znaczący ich element, taki jak: jezioro, sztuczny zbiornik wodny, strumień, rzeka, kanał lub ich części. Stan ekologiczny JCW powierzchniowych klasyfikuje się przez nadanie im jednej z pięciu klas jakości: I klasa - stan bardzo dobry, II klasa - stan dobry, III klasa stan umiarkowany, IV klasa - stan słaby, V klasa - stan zły. Bazą danych wód powierzchniowych odpowiednią do budowy wskaźników dysponuje Krajowy Zarząd Gospodarki Wodnej (KZGW). W bazie gromadzone są dane przestrzenne (GIS) wraz z opisem stanu jakościowego, hydromorfologicznego i zagrożeń JCW powierzchniowych. W ramach PMŚ realizowany jest także monitoring wód podziemnych prowadzony przez Państwowy Instytut Geologiczny (PIG) na zlecenie Głównego Inspektoratu Ochrony Środowiska (GIOŚ). Wyniki badań gromadzone są w bazie Monitoring wód podziemnych, która funkcjonuje w PIG. Corocznie Główny Inspektorat Ochrony Środowiska (GIOŚ) otrzymuje wyniki badań jakości zwykłych wód podziemnych wraz z klasyfikacją jakości wód podziemnych w punktach badawczych oraz oceną stanu jednolitych części wód podziemnych. GIOŚ jest dysponentem wyników badań monitoringowych. Aktualnie w bazie Monitoringu wód podziemnych znajdują się 9790 analiz fizykochemicznych próbek wód podziemnych pobranych z punktów sieci krajowej od 1991 roku. Państwowy Instytut Geologiczny po uzyskaniu zgody GIOŚ udostępnia wyniki badań zainteresowanym instytucjom po kosztach przygotowania tych danych. Uzupełnieniem tej bazy może być Baza Danych Głównych Zbiorników Wód Podziemnych (GZWP) także administrowana przez PIG. Baza zawiera klasyfikację GZWP według wykorzystania zasobów, jakości wód podziemnych, stopnia przeobrażeń antropogenicznych, odporności na zanieczyszczenia, ekonomicznego aspektu zaleceń ochronnych oraz wskaźników opłat wodnych. Pomocna do wyznaczenia jednolitych części wód podziemnych (JCW) może być baza danych KZGW zawierająca informacje na temat JCW podziemnych w tym: identyfikacji znaczących oddziaływań antropogenicznych, określenia stanu chemicznego i ilościowego części wód, celów środowiskowych dla jednolitych części wód, ocen ryzyka nieosiągnięcia celów środowiskowych. Dane z baz KZGW udostępniane są zgodnie z art. 155 ustawy z dnia 18 lipca 2001 r. - Prawo wodne (Dz.U. z 2005 r. Nr 239, poz. 2019). 67

68 Ochrona powietrza atmosferycznego Tabela Ochrona powietrza atmosferycznego - wskaźniki Nazwa wskaźnika Redukcja zanieczyszczeń uwalnianych do atmosfery Długość dróg tranzytowych na km 2 Gęstość pojazdów Kod Opis Opis matematyczny Źródła POW1 POW2 POW3 Udział zanieczyszczeń zatrzymanych lub zneutralizowanych w urządzeniach oczyszczających (x) do ogółu produkowanych zanieczyszczeń pyłowych i gazowych z zakładów szczególnie uciążliwych Długość (x) ważona (w) autostrad, dróg krajowych i wojewódzkich do pow. gminy (z) Ważona (w) liczba pojazdów (osobowe, ciągniki, ciężarowe) w powiecie (x) mnożona przez stosunek liczby ludności gminy (y) do ludności powiatu (z) na pow. gminy (w) y emitowane zanieczyszczenia x, y BDL x GUGiK z - BDL x, y, z, v - BDL Objaśnienia: GUGIK Główny Urząd Geodezji i Kartografii, BDL Bank Danych Lokalnych GUS. Źródło: opracowanie własne. Dane statystyczne (S) / Przestrzenne (P) Stymulator (S) / Regresor (R) Presja (P) / Stan (S) / Reakcja (R) S S R Przedział wartości % P R P 0- S R P 0- Znaczenie Bezpośrednia miara ochrony powietrza Szacunkowa wielkość emisji zanieczyszczeń z pojazdów jadących tranzytem (emisja liniowa) Szacunkowa wielkość emisji zanieczyszczeń z pojazdów mieszkańców danej gminy (emisja liniowa) Uwagi Możliwe ujecie zanieczyszczeń pyłowych i gazowych osobno Wagi dla klas dróg ustalane przez specjalistów (zależne od klasy drogi i liczby jezdni) Wagi dla typów pojazdów ustalane przez specjalistów 68

69 Aktualnie nie są dostępne dane dotyczące natężenia ruchu na poziomie gmin, dlatego też trzeba posiłkować się wskaźnikami szacunkowymi emisji liniowej zanieczyszczeń. Do konstrukcji wskaźnika POW2 niezbędna jest całkowita długość autostrad, dróg krajowych i wojewódzkich w gminie. Tego typu dane przestrzenne obejmujące całą Polskę są w posiadaniu Głównego Urzędu Geodezji i Kartografii (GUGIK). Dane te zawiera warstwa wektorowa Szosa Vmapy poziomu 2. (dokładność odpowiadającą skali 1:50 000). Atrybuty warstwy pozwalają wydzielić rodzaje dróg i liczbę jezdni Ochrona klimatu akustycznego Tabela Ochrona klimatu akustycznego - wskaźniki Nazwa wskaźnika Zagrożenie hałasem1 Zagrożenie hałasem2 Kod Opis Opis matematyczny Źródła HAL1 HAL2 Udział zabudowy na obszarach zagrożonych hałasem (x) (strefy buforowe od dróg, kolei, lotnisk, strzelnic i obiektów przemysłowych emitujących hałas) do ogółu zabudowy (y). Obszary narażone na hałas (x) do powierzchni gminy (y) x, y - GUGIK x GUGIK y - BDL Objaśnienia: GUGIK Główny Urząd Geodezji i Kartografii, BDL Bank Danych Lokalnych GUS. Źródło: opracowanie własne. Dane statystyczne (S) / Przestrzenne (P) Stymulator (S) / Regresor (R) Presja (P) / Stan (S) / Reakcja (R) P R S P, S R P/S Przedział wartości 0-100% 0-100% Znaczenie Szacunkowa miara stopnia narażenia ludności na hałas Szacunkowa miara obszaru ze szkodliwym klimatem akustycznym Uwagi Strefy buforowe określane przez specjalistów Hałasem (wg ustawy Prawo Ochrony Środowiska) nazywa się dźwięki o częstotliwościach od 16 Hz do Hz. W zależności od pochodzenia hałasu środowiskowego (źródła) dokonuje się jego podziału na następujące, podstawowe kategorie hałasu: komunikacyjny, a w tym: drogowy (uliczny), lotniczy, kolejowy, oraz przemysłowy. Monitoring hałasu jest częścią Państwowego Monitoringu Środowiska (PMŚ), koordynowanego przez Główny Inspektorat Ochrony Środowiska (GIOŚ). Zobowiązanym do wykonywania monitoringu hałasu w ramach PMŚ jest Wojewódzki Inspektor Ochrony Środowiska (WIOŚ). Dane z monitoringu hałasu, a także dane zbierane na zlecenie GIOŚ przez Instytut Ochrony Środowiska i firmy prywatne są wprowadzane do bazy Ochrony przed hałasem (OPH2009), obecnie nieudostępnianej publicznie. W trakcie przygotowania na zlecenie GIOŚ jest system informacyjny o środowisku EKOINFONET, który, jak powstanie, ma udostępniać publicznie m.in. dane dotyczące hałasu z bazy OPH2009. Informacje o postępie prac można uzyskać na 69

70 stronie Ciekawym źródłem informacji o zagrożeniu hałasem są mapy akustyczne, jednak zgodnie z aktualnie obowiązującym prawem są one wykonywane jedynie dla aglomeracji o liczbie ludności przekraczającej 250 tys. mieszkańców, odcinków dróg o natężeniu ruchu powyżej 6 mln pojazdów na rok, odcinków kolei o natężeniu powyżej przejazdów na rok i portów lotniczych o liczbie startów i lądowań powyżej rocznie. Mapy takie są w posiadaniu GIOŚ. Obecnie nie ma możliwości pozyskania danych bezpośrednich dotyczących zagrożenia hałasem na poziomie gminy. Także opracowane na potrzeby map akustycznych wskaźniki zagrożenia hałasem nie mają zastosowania bez szczegółowych pomiarów, niemożliwych do wykonania dla obszaru całego kraju. Źródłem pośrednim są dane przestrzenne pokazujące rozmieszczenie dróg, kolei, lotnisk i obiektów przemysłowych. Proponowanym źródłem danych są obejmujące całą Polskę warstwy wektorowe Vmapy poziomu 2. (dokładność odpowiadającą skali 1:50 000). Posiadaczem praw do mapy jest GUGiK Główny Urząd Geodezji i Kartografii, a organem dystrybuującym Centralny Ośrodek Dokumentacji Geodezyjnej i Kartograficznej (CODGiK). Warstwy niezbędne do obliczenia wskaźników HAL1 i HAL2 to Kolej, Szosa, Płyta lotniska, Droga startowa, Droga kołowania Zakład przemysłowy, Budynek i Teren zabudowany. Do każdej warstwy przypisane są atrybuty (np. czynny/nieczynny) pomagające zidentyfikować interesujące obiekty i dostosować odpowiednie strefy buforowe. Baza danych udostępniana jest za opłatą. Wadą Vmapy poziomu 2. jako materiału źródłowego do budowy wskaźników jest nieregularna jej aktualizacja Energia odnawialna (wykorzystanie) Tabela Energia odnawialna (wykorzystanie) - wskaźniki Nazwa wskaźnika Kod Opis Opis matematyczny Źródła Dane statystyczne (S) / przestrzenne (P) Stymulator (S) / Regresor (R) Presja (P) / Stan (S) / Reakcja (R) Przedział wartości Znaczenie Uwagi Zielone elektrownie ODN1 Liczba elektrowni (x) opartych na odnawialnych źródłach energii (wiatrowe, wodne, słoneczne, biogazowe, biomasowe i współspalające) na 100 km 2 y pow. gminy w km 2 x URE, y - BDL S S S 0- Miara bezwzględna (nie odnosi się do potencjału gminy) korzystania z odnawialnych źródeł energii Miara bezwzględna (nie odnosi się do potencjału gminy) korzystania z odnawialnych źródeł energii - Zielona energia ODN2 Energia (x) pochodząca z odnawialnych źródeł energii (wiatrowe, wodne, słoneczne, biogazowe, biomasowe) na 1 mieszkańca y- liczba mieszkańców gminy x URE, y - BDL S S S 0- - Objaśnienia: URE Urząd Regulacji Energetyki, BDL Bank Danych Lokalnych GUS. Źródło: opracowanie własne. 70

71 Naczelnym organem w kraju zajmującym się kwestiami energetycznymi jest Ministerstwo Gospodarki (MG). Organem raportującym do MG kontrolującym rynek energii jest Urząd Regulacji Energetyki (URE), który posiada dane dotyczące energii pozyskiwanej z Odnawialnych Źródeł Energii (OZE). URE na swojej stronie internetowej ( zamieścił mapę Polski ( z zielonymi elektrowniami z dokładnością rozmieszczenia do powiatu (Ryc. 2). Jako atrybut każdego powiatu podana jest liczba i moc elektrowni w podziale na źródło energii (wiatrowe, wodne, słoneczne, biogazowe, biomasowe i korzystające z technologii współspalania). Do uzyskania danych rozmieszczenia elektrowni na poziomie gmin niezbędny jest pisemny wniosek. Główny wskaźnik korzystania z OZE pokazujący udział energii odnawialnej w bilansie zużycia energii pierwotnej nie ma zastosowania w skali gminnej. Ryc Fragment mapy Polski przedstawiającej rozmieszczenie elektrowni korzystających z OZE. Źródło: URE. 71

72 Bezpieczeństwo biologiczne, chemiczne, elektromagnetyczne i przeciwdziałanie skutkom awarii przemysłowych Tabela Bezpieczeństwo biologiczne, chemiczne, elektromagnetyczne i przeciwdziałanie skutkom awarii przemysłowych - wskaźniki Nazwa wskaźnika Bezpieczeństwo elektromagnetyczne1 Bezpieczeństwo elektromagnetyczne2 Awaryjność GMO Kod Opis Opis matematyczny Źródła BEZ1 BEZ2 BEZ3 BEZ4 Udział zabudowy (x) na obszarach buforowych (y) od linii wysokiego napięcia, stacji bazowych telefonii komórkowej, nadajników RTV i sieci trunkingowej do ogółu zabudowy. Obszary buforowe (x) od linii wysokiego napięcia, stacji bazowych telefonii komórkowej, nadajników RTV i sieci trunkingowej do powierzchni gminy (y). Liczba zdarzeń o znamionach poważnej awarii (x) do liczby Potencjalnych Sprawców Poważnych Awarii (y). Udział upraw roślin transgenicznych do gruntów ornych pod zasiewami. Jeśli y=0, wtedy BEZ2=x x GUGIK, UKE y GUGIK x GUGIK, UKE y BDL x, y - GIOŚ x MŚ, y - BDL Dane statystyczne (S) / Przestrzenne (P) Stymulator (S) / Regresor (R) Presja (P) / Stan (S) / Reakcja (R) P R S P R P Przedział wartości 0-100% 0-100% S R S 0- S R P 0-100% Znaczenie Bezpośrednia miara stopnia wystawienia ludności na promieniowanie elektromagnetyczne Bezpośrednia miara gęstości promieniowania elektromagnetycznego Bezpośrednia względna miara zanieczyszczenia środowiska w wyniku poważnych awarii Pośredni pomiar bezpieczeństwa biologicznego. Wyraża potencjalne zagrożenie przedostania się zmienionej puli genowej do środowiska. Uwagi Wyznaczenie wielkości obszarów buforowych zależne od liczby uwzględnionych parametrów Grunty orne pod zasiewami w skali gminy dostępne z Powszechnego Spisu Rolnego Objaśnienia: GIOŚ Główny Inspektorat Ochrony Środowiska, GUGIK Główny Urząd Geodezji i Kartografii, UKE Urząd Komunikacji Elektronicznej, MŚ Ministerstwo Środowiska, BDL Bank Danych Lokalnych GUS. Źródło: opracowanie własne. 72

73 Monitoring pól elektromagnetycznych jest częścią Państwowego Monitoringu Środowiska (PMŚ), koordynowanego przez Główny Inspektorat Ochrony Środowiska. Ustawowo zobowiązanym do wykonywania w ramach PMŚ zadań związanych z okresowymi badaniami kontrolnymi poziomów pól elektromagnetycznych w środowisku jest Wojewódzki Inspektor Ochrony Środowiska (WIOŚ). Dane zebrane przez WIOŚ nie mają jednak zastosowania do budowy wskaźników w skali gminy, ponieważ podstawowym poziomem agregacji jest województwo. Ponadto monitoring w swojej istocie zakłada zbieranie jedynie losowych próbek przedmiotu badań. Antropogeniczne promieniowanie elektromagnetyczne emitowane do środowiska pochodzi przede wszystkim z sieci elektrycznej (przesyłowej i dystrybucyjnej) oraz z punktowych urządzeń nadawczo odbiorczych, czyli głównie stacji bazowych telefonii komórkowej, nadajników RTV i stacji sieci trunkingowej (np. do obsługi kolei). We wskaźniku BEZ1 i BEZ2 proponuje się uwzględnienie naziemnych linii przesyłowych o napięciu co najmniej 100kV. Firmą zarządzającą siecią przesyłową energii elektrycznej (powyżej 110kV) są Polskie Sieci Elektroenergetyczne Operator S.A. (PSE). Ze względu na wysoką wrażliwość (sensytywność) danych firma nie udostępnia precyzyjnej mapy sieci przesyłowej, na stronie PSE zamieszczona jest jedynie schematyczna sieć linii przesyłowych w Polsce. Z kolei zarządzającym siecią dystrybucyjną (do 110kV) jest kilkanaście firm (m.in. PGE Energetyka, ENEA, ENERGA, STOEN), które także nie udostępniają swoich baz danych. W takiej sytuacji dobrym źródłem danych jest topograficzna mapa wektorowa Polski Vmapa poziom 2. zgodna ze standardami NATO z dokładnością odpowiadającą skali 1: Posiadaczem praw do mapy jest GUGiK Główny Urząd Geodezji i Kartografii, a organem dystrybuującym Centralny Ośrodek Dokumentacji Geodezyjnej i Kartograficznej (CODGiK). Jedną z warstw mapy jest sieć linii przesyłowych energii elektrycznej (średniego i wysokiego napięcia). Na podstawie atrybutów warstwy (wysokość i nazwa) można wydzielić i poklasyfikować sieć wysokiego napięcia (110kV, 220kV, 400kV itd.). Baza danych wektorowych jest udostępniana odpłatnie. Organem regulacyjnym w zakresie gospodarki częstotliwościowej jest Urząd Komunikacji Elektronicznej (UKE). Na stronie internetowej UKE w zakładce wykaz pozwoleń radiowych ( znajdują się dane (m.in. współrzędne geograficzne, wysokość anteny i masztu, częstotliwość, gęstość mocy) wszystkich emitentów fal elektromagnetycznych, w tym stacji bazowych telefonii komórkowej, nadajników RTV i stacji sieci trunkingowych. Baza jest udostępniana bezpłatnie. Z punktu widzenia budowy wskaźników BEZ1 i BEZ2 wadą bazy jest fakt, że rejestruje ona nadanie praw do emisji, a nie rzeczywiste powstanie nadajnika. Do budowy powyższych wskaźników niezbędna jest także dość szczegółowa mapa rozmieszczenia zabudowy w sferze buforowej od źródeł promieniowania elektromagnetycznego. Dobrym źródłem informacji w tym zakresie są warstwy wektorowe budynek i teren zabudowany z omawianej wyżej Vmapy poziomu 2. Wadą Vmapy poziomu 2. jako materiału źródłowego do budowy wskaźników jest nieregularna jej aktualizacja. Polska jest zobowiązana dyrektywami Unii Europejskiej do prowadzenia rejestru i sporządzania rocznych raportów dotyczących zdarzeń o znamionach poważnej awarii i potencjalnych sprawców poważnych awarii. Naczelnym organem w kraju zajmującym się zbieraniem i publikowaniem powyższych danych jest Główny Inspektorat Ochrony Środowiska (GIOŚ). Na stronie internetowej GIOŚ ( zamieszczone są niezbędne do stworzenia wskaźnika BEZ3 dane wymagające jednak odpowiedniego opracowania. Na stronie są także podane wytyczne OECD do tworzenia szeregu wysublimowanych wskaźników stanu bezpieczeństwa chemicznego. 73

74 Naczelnym organem w kraju zajmującym się rejestracją organizmów genetycznie modyfikowanych (GMO) jest Ministerstwo Środowiska (MŚ). Do zakresu działania ministra w zakresie GMO należy: wydawanie zgody na zamknięte użycie i zamierzone uwolnienie GMO do środowiska, wydawanie zezwoleń na wprowadzenie do obrotu produktów GMO, wywóz lub tranzyt produktów GMO i prowadzenie rejestru upraw GMO. Dane są dostępne bezpłatnie i publikowane na stronie portalu prowadzonego przez MŚ ( Podsumowanie Na potrzeby wymiernego oszacowania stanu ładu środowiskowo przestrzennego gminy oraz stopnia realizacji zasad zrównoważonego rozwoju w aspekcie środowiskowym opracowano łącznie 35 wskaźników w podziale na 10 dziedzin ładu środowiskowego. Konstrukcję wskaźników oparto na przestrzennych i statystycznych bazach danych będących w posiadaniu 16 instytucji. W sytuacji, gdy dane niezbędne do budowy wskaźnika były dostępne w BDL i dowolnej innej instytucji, to instytucja ta nie była wymieniana jako źródło danych. Nierówna liczba wskaźników przy poszczególnych dziedzinach wynika z następujących przyczyn: 1. Dziedziny są nieporównywalne pod względem ogólnej możliwości ilościowego ujęcia stopnia realizacji ładu środowiskowego. 2. Zakres tematyczny dziedzin nie jest równy 3. Różny jest stopień opracowania materiałów potencjalnie możliwych do wykorzystania ze szczegółowością na poziomie gmin. 4. Każdy wskaźnik o znaczeniu kluczowym dla dziedziny, jeżeli mógł być skonstruowany jedynie na podstawie BDL, był umieszczany w tabelach. Należy także zdawać sobie sprawę z tego, że niektóre wskaźniki przydzielone są do danej dziedziny ze względu na kontekst, w jakim są umieszczone i przy innym rozłożeniu akcentów równie dobrze mogą służyć za miarę w innej dziedzinie. Odnosi się to zwłaszcza do dziedzin: ekologizacji planowania przestrzennego, ochrony lasów, gleb i ogólnie ujętej ochrony przyrody i krajobrazu. Celowo w niniejszym raporcie zdecydowano się na budowę jedynie wskaźników preferencyjnych, czyli takich, których wartości poddają się ocenie (stymulanty i destymulanty). Aby nie komplikować interpretacji wskaźników, nie uwzględniono wielu istotnych wskaźników nominanty, czyli takich, których wartości najkorzystniejsze to wartości pośrednie między minimum i maksimum wartości wskaźnika. Przykładem takich miar są: udział obszarów chronionych w powierzchni kraju, wielkość gospodarstw rolnych, a także grupa wskaźników struktury krajobrazu. Miałyby one zastosowanie pod warunkiem opracowania wartości wzorcowych dla danego układu krajobrazowego lub jako miary intensywności procesu zmian na podstawie danych z wielolecia. Wówczas uzyskiwane wartości wiele mówiłyby o poziomie ładu środowiskowego i jego trwałości. Raport ten z pewnością nie wyczerpuje bardzo szerokiej tematyki pomiaru ładu środowiskowoprzestrzennego na poziomie gmin. Wymienione są jedynie najważniejsze, najbardziej precyzyjne i pewne, a jednocześnie stosunkowo łatwo dostępne źródła danych. Nie proponowano wskaźników, których aktualnie lub w najbliższej przyszłości ze względu na brak danych nie da się wyliczyć. Skupiono się także na kluczowych, łatwych do interpretacji miarach. 74

75 Literatura Borys T., 2011, Zrównoważony rozwój jak rozpoznać ład zintegrowany, Problemy ekorozwoju, 6, 2, Borys T., 2008, Zaprojektowanie i przetestowanie ram metodologicznych oraz procedury samooceny gmin na podstawie wskaźników zrównoważonego rozwoju w Systemie Analiz Samorządowych (SAS), Raport dla ZMP, Jelenia Góra Poznań, Borys T. (kierownik zespołu), 2004, Raport końcowy z realizacji pracy: Opracowanie mierników realizacji polityki ekologicznej państwa w oparciu o wskaźniki Unii Europejskiej". Jelenia Góra Warszawa. GUS, UStat. w Katowicach, 2011, Wskaźniki zrównoważonego rozwoju Polski. Katowice. Solon J., Matuszkiewicz J., Kulikowski R., 2007, Integrated Environmental Impact Assessment of Agricultural Land Management and RD Agri-Env Measures in a Region in Poland Final Report. Warszawa. Ustawa o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym z dnia 27 marca 2003 r. (Dz.U. Nr 80, poz. 717). Ustawa Prawo ochrony środowiska (Dz.U. z 2008 r. Nr 25 poz. 150). 75

76 7. WSKAŹNIKI ZAGOSPODAROWANIA I ŁADU PRZESTRZENNEGO W MIASTACH I NA OBSZARACH SILNIE ZURBANIZOWANYCH Magdalena Górczyńska Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN Celem niniejszego rozdziału jest zebranie informacji na temat wskaźników i mierników możliwych do przygotowania w oparciu o istniejące zbiory danych, które posłużyłyby do przygotowania oceny zagospodarowania przestrzennego i ładu przestrzennego w miastach oraz na obszarach silnie zurbanizowanych. Ponadto, w opracowaniu zawarto propozycje gromadzenia i pozyskiwania nowych zmiennych, które byłyby cennym uzupełnieniem i rozszerzeniem dotychczasowych baz danych. Rozważania na temat ładu przestrzennego w miastach należy rozpocząć od zdefiniowania samego pojęcia ładu w rozumieniu istniejących uwarunkowań planistycznych oraz w świetle polskiego dorobku naukowego. W oparciu o wytyczne zawarte w ustawie o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym z 2003 roku oraz w odwołaniu do badań nad zagospodarowaniem i ładem przestrzennym, stworzono propozycję wskaźników ładu przestrzennego w miastach Ład przestrzenny w miastach: cechy, typy Pojęcie ładu przestrzennego umieszczono w ustawie o samorządzie gminnym z 1990 roku (jako jedno z zadań własnych gminy związane z zaspokajaniem zbiorowych potrzeb wspólnoty), jednak nie zostało ono zdefiniowane. Jak zauważa G. Buczek (2011), w ustawie z dn. 7 lipca 1994 r. o zagospodarowaniu przestrzennym również zamieszczono zapis dotyczący ładu przestrzennego: W zagospodarowaniu przestrzennym uwzględnia się zwłaszcza: 1) wymagania ładu przestrzennego, urbanistyki i architektury, ( ) (art. 1 ust. 2), lecz nadal nie zdefiniowano tego terminu. Kwestie ładu przestrzennego rozwinięto dopiero w kolejnej ustawie o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym z dn. 27 marca 2003 r. (Dz. U. Nr 80, poz. 717). W rozumieniu obowiązującej ustawy o planowaniu (2003), ład przestrzenny jest to: takie ukształtowanie przestrzeni, które tworzy harmonijną całość oraz uwzględnia w uporządkowanych relacjach wszelkie uwarunkowania i wymagania funkcjonalne, społeczno-gospodarcze, środowiskowe, kulturowe oraz kompozycyjnoestetyczne (Rozdział I, art. 2.). Termin harmonia stanowi zatem podstawę ładu przestrzennego w rozumieniu ustawy o planowaniu (2003). Zgodnie z definicją Słownika języka polskiego (Szymczak 1998), harmonia to: zgodność, wzajemne dopełnienie się elementów, przedmiotów, właściwości, zjawisk, itp. składających się na estetyczną i zgraną całość; zharmonizowany układ elementów opartych na właściwych proporcjach, właściwym doborze; ład, porządek (s.681). Biorąc pod uwagę powyższe definicje, należy podkreślić dwa elementy opisujące ład przestrzenny. Po pierwsze, jest to częściowe utożsamianie ładu przestrzennego z dostępnością do różnych miejsc rozumianą jako odpowiedź na konieczność uwzględnienia wymagań funkcjonalnych i społecznogospodarczych oraz jako zharmonizowany układ różnych elementów w przestrzeni. 76

77 Po drugie, formalna (zgodna z ustawą) definicja ładu przestrzennego zakłada słabsze niż w potocznym rozumieniu ładu powiązanie ładu przestrzennego z estetyką, którą przedstawiono jako kwestię istotną ale drugoplanową. Estetyka przestrzeni jest jednym z elementów składowych ładu przestrzennego, niemniej jednak, proponując wskaźniki ładu przestrzennego w mieście należy odwołać się przede wszystkim do zagadnień funkcjonalnych, a więc do harmonijnego powiązania całego wachlarza zmiennych ilościowych i jakościowych. Na istotę wieloaspektowości ładu przestrzennego zwrócił uwagę m.in. G. Buczek (2011) podając jako przykład wpływ lokalizacji różnych inwestycji publicznych (postrzeganych pozytywnie, np. planowana linia metra; lub też negatywnie, np. przeznaczenie terenów na inwestycje o charakterze przemysłowo składowym) na zmiany oceny i waloryzacji sąsiednich działek. Niemniej jednak, definicja zawarta w ustawie jest ogólna, umożliwiając w konsekwencji dość szeroką i swobodną interpretację pojęcia ładu przestrzennego, który pozostaje kategorią subiektywną i relatywną (Parysek 2003). Trudno zatem stworzyć jeden lub kilka syntetycznych wskaźników, które w sposób obiektywny i jednoznaczny umożliwiałaby dokonanie oceny ładu przestrzennego w miastach oraz bezpośrednie porównanie uzyskanych wyników pomiędzy poszczególnymi ośrodkami. Lepszym rozwiązaniem byłoby stworzenie szeregu wskaźników odpowiadających poszczególnym komponentom definicji ładu przestrzennego oraz wyznaczenie wartości krytycznych tych wskaźników w zależności od wielkości ośrodków miejskich, dla których przygotowuje się diagnozę ładu przestrzennego. W szeroko rozumianych naukach społecznych, w tym w części gospodarki przestrzennej, wywodzącej się z tradycji ekonomicznej, pojęcie ładu jest zwykle związane z przymiotnikiem przestrzenny, jednakże wielu autorów stosuje również określenia takie jak ład społeczny, ład ekonomiczny, ład estetyczny, ład ekologiczny czy też ład urbanistyczny pisząc o sposobach zagospodarowania przestrzeni (miasta) lub też opisując zagospodarowanie przestrzeni metropolitalnej. Wymienione pojęcia składają się na szeroko pojęty ład przestrzenny 16. Ład urbanistyczny (ład przestrzeni zurbanizowanej) odnosi się do ładu przestrzennego w skali urbanistycznej a więc do ładu zagospodarowania terenu (Dylewski 2004). W skali miasta należy również określić ład w infrastrukturze technicznej, opisywany jako sprawność i niezawodność funkcjonowania danego systemu (Podolak 1993). Zaburzenia ładu przestrzennego w mieście są niejednokrotnie wywołane poprzez realizację zabudowy uzupełniającej (punktowej) czyli poprzez dogęszczanie istniejącej zabudowy (Gołąb-Korzeniowska 2003). W efekcie dogęszczania, często nowa zabudowa nie harmonizuje z dotychczas istniejącą problem ten dotyczy przede wszystkim zabudowy mieszkaniowej. Istotnym zagadnieniem z punktu widzenia miasta jest również ład społeczny i gospodarczy, którego głównymi elementami są: bezpieczeństwo osobiste i socjalne oraz stabilizacja i możliwości rozwoju (Podolak 1993). B. Jałowiecki (2003) wskazuje na silny wpływ ładu społecznego na kształtowanie określonego ładu przestrzennego, odpowiadającego cechom i naturze danej społeczności, które sprzyjają tworzeniu ładu lub nieładu. Ład społeczny może być również interpretowany jako poziom rozwoju infrastruktury socjalnej oraz dostęp do tej infrastruktury (Jałowiecki 1989; Runge, Runge 2003). Stosując zmienne opisujące warunki mieszkaniowe oraz zróżnicowanie dostępności infrastruktury socjalnej, można wskazać podstawowe cechy ładu społeczno-gospodarczego. 16 Zagadnienia te są rozumiane nieco inaczej w badaniach przyrodniczych, por. odpowiedni rozdział autorstwa A. Affeka niniejszym raporcie. 77

78 Z punktu widzenia środowiska, szczególnie istotny w miastach jest również ład ekologiczny, utożsamiany z wykorzystaniem zasobów środowiska oraz z ograniczeniem destrukcyjnego oddziaływania na środowisko i potrzebą zachowania równowagi ekologicznej (Podolak 1993). Zachowanie środowiska przyrodniczego jest szczególnie istotne z uwagi na konieczność utrzymania równowagi w zagospodarowaniu przestrzeni miejskiej. Zdaniem T. Borysa (2008), ład społeczny, ekonomiczny i środowiskowo-przestrzenny składają się w sumie na ład zintegrowany, który jest ściśle powiązany ze zrównoważonym rozwojem. Ład jest postrzegany jako kategoria dynamiczna (Parysek 2003), zmienna w czasie, co jest wynikiem aktywności zarówno człowieka jak i przyrody. Należy podkreślić, że ład przestrzenny w mieście jest istotny dla wielu zróżnicowanych grup podmiotów, w których na pierwszy plan wysuwają się: władze lokalne odpowiedzialne za jego kreowanie oraz mieszkańcy, zainteresowani wyglądem otoczenia (Kaltenberg-Kwiatkowska 2010) oraz dla których ład przestrzenny jest istotny z punktu widzenia szeroko pojętej jakości życia. Odwołując się do założenia, że ład jest kategorią subiektywną, można przypuszczać, że różne grupy demograficzne i społeczne będą odmiennie opisywały poziom ładu przestrzennego na danym terenie. Reasumując, można przyjąć, że ład przestrzenny jako różnorodność uporządkowana (Kolipiński 1985) jest to: określony w czasie i miejscu pożądany stan zagospodarowania przestrzennego, wynikający z historycznie zmiennych systemów wartości ludzkich oraz zmieniających się warunków środowiska naturalnego i antropogenicznego (Podolak 1993, s.93) Ład przestrzenny w mieście w kategoriach ilościowych Przy wyborze odpowiednich wskaźników ładu przestrzennego w mieście niezbędne jest uwzględnienie dwóch grup informacji: ilościowych oraz jakościowych. W przypadku zmiennych ilościowych, w sposób mierzalny i obiektywny można wyznaczyć i dokładnie określić takie parametry przestrzeni miejskiej, które będą opisywały ład i harmonię lub nieład i chaos przestrzenny. Dobrym rozwiązaniem jest określenie pewnych wartości wzorcowych ładu przestrzennego w oparciu o podstawy benchmarkingu (por. Borys 2008). Odwołując się do definicji ładu przestrzennego w rozumieniu ustawy o planowaniu (2003), należy wyróżnić pięć kategorii tematycznych zmiennych ilościowych, które byłyby użyteczne przy opisywaniu a następnie przy ocenie zagospodarowania przestrzeni miejskiej: 1. Zmienne opisujące cechy funkcjonalne w grupie zmiennych funkcjonalnych można umieścić poziom zróżnicowania funkcjonalnego danego terenu czyli poziom zróżnicowania zagospodarowania przestrzennego; udział funkcji mieszkaniowych, produkcyjnych, usługowych, przemysłowych, wypoczynkowo-rekreacyjnych, etc.; przyjmując odpowiednie kryteria zróżnicowania funkcjonalnego (przy czym monofunkcyjność czyli brak powiązań funkcjonalnych jest traktowany skrajnie negatywnie a zróżnicowanie funkcji jako zjawisko pozytywne); 2. Zmienne społeczno-gospodarcze odwołując się do literatury naukowej, w przypadku tej kategorii zmiennych należy wziąć pod uwagę cechy opisujące poziom bezpieczeństwa społecznego i socjalnego; w kategorii tej powinny być również umieszczone zmienne opisujące infrastrukturę socjalną oraz dostępność tej infrastruktury jak również podstawowe elementy gospodarcze; 3. Zmienne środowiskowe zróżnicowanie zagospodarowania terenu pod względem udziału powierzchni zabudowanej i niezabudowanej; zmienne opisujące cechy takie jak: udział terenów 78

79 zieleni osiedlowej, zieleni urządzonej i nieurządzonej; w grupie tej można również umieścić zmienne opisujące jakość środowiska (np. poziom zanieczyszczeń powietrza, hałas, etc.); 4. Zmienne kulturowe opisujące walory kulturowe (np. na podstawie liczby obiektów zabytkowych), jak również odwołujące się do typu i liczby określonych obiektów kultury i rozrywki (muzea, kina, teatry, restauracje, etc.) na jednostkę powierzchni lub też liczbę osób przypadającą na jeden obiekt; 5. Zmienne kompozycyjno-estetyczne oferują największy wachlarz wskaźników, związanych przede wszystkim z formą urbanistyczną, opisując kompozycję i układ różnych typów zabudowy np. mieszkaniowej (wielorodzinna i jednorodzinna, niska i wysoka, osiedla nieogrodzone i zamknięte, pojedyncze budynki i grupy budynków). Określając wartości progowe poszczególnych wskaźników w ramach wymienionych grup tematycznych, należy uwzględnić przede wszystkim wielkość miast, w których prowadzone są badania oraz zdefiniować skalę badań prowadzonych wewnątrz miasta (w skali dzielnic, rejonów urbanistycznych czy innych jednostek?). Prowadzenie badań w skali rejonów statystycznych wydaje się nie być zasadne ani praktyczne, z uwagi na zdecydowanie niższe zróżnicowanie sposobów zagospodarowania przestrzeni w skali kilku kwartałów. W tak małej skali byłoby możliwe określenie jedynie wybranych składowych ładu przestrzennego, np. ładu estetycznego. Ponadto, cel badań na temat ładu przestrzennego w miastach powinien mieć także walor utylitarny: na podstawie wyników badań powinny powstać odpowiednie rekomendacje dla władz lokalnych w kwestii zmian istniejącego zagospodarowania i poprawy ładu przestrzennego. Niemniej jednak, badania w skali mikro, tj. w skali wybranego fragmentu dzielnicy mogą być użyteczne z punktu widzenia informacji na temat dynamiki zmian ładu przestrzennego wywołanych np. nową inwestycją mieszkaniową. Jednocześnie, nierozwiązaną kwestią pozostaje możliwość pozyskania danych ilościowych w tak małej skali przestrzennej Ład przestrzenny w mieście w ujęciu subiektywnym Zaproponowanie ujęcia jakościowego stanowi uzupełnienie oraz w pewnym stopniu weryfikację dla wyników badań ilościowych, bazujących na twardych danych i ściśle określonych zakresach wartości dla poszczególnych wskaźników. W ujęciu subiektywnym należy wyróżnić kilka źródeł danych i informacji o zagospodarowaniu przestrzennym oraz o ładzie przestrzennym. Podstawowym źródłem informacji powinny być dane pierwotne pochodzące z wywiadów i ankiet przeprowadzonych z mieszkańcami, przedstawicielami władz lokalnych jako jednymi z podmiotów uczestniczących w kształtowaniu ładu (Pankau 2001) oraz z szeroko pojętymi aktorami społecznego wytwarzania przestrzeni (Lefebvre 1974, Jałowiecki 2010), którzy produkują konkretne formy przestrzenne (Jałowiecki 2010, s.11). Kwestionariusz ankiety/wywiadu powinien zawierać pytania adekwatne do cech ładu przestrzennego zakreślonych w definicji zawartej w ustawie o planowaniu (2003). Jednocześnie respondenci powinni samodzielnie definiować ład przestrzenny według własnych, subiektywnych kryteriów oraz oceniać lad przestrzenny na danym terenie. Ankiety i wywiady byłby również możliwością sprawdzenia adekwatności i użyteczności ilościowych wskaźników ładu przestrzennego. Zaletą badań ankietowych jest możliwość zweryfikowania oceny i waloryzacji danego terenu, zwłaszcza obszaru uznanego za newralgiczny z uwagi na jego obecne lub planowane 79

80 zagospodarowanie. Dotyczy to przede wszystkim planów dogęszczania zabudowy, wprowadzania nowych funkcji oraz realizacji inwestycji publicznych (np. infrastrukturalnych). Wyniki badań ankietowych mogłyby być również pomocne przy wyborze odpowiedniej ścieżki zagospodarowania, uwzględniającej potrzeby społeczności lokalnej. Można zatem przyjąć, że ankiety pełniłyby również rolę narzędzia pośredniej partycypacji mieszkańców w decydowaniu o kształtowaniu ładu przestrzennego. Biorąc pod uwagę czasochłonność i pracochłonność badań ankietowych prowadzonych zwłaszcza wśród mieszkańców, powinny one stanowić uzupełniające źródło informacji o danym terenie. Warto podkreślić, że w obecnej sytuacji prawnej, organ przygotowujący plany miejscowe jest zobowiązany do określenia terminu składania wniosków do planu (nie krótszy niż 21 dni od dnia ogłoszenia) oraz do wyłożenia projektu planu wraz z prognozą oddziaływania na środowisko do publicznego wglądu na okres co najmniej 21 dni, a także do organizacji w tym czasie dyskusji publicznej nad przyjętymi w projekcie planu rozwiązaniami (Ustawa o planowaniu 2003, Rozdział 2, Art. 17). Istnieje więc już pewna forma współdecydowania o zagospodarowaniu przestrzennym, którą należałoby rozszerzyć o bardziej szczegółowe kwestie dotyczące percepcji ładu przestrzennego. Pokrewne badania dotyczące percepcji miasta czy też miejsca zamieszkania prowadzono sukcesywnie w ramach socjologii miasta w Polsce (m.in.: Ginsberg-Gebert, 1979, 1984, Bartnicka 1988, Jałowiecki 2000, Radwańska 2007, Górczyńska 2008), a ich dorobek należałoby traktować jako punkt wyjścia do przygotowania kwestionariusza ankiety celem zdefiniowania cech ładu przestrzennego istotnych z punktu widzenia mieszkańców i użytkowników przestrzeni miejskiej. Ponadto, badania ankietowe byłyby również możliwością do zebrania informacji na temat estetyki wybranych obiektów. Niewątpliwie istotnym zagadnieniem byłoby również określenie cech przestrzeni publicznych, których zagospodarowanie oddziałuje na postrzeganie ładu przestrzennego w mikro skali (np. osiedla mieszkaniowego). Jest to zagadnienie szczególnie istotne w polskich miastach, w których istotny odsetek stanowi luźna zabudowa osiedlowa, podlegająca próbom dogęszczenia przez deweloperów. Drugą formą określenia ładu przestrzennego w ujęciu subiektywnym byłyby ankiety lub wywiady z osobami odpowiedzialnymi za przygotowanie planów miejscowych w miastach oraz w gminach w strefie podmiejskiej. Informacje z wywiadów dostarczyłyby wiedzy na temat operacjonalizacji pojęcia ładu przestrzennego, dokonywanej przez władze lokalne. Badania terenowe posłużyłyby zebraniu informacji o rodzajach podejmowanych działań poprzez odpowiednie zapisy w planach miejscowych, skierowanych na zapewnienie i utrzymanie ładu przestrzennego. Pierwszym i zasadniczym punktem są restrykcje w planach miejscowych dotyczące nowej zabudowy mieszkaniowej zarówno wewnątrz granic miejskich jak i w bliskiej strefie podmiejskiej. W Polsce, fenomen osiedli zamkniętych, bardzo często dotyczy inwestycji realizowanych w granicach miejskich (w przeciwieństwie do przykładów zza granicy, gdzie osiedla zamknięte powstają głównie w strefie podmiejskiej), co jest jednym z powodów zaburzenia ładu przestrzennego. Regularne prowadzenie badań jakościowych przyczyniłoby się do stworzenia bazy danych na temat tzw. dobrych praktyk w zakresie realizacji zadań własnych samorządów w zakresie planowania ładu przestrzennego. Trzecią formą pozyskania danych na temat ładu przestrzennego w mieście jest kartowanie terenu poprzez opis form użytkowania ze szczególnym uwzględnieniem zabudowy i jej cech (gabarytów, zróżnicowania, kolorystyki, fasad, etc.). Jest to kolejna pracochłonna forma zbierania danych, jednakże niezastąpiona w celu uzyskania materiału jakościowego. W związku z wydłużonym okresem realizacji kartowania, należałoby zaproponować tę formę zbierania informacji w wybranych strefach, 80

81 zwłaszcza tam, gdzie następują intensywne zmiany form użytkowania terenu oraz innych parametrów ładu, określonych na podstawie przeprowadzonej analizy ilościowej. Warto tu zauważyć, że tradycyjne kartowanie jest wprawdzie w coraz większym stopniu i z powodzeniem zastępowane metodami teledetekcyjnymi, jednak w niektórych przypadkach rola osobistej, autopsyjnej weryfikacji w terenie pozostaje niedosięgła. Dotyczy to również przypadków wątpliwych w analizie zdjęć lotniczych i satelitarnych, gdyż wiarygodność tych metod dla niektórych obiektów ledwo przekracza 90% Propozycje wskaźników ładu przestrzennego miastach i na obszarach silnie zurbanizowanych W Tabela 1 umieszczono propozycje wskaźników ilościowych ładu przestrzennego w miastach, możliwe do obliczenia na podstawie danych statystycznych dotychczas gromadzonych przez Główny Urząd Statystyczny oraz przez Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków i Główny Urząd Nadzoru Budowlanego. Zamieszczone zmienne stanowią operacjonalizację ładu przestrzennego oraz pojęć mu pokrewnych przedstawionych w poprzednich sekcjach na podstawie odwołań do ustawy o planowaniu (2003) oraz do literatury naukowej. Zestawienie wartości wskaźników opisujących dane cechy w różnych okresach, umożliwiłoby określenie zmian jakościowych ładu przestrzennego, których wyjaśnień należałoby upatrywać m.in. w przyjętych w miastach rozwiązaniach planistycznych i urbanistycznych (m.in. w uchwalonych planach miejscowych). W Tabela 1 zamieszczono również propozycje wskaźników, które stanowią istotny wkład w ocenę zagospodarowania i ładu przestrzennego w miastach, ale do obliczenia których należałoby zgromadzić odpowiednie dane statystyczne. Część z wymienionych zmiennych jest zbierana przez poszczególne wydziały działające w ramach urzędów miejskich; inne wymagają utworzenia nowych baz danych dotyczących bardziej szczegółowych form zagospodarowania przestrzennego. Wartości wskaźników wymienionych w Tabeli 1, należałoby różnicować zgodnie z metodą benchmarkingu w miastach pogrupowanych według kryterium liczby mieszkańców. Ponadto, proponuje się zastosowanie trzystopniowej skali przestrzennej: 1. metropolitalnej w kontekście największych miast, badania uwzględniające obszar silnie zurbanizowany: miasto oraz strefę podmiejską; 2. miejskiej badania w granicach administracyjnych miast; 3. wewnątrzmiejskiej badania w skali poszczególnych dzielnic lub innych mniejszych jednostek (np. osiedli), jeśli jest możliwość uzyskania danych na niskim poziomie agregacji. Poza tym, tematyczne pogrupowanie prostych wskaźników statystycznych oraz nadanie im odpowiednich wag umożliwiłoby także stworzenie syntetycznych wskaźników ładu przestrzennego, które mogłyby być punktem wyjścia do rozważań nad ładem. Niemniej jednak, włączenie badań jakościowych jest tu elementem niezbędnym, jako że ład przestrzenny jest postrzegany jako kategoria subiektywna i relatywna. 17 Por. rozdział autorstwa B. Zagajewskiego na temat wykorzystania metod teledetekcji w zagospodarowaniu przestrzennym w niniejszym zbiorze opracowań. 81

82 Tabela 7.1. Wskaźniki zagospodarowania i ładu przestrzennego w miastach: dane dostępne oraz propozycje nowych zmiennych. Nazwa zmiennej Znaczenie Źródło danych Zastosowanie do kategorii wskaźników ładu przestrzennego Powierzchnia geodezyjna wg kierunków wykorzystania 18 umożliwia określenie form użytkowania i zagospodarowania przestrzeni oraz analizę dynamiki zmian BDL, GUS Zmienne opisujące cechy funkcjonalne oraz zmienne środowiskowe Gęstość sieci drogowej BDL, GUS Gęstość sieci ścieżek rowerowych inne źródła Liczba miejsc w transporcie publicznym w relacji do liczby ludności 20 BDL, GUS Jakość nawierzchni ulic i chodników inne źródła Ład urbanistyczny Zagospodarowanie przestrzeni wzdłuż ulic Udział mieszkań wyposażonych w wodociąg Udział mieszkań wyposażonych w gaz sieciowy Udział mieszkań wyposażonych w łazienkę Udział mieszkań wyposażonych w ciepłą bieżącą wodę Wskaźniki opisują częściowo warunki mieszkaniowe a w konsekwencji poziom zaspokojenia potrzeb/wymagań mieszkaniowych. inne źródła NSP, GUS NSP, GUS NSP, GUS NSP, GUS Ład w infrastrukturze technicznej 19, sprawność funkcjonowania oraz stopnia rozwoju i jakości infrastruktury komunikacyjnej miasta. Udział mieszkań wyposażonych w centralne ogrzewanie NSP, GUS Ład społeczny i ekonomiczny Infrastruktura socjalna i bezpieczeństwo społeczne 18 Dane w BDL na poziomie NTS2. 19 Brak danych dotyczących infrastruktury technicznej na poziomie miasta, dlatego też zaproponowano wskaźniki opisujące wyposażenie budynków mieszkaniowych w różne instalacje. 20 Dane dostępne na poziomie NTS2. 82

83 Nazwa zmiennej Znaczenie Źródło danych Zastosowanie do kategorii wskaźników ładu przestrzennego Gęstość zaludnienia BDL, GUS Przeciętna powierzchnia użytkowa mieszkania w m 2 NSP, GUS Przeciętna liczba izb w mieszkaniu Przeciętna liczba osób na 1 mieszkanie Wskaźniki opisują poziom zaspokojenia potrzeb mieszkaniowych NSP, GUS NSP, GUS Liczba mieszkań oddanych do użytku na 1000 osób BDL, GUS Liczba osób oczekująca na lokal komunalny/socjalny Przeciętny okres oczekiwania na lokal komunalny/socjalny inne źródła inne źródła Zmienne społecznogospodarcze opisujące poziom zaspokojenia potrzeb mieszkańców jeśli chodzi o usługi, w tym: usługi mieszkaniowe, publiczne, handlowe, etc. Liczba ludności na jedną placówkę biblioteczną BDL, GUS Księgozbiór bibliotek na 1000 mieszkańców BDL, GUS Liczba uczniów na 1000 mieszkańców (w podziale na dzieci w wieku przedszkolnym, szkolnym i/lub typ placówki) Liczba łóżek szpitalnych na 10 tys. mieszkańców Wskaźniki opisujące dostęp do usług socjalnych i kulturalnych BDL, GUS BDL, GUS Liczba ludności przypadająca na 1 aptekę BDL, GUS Liczba lekarzy na 10 tys. ludności BDL, GUS Liczba mieszkańców przypadająca na 1 sklep 21 BDL, GUS 21 Dane w BDL na poziomie NTS2. 83

84 Nazwa zmiennej Znaczenie Źródło danych Zastosowanie do kategorii wskaźników ładu przestrzennego Wydatki na opiekę społeczną na mieszkańca BDL, GUS Wydatki na pomoc społeczną na mieszkańca Liczba przestępstw na 1000 mieszkańców 22 Wskaźniki opisują poziom bezpieczeństwa oraz skalę wsparcia dla osób potrzebujących BDL, GUS GUS (roczniki, przeglądy statystyczne) Zgłoszenia i/lub interwencje Straży Miejskiej na 1000 mieszkańców GUS (roczniki, przeglądy statystyczne) Kultura i rozrywka Syntetyczny wskaźnik atrakcyjności kulturowej Wskaźnik umożliwia określenie ocenę walorów kulturowych poprzez zestawienie liczby obiektów kultury materialnej 23 WKZ Ład społeczny Liczba osób przypadająca na jedno miejsce w kinie 24 Liczba osób przypadająca na jedno miejsce w teatrach i instytucjach muzycznych 25 BDL, GUS BDL, GUS Zmienne opisujące walory kulturowe oraz dostęp do infrastruktury kulturalnorozrywkowej; Liczba osób przypadająca na 1 muzeum BDL, GUS Liczba podmiotów gospodarczych na mieszkańców BDL, GUS Ład ekonomiczny Udział osób pracujących w liczbie osób aktywnych zawodowo 26 Wskaźniki aktywności gospodarczej i zawodowej BDL, GUS Podstawowe zmienne opisujące ład gospodarczy Udział zatrudnionych w BDL, GUS 22 Dane w BDL na poziomie NTS3. 23 Informacje zbierane przez biuro Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków (WKZ). 24 Dane w BDL na poziomie NTS4. 25 Dane w BDL na poziomie NTS2. 26 Dane w BDL na poziomie NTS2. 84

85 Nazwa zmiennej Znaczenie Źródło danych sektorze publicznym Zastosowanie do kategorii wskaźników ładu przestrzennego Udział zatrudnionych w sektorze prywatnym BDL, GUS Stopa bezrobocia 27 BDL, GUS Udział powierzchni zabudowanej 28 Udział powierzchni niezabudowanej Zachowanie odpowiednich proporcji pomiędzy powierzchnią zabudowaną i biologicznie czynną BDL, GUS BDL, GUS Ład ekologiczny Poziom zanieczyszczeń powietrza Wskaźnik presji motoryzacji Powiązanie potoków ruchu samochodowego z gęstością infrastruktury (drogowej); szczególnie istotny wpływ na zaburzenie ładu w przypadku zabudowy mieszkaniowej zlokalizowanej przy głównych arteriach komunikacyjnych, lotniskach, etc.; GIOS (w skali województw) GIOS (w skali województw) Zmienne opisujące jakość środowiskowa Udział terenów zieleni osiedlowej* inne źródła Udział terenów zieleni urządzonej* Jakość zagospodarowania terenów zielonych w mieście inne źródła Zmienne opisujące jakość środowiska Udział terenów zieleni nieurządzonej* inne źródła Zabudowa jednorodzinna i wielorodzinna* Określenie poziomu zróżnicowania form zabudowy oraz gęstości mieszkań inne źródła Ład estetyczny Zabudowa niska i wysoka* Zmienna opisująca zarówno zabudowę wielorodzinną jak i jednorodzinną; wskazanie zróżnicowania wysokości budynków na danym terenie (średnia, minimalna, maksymalna). inne źródła Kompozycja, estetyka zabudowy, ze szczególnym uwzględnieniem powiązań kompozycyjnych i estetycznych pomiędzy starą a nową zabudową. Typ osiedli: otwarte i osiedla zamknięte** Ład opisywany jako dostęp do danej przestrzeni; zmienna w układzie 0/1 (nie, tak) inne źródła 27 Dane w BDL na poziomie NTS4. 28 Dane w BDL na poziomie NTS2. 85

86 Nazwa zmiennej Znaczenie Źródło danych Zastosowanie do kategorii wskaźników ładu przestrzennego Zagospodarowanie przestrzeni publicznych** Jakość zagospodarowania (sposoby zagospodarowania, zróżnicowanie) inne źródła *informacje zawarte m.in. w Studiach Uwarunkowań i Kierunków Przestrzennego Zagospodarowania oraz w rejestrach Głównego Urzędu Nadzoru Budowlanego ale na poziomie województw. **dane do uzyskania poprzez kartowanie terenu lub na podstawie analizy zdjęć lotniczych Źródło: opracowanie własne na podstawie kwerendy BDL, GUS, GIOS, WKZ Propozycje nowych baz danych Dostępne obecnie dane ilościowe opisujące ład przestrzenny w miastach są dość nieliczne, brakuje zwłaszcza informacji związanych z estetyką i kompozycją zabudowy, zagospodarowaniem przestrzeni publicznych. Istnieje kilka możliwości rozwiązania problemu barku danych. Część informacji dotyczących zabudowy mieszkaniowej jest zbierana przez Główny Urząd Statystyczny (m.in. w ramach Narodowego Spisu Powszechnego) lub też przez biura architektury i urbanistyki, które wydając pozwolenie na budowę dysponują danymi na temat gabarytów obiektu. Ponadto, Geoportale prowadzone przez największe polskie miasta prezentują np. podstawowe informacje na temat typu zabudowy mieszkaniowej (jednorodzinna i wielorodzinna). Należałoby zatem przygotować nowe bazy danych miejskich, w których szczegółowe informacje na temat tkanki miejskiej byłby regularnie gromadzone. Tego typu bazy funkcjonują z powodzeniem w innych krajach i są doskonałym uzupełnieniem materiałów zbieranych w ramach statystyki publicznej, m.in. baza danych o mieszkalnictwie na podstawie ankiety mieszkaniowej prowadzonej co pięć lat we Francji (fr. enquête Logement, INSEE), Obserwatorium zmian warunków mieszkaniowych w zasobach zdegradowanych (fr. Observatoire du saturnisme, de l insalubrité et de l habitat dégradé) czy też Obserwatorium zmian cen na rynku nieruchomości w aglomeracji paryskiej (Observatoire des loyers de l agglomération parisienne). Po drugie, informacje dotyczące zabudowy mieszkaniowej mogłyby być bardziej szczegółowo zbierane podczas kolejnych edycji narodowego spisu powszechnego ludności. Częstotliwość spisów jest niska, jednakże są one doskonałym źródłem wiedzy na temat zajmowanych mieszkań i budynków oraz ich otoczenia (np. informacja na temat zamieszkiwania w osiedlu zamkniętym). Kolejną metodą częściowego pozyskania informacji o formach zabudowy są zdjęcia lotnicze dostępne w serwisach internetowych pozwalające na określenie form budynków oraz form zabudowy poszczególnych parceli (otwarte/zamknięte, kształt zabudowy, etc.). Podstawowym źródłem informacji jest Geoportal (GUGiK) jak również inne ogólnodostępne serwisy (google maps lub google earth). Informacje na temat obiektów budowlanych i ich otoczenia powinny być również zbierane w ramach pięcioletnich przeglądów zabudowy (Pankau 2001). Dodatkową formą pozyskania informacji ilościowych i jakościowych w skali miast jest również portal System Analiz Samorządowych 29 (SAS), gromadzący i udostępniający dane własne oraz pomagający w analizie danych pochodzących ze statystyki publicznej. W SAS umieszczane są wyniki badań 29 Inicjatywa Związku Miast Polskich, a od 2008 roku, portal prowadzony wspólnie ze Związkiem Powiatów Polskich i Związkiem Gmin Wiejskich RP. 86

87 ilościowych i jakościowych pochodzące jedynie z wybranych jednostek samorządu terytorialnego, dlatego też nie dostarczają pełnej informacji o wszystkich miastach w Polsce. Literatura Borys T., 2008, Raport z realizacji pracy Zaprojektowanie i przetestowanie ram metodologicznych oraz procedury samooceny gmin na podstawie wskaźników zrównoważonego rozwoju w Systemie Analiz Samorządowych (SAS), Jelenia Góra Poznań 31 maj 2008 (dostępny on-line na stronie: Dylewski R., 2004, Ład przestrzeni - ład urbanistyczny, [w:] Nowa jakość krajobrazu: ekologia - kultura - technika, T. J. Chmielewski (red.), Warszawa-Lublin: Komitet "Człowiek i Środowisko" przy Prezydium PAN, zeszyty naukowe 36, Warszawa-Lublin, s Ginsberg-Gebert A., 1979, Warunki życia w osiedlach warszawskich w świetle opinii ich mieszkańców, Kronika Warszawy, 1/37, s Ginsberg-Gebert A., 1984, Ursynów nowa dzielnica Warszawy, Kronika Warszawy, 4/60, s Gołąb-Korzeniowska M., 2003, Budownictwo punktowe a ład przestrzeni miejskiej, Z. Zioło, T. Ślęzak (red.), Społeczno-gospodarcze i przyrodnicze aspekty ładu przestrzennego, Biuletyn PAN Komitet Przestrzennego Zagospodarowania Kraju, z. 205, s Gołąb-Korzeniowska M., 2003, Budownictwo punktowe a ład przestrzeni miejskiej, [w:] Społecznogospodarcze i przyrodnicze aspekty ładu przestrzennego, Z. Zioło, T. Ślęzak (red.), Biuletyn PAN Komitet Przestrzennego Zagospodarowania Kraju, z. 205, s Górczyńska M., 2008, Percepcja i waloryzacja osiedla mieszkaniowego (na podstawie badań prowadzonych w Warszawie w ramach projektu RESTATE, Przegląd Geograficzny 80, 2, s Jałowiecki B., 1989, Rozwój lokalny, seria Rozwój Regionalny, Rozwój Lokalny, Samorząd Terytorialny, 16, Uniwersytet Warszawski, Wydział Geografii i Studiów Regionalnych. Instytut Gospodarki Przestrzennej, Warszawa. Jałowiecki B., 2000, Percepcja przestrzeni Warszawy, Studia Regionalne i Lokalne, 2, 2, s Jałowiecki B., 2003, Ład społeczny, ład przestrzenny, Zioło Z., Ślęzak T. (red.), Społeczno-gospodarcze i przyrodnicze aspekty ładu przestrzennego, Biuletyn PAN Komitet Przestrzennego Zagospodarowania Kraju, z. 205, s Jałowiecki B., 2010, Społeczne wytwarzanie przestrzeni, Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR, Warszawa. Kaltenberg-Kwiatkowska E., 2010, Stara zabudowa w świadomości społecznej opinie i postawy wobec jej rewaloryzacji, Problemy rozwoju miast, 3, Kwartalnik Naukowy Instytutu Rozwoju Miast, Kraków, s Kolipiński J., 1985, Ład przestrzenny, [w:] Gospodarka przestrzenna Polski wczoraj, dziś i jutro, A. Kukliński (red.), Wydział Pracy Posłów i Radnych Stowarzyszenia PAX, Warszawa, s Lefebvre H., 1974, La production de l espace, Anthropos, Paris. Pankau F., 2001, Narzędzia kształtowania ładu przestrzennego polskich metropolii, [w:] Kształtowanie ładu przestrzennego polskich metropolii w procesie transformacji ustrojowej III RP, J. Kołodziejski, T. Parteka (red.), Biuletyn KPZK, zeszyt 193, Polska Akademia Nauk, Warszawa, s Parysek J.J., 2003, Ład przestrzenny jako kategoria pojęciowa i planistyczna, [w:] Społecznogospodarcze i przyrodnicze aspekty ładu przestrzennego, Z. Zioło, T. Ślęzak (red.), Biuletyn PAN Komitet Przestrzennego Zagospodarowania Kraju, z. 205,s Podolak S., 1993, O kształtowaniu ładu przestrzennego, Instytut Gospodarki Przestrzennej i Komunalnej, Warszawa. 87

88 Radwańska M., 2007, Percepcja przestrzeni miejskiej przykład miasta Torunia, [w:] Percepcja współczesnej przestrzeni miejskiej, M. Madurowicz (red.), Wydział Geografii i Studiów Regionalnych UW, Warszawa, s Runge A., Runge J., 2003, Ład przestrzenny a ład społeczny w miastach województwa śląskiego - wybrane zagadnienia, [w:] Społeczno-gospodarcze i przyrodnicze aspekty ładu przestrzennego, Z. Zioło, T. Ślęzak (red.), Biuletyn PAN Komitet Przestrzennego Zagospodarowania Kraju, z. 205, s Szymczak M. (red.), 1998, Słownik języka polskiego, PWN, Warszawa. Ziobrowski Z., 1992, Mierniki jakości przestrzeni miejskiej, IGPiK, Warszawa. 88

89 8. PROPOZYCJE WSKAŹNIKÓW TRANSPORTU DROGOWEGO DO OCENY I MONITOROWANIA ZAGOSPODAROWANIA PRZESTRZENNEGO W GMINACH ZE SZCZEGÓLNYM UWZGLĘDNIENIEM ZAGADNIENIA ŁADU PRZESTRZENNEGO Piotr Rosik Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN 8.1. Bazy danych Zarządcy dróg W Polsce zarządcą dróg krajowych (z wyłączeniem tych odcinków dróg krajowych które przebiegają przez obszar miast na prawach powiatu), w tym dróg ekspresowych oraz większości odcinków autostrad (z wyłączeniem tych zarządzanych przez koncesjonariuszy) jest Generalna Dyrekcja Dróg Krajowych i Autostrad (GDDKiA). Zarządcami dróg niższych klas (drogi wojewódzkie, powiatowe i gminne) są jednostki odpowiednich szczebli, tj. Zarządy Dróg Wojewódzkich, powiatu lub gminy (Tabela 1). Tabela 8.1. Zarządcy dróg według kategorii drogi Kategoria drogi Autostrady Drogi ekspresowe Drogi krajowe Drogi wojewódzkie Drogi w miastach na prawach powiatu Drogi powiatowe Drogi gminne Zarządca drogi GDDKiA* GDDKiA GDDKiA Zarządy Dróg Wojewódzkich (ZDW) Zarząd miasta na prawach powiatu Zarząd powiatu Zarząd gminy *GDDKiA Generalna Dyrekcja Dróg Krajowych i Autostrad jest zarządcą autostrad z wyłączeniem tych autostrad płatnych, których zarządcą (po podpisaniu umowy koncesyjnej) staje się koncesjonariusz Infrastruktura drogowa Kategorie i klasy dróg i ich podstawowe charakterystyki Drogi krajowe są drogami klasy A (autostrady), S (droga ekspresowa), GP (droga główna ruchu przyspieszonego) i wyjątkowo klasy G (droga główna), drogi wojewódzkie są drogami klasy G, Z (droga zbiorcza) i wyjątkowo klasy GP, drogi powiatowe są drogami klasy G, Z i wyjątkowo klasy L (droga lokalna), a drogi gminne to drogi klasy L, D (droga dojazdowa) i wyjątkowo klasy Z (Tabela 8.2). 89

90 Tabela8.2. Klasy dróg wraz z głównymi charakterystykami (szerokość pasa ruchu i prędkość projektowa) Symbol Nazwa Szerokość pasa ruchu Prędkość projektowa (km/h) Poza terenem zabudowy Na terenie zabudowy Poza terenem zabudowy Na terenie zabudowy A Autostrada 3,75 3, S Droga ekspresowa 3,50-3,75 3, GP Droga główna ruchu przyspieszonego 3,50 3,25-3, G Droga główna 3,00-3,50 3,00-3, Z Droga zbiorcza 2,75-3,00 2,75-3, L Droga lokalna 2,50-2,75 2,50-3, D Droga dojazdowa 2,50-2,75; 3,50-3,00 2,25-3, Źródło: Rozporządzenie Ministra Transportu i Gospodarki Morskiej z dnia 2 marca 1999 r. w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać drogi publiczne i ich usytuowanie (Dz. U. z dnia 14 maja 1999 r.) Dysponentami głównych charakterystyk odcinków dróg poszczególnych klas są zarządcy tych dróg. Brak jest bazy danych zbiorczej gromadzącej dane o parametrach związanych z szerokością jezdni wszystkich odcinków sieci drogowej niezależnie od zarządcy poszczególnych odcinków. Brak jest również dotąd dostępnej i kompleksowej bazy danych pozwalających na określenie maksymalnej prędkości na wszystkich odcinkach sieci wynikającej ze znaków drogowych na poszczególnych odcinkach sieci drogowej, w tym znaków określających teren zabudowany. Prawdopodobną prędkość na danym odcinku drogi można obliczyć na podstawie: 1. Kategorii drogi, klasy drogi, obszaru występowania (miejski, zamiejski) oraz przekroju poprzecznego (liczba pasów w każdym kierunku oraz szerokość jezdni); w ten sposób została obliczona prędkość na drogach krajowych i wojewódzkich na potrzeby tzw. Krajowego Modelu Ruchu przygotowanego przez Politechnikę Warszawską dla GDDKiA. 2. Kategorii drogi, szerokości jezdni, liczby ludności zamieszkującej w buforze wokół odcinka, ukształtowania terenu oraz udziału odcinka w przebiegu przez obszar zabudowany; w ten sposób została obliczona prędkość na drogach różnych kategorii (włącznie z powiatowymi i gminnymi) w modelu prędkości ruchu wykorzystywanym przez Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN. Szczegółową bazę danych o drogach krajowych posiada Generalna Dyrekcja Dróg Krajowych i Autostrad (baza DROGI.DBF). Baza ta pozwala powiązać system odwzorowania zdarzeń na drodze przy pomocy pikietaża z systemem opartym na lokalizacji zdarzeń na odcinku referencyjnym. Służy także do lokalizacji odcinka referencyjnego na drodze o określonym numerze i pikietażu. Pikietaż drogi jest umowną odległością od początku drogi i jest zgodny z sumaryczną długością wszystkich odcinków referencyjnych w ciągu drogowym. Odcinek referencyjny łączący dwa punkty referencyjne ma określoną długość i kierunek i leży na drodze o określonym numerze. Baza danych GDDKiA pozwala na ocenę szerokości jezdni, szerokości pobocza oraz pasów jezdni wszystkich dróg krajowych według hektometra drogi (co pozwala na dokładną lokalizację poszczególnych odcinków). Szerokość jezdni determinuje przepustowość, tzn. największą liczbę pojazdów rzeczywistych, która może przejechać w jednostce czasu przez badany przekrój jezdni 90

91 drogowej, bez stawiania jakichkolwiek wymogów co do jakości warunków ruchu, co pozwala przy posiadaniu informacji o obliczeniowym natężeniu ruchu obliczyć tzw. wskaźniki wąskich gardeł i potrzeb inwestycyjnych na sieci drogowej. Baza danych GDDKiA dzieli się na pliki Pasy jezdni, Szerokość jezdni oraz Szerokość pobocza. Struktura bazy Pasy jezdni jest następująca 30 : - numer drogi (6 znaków począwszy od 1.), pole znakowe; - numer jezdni (znak nr 8), format: 9, pole znakowe; - kilometraż początkowy (siedem znaków począwszy od 10.), format: , pole numeryczne; - kod kilometraż końcowy (siedem znaków począwszy od 18.), format: , pole numeryczne; - kod początkowego punktu referencyjnego (osiem znaków począwszy od 26.), pole znakowe; - kod końcowego punktu referencyjnego (osiem znaków począwszy od 35.), pole znakowe; - odległość (siedem znaków począwszy od 44.), format: , pole numeryczne; - długość (siedem znaków począwszy od 52.), format: , pole numeryczne; - szerokość pasa (trzy znaki począwszy od 60)., format: 9.9, pole numeryczne; - strona jezdni (jeden znak nr 64, 0 obie strony, 1 lewa, 2 prawa, 3 - środek); - kod pasa (jeden znak nr 66 oznaczenia poniżej), pole znakowe; - kod nawierzchni (jeden znak nr 68 oznaczenia poniżej), pole znakowe; - odstęp (5 znaków począwszy od 70), format 99.99, pole numeryczne, - czy uwzględniać w szerokości jezdni (1 znak począwszy od 76), 9, pole numeryczne (0 brak danych, 1 tak, 2 - nie) Struktura bazy Szerokość jezdni jest następująca: - numer drogi (6 znaków począwszy od 1), pole znakowe; - numer jezdni (znak nr 8), format: 9, pole znakowe; - kilometraż początkowy (siedem znaków począwszy od 10), format: , pole numeryczne; - kod kilometraż końcowy (siedem znaków począwszy od 18), format: , pole numeryczne; - kod początkowego punktu referencyjnego (osiem znaków począwszy od 26), pole znakowe; - kod końcowego punktu referencyjnego (osiem znaków począwszy od 35), pole znakowe; - odległość (siedem znaków począwszy od 44), format: , pole numeryczne; - długość (siedem znaków począwszy od 52), format: , pole numeryczne; - szerokość jezdni (sześć znaków począwszy od 60), format: , pole numeryczne. 30 Dodatkowymi informacjami o pasach ruchu są oznaczenia kodowe rodzaju nawierzchni (np. asfalt, beton, klinkier, żużel itd.) oraz oznaczenia kodowe rodzaju pasa, tj. pas jazdy na wprost, pas dzielący, połączenie jedni w pasie dzielącym, pas wyłączenia lewy, pas wyłączenia prawy, pas włączenia lewy, pas włączenia prawy, pas awaryjny, pas postojowy, pas jazdy powolnej, pas zieleni, boczny pas dzielący, przejazd awaryjny lub wyspa dzieląca. 91

92 Struktura bazy Szerokość pobocza jest następująca: - numer drogi (6 znaków począwszy od 1), pole znakowe; - numer jezdni (znak nr 8), format: 9, pole znakowe; - kilometraż początkowy (siedem znaków począwszy od 10), format: , pole numeryczne; - kod kilometraż końcowy (siedem znaków począwszy od 18), format: , pole numeryczne; - kod początkowego punktu referencyjnego (osiem znaków począwszy od 26), pole znakowe; - kod końcowego punktu referencyjnego (osiem znaków począwszy od 35), pole znakowe; - odległość (siedem znaków począwszy od 44), format: , pole numeryczne; - długość (siedem znaków począwszy od 52), format: , pole numeryczne; - szerokość pobocza (trzy znaki począwszy od 60), format: 9.9, pole numeryczne; - strona jezdni (jeden znak nr 64, 0 obie strony, 1 lewa, 2 prawa, 3 - środek); - kod pobocza (jeden znak nr 66); - kod nawierzchni (jeden znak nr 68) oznaczenia kodowe jak dla pasów. Bazę dróg w Polsce posiadają również firmy specjalizujące się w Systemach Informacji Geograficznej, mapach cyfrowych i systemach nawigacji. Przykładowym dostawcą podkładów sieci drogowej jest firma IMAGIS S.A.. Ważnym kryterium podziału dróg jest w tym przypadku podział według nacisku (w tonach) na oś (do 8, 10 i 11,5 t/oś). Zaletą bazy jest bez wątpienia szczegółowość i objęcie wszystkich kategorii dróg włącznie z drogami powiatowymi i gminnymi (Tabela 8.3). Tabela 8.3. Kategoria i typ drogi w bazie drogowej IMAGIS S.A. Kategoria Typ_miejski 1 krajowa 1 przelotowa 2 wojewódzka 2 główna 3 powiatowa lub gminna 3 przejazdowa 4 osiedlowa typ_drogi 5 chodnik 1 autostrada 6 pasaż 2 ekspresowa dwujezdniowa 7 pozostałe 3 ekspresowa jednojezdniowa 1_1 autostrada - dopuszczona do 11,5t/oś 4 dwujezdniowa dopuszczona 1_2 ekspresowa dwujezdniowa dopuszczona do 11,5t/oś do 11,5 t/oś 5 jednojezdniowa dopuszczona 1_3 ekspresowa jednojezdniowa dopuszczona do 11,5t/oś do 11,5 t/oś 6 dwujezdniowa dopuszczona 1_4 krajowa dwujezdniowa dopuszczona do 11,5t/oś do 10 t/oś 7 jednojezdniowa dopuszczona 1_5 krajowa jednojezdniowa dopuszczona do 11,5t/oś do 10 t/oś 8 dwujezdniowa dopuszczona 1_6 krajowa dwujezdniowa dopuszczona do 10t/oś do 8 t/oś 9 jednojezdniowa dopuszczona 1_7 krajowa jednojezdniowa dopuszczona do 10t/oś do 8 t/oś 10 dwujezdniowa 1_8 krajowa dwujezdniowa dopuszczona do 8t/oś 11 jednojezdniowa 1_9 krajowa jednojezdniowa dopuszczona do 8t/oś 12 inna o utwardzonej 2_6 wojewódzka dwujezdniowa dopuszczona do 10t/oś nawierzchni 92

93 13 gruntowa 2_7 wojewódzka jednojezdniowa dopuszczona do 10t/oś 14 miejska inna 2_8 wojewódzka dwujezdniowa dopuszczona do 8t/oś 2_9 wojewódzka jednojezdniowa dopuszczona do 8t/oś 2_10 wojewódzka dwujezdniowa 2_11 wojewódzka jednojezdniowa 2_12 wojewódzka o utwardzonej nawierzchni 2_13 wojewódzka gruntowa 3_10 powiatowa lub gminna dwujezdniowa 3_11 powiatowa lub gminna jednojezdniowa 3_12 powiatowa lub gminna o utwardzonej nawierzchni 3_13 powiatowa lub gminna gruntowa 3_14 powiatowa lub gminna miejska inna Stan nawierzchni Kolejną ważną cechą determinującą prędkość oraz przede wszystkim wygodę podróżowania jest stan nawierzchni drogi. Nie istnieje spójna baza pozwalająca na ocenę porównawczą stanu dróg różnych kategorii. Sieć dróg krajowych objęta jest Systemem Oceny Stanu Nawierzchni (SOSN), w którym ocenia się każdy odcinek sieci dróg krajowych według pięciu parametrów technicznoeksploatacyjnych nawierzchni. Są to: stan spękań, równość podłużna, głębokość kolein, stan powierzchni oraz właściwości przeciwpoślizgowe. Kryteria oceny wyznaczają trzy poziomy decyzyjne stanu technicznego nawierzchni, dla którego wyróżnia się cztery klasy: A, B, C, D. Poziom pożądany w poziomie pożądanym znajdują się nawierzchnie nowe, odnowione oraz eksploatowane, których stan techniczny nie wymaga planowania w normalnych warunkach przez okres co najmniej 4 kolejnych lat zabiegów remontowych; poziom pożądany obejmuje dwie klasy stanu nawierzchni: klasę A, która oznacza nawierzchnie w stanie dobrym, oraz klasę B, która oznacza nawierzchnie w stanie zadowalającym. Poziom ostrzegawczy jest to poziom określający stan nawierzchni, w którym uzasadnione jest co najmniej wykonanie szczegółowych badań stanu technicznego w celu wykonania zabiegu poprawiającego stan nawierzchni; poziom ostrzegawczy obejmuje klasę C, która oznacza nawierzchnie w stanie niezadowalającym. Poziom krytyczny jest to poziom określający stan nawierzchni, w którym wymagane jest natychmiastowe wykonanie szczegółowych badań technicznych w celu wykonania zabiegu; poziom krytyczny obejmuje klasę D, która oznacza nawierzchnię w stanie złym 31. W dalszej kolejności procedura polega na ocenie globalnej stanu nawierzchni, tj. wyznaczeniu wskaźnika globalnego, który zawiera sumę wpływów poszczególnych parametrów, poddanych standaryzacji i obciążonych określonymi wagami. Zarządy Dróg Wojewódzkich prowadza ocenę stanu nawierzchni dróg wojewódzkich na ich terenie na podstawie różnych kryteriów i jedynie część województw spełnia wymogi systemu SOSN. Rekomenduje się wprowadzenie spójnego systemu oceny stanu nawierzchni opartego na wymogach systemu SOSN przynajmniej na drogach krajowych i wojewódzkich. 31 GDDKiA prowadzi również ocenę stanu pobocza na podstawie której można ocenić poszczególne odcinki sieci według przekroju strony (prawa, lewa) jezdni (s - szlakowy, u - uliczny, i - inny), klasy odwodnienia strony jezdni, klasy pobocza nieutwardzonego strony jezdni 93

94 Pomiar i badania ruchu Na sieci dróg krajowych (poza drogami przechodzącymi przez miasta na prawach powiatu) i wojewódzkich co 5 lat prowadzi się tzw. Generalny Pomiar Ruchu pojazdów (ostatnie badania z 2005 i 2010 roku). Kategorie pojazdów objęte badaniem to: pojazdy samochodowe ogółem, motocykle, samochody osobowe, lekkie samochody ciężarowe (dostawcze), samochody ciężarowe bez przyczep, samochody ciężarowe z przyczepami, autobusy, ciągniki rolnicze i rowery. Na podstawie danych uzyskanych z pomiarów ręcznych i automatycznych przeprowadzono obliczenia i określono następujące podstawowe parametry ruchu: średni dobowy ruch w roku (SDR) i rodzajową strukturę ruchu w punktach pomiarowych, obciążenie ruchem sieci dróg krajowych w kraju i poszczególnych województwach z uwzględnieniem podziału funkcjonalnego dróg, obciążenie ruchem sieci dróg krajowych z uwzględnieniem podziału na klasy techniczne. Poza obliczeniem podstawowych parametrów ruchu wykonano obliczenia analityczne dotyczące: długości dróg w przedziałach obciążeń średnim dobowym ruchem pojazdów, rozwoju ruchu w latach , charakteru ruchu, wielkości ruchu w miesiącach letnich oraz w miesiącach zimowych. Wyniki Generalnego Pomiaru Ruchu są podawane w kilkunastu Tabelach: Wykaz odcinków pomiarowych Generalnego Pomiaru ruchu w 2005 roku, Średni dobowy ruch w punktach pomiarowych w 2005 roku, Średni dobowy ruch w miesiącach letnich w punktach pomiarowych w 2005 roku, Średni dobowy ruch w miesiącach zimowych w punktach pomiarowych w 2005 roku, Wskaźniki ruchu samochodowego w punktach pomiarowych w 2005 roku, Struktura średniego dobowego ruchu na sieci dróg krajowych wg funkcji dróg w 2005 roku, Struktura średniego dobowego ruchu na sieci dróg krajowych wg klas technicznych w 2005 roku, Długości dróg w przedziałach obciążeń średnim dobowym ruchem samochodowym /SDR/ w podziale na klasy techniczne i funkcje dróg w 2005 roku, Długości dróg krajowych w podziale funkcjonalnym w zależności od charakteru ruchu w 2005 roku, Długości dróg jednojezdniowych w przedziałach obciążeń średnim dobowym ruchem samochodowym /SDR/, Długości dróg dwujezdniowych w przedziałach obciążeń średnim dobowym ruchem samochodowym /SDR/ w zależności od szerokości jezdni, Średni dobowy ruch w 2005 r. dla odcinków dróg krajowych uszeregowanych w kolejności od największego do najmniejszego SDR, Średni dobowy ruch na drogach międzynarodowych E w 2005 r. z uwzględnieniem struktury, Średni dobowy ruch na poszczególnych drogach krajowych w 2005 roku, Wskaźniki wzrostu ruchu w latach w zależności od funkcji drogi, Wskaźniki wzrostu ruchu w latach w zależności od kategorii pojazdu, Wskaźniki wzrostu ruchu w latach w zależności od charakteru ruchu, Długości dróg krajowych w przedziałach obciążeń średnim dobowym ruchem samochodowym /SDR/ w 2005 roku w poszczególnych oddziałach GDDKiA, Kategorie ruchu na sieci dróg krajowych w 2005 roku, Podział samochodów ciężarowych wg europejskiej specyfikacji ważenia pojazdów w ruchu. 94

95 Ponadto na poszczególnych odcinkach dróg, w szczególności na drogach wyższych klas przeprowadza się rokrocznie lub nawet kilka razy w roku badania natężenia ruchu. Pomiar natężenia ruchu nie jest równoznaczny z badaniem ruchu w postaci Kompleksowego Badania Ruchu. Kompleksowe badania ruchu (KBR) są badaniami zachowań komunikacyjnych w wyodrębnionej jednostce terytorialnej określonej jako obszar KBR. Badania dotyczą ruchu generowanego przez mieszkańców i pojazdy obszaru zawartego w jej granicach oraz ruchu absorbowanego (pozostałej część ruchu osób i pojazdów korzystających z układu transportowego zawartego w jego granicach). Obraz ruchu jest prezentowany w formie takich charakterystyk jak: informacje o generacji i absorpcji ruchu, rozkładzie przestrzennym i czasowym ruchu, motywacjach odbywania podróży, informacjach o ruchliwości mieszkańców i pojazdów oraz długościach i czasie ich przemieszczeń. W zakresie podstawowym KBR obejmują realizację badań reprezentacyjnych niezbędnych do budowy modelu ruchu oraz pomiarów natężeń ruchu w elementach układu transportowego niezbędnych dla potrzeb weryfikacji modelu ruchu. Badanie reprezentacyjne podróży to badanie zachowań komunikacyjnych przeprowadzone w formie wywiadu z próbą reprezentatywną, tj. osobami wybranymi w trybie losowania spośród badanej populacji osób, gospodarstw domowych lub pojazdów. Badania reprezentacyjne dzielą się zazwyczaj na parę modułów: ankiety w gospodarstwach domowych oraz ankiety kierowców i pasażerów komunikacji zbiorowej. Treść pytań oprócz cech społeczno-ekonomicznych uczestnika ruchu dotyczy wykonywania podróży, czyli przemieszczania się środkami transportu pomiędzy miejscami określonymi jako źródło i cel podróży wraz z podziałem na motywacje podróży. W Polsce nawet na poziomie metropolitalnym kompleksowe badania ruchu prowadzone są nieregularnie i tylko w nielicznych miastach, aczkolwiek od 2009 r. liczba kompleksowych badań ruchu znacząco się zwiększyła i już ponad 20 miast i aglomeracji w Polsce przeprowadziło na własnym obszarze taką analizę (Tabela 8.4). Tabela8.4. Kompleksowe badania ruchu w miastach i aglomeracjach Miasto (aglomeracja) Rok badania Liczba wywiadów (ankiet) Warszawa oraz obszar strefy gospodarstw domowych (1195 w Warszawie, 1126 w Strefie); 6102 mieszkańców (2677 w Warszawie, 3425 w Strefie) Warszawa oraz obszar strefy wywiadów (2016 gospodarstw domowych) Poznań tys. ankiet (w tym 9 tys. ankiet gospodarstw domowych) Szczecin gospodarstw domowych Wrocław ,8 tys. ankiet wśród pasażerów komunikacji, 5,5 tys. mieszkańców Gdańsk gospodarstw domowych, pasażerów transportu zbiorowego, 3003 kierowców samochodów dostawczych i ciężarowych, kierowców samochodów osobowych Tychy 2008 Ponad 6 tys. mieszkańców Katowice wywiady (3074 gospodarstwa domowe) Siemanowice Śląskie wywiady (1357 gospodarstw domowych) Źródło: opracowanie własne. W latach podjęto również badania na poziomie krajowym (tzw. Krajowy Model Ruchu) wykonane w ramach pracy zleconej przez GDDKiA p.t. Studium układu dróg szybkiego ruchu w Polsce. Układ kierunkowy horyzont 2025 rok. W ramach Studium wykonano pomiary ankietowe w 95

96 36 punktach na przejściach granicznych oraz 23 punktach na drogach wewnątrz kraju (w każdym punkcie pomiarowych ankiety dotyczyły kilkuset do kilku tysięcy pojazdów). Zawartość rekordów w zbiorach z ankietami zawarto w Tabeli 8.5. Tabela 8.5. Opis zawartości rekordów w zbiorach z ankietami w Krajowym Modelu Ruchu Nr pola Nazwa pola Zawartość 1 DATA Data pomiaru: dzień-miesiąc-rok 2 NRPKTU Numer punktu pomiarowego 3 DZIENTYG Dzień tygodnia pomiaru 4 NRANK Numer kolejnej ankiety w formularzu 5 GODZ Godzina rozpoczęcia pomiaru (dla całego formularza) 6 NRFOR Numer formularza 7 TYPPOJ Typ pojazdu 8 LOS Liczba osób w pojeździe 9 KRAJ Literowy symbol kraju w którym zarejestrowany jest pojazd 10 ZRODLO Nazwa miasta, z którego rozpoczęto podróż 11 KRAJZRODLO Symbol kraju, w którym rozpoczęto podróż 12 CEL Nazwa miasta, w którym skończy się podróż 13 KRAJCEL Symbol kraju, w którym skończy się podróż 14 MOTYW Motywacja podróży 15 CZEST Częstotliwość wykonywania podróży 16 ZRODLOTERY Kod TERYT dla miasta początku podróży 17 CELTERYT Kod TERYT dla miasta końca podróży 18 IDENT Identyfikator ankiety 19 NAZWAPLIKU Nazwa pliku Źródło: Studium, GDDKiA. Rekomenduje się przeprowadzenie na poziomie krajowym Kompleksowych Badań Ruchu (najlepiej cyklicznie co 5 lat razem z Generalnym Pomiarem Ruchu). Badanie takie powinno być przeprowadzone na dosyć dużej reprezentatywnej próbie a metodologia badawcza powinna być spójna z analogicznymi badaniami prowadzonymi w krajach rozwiniętych gospodarczo, gdzie mają one wieloletnią tradycję i pozwalają określić m.in. źródło podróży, cel podróży, częstotliwość oraz motywację podróży oraz cechy społeczno-ekonomiczne uczestników ruchu Wypadkowość Podstawową bazą dotyczącą wypadków jest System Ewidencji Wypadków i Kolizji SEWIK, będący w posiadaniu Komendy Głównej Policji. W systemie rejestrowane są wszystkie zdarzenia drogowe zaistniałe na drodze publicznej lub w strefie zamieszkania zgłoszone Policji, które pociągnęły za sobą ofiary w ludziach (wypadki drogowe) bądź wyłącznie straty materialne (kolizje drogowe). Dane do systemu wprowadzane są na podstawie karty zdarzenia drogowego. Baza pozwala zatem na dokładną lokalizację miejsca zdarzenia (według hektometra drogi krajowej i wojewódzkiej lub orientacyjnego punktu na drodze powiatowej lub gminnej, a także współrzędnych GPS) oraz poznanie warunków istniejących w chwili zdarzenia, rodzaju zdarzenia, danych dotyczących uszkodzeń poza pojazdami, informacji o zdarzeniu drogowym, informacji o uczestnikach zdarzenia, dodatkowych informacji o kierujących, informacji o sposobie rozstrzygnięcia sprawy. Ponadto Komenda Główna Policji dysponuje bazą danych dotyczących wypadków i kolizji oraz liczby osób śmiertelnych i rannych w wypadkach na poziomie gminnym. Baza jest corocznie aktualizowana. 96

97 Ponadto na sieci dróg krajowych w ramach międzynarodowego Programu Oceny Ryzyka na Drogach EuroRAP, naukowcy z Politechniki Gdańskiej wraz z ekspertami Polskiego Związku Motorowego i Fundacji Rozwoju Inżynierii Lądowej opracowali mapę ryzyka na drogach krajowych w Polsce. W ramach Programu EuroRAP, oprócz mapy ogólnej ryzyka indywidualnego, opracowano również mapy ryzyka indywidualnego w podziale na: koncentrację ciężkich wypadków, wypadki z udziałem pieszych, motocyklistów, rowerzystów, dzieci, wypadki spowodowane zderzeniem bocznym, nadmierną prędkością, zderzeniem czołowym, najechaniem na pieszego, wypadnięciem pojazdu z drogi. Wszystkie mapy można pobrać ze strony internetowej Na stronie eurorap.targeo.pl dostępna jest mapa interaktywna z możliwością przełączania warstw obrazujących różne rodzaje ryzyka i okresy, których dotyczy badanie Nakłady inwestycyjne Aktualnie na podstawie Rozporządzenia Ministra Infrastruktury z dnia 16 lutego 2005r. w sprawie trybu sporządzania informacji oraz gromadzenia i udostępniania danych o sieci dróg publicznych, obiektach mostowych, tunelach oraz promach (Dz. U. Nr 583) zarządcy dróg publicznych zobligowani są do prowadzenia prac związanych z gromadzeniem danych statystycznych, w tym do przekazywania GUS informacji o wydatkach finansowych (dane rzeczowo-finansowe o wykonaniu robót drogowomostowych, tj. budowy dróg, budowy obiektów mostowych, przebudowie lub rozbudowie dróg, przebudowie lub rozbudowie obiektów mostowych, tuneli i promów, remontów dróg, remontów obiektów mostowych, tuneli i promów, wykupu gruntów, pozostałych wydatków na drogi, pozostałych wydatków na obiekty mostowe, tunele i promy, pozostałych wydatków zarządcy drogi) poniesionych w kolejnych latach oraz szacunkowej wartości (w tys. zł) przyrostów i ubytków na sieci dróg publicznych (w tym dla przyrostów wartość przejęcia, wartość przyrostów z inwestycji (wg cen z roku ) wartość zakupionych gruntów, i dla ubytków wartość przekazania, wartość likwidacji). Na podstawie danych dostępnych GUS można zatem przygotować częściowo bazę dotyczącą stanu i zmian majątku infrastruktury drogowej w ujęciu gminnym. Warto jednak wyceniać poszczególne odcinki dróg tak by dane o ich wartości były możliwe do porównania z innymi zmiennymi zawartymi w kompleksowej bazie (punkt 8.1.6). Brak jest spójnej bazy danych dotyczących nakładów inwestycyjnych na infrastrukturę drogową w ujęciu regionalnym, a także ogólnej wartości majątku infrastruktury drogowej (najlepiej na poziomie gminnym). Tego typu bazy danych uwzględniających zmiany w zasobie poszczególnych składników kapitału publicznego (public capital) istnieją w niektórych krajach Unii Europejskiej (np. w Hiszpanii na poziomie NUTS 3). Bazy te uwzględniają amortyzację majątku publicznego. Pewnym problemem przy tworzeniu podobnej bazy na wysokim poziomie dezagregacji byłyby z pewnością drogi wyższych klas, jednak przy założeniu podziału sieci według gmin i powiatów na hektometry oraz przeliczeniu nakładów kapitału oraz wartości inwestycji taki system informacji mógłby dosyć precyzyjnie określać wartość nakładów inwestycyjnych oraz środków trwałych w infrastrukturze transportu na poziomie podregionów, powiatów lub nawet gmin. Konieczne byłoby zebranie danych z różnych źródeł według kryterium finansowania, tj. również od prywatnych koncesjonariuszy Baza kompleksowa Aktualnie Bank Danych Drogowych (BDD) jest kluczowym systemem wspomagającym zarządzanie siecią dróg krajowych ( Bazy danych systemu BDD zawierają: 97

98 System referencyjny, Dane administracyjne (granice, zarząd, kategorie drogi, obszary zabudowane itd.), Węzły (drogi krzyżujące, łącznice, elementy węzła itp.), Drogowe obiekty inżynierskie, Geometrię dróg (jezdnię, kierunki ruchu, pasy, pobocza itd.), Zagospodarowanie pasa drogowego (zjazdy, MOP-y, parkingi, chodniki, drogi rowerowe itd.), Nawierzchnie drogowe (warstwy drogi, pobocza, przełomy itd.), Wyposażenie pasa drogowego ( znaki poziome i pionowe, sygnalizacja itd.), Dane dotyczące pomiaru ruchu, Dane ewidencyjne ( odcinki ewidencyjne, książki drogi), Inne dane ( zagrożenie środowiska, gospodarka gruntami, wypadki, roboty itd.). System BDD posiada bazy do rejestru danych lokalizowanych w ciągu drogi, między innymi o zarządcach drogi, jej geometrii, stanie technicznym, natężeniu ruchu i wielu innych. Ponadto, umożliwia wymianę danych z innymi systemami używanymi w GDDKiA: z Systemem Oceny Stanu Nawierzchni (SOSN), z System Oceny Stanu Poboczy i Odwodnienia (SOPO), z System Gospodarki Mostowej (SGM), z System Highway Development and Management (HDM). Poza siecią dróg krajowych nie ma kompleksowej bazy danych dotyczącej wszystkich kategorii i klas dróg, ich charakterystyk, natężenia ruchu, wypadkowości oraz nakładów inwestycyjnych i wartości majątku. Rekomenduje się powiązanie najlepiej w formie systemów GIS wszystkich szczegółowych baz danych dotyczącej natężenia ruchu, szerokości jedni, stanu nawierzchni oraz wypadkowości na wszystkich kategoriach dróg i utworzenie kompleksowej bazy danych najlepiej ogólnodostępnej dla wszystkich uczestników ruchu, naukowców, decydentów, dziennikarzy, itd Dostępność drogowa Najlepszym wskaźnikiem dostępności drogowej możliwym do uzyskania na poziomie gminnym jest tzw. dostępność potencjałowa. Metodologia badawcza rozwijana w Instytucie Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN (aplikacja OGAM Open Graph Accessibility Model) bazuje na obszernej światowej literaturze przedmiotu oraz grupie wskaźników dostępności, w której dostępność jest określana przez jej potencjał własny (wewnątrzgminny), potencjał wewnętrzny (krajowy) oraz potencjał zewnętrzny (międzynarodowy). Istnieje możliwość obliczania dostępności do dowolnego celu podróży, np. do ludności, szpitali, szkół i innych dowolnych zmiennych, które w swojej bazie na poziomie gminnym gromadzi GUS. Istnieje również możliwość przeprowadzenia analogicznych badań rokrocznie (ujęcie dynamiczne). Dostępność potencjałowa zmienia się wówczas na skutek zmian społeczno-ekonomicznych (np. wzrost liczby ludności, spadek liczby szkół itd.) oraz zmian w strukturze sieci, np. budowy i rozbudowy poszczególnych dróg (przy budowie wskaźnika i każdorazowej symulacji uwzględnia się macierz czasów przejazdu poszczególnymi środkami transportu między gminami w Polsce, oraz w kontekście międzynarodowym, między gminami w 98

99 Polsce a celami podróży/przewozu położonymi w całej Europie). Wykorzystuje się przy tym następujący wskaźnik: A im = M i f ( tiim ) + M j f ( tijm ) + M k f ( tizm ) j gdzie: A i dostępność potencjałowa gminy i, M i masa własna gminy i (np. liczba ludności), M j masa gminy j, M z masa rejonu komunikacyjnego leżącego poza terytorium Polski, t iim czas podróży/przewozu wewnętrznej(go) w gminie i gałęzią transportu m, t ijm czas podróży/przewozu między gminami i a j gałęzią transportu m, t izm czas podróży/przewozu między gminą i a rejonem komunikacyjnym z gałęzią transportu m. Powyższy wzór opisuje ogólną dostępność potencjałową gmin znajdujących się na obszarze Polski. Na dostępność tą składają się trzy potencjały w postaci tzw. potencjału własnego, tj. M i f ( t iim ), potencjału wewnętrznego, tj. M j f ( tijm ) oraz potencjału zewnętrznego, tj. M k f ( tizm ) Wskaźniki j z z A) Wskaźniki możliwe do uzyskania na poziomie gminnym A1) Tradycyjne wskaźniki wyposażenia w infrastrukturę transportu drogowego - Długość i gęstość dróg poszczególnych kategorii - Długość i gęstość dróg poszczególnych klas - Długość i gęstość dróg krajowych i wojewódzkich według natężenia ruchu poszczególnych kategorii pojazdów (np. średnia wielkość natężenia ruchu na 1 km drogi krajowej i wojewódzkiej) źródło GDDKiA - Dominujący stan nawierzchni na drogach krajowych (według systemu SOSN i klas A,B,C,D) źródło GDDKiA - Liczba wypadków, kolizji, osób rannych i zabitych w wypadkach źródło SEWIK (Komenda Główna Policji) A2) Wskaźnik drogowej dostępności potencjałowej gmin (ujęcie krajowe i międzynarodowe) źródło IGiPZ PAN B) Wskaźniki możliwe do uzyskania dla poszczególnych odcinków sieci drogowej - Kategoria i klasa drogi - Szerokość jezdni - Natężenie ruchu (duża baza dla dróg krajowych i wojewódzkich) - Stan nawierzchni drogi oraz pobocza (dla dróg krajowych) system SOSN i SOPO źródło GDDKiA - Dane dotyczące wypadków (dla wszystkich rodzajów dróg) system SEWIK, źródło Komenda Główna Policji 99

100 8.3. Metody obliczeniowe natężenia ruchu Natężenie ruchu określa wielkość potoku strumienia ruchu obserwowanego w danym przekroju drogi i jest wyrażone liczbą pojazdów rzeczywistych przejeżdżających rozważany przekrój w jednostce czasu. Podstawową metodą badawczą jest pomiar ręczny przez obserwatora, który odnotowuje przejeżdżające pojazdy według przewidzianych rodzajów (np. motocykl, pojazd osobowy, mikrobus, pojazd ciężarowy lekki (dostawczy, pojazd ciężarowy bez przyczepy, pojazd ciężarowy z przyczepą, autobus, rower itd. Metodą bardziej zaawansowaną jest video rejestracja. Zestawienie natężeń ruchu wykonane w ramach Generalnego Pomiaru Ruchu zlecanego co 5 lata przez Generalną Dyrekcję Dróg Krajowych i Autostrad pozwala na określenie średniego dobowego ruchu w roku (SDR), obciążenia ruchem sieci dróg krajowych w kraju i w poszczególnych województwach z uwzględnieniem podziału funkcjonalnego dróg, obciążenia ruchem sieci dróg krajowych z uwzględnieniem podziału na klasy techniczne, długości dróg w przedziałach obciążeń średnim dobowym ruchem pojazdów, rozwoju ruchu w latach i wcześniejszych, charakteru ruchu, wielkości ruchu w miesiącach letnich oraz w miesiącach zimowych. Podobne dane można otrzymać również dla dróg wojewódzkich. W ramach Generalnego Pomiaru Ruchu na sieci dróg krajowych i wojewódzkich w 2010 r. na sieci dróg krajowych rejestracja ruchu odbywała się w 1793 punktach pomiarowych i prowadzona była przez przeszkolonych obserwatorów sposobem ręcznym oraz przy wykorzystaniu technik automatycznych (video rejestracja oraz stacji ciągłych pomiarów ruchu). Archiwizacja i analiza danych ze stacji ciągłych pomiarów ruchu jest przedmiotem przetargu jaki zleca GDDKiA. Całoroczny cykl pomiarowy w 2010 roku składał się z 9 dni pomiarowych. Pomiar obejmował wykonanie dziewięciu pomiarów dziennych (od godz. 600 do 2200), dwóch pomiarów nocnych (od godz do 600) w tym dwóch pomiarów całodobowych, według ściśle określonego harmonogramu. Oprócz tradycyjnych metod można wymienić inne metody pomiaru natężenia ruchu takie jak: systemy zautomatyzowane w postaci miejsc automatycznego pomiaru ruchu drogowego (np. systemy automatycznego rozpoznawania numerów rejestracyjnych, montowane w jezdni czujniki wykrywające korki uliczne (tzw. loop detectors)), systemy telewizji przemysłowej (CCTV), w których kamery wideo są wykorzystywane do przekazywania informacji do zestawu monitorów, a także systemy wykorzystujące sieci komórkowe. Informacje na temat korków (co nie jest równoznaczne z natężeniem ruchu) przesyła użytkownikom przykładowo dostawca usług TomTom (technologia TomTom HD Traffic). Usługę na wyposażeniu posiada również serwis NaviExpert ( Mapy drogowe z aktualną sytuacją na drogach przedstawiają serwisy oraz 100

101 Literatura i źródła Aplikacja do obliczania dostępności potencjałowej gmin OGAM (Open Graph Accessibility Model), Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN. Bank Danych Drogowych, GDDKiA. Baza DROGI.DBF udostępniana przez Generalną Dyrekcję Dróg Krajowych i Autostrad. Generalny Pomiar Ruchu, Ruch drogowy 2010, 2011, Transprojekt - Warszawa, Warszawa. Krajowy Model Ruchu, 2008, przygotowany przez Politechnikę Warszawską na zlecenie GDDKiA, Warszawa. Program Oceny Ryzyka na Drogach EuroRAP, Politechnika Gdańska, Polski Związek Motorowy i Fundacja Rozwoju Inżynierii Lądowej. Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dnia 16 lutego 2005r. w sprawie trybu sporządzania informacji oraz gromadzenia i udostępniania danych o sieci dróg publicznych, obiektach mostowych, tunelach oraz promach (Dz. U. Nr 583). Rozporządzenie Ministra Transportu i Gospodarki Morskiej z dnia 2 marca 1999 r. w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać drogi publiczne i ich usytuowanie (Dz. U. z dnia 14 maja 1999 r.). Studium układu dróg szybkiego ruchu w Polsce, układ kierunkowy horyzont 2025 rok wraz analizą podziału funkcjonalnego całej sieci drogowej w Polsce ( ), przygotowane przez Politechnikę Warszawską na zlecenie GDDKiA, Warszawa. System Ewidencji Wypadków i Kolizji, SEWIK, Komenda Główna Policji. System SOSN i SOPO (zestaw danych z bazy Systemów Diagnostyki Sieci Drogowej), GDDKiA. 101

102 9. PROPOZYCJE WSKAŹNIKÓW TRANSPORTU KOLEJOWEGO DO OCENY I MONITOROWANIA ZAGOSPODAROWANIA PRZESTRZENNEGO W GMINACH ZE SZCZEGÓLNYM UWZGLĘDNIENIEM ZAGADNIENIA ŁADU PRZESTRZENNEGO Ariel Ciechański Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN Obszary kolejowe przez długie lata były wyłączone spod administracji cywilnej, ponadto proces deregulacji restrukturyzacji transportu kolejowego oraz przemysłu sprawiły, że pojęcie publicznej sieci kolejowej uległo znaczącemu rozszerzeniu. Z drugiej jednak strony w gestii przedsiębiorstwa PKP pozostaje wiele nieruchomości, zajętych pod czynne i nieczynne linie kolejowe oraz niegdyś zajętych pod infrastrukturę kolejową Bazy danych Czynna infrastruktura normalnotorowa Tabela 9.1. Skrócona charakterystyka sieci poszczególnych zarządów kolei w Polsce w 2010 r. Grupa PKP Pozostałe zarządy Zarząd Kolei PKP PLK SA PKP SKM w Trójmieście sp. z o.o. Kopalnia Piasku Kotlarnia Linie Kolejowe sp. z o.o. Infra Silesia SA CTL Maczki Bór sp. z o.o. w Sosnowcu Jastrzębska Spółka Kolejowa sp. z. o.o. Jastrzębska Spółka Węglowa SA KWK Budryk UBB Polska sp. z o.o. w Świnoujściu Długość sieci km 32,4 km 121,5 km 98,0 km 47,3 km 29,9 km 9,3 km 1,5 km Źródło: Taylor, Ciechański (2010) Największym zarządcą infrastruktury kolejowej w Polsce jest PKP Polskie Linie Kolejowe zarządzające publiczną siecią kolejową stanowiącą własność Skarbu Państwa. Cztery lata temu powołano w tym przedsiębiorstwie Biuro Nieruchomości i Geodezji Kolejowej, które powinno dysponować ewidencjami nieruchomości zajętych przez infrastrukturę spółki. Pozostali zarządcy infrastruktury zlokalizowani są w większości na terenie województwa śląskiego i zarządzają wycinkami sieci kolei przemysłowych udostępnionymi przewoźnikom (Tabela 9.1). Ponad to własną infrastrukturą kolejową dysponują Warszawska Kolej Dojazdowa i Linia Hutnicza Szerokotorowa. 102

103 Wszystkie te podmioty powinny ponadto dysponować danymi dotyczącymi parametrów zarządzanych przez nie linii kolejowych (kategoria linii, prędkości rozkładowe, liczba torów, elektryfikacja, etc.) Nieczynna normalnotorowa infrastruktura kolejowa Dysponentem nieczynnych linii kolejowych oraz nieruchomości pokolejowych Polsce jest PKP S.A. poprzez swoją agendę Oddział Nieruchomości, którego zadaniem jest zagospodarowanie zbędnego mienia kolejowego i jego sprzedaż bądź przekazanie samorządom (po uregulowaniu spraw prawnowłasnościowych). Stąd też tu należy szukać ewidencji nieruchomości pod nieczynnymi obiektami kolejowymi Czynne koleje wąskotorowe W przypadku czynnych kolei wąskotorowych sytuacja prawna ewidencji gruntów jest dość złożona; nadal dla większości kolei dysponentem jest PKP S.A., zaś w rękach samorządów znajdują się one w ramach użyczenia. Szczegółowo zostało to omówione w Tablicy 9.2. Tabela 9.2. Przekazywanie kolei wąskotorowych należących do PKP (stan na r.) Kolej Linie Użytkownik/właściciel Własność Ełcka Ełk Turowo Laski Zawady Tworki Urząd Miasta Ełk PKP SA Gdańska Nowy Dwór Stegna Sztutowo Prawy Brzeg Wisły Starostwo Powiatowe w Nowym Dworze Gdańskim Starostwo Powiatowe Nowy Dwór Gdański Gnieźnieńska Gniezno Sompolno Przystronie Cegielnia Wilczyn Starostwo Powiatowe w Gnieźnie PKP SA Bytom Miasteczko Ślaskie Urząd Miasta Bytom, Urząd Miasta Tarnowskie Góry, Urząd Miasta i Gminy Miasteczko Śląskie PKP SA Górnośląska Gliwice Racibórz Markowice Urząd Gminy w Pilchowicach, Urząd Miasta i Gminy w Kuźni Raciborskiej, Urząd Gminy w Nędzy Urząd Miasta w Raciborzu. PKP SA Grójecka Piaseczno Nowe Miasto n. Pilicą Starostwo Powiatowe w Piasecznie PKP SA Gryficka Gryfice Trzebiatów Urząd Gminy Rewal Urząd Gminy Rewal Jędrzejowska Jędrzejów Pińczów Urząd Miasta i Gminy w Jędrzejowie PKP SA Kaliska Opatówek Turek Żelazków Russów Starostwo Powiatowe w Kaliszu PKP SA 103

104 Koszalińska Koszalin Bobolice Urząd Gminy Manowo (za wyjątkiem odcinków miejskich w Koszalinie i Bobolicach) PKP SA Krośniewicka Ozorków Dąbie Kujawskie Koło Brześć Ostrowy Krośniewice Urząd Miasta Krośniewice PKP SA Mławska Mława Maków Urząd Gminy Krasne PKP SA Nałęczowska Nałęczów Opole Rozalin Poniatowa Karczmiska Wilków Starostwo Powiatowe w Opolu Lubelskim Starostwo Powiatowe w Opolu Lubelskim Pleszewska Pleszew Pleszew Miasto Urząd Miasta Pleszew PKP SA Przeworska Przeworsk Dynów Starostwo Powiatowe w Przeworsku PKP SA Rogowska Rogów Biała Rawska Starostwo Powiatowe w Rawie Mazowieckiej PKP SA Starachowicka Starachowice Iłża Starostwo Powiatowe w Starachowicach PKP SA Śmigielska Stare Bojanowo Wielichowo Urząd Miasta Śmigiel Urząd Miasta Śmigiel Średzka Środa Zaniemyśl Starostwo Powiatowe w Środzie Wielkopolskiej Starostwo Powiatowe w Środzie Wlkp Wyrzyska Białośliwie Łobżenica Radzicz Wysoka Czajcze Zakłady Przemysłowe Radzicz Starostwo Powiatowe w Pile Starostwo Powiatowe w Pile Żnińska Żnin Gąsawa Starostwo Powiatowe w Żninie PKP SA Źródło: opracowanie własne Dla większości kolei, dla których jako właściciel zostało określone PKP SA prowadzone są postępowania mające na celu uregulowanie stanu prawnego nieruchomości zajętych przez linie wąskotorowe, a następnie przekazanie ich właściwym samorządom, w których użyczeniu się one znajdują. Poza kolejami umieszczonymi w tabeli, własnością PKP pozostaje Sochaczewska Kolej Wąskotorowa znajdująca się użyczeniu na rzecz Muzeum Kolejnictwa w Warszawie Wskaźniki Pierwszą grupę proponowanych wskaźników, stanowią miary wynikające z zagospodarowania infrastrukturalnego: a. gęstość sieci kolejowej w przeliczeniu na jednostkę powierzchni bądź też mieszkańca w obrębie danej jednostki administracyjnej, 104

105 b. długość sieci kolejowej w obrębie danej jednostki administracyjnej, c. liczba torów (linie jedno, dwu i więcej torowe) na poszczególnych odcinkach w danej jednostce administracyjnej, d. dopuszczalne prędkości na poszczególnych odcinkach (wyznacznik potencjalnych możliwości transportowych), e. wyposażenie w urządzenia zabezpieczenia ruch kolejowego (wyznacznik potencjalnych możliwości transportowych), f. elektryfikacja linii kolejowych (wyznacznik potencjalnych możliwości transportowych), g. teoretyczna przepustowość i rzeczywista (par pociągów/dobę) Drugą grupę stanowią wskaźniki o charakterze mierników dostępności handlowej sieci kolejowej: a. liczba stacji i przystanków kolejowych (punkty obsługi handlowej), b. ilość czynnych punktów obsługi pasażerów, c. ilość punktów obsługi wyposażonych w kasy biletowej, d. ilość czynnych punktów ładunkowych, e. średnia liczba mieszkańców przypadająca na dany stację/przystanek osobowy, f. średnia odległość do stacji/przystanku osobowego, g. średnia odległość do kasy biletowej, h. średnia odległość do punktu ładunkowego, i. średnia liczba zakładów przemysłowych przypadających na jeden punkt ładunkowy. 105

106 10. PRZEGLĄD WSKAŹNIKÓW Z ZAKRESU OBSZARY WIEJSKIE I ROLNICTWO NA POTRZEBY OCENY I MONITOROWANIA ZAGOSPODAROWANIA PRZESTRZENNEGO W GMINACH ZE SZCZEGÓLNYM UWZGLĘDNIENIEM ZAGADNIEŃ ŁADU PRZESTRZENNEGO Konrad Czapiewski Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN Współcześnie produkcja rolnicza posiada coraz mniejszy udział w tworzeniu produktu krajowego brutto, w zatrudnieniu ludności oraz w dochodach gospodarstw domowych ponad połowa mieszkańców wsi znajduje zatrudnienie poza rolnictwem. Jednak z drugiej strony ponad połowa obszaru kraju zagospodarowana jest jako użytki rolne, a w niektórych regionach działalność rolnicza stanowi podstawową formę aktywności ekonomicznej. Dlatego też nie zapominając o wielofunkcyjnym rozwoju obszarów wiejskich, należy podkreślić, iż zagospodarowanie przestrzenne obszarów wiejskich jest w dużej mierze warunkowane zagospodarowaniem rolniczym. Aktualnie na obszarach wiejskich Polski obserwowane są intensywne działania rozwojowe, które przyczyniają się także do zmian w zagospodarowaniu przestrzennym. Działania te nabrały dużej intensywności wraz ze wstąpieniem Polski do struktur Unii Europejskiej i uruchomieniem różnych programów, w tym przede wszystkich realizowanych w ramach Wspólnej Polityki Rolnej. W okresie były to głównie: Sektorowy Program Operacyjny Restrukturyzacja i modernizacja sektora żywnościowego oraz rozwój obszarów wiejskich oraz Plan Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata Z kolei aktualnie w okresie finansowym jest to Program Rozwoju Obszarów Wiejskich i w znacznie mniejszym stopniu Program Operacyjny Zrównoważony rozwój sektora rybołówstwa i nadbrzeżnych obszarów rybackich Przytoczone powyżej programy są istotne nie tylko w związku z finansowaniem przemian strukturalnych i rozwoju na obszarach wiejskich, lecz także mogą służyć jako istotne źródło informacji o aktualnym stanie zagospodarowania przestrzennego na obszarach wiejskich. Działania finansowane na obszarach wiejskich ze środków Unii Europejskiej można podzielić ze względu na ich zasięg przestrzenny na: powierzchniowe, liniowe oraz punktowe. Poniżej zaprezentowane zostaną źródła danych informacji w tak przyjętym podziale. Najważniejszą zmianą powierzchniową związaną z wprowadzeniem dopłat bezpośrednich dla rolników był znaczący spadek gruntów odłogowanych i ugorowanych. (Odłogowanie gruntów rolnych w strefach podmiejskich ma dalej istotne znaczenia, ale jest związane z innymi procesami zagospodarowania przestrzennego, szczegółowo zanalizowanymi w częściach opracowanych przez P. Śleszyńskiego). Okres lat 90. charakteryzował znaczny wzrost powierzchni gruntów odłogowanych i ugorowanych w okresie ich powierzchnia wzrosła ze 163 tys. ha do 2,2 mln ha. Jedną z podstawowych przyczyn tego wzrostu było pogorszenie się makroekonomicznych warunków dla produkcji rolnej oraz w znacznej mierze likwidacja państwowych gospodarstw rolnych. Największy odsetek odłogów i ugorów w 2002 roku charakteryzował północną i zachodnią część kraju (obszar największej koncentracji byłych PGR), Podkarpacie oraz okolice Warszawy (powiązane jest to z 106

107 kwestią odrolnienia ziemi i przeznaczenia jej na cale budowlane). Po 2004 roku obserwowalny jest stopniowy spadek powierzchni ugorów i odłogów, co należy łączyć z wprowadzeniem dopłat bezpośrednich i wyrównawczych wypłacanych jedynie do powierzchni użytkowanej rolniczo. Aktualnie według GUS powierzchnia gruntów ugorowanych na gruntach ornych wynosi około pół miliona hektarów, czyli prawie pięciokrotnie mniej niż w 2002 roku. Spadek ugorów i odłogów należy wiązać również ze znacznym wzrostem cen ziemi rolniczej po 2004 roku. Ryc Powierzchnia odłogów i ugorów w Polsce w latach Źródło: Ochrona Środowiska 2007, GUS. Dopłaty bezpośrednie Unia Europejska wprowadziła w ramach Wspólnej Polityki Rolnej, aby rekompensować rolnikom obniżkę cen minimalnych i interwencyjnych na produkty rolne, na unijnym rynku. W okresie wypłacono polskim rolnikom łącznie ponad 50 mld zł. Jednakże dla tego opracowanie niezwykle istotne jest, iż co roku około 1,3-1,5 miliona rolników składa do Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa wniosek o płatności bezpośrednie (i jednocześnie, ci których to obejmuje na jednym formularzu mogą wnioskować o płatności z tytułu Obszarów o Niekorzystnych Warunkach Gospodarowania, płatności rolnośrodowiskowe i inne). Każdy z rolników wypełnia spersonalizowany wniosek wraz załącznikiem graficznym. Załącznik stanowi szczegółowa ortofotomapa, na której rolnik zaznacza uprawy jakie będzie prowadził w nadchodzącym roku na każdej z posiadanych przez siebie działek. Dodatkowo w tabeli załączonej do wniosku każda z działek jest szczegółowo opisana i skwantyfikowana poprzez dokładną powierzchnię, uprawę, numer ewidencyjny oraz wnoszone płatności. Aktualnie istnieje możliwość wypełniania wniosków przez specjalną aplikację dostępną na stronie ARiMR, jednakże większość rolników preferuje tradycyjną formę papierową wniosku. Osoba, która zakupiła lub wydzierżawiła ziemię informuje o tym fakcie Agencję. Wnioski składane przez rolników są następnie poddawane losowej kontroli na miejscu przez wyspecjalizowanych pracowników (przy czym aktualnie do kontroli pilotażowo wprowadzono w niektórych powiatach system polegający na wykonywaniu zdjęć lotniczych). Za nieprawidłowe wnioski kontrolerzy uznają te, na których powyżej 3% powierzchni upraw jest użytkowana w inny niż 107

108 zadeklarowany we wniosku sposób. W skali kraju w 2008 roku po przeprowadzeniu ponad 100 tys. kontroli, stwierdzono niezgodności w 14% gospodarstw. Należy zatem stwierdzić, iż dokumentacja z wniosków składanych przez rolników posiada bardzo wysoki poziom szczegółowości przestrzennej oraz bardzo wysoką aktualność, a dodatkowo w związku z świadomością, iż podawane informacje przez rolników poddawane są weryfikacji, można uznać, iż cechuje się bardzo dużą wiarygodnością. Przykładowe instrukcje wypełniania załączników graficznych do wniosków o płatności zamieszczono na poniższej rycinie, a cała instrukcja przygotowana przez ARiMR stanowi aneks do tego rozdziału. Ryc Przykłady opisu oświadczenia o wykorzystaniu działek rolnych. Źródło: Należy zatem uznać, iż materiały z wniosków składanych przez rolników stanowią bardzo szczegółowe i w miarę wiarygodne, a co istotne aktualne i zbierane w interwałach rocznych, czyli o wysokim poziomie cykliczności, informacje o zagospodarowaniu przestrzennych znacznej powierzchni kraju. Dysponentem tych danych jest Agencja Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa. Poszczególni rolnicy mają wgląd tylko do swoich danych, a kontrolerzy nie mogą udostępniać materiałów innym osobom. W związku z czym postuluje się, aby ze względu na bardzo dużą przydatność tych materiałów w procesie planowania przestrzennego, była możliwość ich wykorzystania przez inne instytucje. Na potrzeby planowania przestrzennego wystarczające byłyby tylko dane dotyczące upraw i lokalizacji działek rolnych, a wnioski o płatności mogłyby być ukryte, choć Agencja publikowała już imienny wykaz rolników z kwotą przyznanych płatności. Do podstawowych elementów liniowych zagospodarowania przestrzennego obszarów wiejskich należy zaliczyć ciągi komunikacyjne. Budowa i modernizacja dróg lokalnych może odbywać się z wielu różnorodnych źródeł (różne programy unijne, w tym przede wszystkim Regionalne Programy Operacyjne, programy rządowe, w tym Narodowy Program Przebudowy Dróg Lokalnych, jak również ze środków własnych samorządów powiatowych i gminnych). W związku z szerokim zakresem możliwych źródeł finansowania budowy dróg lokalnych, również szczegółowa dokumentacja projektowa oraz sprawozdania ze zrealizowanych inwestycji oraz osiągniętych efektów i rezultatów jest rozproszona w rożnych instytucjach. Wszystkie projekty (a nie tylko liniowe działania infrastrukturalne) realizowane z wykorzystaniem funduszy europejskich są na bieżąco wprowadzane do Krajowego Systemu Informatycznego KSI SIMIK 07-13, prowadzonego przez Ministerstwo Rozwoju 108

109 Regionalnego. Baza ta stanowi bardzo dobry zasób informacji o nazwie przedsięwzięcia (z której jednak często nie można wywnioskować o zakresie przedmiotowym projektu), nazwie beneficjenta, okresie realizacji projektu oraz kwocie wydatkowanej na projekt. Baza ta ma dużą zaletę związaną z jej wysoką aktualnością i kompletnością. Jednakże jej wadą jest trudność w szczegółowej identyfikacji dokonujących się zmian w zagospodarowaniu przestrzennym, ze względu na brak szczegółowych załączników kartograficznych czy szczegółowych opisów projektów. Dane te dostępne są jedynie u beneficjentów projektów oraz u instytucji kontrolujących i zarządzających projektami, w związku z czym dotarcie do wniosków projektowych oraz sprawozdań końcowych jest możliwe, choć jest bardzo praco- i czasochłonne. Podobnie przedstawia się sytuacja z drogami modernizowanymi w ramach Narodowego Programu Przebudowy Dróg Lokalnych zestawienie list realizowanych projektów jest dostępne w sprawozdaniach Ministerstwa Spraw Wewnętrznych (i Administracji), jednakże szczegółowe informacje zgromadzone są u wnioskodawców i w urzędach marszałkowskich. Z kolei szczegółowe informacje o indywidualnych projektach realizowanych przez samorządy powiatowe i gminne i finansowanych w całości przez ich budżety dostępne są w sprawozdaniach rocznych tych samorządów. Ryc Fragment bazy danych Krajowy System Informatyczny KSI SIMIK Źródło: Zaprezentowane bazy danych mogą być wykorzystywane również do identyfikacji innych elementów o charakterze liniowym, w tym przede wszystkim budowanych lub modernizowanych sieci wodnokanalizacyjnych oraz sieci światłowodowych. Za ostatni element zagospodarowania przestrzennego obszarów wiejskich (i w istotny sposób wpływających na zachowanie ładu przestrzennego) należy uznać elementy punktowe takie jak budynki użyteczności publicznej, place i skwery, obiekty handlowe i przemysłowe, obiekty małej architektury. Ze względu na bardzo punktowy zasięg tych elementów, liczba dostępnych źródeł finansowania ich budowy i modernizacji jest bardzo zróżnicowana. Informacje o tego typu obiektach dostępne są przykładowo w opisanym powyżej Krajowym Systemie Informatycznym SIMIK, ze wszystkimi uprzednio przedstawionymi zastrzeżeniami. Elementy te budowane są przede wszystkim w ramach Regionalnych Programów Operacyjnych poszczególnych województw, jak również w 109

110 bardzo ograniczonym zakresie z krajowych programów operacyjnych. Ponadto działania te wchodzą w zakres zadań własnych samorządów lokalnych i regionalnych oraz prywatnych właścicieli różnych placówek edukacyjnych, medycznych czy kulturowych. Jednakże szczególnie na obszarach wiejskich bardzo istotną rolę spełnia wspominany już Program Rozwoju Obszarów Wiejskich W ramach tego programu, w szczególności w Osi III Jakość życia na obszarach wiejskich i różnicowanie gospodarki wiejskiej i Osi IV LEADER, realizowane były i są działania przyczyniające się do poprawy ładu i zagospodarowania przestrzennego obszarów wiejskich. Było to między innymi wspieranie projektów przyczyniających się do dywersyfikacji funkcjonalnej obszarów wiejskich, tworzenie i rozwój mikroprzedsiębiorstw, czy też wspieranie aktywności obywatelskiej. Jednakże w kontekście głównego celu tego opracowania, najważniejsze znaczenie miały projekty w ramach działania Podstawowe usługi dla gospodarki i ludności wiejskiej oraz Odnowa i rozwój wsi. Celem pierwszego z działań jest poprawa podstawowych usług na obszarach wiejskich, obejmujących elementy infrastruktury technicznej, warunkujących rozwój społeczno-gospodarczy, co przyczyni się do poprawy warunków życia oraz prowadzenia działalności gospodarczej. Projekty mogą dotyczyć takich zagadnień jak: gospodarka wodno-ściekowa, tworzenie systemu zbioru, segregacji, wywozu odpadów komunalnych oraz wytwarzania lub dystrybucji energii ze źródeł odnawialnych. Beneficjentem projektów mógł być przede wszystkim samorząd gminny (do 2010 roku tak było w 94%). Realizowane projekty miały zatem charakter zarówno liniowy, jak i punktowy. Dysponentem danych o liczbie zrealizowanych projektów pozostaje Agencja restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa. Z kolei celem działania Odnowa i rozwój wsi jest przyczynianie się do rozwoju społecznoekonomicznego obszarów wiejskich poprzez wsparcie inwestycyjne na realizację projektów związanych z zagospodarowaniem przestrzeni publicznej. Działanie ma wpłynąć na poprawę jakości życia na obszarach wiejskich poprzez zaspokajanie potrzeb społecznych i kulturalnych mieszkańców wsi oraz promowanie obszarów wiejskich. W skali całego programu planowana jest budowa lub modernizacja obiektów. Beneficjenci (gminy, związki, stowarzyszenia) mogą uzyskać dofinansowanie na inwestycje w takim zakresie jak: budowa, przebudowa, remont lub wyposażenie obiektów publicznych, kształtowanie obszaru przestrzeni publicznej, budowa, remont lub przebudowa infrastruktury związanej z rozwojem funkcji turystycznych, sportowych lub społecznokulturalnych, zakup obiektów charakterystycznych dla tradycji budownictwa w danym regionie oraz odnawianie, eksponowanie lub konserwacja lokalnych pomników historycznych, budynków będących zabytkami lub miejsc pamięci. Jak zatem wynika z przeglądu celów tego działania w ramach PROW oraz możliwych działań do realizacji, podejmowane projekty w sposób ścisły związane są z kształtowaniem ładu przestrzennego na obszarach wiejskich oraz wpływają na sposób zagospodarowania tych terenów. Ze średniookresowej ewaluacji PROW wynika, iż zdecydowana większość projektów realizowana była w zakresie budowy lub przebudowy obiektów pożytku publicznego (głównie świetlice, domy kultury, parkingi, oświetlenie uliczne, place i skwery). Z przeprowadzonej ewaluacji działań z zakresu Odnowa i rozwój wsi wynika, iż realizowane inwestycje przyczyniały się do poprawy zagospodarowania przestrzennego, porządkowały obszary centralne (parki, skwery, pace, zieleńce) w miejscowościach wiejskich i stawały się pewnego rodzaju wizytówką gminy, poprawiającą wizerunek obszarów, które zaczyna się postrzegać jako zadbane i estetyczne (Ocena średniookresowa PROW , 2010). Należy podkreślić, iż realizowane projekty maja niski budżet (do pół miliona złotych) oraz bardzo lokalne oddziaływanie (ujawniające się nawet nie na poziomie całej gminy, ale czasami co najwyżej jednej miejscowości), jednakże przy 110

111 kompleksowym monitoringu zagospodarowania gmin (ze szczególnym uwzględnieniem ładu przestrzennego) są to działania, które powinny być brane po uwagę i poddawane szczegółowej inwentaryzacji. Dysponentem danych jest Agencja Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa, jednakże obsługą projektów zajmują się departamenty rolnictwa i obszarów wiejskich we wszystkich urzędach marszałkowskich, zatem wszystkie informacje zgromadzone są w tych instytucjach. Zachowanie dziedzictwa kulturowego 218 Zaspokajanie potrzeb społecznych w zakresie sportu i rekreacji Podpisane umowy Zaspokajanie potrzeb społecznych w zakresie turystyki Infrastruktura publiczna Ryc Liczba podpisanych umów w ramach działania Odnowa i rozwój wsi w ramach poszczególnych typów operacji na dzień Źródło: Ocena średniookresowa PROW , (2010). Ponadto w ramach działań PROW w projektach nastawionych na poprawę konkurencyjności polskiego rolnictwa, realizowane były projekty związane z budową i modernizacją obiektów gospodarskich oraz elementów przyczyniających się do ochrony środowiska np. płyty gnojowe i zbiorniki gnojówkowe. Również te obiekty punktowe powinny wchodzić w skład zintegrowanego monitoringu zagospodarowania przestrzennego. W niniejszym opracowaniu nieprzypadkowo skoncentrowano się głównie na elementach zagospodarowania przestrzennego obszarów wiejskich i rolnictwa podlegających intensywnym zmianom w wyniku realizacji projektów finansowanych ze środków zewnętrznych. Aktualnie fundusze te stanowią najważniejszy element przemian ilościowych i jakościowych w skali lokalnej. Jednakże dane te są rozproszone w wielu różnych bazach, a dotarcie do wniosków o realizację i sprawozdań końcowych jest czaso- i pracochłonne. Jednakże ze względu na ich wysoką użyteczność w monitoringu przestrzennym, zaleca się ich wykorzystywanie. Ponadto różnorodne informacje o zagospodarowaniu przestrzennym rolnictwa i obszarów wiejskich można uzyskać również w następujących instytucjach (przy czym szczegółowość oraz zakres przestrzenny, czasowy i przedmiotowy tych informacji jest bardzo zróżnicowany, jednakże przy kompleksowi ocenie zagospodarowania przestrzennego niezbędne jest zapoznanie się z informacjami posiadanymi przez te placówki) 32 : 32 Opracowano na podstawie (Czapiewski, 2010). 111

112 wyspecjalizowane jednostki badawczo-rozwojowe nadzorowane bezpośrednio przez Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi. Zajmują się one takimi zagadnieniami jak: odmiany roślin uprawnych, biotechnologia przemysłu rolno-spożywczego, budownictwo i mechanizacja rolnictwa, ekonomika rolnictwa i gospodarki żywnościowej, hodowla i aklimatyzacja roślin, melioracja, mleczarstwo, warzywnictwo, sadownictwo, zootechnika czy gleboznawstwo; instytuty naukowe działające w ramach Polskiej Akademii Nauk. Jednostki skupione w Wydziale Nauk Biologicznych i Rolniczych prowadzą badania głównie z zakresu agrofizyki, fizjologii i genetyki zwierząt i roślin oraz rozrodu zwierząt i badań żywności. Ponadto w ramach PAN różne instytuty zajmują się między innymi takimi zagadnieniami jak: rozwój wsi i rolnictwa, parazytologia rolnicza oraz geografia rolnictwa i geografia wsi; badania naukowe prowadzą również wyższe uczelnie rolnicze. Najstarszą z nich jest Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie, której początki należy wiązać z utworzonym w 1816 r. Instytutem Agronomicznym. Ponadto najważniejsze ogniwa struktury akademickiej tworzą: Uniwersytet Rolniczy w Krakowie, Akademia Rolnicza w Szczecinie, Uniwersytety Przyrodnicze we Wrocławiu, Poznaniu i Lublinie oraz Uniwersytet Techniczno-Przyrodniczy w Bydgoszczy (utworzone na bazie istniejących wcześniej Akademii Rolniczych). Sieć tę uzupełniają jednostki naukowo-dydaktyczne z Olsztyna, Rzeszowa, Siedlec oraz kilka Państwowych Wyższych Szkół Zawodowych i nieliczne prywatne (w tym Wyższa Szkoła Agrobiznesu z Łomży); najważniejszymi instytucjami zajmującymi się poszerzeniem wiedzy fachowej rolników i posiadającymi wiele cennych informacji są jednostki doradztwa rolniczego. Ośrodki doradztwa rolniczego mają bardzo równomierną, nawiązującą do podziału administracyjnego, strukturę przestrzenną, w związku z czym posiadają informację obejmującą cały kraj. W Brwinowie koło Warszawy znajduje się Centrala, która cześć zadań realizuje poprzez swoje trzy Oddziały: w Radomiu, Poznaniu i Krakowie. Następnie w każdym województwie znajdują się regionalne ośrodki doradztwa rolniczego podległe właściwemu wojewodzie, które bardzo często są zlokalizowane w małych miejscowościach. Na najniższym szczeblu działają powiatowe ośrodki doradztwa, które spełniają trzy podstawowe funkcje: edukacyjną, wdrożeniową oraz informacyjną. Najczęściej na terenie gminy pracuje 1-2 doradców, którzy w zależności od struktury agrarnej mają pod swoją opieką gospodarstw; pewne informacje posiada również liczna grupa fundacji i stowarzyszeń działających na rzecz obszarów wiejskich oraz producenci maszyn rolniczych, materiału siewnego, nawozów sztucznych i środków ochrony roślin; wiele cennych i specjalistycznych informacji posiadają ogólnopolskie branżowe związki producentów rolnych. Związki skupiają hodowców poszczególnych gatunków zwierząt gospodarskich (trzody chlewnej, bydła mięsnego, drobiu, owiec, koni, strusi, zwierząt futerkowych i pszczół) oraz producentów rożnych upraw rolniczych (roślin zbożowych, ziemniaka, buraka cukrowego, kukurydzy, tytoniu, chmielu, wikliny, owoców, warzyw, kwiatów oraz nasion ogrodniczych, materiału szkółkarskiego i grzybni); informacje dotyczące aktualnych uwarunkowań prawnych dostępne są w instytucjach rządowych wspierających i koordynujących sprawną działalność gospodarki rolnej i przetwórstwa rolno-spożywczego. Najważniejszą jest Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, które w myśl podziału kompetencyjnego zajmuje się następującymi działami administracji rządowej: rolnictwo, rozwój wsi, rynki rolne i rybołówstwo. Za najważniejsze jednostki podległe 112

113 Ministerstwu należy uznać: Główny Inspektorat Jakości Handlowej Artykułów Rolno- Spożywczych, Główny Inspektorat Ochrony Roślin i Nasiennictwa, Główny Inspektorat Weterynarii, Kasa Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego oraz Inspektoraty Rybołówstwa Morskiego. Z kolei trzy kluczowe jednostki nadzorowane przez Ministerstwo to: Agencja Nieruchomości Rolnych, Agencja Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa oraz Agencja Rynku Rolnego. Pierwsza z nich opiekuje się majątkiem skarbu państwa i odpowiada za jego restrukturyzację i prywatyzację, polegającą głownie na sprzedaży bądź dzierżawie gruntów. ARiMR zajmuje się głównie wdrażaniem instrumentów współfinansowanych z budżetu Unii Europejskiej oraz udzielaniem pomocy ze środków krajowych, której głównymi beneficjentami są rolnicy, mieszkańcy wsi, przedsiębiorcy i samorządy lokalne. Z kolei ARR odpowiada za stabilizację rynku rolnego i ochronę dochodów uzyskiwanych z rolnictwa. Wszystkie Agencje mają wielostopniową strukturę przestrzenną, nawiązującą zazwyczaj do podziału administracyjnego kraju. Na przykład ARiMR ma Centralę w Warszawie, 16 Oddziałów Regionalnych w każdym województwie oraz 314 Biur Powiatowych. Literatura: Czapiewski K., 2010, Nauka, szkolnictwo i organizacja obsługi rolnictwa, [w:] J. Bański (red.), Atlas Rolnictwa Polski, IGiPZ PAN, Warszawa, s Ocena Średniookresowa Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata Raport Końcowy, tom 3, 2010, Agrotec, IERiGŻ PIB, IUNG PIB, Warszawa. 113

114 11. PROPOZYCJE WSKAŹNIKÓW POWIĄZAŃ Tomasz Komornicki Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN Podstawy metodologiczne Zgodnie z licznymi opracowaniami teoretycznymi, wyznacznikiem współczesnej organizacji życia społecznego i gospodarczego są w coraz większym stopniu powiązania i układy sieciowe. Ma to swoje bezpośrednie przełożenie na szeroko rozumiane zagospodarowanie przestrzenne, a w konsekwencji także na ład przestrzenny. Wpływ ten ma dwojaki charakter: - popytowy (powiązania funkcjonalne jako czynnik kształtujący przestrzeń na drodze stwarzania zapotrzebowania na nowa infrastrukturę, a potencjalnie także jako oczekiwany efekt polityki przestrzennej inwestycje generujące określone interakcje); - realny (powiązania infrastruktura jako element zagospodarowania przestrzennego). W ślad za takim rozróżnieniem, również wskaźniki powiązań mogą pełnić różną rolę przy ocenie i monitorowaniu zagospodarowania przestrzennego. Celowe byłoby podjęcie przez GUS próby stworzenia Banku Danych Interakcji (BDI). Wzorem Banku Danych Lokalnych, zależnie od możliwości oraz potrzeb informacje o niektórych rodzajach powiązań byłyby prezentowane w macierzy województw, inne powiatów, a inne gmin. Niektóre informacje służące zasileniu takiego Banku już obecnie znajdują się w posiadaniu GUS oraz są udostępniane, chociaż na znacznie wyższych poziomach agregacji (baza Demografia ). Inne wymagałyby zmian w systemie gromadzenia danych. W niektórych przypadkach pozyskanie informacji dla pełnej macierzy nie jest technicznie możliwe. Często jednak nawet informacja cząstkowa (np. tylko relacje gmin graniczących ze sobą, relacje pomiędzy metropolią i jej zapleczem) może stanowić bardzo cenny materiał dla właściwej oceny funkcjonowania struktur przestrzennych. Poniżej wypunktowano te spośród wskaźników (po części omawianych wcześniej w opracowaniu), które mogłyby znaleźć zastosowanie w ocenie powiązań. Wskaźniki powiązań z założenia posiadają prostą konstrukcje matematyczną. Ich wartość nie jest wyjściowo odnoszona do parametrów jednostek. Posiada często charakter bezwzględny, lub tez wyrażona jest jako procent wartości łącznej wszystkich badanych relacji. Odniesienie do jednostek może nastąpić wtórnie w celu oceny wagi określonych relacji (uwzględnienie mas jednostek, analogicznie jak w opisanym wcześniej wskaźniku dostępności). Macierze mają charakter niesymetryczny uwzględniają kierunek odnotowywanych powiązań. Przykład macierzy powiązań przedstawiono w tabeli Dalsze przekształcenia matematyczne, tak zestawionych danych, mogą być wynikiem operacji na macierzach (np. wtórny wskaźnik stosunku potoków migracyjnych do potoków dojazdów pracowniczych) Obrazem graficznym macierzy powiązań jest mapa interakcji uwzględniająca wszystkie lub wybrane (powyżej określonej wartości) wielkości wskaźników relacyjnych. Na ryc przedstawiono przykładowe układy powiązań, w tym potencjalnych, dla całej Polski. 114

115 Tabela Wzór macierzy powiązań. Jednostki przestrzenne a b c.. n a R ab R ac R a R an Jednostki przestrzenne b R ba R bc R b R bn c R ca R cb R c R cn. R a R b R c R n n R nb R nb R nc R n R ab powiązanie (ruch) z jednostki a do b; R ba - powiązanie (ruch) z jednostki b do a Ryc Mapa interakcji dotycząca powiązań migracyjnych pomiędzy powiatami. Źródło: Komornicki T., Korcelli P., Siłka P., Śleszyński P., Świątek D., 2012, Powiązania funkcjonalne pomiędzy polskimi metropoliami, Prace Geograficzne (w druku). 115

116 Ryc Kierunki i natężenie dojazdów do pracy (w rytmie codziennym i tygodniowym lub okresowym). Źródło: Śleszyński P., 2011, Struktura przestrzenna dojazdów pracowniczych w Polsce w świetle ostatnich danych GUS i Ministerstwa Finansów (2006), Konferencja Dostępność i mobilność w przestrzeni, organizowana przez Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN i Komisję Geografii Komunikacji PTG, Warszawa, 9-10 grudnia 2011 r. 116

117 Ryc Natężenie ruchu autobusowego w województwie mazowieckim w 2006 r. Źródło: Śleszyński P., Stępniak M., Gorczyńska M., 2011, Sieć autobusowa w województwie mazowieckim, Transport Miejski i Regionalny, 4, s

118 odległość podniesiona do kwadratu (akcentacja oddziaływań regionalnych) odległość podniesiona do sześcianu (akcentacja oddziaływań subregionalnych) odległość podniesiona do czwartej potęgi (akcentacja oddziaływań lokalnych) odległość podniesiona do szóstej potęgi (silna akcentacja oddziaływań lokalnych) Ryc Ciążenia grawitacyjne miast Polski Wschodniej według różnych modeli oddziaływania odległości. Źródło: Śleszyński P., Czapiewski K., konsultacja Kozak M., 2011, Znaczenie ośrodków miejskich oraz ich hierarchicznych powiązań dla regionalnego i lokalnego rozwoju ekonomicznego i społecznego Polski Wschodniej, opracowanie wykonane w Instytucie Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN dla Ministerstwa Rozwoju Regionalnego w ramach prac nad aktualizacją Strategii rozwoju społeczno-gospodarczego Polski Wschodniej do 2020 r. 118

119 Ryc Teoretyczne ciążenia miast w Polsce według modelu grawitacyjnego. Źródło: Śleszyński P., Czapiewski K., konsultacja Kozak M., 2011, Znaczenie ośrodków miejskich oraz ich hierarchicznych powiązań dla regionalnego i lokalnego rozwoju ekonomicznego i społecznego Polski Wschodniej, opracowanie wykonane w Instytucie Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN dla Ministerstwa Rozwoju Regionalnego w ramach prac nad aktualizacją Strategii rozwoju społeczno-gospodarczego Polski Wschodniej do 2020 r Wskaźniki powiązań funkcjonalnych Po pierwsze, można je wyróżnić na podstawie możliwości gromadzenia w pełnym układzie macierzowym: - Migracje. Materiał źródłowy GUS obejmuje pełną macierz migracji na poziomie gmin. Baza ta nie jest udostępniona. Wskaźnik podlega tym samym ograniczeniom jakościowym, co opisane wcześniej wskaźniki migracyjne (niska jakość ewidencji ludności). - Dojazdy do pracy. Obecny materiał GUS oparty jest na zeznaniach podatkowych i obejmuje wyłącznie dane z roku 2006 (poziom gminny). Jest też obarczony błędami wynikającymi z 119

120 przyjętej metody. Nowe dane zgromadzone zostały w ramach NSP2011, a ich udostępnienie jest przewidywane na rok 2013 (poziom powiatowy lub gminny). - Przewozy towarów. Wskaźnik udostępniany przez GUS na poziomie podregionów (NTS3). W celu podniesienia użyteczności w analizach zagospodarowania przestrzennego celowe wydaje się rekomendowanie przejścia do poziomu powiatowego. - Pasażerski ruch kolejowy. Wskaźnik możliwy do gromadzenia na poziomie powiatowym. Możliwa jest jedynie ocena natężenia ruchu pociągów w oparciu o rozkłady jazdy. Wymaga to każdorazowo odrębnych badań, gdyż przewoźnicy kolejowi nie udostępniają danych rozkładowych w ujęciu macierzowym. W posiadaniu przewoźników znajdują się także cenne informacje odnośnie sprzedaży biletów w określonych relacjach. Są one całkowicie niedostępne z uwagi na tajemnicę handlową. Celowe wydaje się rozwiązanie ustawowe obligujące należące do państwa spółki kolejowe do udostępniania tych informacji po odpowiednim zagregowaniu (najlepiej do poziomu powiatowego). - Ruch telekomunikacyjny. Dane potencjalnie możliwe do uzyskania od operatorów telekomunikacyjnych (na dowolnym poziomie agregacji), w praktyce objęte całkowicie tajemnicą handlową. Dostęp do tych informacji wymagałby zmian ustawowych nakładających na operatorów obowiązek przekazywania danych po odpowiednim zagregowaniu. - Powiązania internetowe. Dane potencjalnie możliwe do uzyskania od operatorów telekomunikacyjnych (na dowolnym poziomie agregacji). W praktyce częściowo objęte tajemnicą handlową. Dostęp do tych informacji wymagałby zmian ustawowych nakładających na operatorów obowiązek przekazywania danych po odpowiednim zagregowaniu. Po drugie, mogą one być dostępne do gromadzenia na wybranych kierunkach geograficznych: - Ruch pojazdów i osób (na kordonach wokół największych ośrodków miejskich, ewentualnie na granicach regionów turystycznych). Dane możliwe do gromadzenia podczas kompleksowych badań ruchu organizowanych cyklicznie w większych aglomeracjach. Celowe jest wprowadzenia obligatoryjnego wykonywania takich analiz (z udziałem GUS) w określonym interwale czasowym i w otoczeniu wybranych miast. - Powiązania transportu publicznego obejmujące pasażerski ruch kolejowy (patrz wyżej) oraz połączenia autobusowe zarówno dawnych PKS, jak tez drobnych przewoźników prywatnych. Analiza obejmowałaby obszary metropolitalne, wybrane Funkcjonalne Obszary Miejskie (FUA) oraz relacje międzymetropolitalne (w ostatnim wypadku objęłaby także relacje lotnicze). - Ruch turystyczny. Bardzo potrzebny wskaźnik obrazujący wewnętrzną ruchliwość obywateli. Obecnie statystyka publiczna dysponuje informacjami o kraju pochodzenia turystów zagranicznych. Jednocześnie miejsca zamieszkania turystów krajowych nie są rejestrowane (choć pozostają w bazach podmiotów świadczących usługi noclegowe). Ewentualne badania powiązań turystycznych musza, w tej sytuacji, opierać się na próbach dotyczących określonych regionów turystycznych i/lub ośrodków generujących ruch wyjazdowy. Badania prowadzone dorocznie przez Instytut Turystyki nie są reprezentatywne w ujęciu lokalnym, a tym bardziej w odniesieniu do określonych relacji ruchu turystycznego Wskaźniki powiązań topologicznych Mogą być one gromadzone w układach jednostek sąsiednich, względnie dla ograniczonego zbioru jednostek wyższego rzędu (np. odrębne największe ośrodki, wszystkie miasta jednego województwa itd.): - Powiązania infrastrukturą drogową. Wskaźnik może mieć postać zero-jedynkową (bezpośrednie połączenie istnieje lub nie), liczbową (ilość bezpośrednich szlaków) i bardziej 120

121 zaawansowaną (wskaźnik syntetyczny uwzględniający szerokość dróg, jakość nawierzchni itd.). Dane dla konstrukcji wskaźnika są dostępne, ale nie zagregowane w układzie macierzowym. - Powiązania infrastrukturą kolejową. Wskaźnik może mieć postać zero-jedynkową (bezpośrednie połączenie istnieje lub nie), liczbową (ilość bezpośrednich szlaków) i bardziej zaawansowaną (wskaźnik syntetyczny uwzględniający ilość torów, jakość infrastruktury itd.). Dane dla konstrukcji wskaźnika są dostępne, ale nie zagregowane w układzie macierzowym. - Powiązania infrastrukturą wodno-ściekową. Wskaźnik może mieć postać zero-jedynkową (bezpośrednie połączenie istnieje lub nie), liczbową (ilość połączeń sieci wodnokanalizacyjnej) i bardziej zaawansowaną (wskaźnik syntetyczny uwzględniający np. przepustowość infrastruktury). Dane dla konstrukcji wskaźnika są dostępne, ale nie zagregowane w układzie macierzowym. - Powiązania infrastrukturą energetyczną (gazową oraz elektryczną). Wskaźnik może mieć postać zero-jedynkową (bezpośrednie połączenie istnieje lub nie), liczbową (ilość bezpośrednich połączeń gazowych lub liniami przesyłowymi określonych napięć) i bardziej zaawansowaną (wskaźnik syntetyczny uwzględniający przepustowość gazociągów oraz różne napięcia w sieci przesyłowej). Dane dla konstrukcji wskaźnika są dostępne, ale nie zagregowane w układzie macierzowym. - Powiązania korytarzami ekologicznymi. Wskaźnik obrazujący spójność sieci ekologicznych pomiędzy jednostkami (raczej od szczebla powiatowego). Może mieć postać zero-jedynkową (powiązanie istnieje lub nie) względnie liczbową (dla większych województw np. ilość powiązań przechodzących przez granicę dwóch regionów. Dane dla konstrukcji wskaźnika są dostępne, ale nie zagregowane w układzie macierzowym. - Spójność planów miejscowych na granicach gmin. Wskaźnik obrazuje ciągłość przestrzenną planowania miejscowego w układzie ponadgminnym. Może mieć postać zero-jedynkową (obszary pokryte planami stykają się) lub wyrażoną w odsetku długości granicy między jednostkami, która przebiega (obustronnie) przez tereny objęte planami miejscowymi. 121

122 12. WSKAŹNIKI ZAGOSPODAROWANIA I ŁADU PRZESTRZENNEGO. PROPOZYCJA AUTORSKA Przemysław Śleszyński Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN Wprowadzenie Potrzeba wykonania opracowania wynikła z powodu niewystarczalności istniejących danych na temat zagospodarowania przestrzennego w różnych skalach geograficznych, zwłaszcza na poziomie lokalnym. Jest to palący problem, uniemożliwiający często prawidłową ocenę stanu zagospodarowania, ładu przestrzennego, itp., a tym samym prowadzenie efektywnej polityki przestrzennej. Istotną rolę w rozpoznaniu zagadnień pełni obecnie badanie statystyczne (16) (w poprzednich latach PP01 ), jednak dane te dotyczą wyłącznie sytuacji planistycznej, związanej ze studiami uikzp, planami miejscowymi i decyzjami o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu. Przyjęto, że prace będą przebiegać trzytorowo. Po pierwsze, dokonano przeglądu informacji, dostępnych w istniejących bazach danych GUS (Bank Danych Lokalnych), która to instytucja jest najważniejszym, ustawowym organem pozyskującym, gromadzącym, przetwarzającym i udostępniającym dane statystyczne na wszystkich poziomach agregacji terytorialnej. Po drugie, dokonano przeglądu istniejących informacji i wskaźników, dostępnych w bazach danych poza GUS. Były to rozliczne instytucje, również ustawowo zobowiązane do gromadzenia, a niekiedy przetwarzania danych źródłowych. Po trzecie, w analizie zagospodarowania i ładu przestrzennego przebadano zastosowanie metod alternatywnych, przede wszystkim teledetekcji. Głównym celem opracowania było sporządzenie zestawu informacji, wskaźników, mierników, itd. dostępnych lub mogących być dostępnymi na poziomie gminnym oraz jego uporządkowanie pod względem struktury, celu, przeznaczenia oraz znaczenia dla monitorowania i oceny zagospodarowania przestrzennego w ramach możliwych zmian w statystyce publicznej i udostępniania danych przez odpowiednie służby. Niniejsze opracowanie ma na celu spowodowanie, że w dostępnym obecnie systemie statystycznym pojawią się albo nowe, albo zestawiane w większej szczegółowości przestrzennej dane, informacje i wskaźniki, przydatne do celów analizy zagospodarowania przestrzennego w skali gmin. Opracowanie zostało wykonane w dwóch etapach. W pierwszym (sierpień-grudzień 2011 r.) dokonano rozpoznania zagadnień teledetekcyjnych i zawartości baz danych GUS. Rozpoczęto również rozpoznanie rozproszonych baz danych, posiadanych przez różnorodne instytucje, głównie publiczne. Dokończono je w drugim etapie (w styczniu i lutym br.). Również w drugim etapie (styczeń-kwiecień br.) nastąpiła synteza tych prac, sfinalizowana w postaci koncepcji wskaźników ładu przestrzennego. W ostatniej fazie projektu zgromadzono niektóre dane i zwizualizowano je w postaci kartograficznej dla całego obszaru kraju. 122

123 12.2. Źródła danych (wnioski z opracowań szczegółowych) Zagadnienia pozyskiwania, przetwarzania, gromadzenia, porządkowania, przechowywania i udostępniania szczegółowych danych przestrzennych są obecnie przewodnim, dominującym tematem dyskusji, związanym ze służbami geodezyjnymi oraz wdrażaniem dyrektywy INSPIRE. W tym miejscu warto jedynie dokonać pewnych ogólniejszych interpretacji, przydatnych ściśle dla celu opracowania. Przede wszystkim dostępność i możliwości wykorzystania danych we wskaźnikowym podejściu do monitoringu i oceny zagospodarowania przestrzennego w skali lokalnej należy rozpatrywać pod kątem: 1) zakresu przedmiotowego, związanego z wąską i szeroką definicją zagospodarowania przestrzennego; 2) szczegółowości danych, tj. umożliwiających budowę wskaźników dla całej gminy lub sytuacji wewnątrz niej; 3) zasięgu terytorialnego danych, wiążącej się z możliwościami opracowania wskaźników dla całego kraju lub tylko jego części; 4) ciągłości historycznej i częstotliwości danych, umożliwiającej monitoring ciągły lub prawie ciągły, okresowy lub w skrajnych przypadkach jednorazowość historyczną wskaźnika. Poza Głównym Urzędem Statystycznym, zobligowanym do tego w sposób ustawowy, istnieje szereg innych instytucji, gromadzących szczegółowe dane dla całego kraju, przydatne z punktu widzenia monitoringu oraz oceny zjawisk i procesów zagospodarowania przestrzennego. Przeprowadzona kwerenda w odpowiednich instytucjach pozwala scharakteryzować je następująco: 1) instytucje publiczne szczebla centralnego, gromadzące permanentnie wyczerpujące dane na temat poszczególnych zagadnień, np. Główny Urząd Geodezji i Kartografii, Główny Inspektorat Ochrony Środowiska, Państwowy Instytut Geologiczny, Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej; 2) instytucje szczebla centralnego, gromadzące permanentnie wyczerpujące dane w szczegółowej skali, ale obejmujące tylko specyficzną część danego zagadnienia, związanego zwłaszcza z jego formą własności (Agencja Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa obszar kraju użytkowany rolniczo, Instytut Badawczy Leśnictwa oraz Lasy Państwowe z bazą SILP co do zasady powierzchnie leśne, Generalna Dyrekcja Dróg Krajowych i Autostrad tylko drogi krajowe i ewentualnie w niektórych zakresach wojewódzkie, Polskie Linie Kolejowe SA tylko określone linie kolejowe i wycinek terenów zagospodarowanych przez transport tego typu); 3) instytucje naukowe i komercyjne, posiadające zazwyczaj bardzo wyspecjalizowane dane, gromadzone okresowo w zależności od doraźnych potrzeb, związanych ze specyfiką danego zjawiska lub procesu, ale niekiedy, ze względu na specyfikę tych analizowanych zagadnień, mających znaczenie długoterminowe (np. Instytut Melioracji i Użytków Zielonych mapa mokradeł; Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN mapa roślinności potencjalnej); 4) w postaci odrębnej, ale bardzo szerokiej kategorii można zdefiniować instytucje publiczne szczebla centralnego, samorządowe instytucje publiczne, instytucje naukowe oraz podmioty komercyjne, gromadzące permanentnie i okresowe dane dotyczące fragmentów terytorium Polski. Dane te nie są w chwili obecnej możliwe do zaimplementowania dla całego kraju, ale może to nastąpić w przyszłości. Cenna jest też metodyka gromadzenia i udostępniania tych danych, mogąca być wykorzystana na poziomie krajowym. Wśród licznych inicjatyw i 123

124 projektów w tej kategorii wymienić należy zwłaszcza takie, jak międzynarodowa inicjatywa Urban Atlas oraz serwisy geoinformacyjne coraz większej liczby gmin, powiatów i województw, zwłaszcza dużych miast, mogących pozwolić sobie na tego typu rozwiązania ze względu na stosunkowo wysokie koszty przedsięwzięć, wykraczające poza budżet mniejszych jednostek terytorialnych; 5) z powyższej kategorii wyodrębnić można subkategorię urzędów gmin i starostw powiatowych, prowadzących urzędowe rejestry, mogące być przydatne w monitoringu i ocenie zagospodarowania przestrzennego (zestawienie około 40 rejestrów zostało przygotowane przez GUS dla potrzeb ostatniego spisu powszechnego. Należy jednak zdawać sobie sprawę, że nie jest to wyczerpujący katalog źródeł danych, mogących być wykorzystanymi w ocenie i monitoringu zagospodarowania przestrzennego). Szczegółowe opisy baz i możliwości ich zastosowania, do których udało się dotrzeć, zawierają poszczególne raporty cząstkowe (nie jest to jednak wyczerpujący katalog dostępnych źródeł informacyjnych, powinien być on rozszerzony, o czym mowa we wnioskach realizacyjnych na końcu rozdziału). Podstawowe wnioski wynikające z tego przeglądu są następujące. Po pierwsze, zwiększa się liczba, zakres przedmiotowy, szczegółowość przestrzenna i aktualność źródeł wiedzy o zagospodarowaniu przestrzennym, ale nadal są to informacje niedostateczne, nie pozwalające na kompleksową ocenę stanu zagospodarowania przestrzennego w skali lokalnej. Sytuacja ta niewątpliwie jednak poprawi się w ciągu kilku najbliższych lat, kiedy zostaną udostępnione szczegółowe wektorowe informacje z baz geodezyjnych, głównie Ewidencji Gruntów i Budynków (EGiB) oraz Bazy Danych Obiektów Topograficznych (BDOT), dostępne obecnie tylko dla niektórych województw lub jeszcze mniejszych obszarów. Będzie to najbardziej cenna podstawa do sporządzania wskaźników ładu przestrzennego, w tym w połączeniu lub nawiązaniu do innych cech i właściwości zagospodarowania przestrzennego. Szczególnie przełomowe w zakresie analiz wąskiej definicji zagospodarowania przestrzennego okaże się ukończenie prac nad BDOT, gdyż w ramach tej bazy będą zgromadzone i udostępniane informacje na temat zasadniczo wszystkich obiektów technicznych. Po drugie, uzyskany postęp będzie miał miejsce w zakresie danych dotyczących obiektów infrastruktury technicznej, przede wszystkim budynków (położenie, przeznaczenie, podstawowe dane techniczne, np. wielkość). Znacznie gorzej należy oceniać sytuację związaną z faktycznym użytkowaniem ziemi, gdyż EGiB iw tym zakresie udostępniać będzie jedynie rodzaj użytków gruntowych oraz ich klasę zgodną z nomenklaturą gleboznawczą. Z tego powodu należy zastanowić się nad celowością okresowego opracowywania szczegółowej mapy użytkowania ziemi na podstawie zdjęć satelitarnych (zob. opracowanie E. Kozubek i Z. Poławskiego w niniejszym zbiorze materiałów), które byłoby uzupełniające dla BDOT oraz niewspółmiernie niskie pod względem kosztów. Po trzecie, zgodnie z informacją uzyskaną w GUS, w 2013 r. pojawią się dane geodezyjne o użytkowaniu ziemi zagregowane dla gmin (są one obecnie marzec 2012 r., dostępne dla województw). Daje to olbrzymie możliwości porównań w skali kraju w dokładniejszym niż dotychczas podziale. Po czwarte, stosunkowo lepsza sytuacja występuje lub będzie wkrótce występować w zakresie danych o szeroko rozumianym użytkowaniu ziemi (pomimo wymienionych krytycznych uwag), niż w przypadku innych zagadnień związanych z bardziej kompleksowymi i abstrakcyjnymi wskaźnikami zagospodarowania przestrzennego. Dotyczy to zwłaszcza bezpieczeństwa zamieszkania i pracy, wyposażenia w usługi różnego rzędu, zapewnienia obsługi infrastruktury technicznej itp. Wymaga to 124

125 pilnego zwrócenia uwagi i współpracy różnych resortów i instytucji dziedzinowych (środowisko, rolnictwo, transport, budownictwo i in.). Należy też zwrócić uwagę na trudności administracyjno-prawne w pozyskaniu niektórych baz dziedzinowych dla całego kraju, względnie wysokie koszty ich udostępniania. Należy żywić nadzieję na przełamanie impasu w tej sprawie wraz z postępami w implementacji Dyrektywy INSPIRE i sukcesją związanych z nią krajowych aktów wykonawczych. Istotnym punktem oceny niektórych danych jest również możliwość ich pozyskania w układzie macierzowym, co mogłoby być szczególnie pomocne w analizie powiązań. W zasobach GUS niektóre zmienne prezentowane są na poziomie lokalnym (BDL), jako agregat obserwacji zbieranych w ujęciu macierzowym (np. migracji stałych w postaci rejestrowanych zameldowań). Pomimo tego, baza relacji międzygminnych podlega ograniczeniom w zakresie szerokiego udostępniania. Potrzeba zmiany podejścia w tym zakresie jest coraz częściej dostrzegana. Wynika to m.in. z konieczności delimitacji różnego rodzaju obszarów funkcjonalnych (np. wskazanych w nowej Koncepcji Przestrzennego Zagospodarowania Kraju 2030), gdzie podstawą są powiązania społecznoekonomiczne, takie jak obszary metropolitalne, funkcjonalne obszary miejskie, czy obszary przygraniczne. Przejawem wspomnianych zmian w podejściu może być udostępnienie przez GUS w postaci macierzowej wyników badań dojazdów pracowniczych z roku Powyższe zagadnienie analizy powiązań, jako składnika oceny lub monitoringu procesów zagospodarowania przestrzennego zostało zasygnalizowane. Wydaje się, że może to być płodne i użyteczne podejście metodyczne, dające istotną dodatkową informację dla polityki przestrzennej prowadzonej na szczeblu lokalnym. Wymaga to dalszych bardziej pogłębionych studiów Koncepcja wskaźników zagospodarowania i ładu przestrzennego Istnieje zasadnicza rozbieżność w rozumieniu zagospodarowania przestrzennego w tradycji naukowej, jak i praktycznej. Na podstawie długiej i różnorodnej dyskusji, wskazać można jednak generalnie dwa główne sposoby rozumienia tego zagadnienia w skali lokalnej: 1) zagospodarowanie przestrzenne jako występowanie oraz sposób organizacji przestrzennej konkretnych obiektów szeroko rozumianej infrastruktury (budynki, sieci transportowe, wodociągowo-kanalizacyjne, energetyczne itd.) grupa definicji wąskich ; 2) zagospodarowanie przestrzenne jako ogół zagadnień związanych z występowaniem w zasadzie niemal wszystkich elementów działalności człowieka w szerszym kontekście funkcjonalnym i społeczno-ekonomicznym, wraz z podstawowymi uwarunkowaniami przyrodniczymi grupa definicji szerokich. Naturalnie, istnieje szereg definicji pośrednich, a także eksponujących pewien indywidualny lub specyficzny sposób ujmowania zagospodarowania przestrzennego, np. pod kątem prawnym, celów i użyteczności społecznej, ładu i rozwoju zrównoważonego, gospodarowania przestrzenią, planowania przestrzennego, itd. 33 Istnieje zatem poważne niebezpieczeństwo obejmowania przez zagospodarowanie przestrzenne swym zakresem przedmiotowym niezwykle bogatego spektrum zjawisk i procesów przestrzennych. Niebezpieczeństwo to związane jest nieodrodnie z rozmywaniem pojęciowym (semantycznym) i funkcjonalnym, a nawet organizacyjno-prawnym, gdyż gospodarka 33 por. zwłaszcza definicje B. Malisza (1984), Z. Dembowskiej (1978), R. Domańskiego (1989), E. Wysockiej i J. Witkowskiej (2004), J.J. Paryska (2006) oraz w Polsko-szwedzkim podręczniku (2001). 125

126 przestrzenna zaczyna się wiązać zasadniczo z większością prawa stosowanego w różnych skalach przestrzennych w całokształcie działalności i aktywności ludzkiej, związanej z publicznymi obowiązkami samorządu. W kontekście niniejszego opracowania należy zatem dążyć do możliwie syntetycznego i selektywnego wyboru wskaźników zagospodarowania i ładu przestrzennego 34. W pierwszej kolejności należy przyjąć podstawowe definicje z tym związane. Zagospodarowanie przestrzenne jest rozumiane jako sposób wykorzystania i użytkowania przestrzeni dla realizacji celów przyrodniczych, społecznych i ekonomicznych. Pod pojęciem sposób w szczególności rozumie się występowanie i wzajemne relacje pomiędzy elementami środowiska przyrodniczego, osadnictwa, infrastruktury oraz funkcji społeczno-ekonomicznych. Ład przestrzenny jest szczególnym rodzajem zagospodarowania przestrzennego. Oznacza ono pożądany stan tego zagospodarowania, zgodny z zasadami zrównoważonego rozwoju, w tym dążenia do podnoszenia jakości życia oraz wymogami racjonalności i efektywności działalności ludzkiej. Wskaźnik jest to liczbowe przedstawienie stanu lub dynamiki danego cząstkowego elementu lub grupy elementów zagospodarowania przestrzennego. Co do zasady wyróżnia się: wskaźniki absolutne (bezwzględne), oznaczające matematycznie dającą się zdefiniować nieujemną wielkość (liczba, powierzchnia, siła, itd.); wskaźniki relatywne (względne), czyli odniesione do jakiejś innej cechy, np. powierzchni lub liczby ludności. W szczególnym przypadku wskaźnik względny oznacza procentowy udział danej cechy w całości zjawiska lub procesu. Natomiast ze względu na istotę zagospodarowania przestrzennego, wyróżniono: wskaźniki strukturalno-funkcjonalne, dotyczące samej fizycznej charakterystyki danej cechy, np. wielkości bezwzględnej i relacji w stosunku do innych elementów (np. powierzchni); wskaźniki topologiczne, oznaczające szczególny sposób występowania danej cechy w przestrzeni geodezyjnej. Zgodnie z uwagami poczynionymi wcześniej, dodatkowo należałoby wyróżnić wskaźniki powiązań, mogące mieć charakter zarówno funkcjonalny jak i topologiczny, ale odnoszące się nie do określonej jednostki przestrzennej (powiat, gmina, miejscowość itp.), ale do ujętych macierzowo par takich jednostek. Częściowo uwzględniono je w aspekcie spójności wewnętrznej, jakkolwiek w tym punkcie przedstawiana propozycja wydaje się najbardziej skromna i wymagająca bardziej pogłębionych zdefiniowań i analiz. Wstępną propozycję autorską przedstawił w niniejszym zbiorze opracowań T. Komornicki (rozdział 11). Powyższy proponowany podział pod względem logicznym odpowiada metrykom kompozycji i konfiguracji szeroko rozumianego krajobrazu. Jest to o tyle interesujące, że umożliwia spójne i porównywalne wykorzystanie wskaźników z różnych grup (dziedzin tematycznych) do oceny różnych zjawisk w przestrzeni. Wydaje się, że znaczenie dla koncepcji wskaźnikowania zagospodarowania i ładu przestrzennego ma rozróżnienie na wskaźniki strukturalno-funkcjonalne i topologiczne. Pozwala to na uporządkowanie, a niekiedy nawet wprowadzenie nowych możliwości opisu i oceny stanu ładu przestrzennego, zresztą nie tylko w skali lokalnej. Ponadto warto wyróżnić dwa poziomy przestrzenno-administracyjne 34 W znanej szeroko koncepcji T. Borysa (2005) zaproponowano blisko 750 szczegółowych wskaźników ładu środowiskowego, społecznego i ekonomicznego. 126

127 agregacji: ogólny i wewnętrzny. Pierwszy z nich umożliwia analizę stanu zagospodarowania i ładu przestrzennego w skali pojedynczych gmin, w tym ich porównania względem siebie, drugi pozwala na bardziej szczegółowe analizy, związane z wewnętrznym zróżnicowaniem. To drugie wymaga wykorzystania podkładu kartograficznego z geometrią i właściwościami przestrzennymi miejscowości lub innych jednostek. Ze względu na pojemność przedmiotową zagospodarowania przestrzennego, w projektowaniu wskaźników jego dotyczących nie jest możliwe przyjęcie jednego typu lub jednego specyficznego podejścia. Wydaje się, że wygodnie jest przyjąć następujące powszechnie stosowane podejścia: osadniczo-infrastrukturalne, społeczno-ekonomiczne, przyrodnicze, prawno-planistyczne i funkcjonalne Propozycje wskaźników Wprowadzenie Nadrzędnymi celami wywierającymi wpływ na projektowanie wskaźników zagospodarowania i ładu przestrzennego była z jednej strony kompleksowość, a z drugiej dążenie do możliwie niedużej ich liczby. Intuicyjnie przyjęto, że wskaźników tych nie powinno być więcej niż około 30. Większa liczba wprowadza bowiem komplikację percepcyjną, niepozwalającą dobrze ocenić całości tego szerokiego zagadnienia. Warto jednak zauważyć, że prezentowane wskaźniki mogą być uszczegóławiane do bardziej specjalistycznych i wyczerpujących potrzeb w swoich odpowiednich aspektach dziedzinowych. Opracowane wskaźniki dotyczą explicite zagospodarowania przestrzennego. Zgodnie z przyjętymi definicjami, szczególny i pożądany stan tego zagospodarowania oznacza zaistnienie ładu przestrzennego. Stąd też w dalszej kolejności, po dyskusji nad zasadnością, celowością, wartością merytoryczną oraz modyfikacjach prezentowanych wskaźników, kolejnym krokiem powinno być ustalenie tych pożądanych ram, a w szczególności ustalenie granicznych przedziałów wskaźników (dolnych i górnych), mogących być uznanymi jako dobrze pozycjonującymi ład przestrzenny. Tabela Wskaźniki zagospodarowania przestrzennego na poziomie lokalnym (propozycja syntetyczna). Typ Osadniczoinfrastrukturalne Dziedzina Zaludnienie Struktura osadnicza Struktura sieci infrastruktury 127 Wskaźniki strukturalno-funkcjonalne ogólne wewnętrzne 1. Gęstość zaludnienia 2. Lokalna koncentracja osadnicza [L k ] [L g ] 3. Gęstość zaludnienia 4. Zróżnicowanie terenów osadniczych [L o ] zaludnienia terenów osadniczych [L z ] 5. Udział terenów zabudowy mieszkaniowej [O m ] 7. Gęstość-dostępność infrastruktury [I g ] topologiczne 6. Rozproszenie zabudowy mieszkaniowej [O r ] 8. Rozwinięcie sieci infrastruktury [I r ] Przydatność dla oceny ładu przestrzennego sensu stricto wysoka średnia wysoka średnia Spójność sieci 9. Średnia odległość 10. Gęstość wysoka

128 transportowoosadniczej Warunki mieszkaniowe Społecznoekonomiczne Przyrodnicze i ochrony środowiska Dostępność przestrzenna Efektywność transportowoosadnicza 11. Przeciętna powierzchnia mieszkaniowa na osobę [M s ] 13. Dostępność potencjałowa [D p ] 14. Dostępność czasowa ośrodków osadniczych wyższego szczebla hierarchicznego[d w ] 16. Efektywność dojazdu [F d ] Dzienny cykl życia 18. Stosunek ludności dziennej do nocnej [G] Wartość 19. Przeciętna cena ekonomiczna gruntu [C] Uwarunkowania 20. Powierzchnia budowlana brutto i netto, inwestycyjne całkowita i dostępna [B b ], [B n ], [B c ], [B d ] Jakość życia 21. Udział terenów zielonych [J z ] Fragmentacja krajobrazu Zanieczyszczenie środowiska Hałas Ochrona środowiska Funkcjonalne Funkcje terenu Prawnoplanistyczne Pokrycie planistyczne 24. Umowny poziom e- misji zanieczyszczeń [Z e ] 25. Umowny poziom zanieczyszczenia środowiska [Z e ] 26. Przeciętny poziom hałasu [H s ] 28. Dostępność kanalizacji [S k ] 29. Udział terenów obszarowej ochrony przyrody [S o ] 30. Udział terenów o danej funkcji [T x ] 31. Różnorodność funkcji użytkowania [T r ] 32. Potencjalna konfliktogenność [N] 33. Pokrycie planistyczne (udział terenów objętych obowiązującym planem miejscowym) [P o ] 128 pomiędzy miejscowościami [V w ] 12. Rozwarstwienie mieszkaniowe [M r ] 15. Dostępność piesza do obiektu (np. przystanku) [D p ] 17. Udział ludności w izochronie idealnej [F l ] 22. Dostępność terenów zielonych [J l ] 27. Udział ludności w zasięgu krytycznej izolinii hałasu [H l ] 34. Rozdrobnienie planów miejscowych [P r ] grafu [V g ] 23. Gęstość granic użytkowania [K] niska niska niska/ wysoka średnia niska niska wysoka średnia/ wysoka wysoka niska niska niska niska niska wysoka wysoka wysoka wysoka Wskaźniki opisano niżej według schematu: A nazwa wskaźnika (zgodnie z tabelą), B wzór, konstrukcja formalna, ewentualnie jednostki miary i przybierane wartości; C uzasadnienie; D opis, zakres stosowania; E problemy techniczne wyznaczania oraz informacyjno-bazodanowe; F możliwości rozbudowy i uszczegóławiania. Niektóre ze wskaźników przedstawiono na mapie. Pominięto prezentację wskaźników, dla których dane istnieją od dawna i były już wielokrotnie prezentowane w innych miejscach (gęstość zaludnienia, udział terenów chronionych przyrodnicze, pokrycie planami miejscowymi i in.).

129 Wskaźniki osadniczo-infrastrukturalne 35 A. Gęstość zaludnienia [L g ] B. l L g = s l liczba faktycznie zamieszkałych osób w gminie, s powierzchnia gminy. Wskaźnik może przyjmować wartości teoretycznie od 0 do nieskończoności, w praktyce w większości gmin waha się w granicach osób na 1 km 2. C. Wskaźnik ten jest podstawowy i najbardziej chyba użyteczny w przypadku potrzeby wstępnego rozpoznania sytuacji osadniczej w danej gminie. Jego zaletą jest też niewątpliwie prostota konstrukcyjna i interpretacyjna. Wskaźnik gęstości zaludnienia jest obecnie powszechnie stosowany w różnego rodzaju opracowaniach planistycznych, w tym w delimitacjach obszarów funkcjonalnych. D. Generalnie gęstość zaludnienia oznacza stopień intensywności użytkowania, gdyż pewna liczba mieszkańców na danej jednostce powierzchni implikuje mniej więcej proporcjonalne zapotrzebowanie na różnego rodzaju infrastrukturę, jest powodem ruchu komunikacyjnego, itd. Z punktu widzenia znaczenia ładu przestrzennego istotna jest też nie tylko sama gęstość zaludnienia, ale jej zmiany w czasie. Szybkie tempo zmian liczby ludności na danym obszarze, zwłaszcza jej przyrost powoduje wzrost problemów z kształtowaniem i utrzymaniem ładu przestrzennego. E. Podstawową kwestią jest tutaj posiadanie informacji o rzeczywistej liczbie mieszkańców, która jest źródłem faktycznego popytu na infrastrukturę i ogólnie usługi. W polskiej statystyce publicznej liczba mieszkańców identyfikowana w danej jednostce administracyjno-terytorialnej jest liczbą osób zameldowanych. Z powodu praktycznego ignorowania obowiązku meldunkowego, na obszarach silnego odpływu i napływu ludności dane z rejestracji bieżącej nie zawsze są wiarygodnym źródłem. Uwidacznia się to szczególnie w strefach podmiejskich największych ośrodków miejskich, w których niedoszacowanie rzeczywistej liczby mieszkańców sięga niekiedy 20-30% oficjalnej ludności. Ustalenie rzeczywistej liczby ludności ma szczególne znaczenie w gospodarce i planowaniu przestrzennym, gdyż od tego wprost zależy popyt na różnego rodzaju usługi. F. Wskaźnik ma zastosowanie dla dowolnego obszaru znajdującego się wewnątrz gminy, w tym mniejszych jednostek administracyjnych, np. sołectw. Ponadto w planowaniu przestrzennym przydatne mogą być wskaźniki związane z relacją gęstości zaludnienia danej gminy w stosunku do średniej dla danego typu gmin w całym kraju, np. miast różnego rzędu, gmin podmiejskich, rolniczych, itd. Specyficzną odmianą wskaźnika będzie też gęstość zaludnienia na obszarach poza lasami i wodami. A. Lokalna koncentracja osadnicza [Lk] B. wzór ogólny: L k = s i n i= wzór szczegółowy: L = s + s + s + K + s k n n liczba miejscowości w gminie, 35 Wyczerpujący przegląd wskaźników tego typu znajdziemy w pracy S. Golachowskiego i in. (1978) oraz M. Potrykowskiego i Z. Taylora (1982). 129

130 s udział procentowy danej miejscowości w zaludnieniu gminy ogółem. Wskaźnik przyjmuje wartości od 0 do 1 (dla lepszej czytelności w ekonomii stosowane jest jego przemnożenie przez 1000). C. Wskaźnik wywodzi się z badań ekonomicznych (formuła Herfindhala-Hirschmana, tzw. indeks HHI), gdzie oznacza poziom koncentracji w danym obszarze rynkowym. Łatwo przenieść go na grunt przestrzenny, segmenty rynkowe zamieniając udziałami w zaludnieniu. Przyjmując takie założenie, wówczas jest to suma kwadratów udziałów procentowych wszystkich jednostek osadniczych. Jeśli np. jest tylko jedna miejscowość w gminie, wskaźnik wynosi 1, jeśli są dwie i mają po połowie zaludnienia wskaźnik wynosi 0,5, jeśli jest 100 miejscowości 0,01, a gdy jedna obejmuje 90% a kolejne 10 po 1% 0,811. Może być przydatny dla oceny zróżnicowania wielkościowego, co z kolei ma znaczenie z punktu widzenia oceny stosunków wielkościowych. D. Większa koncentracja osadnicza z reguły oznacza lepszą efektywność, gdyż skupienie ludności w jednym miejscu jest związane z mniejszymi kosztami transportu i dostępności do usług. Z drugiej strony wysoki wskaźnik lokalnej koncentracji osadniczej może jednak świadczyć o zbyt dużej dominacji ośrodka nad innymi. Generalnie, poziom lokalnej koncentracji osadniczej może mieć znaczenie dla oceny spodziewanych procesów depopulacji obszarów wiejskich, gdyż będą one polegały między innymi na szybszym regresie mniejszych wsi. E. Wskaźnik oblicza się stosunkowo łatwo, ale konieczne jest posiadanie informacji o liczbie rzeczywistych mieszkańców według miejscowości. Występuje przy tym trudność w określeniu tych miejscowości, które mają bardzo rozproszony charakter zabudowy mieszkaniowej. Rozwiązaniem jest stosowanie wskaźnika tylko dla miejscowości o zabudowie zwartej, względnie obliczanie wskaźnika odrębnie dla części populacji zamieszkałej według zwartych kompleksów mieszkaniowych. To drugie rozwiązanie wydaje się najpoprawniejsze, ale wymaga znacznych nakładów pracy, związanej z wyodrębnianiem poszczególnych obszarów zabudowy. Rozwiązaniem byłoby też przeprowadzenie obliczeń dla granic miejscowości statystycznych wtedy byłoby też odniesienie powierzchniowe. F. Wskaźnik jest syntetyczny i nie ma potrzeby wskazywania jego dalszej komplikacji. Warto zwrócić uwagę, że wskaźnik ten nadaje się bardzo dobrze do oceny cech osadniczych w skali ponadlokalnej, np. stopnia policentryczności systemów miejskich. Ponadto można wskazać szereg znacznie prostszych wskaźników w tym zakresie, takich jak udział największej miejscowości, przeciętna liczba mieszkańców w miejscowości oraz odchylenie standardowe tej przeciętnej wartości. Ponadto wskaźnik raczej nie nadaje się do oceny koncentracji zaludnienia miast, gdzie znacznie lepsza wydaje się krzywa Lorentza, ewentualnie zaadaptowany wskaźnik Giniego (wywodzący się zresztą z krzywej Lorentza). Wskaźnik wymaga dokładniejszego przetestowania, ponieważ te same jego wartości można mieć przy dużej liczbie miejscowości bardzo zróżnicowanych i małej liczbie o wyrównanym udziale, a z punktu widzenia zróżnicowania przestrzennego są to różne zjawiska i cechy. Proponuje się dodatkowe przetestowanie wskaźników równomierności Simpsona Φ lub równomierności Shannona Ψ w postaci: Φ = (1 n i= 1 si log2 si 2 1 si ) /(1 ), i= 1 Ψ =. n log n n 2 130

131 Ryc Wskaźnik lokalnej koncentracji osadniczej według gmin (2009). Obliczenia według bazy Miejscowości Banku Danych Lokalnych. A. Gęstość zaludnienia terenów osadniczych [L o ] B. L = o l s o l liczba faktycznie zamieszkałych osób w gminie w danym momencie, s o powierzchnia terenów osadniczych w gminie. Wskaźnik przyjmuje wartości teoretycznie od 0 do nieskończoności. C. Wskaźnik ten jest pochodną gęstości zaludnienia, z tym że zamiast powierzchni całkowitej gminy w mianowniku występują jedynie tereny osadnicze. Można go traktować zatem jako rozwinięcie lub uzupełnienie. D. Gęstość zaludnienia terenów osadniczych oznacza stopień intensywności użytkowania terenów już przeznaczonych pod funkcje mieszkaniowe. Na tej podstawie można wnioskować o charakterze zabudowy, tj. czy jest ona jednorodzinna, wielorodzinna, itd. E. Aby wyznaczyć wskaźnik, oprócz informacji o liczbie ludności potrzebne jest posiadanie danych o udziale terenów osadniczych, które są zawarte w Ewidencji Gruntów i Budynków i będą 131

132 udostępnione na poziomie gmin w 2013 r. Ponadto przy obliczaniu wskaźnika aktualne są te same uwagi, co przy zwykłej gęstości zaludnienia. F. Wskaźnik ma zastosowanie również dla dowolnego odrębnego obszaru znajdującego się w obrębie gminy, np. dla poszczególnych sołectw. A. Zróżnicowanie zaludnienia terenów osadniczych [L z ] B. wzór ogólny: L z n i= 1 = ( L1 Ls ) n 2 wzór szczegółowy: L z = 2 2 ( L Ls ) + ( L1 Ls ) + K+ ( Ln L n 2 1 s) L 1, L 2,, L n gęstość zaludnienia w kolejnych jednostkach (sołectwach), L s średnia arytmetyczna zaludnienia w kolejnych jednostkach (sołectwach), n liczba jednostek C. Uzasadnienie wiąże się z dużym zróżnicowaniem terenów osadniczych pod względem rozmieszczenia ludności. Wskaźnik pokazuje odchylenie standardowe od średniej gęstości zaludnienia tego typu obszarów. D. Im większa wartość wskaźnika, tym zróżnicowanie gęstości zaludnienia jest większe. Świadczy to o konieczności dywersyfikacji polityki osadniczej. E. Dla obliczenia wskaźnika konieczne jest posiadanie informacji na temat granic obszarów osiedleńczych i przypisanej im rzeczywistej liczby ludności. F. Wskaźnik odchylenia standardowego jest bodaj najczęściej stosowaną miarą zróżnicowania zbioru i może mieć zastosowanie również w innych przypadkach, w których istnieje potrzeba oceny zróżnicowania wewnętrznego. Analizy takie, ze względu na specyfikę matematycznostatystyczną wskaźnika, nadają sie przede wszystkim do większych zbiorów (co najmniej kilkanaście elementów). A. Udział terenów zabudowy mieszkaniowej [O m ] z B. O = m m 100 s z m powierzchnia zabudowy mieszkaniowej, s powierzchnia całkowita gminy. Wskaźnik przyjmuje wartości teoretycznie od 0 do 100%. C. Ten stosunkowo prosty wskaźnik oznacza stopień przekształcenia danego obszaru pod kątem wykorzystania pod funkcje mieszkaniowe. D. Większa powierzchnia zajmowana przez zabudowę mieszkaniową co do zasady oznacza większą intensywność zagospodarowania i przekształcenie środowiska. W największych polskich miastach wskaźnik ten zazwyczaj przekracza 30% E. Podstawowym źródłem danych powinny być rejestry geodezyjne (Ewidencja Gruntów i Budynków), na poziomie gminnym udostępnione od 2013 r. W chwili obecnej jedynym porównywalnym źródłem danych dla całego kraju są bazy satelitarne Corine Land Cover, ale 132

133 stopień ich szczegółowości przestrzennej nie zapewnia pożądanej dokładności określenia wskaźnika dla każdej gminy. F. Wskaźnik udziału może być powszechnie stosowany dla innych kategorii użytkowania terenu, jak również kategoria zabudowy mieszkaniowej może być klasyfikowana na dokładniejsze wydzielenia (jednorodzinna, wielorodzinna, zwarta, luźna, rozproszona, itd.). Analizy dowodzą, że szczególnie pilne jest stworzenie systemu pozwalającego na pozyskiwanie danych na temat terenów przemysłowych oraz związanych z szeroko rozumianą infrastrukturą techniczną. A. Rozproszenie zabudowy mieszkaniowej [O r ] B. O = r nl sl r n liczba jednostek osadniczych, s powierzchnia gminy, l liczba mieszkańców w gminie, l r liczba mieszkańców mieszkających w rozproszeniu. Wskaźnik przyjmuje wartości teoretycznie od 0-do nieskończoności. C. Wskaźnik jest przydatny do oceny procesów rozpraszania zabudowy. Jego podstawową zaletą jest ujęcie w syntetycznej postaci stosunków wielkości zaludnienia i powierzchni w dwóch kategoriach zabudowy rozproszonej i całkowitej. D. Wskaźnik teoretycznie przyjmuje wartości od niemal 0 do nieskończoności. W praktyce w warunkach polskich wartości powyżej 10 oznaczają stosunkowo duże rozproszenie zabudowy. Przykładowo gmina mająca powierzchnię 100 km 2, zaludnienie całkowite w wysokości 8 tys. mieszkańców, 20 zwartych kompleksów wielosiedliskowych (5 tys. mieszkańców) i 250 pojedynczych domostw (1 tys. mieszkańców), osiąga wartość wskaźnika w wysokości 21,6. E. Podstawowym problemem jest posiadanie danych na temat występowania zabudowy rozproszonej i jej powiązania z ewidencją ludności. W chwili obecnej w tym zakresie nie ma porównywalnych materiałów dla całego kraju, a baza Corine Land Cover jest zdecydowanie zbyt mało dokładna. Sytuacja ulegnie radykalnej poprawie, gdy zostaną ukończone prace nad Bazą Danych Obiektów Topograficznych (na początku 2012 r. pełne pokrycie miały tylko 3 województwa mazowieckie, łódzkie i zachodniopomorskie). F. W analizie rozproszenia obok prezentowanego wskaźnika celowe jest stosowanie innych, prostszych miar, np. udziału procentowego zabudowy rozproszonej w całości zabudowy lub udziału ludności zamieszkałej w osiedlach samotniczych. A. Gęstość-dostępność infrastruktury [I g ] B. I g = d x psl d x długość wybranego typu sieci, s powierzchnia całkowita gminy, l liczba mieszkańców, 133

134 p stały współczynnik redukujący, o wartości 100 (klasycznie) lub o przeciętnej gęstości zaludnienia w danym typie gmin (np. średnio w kraju). W ostatnim przypadku wzór przyjmuje d l postać: I = x g s. Wskaźnik przyjmuje wartości teoretycznie od 0 do nieskończoności. C. Stan i rozmieszczenie infrastruktury liniowej świadczy o zainwestowaniu obszaru pod względem dostępności mieszkańców i przedsiębiorstw do różnego rodzaju usług o najczęściej komunalnym charakterze. Z drugiej strony wskazuje na warunki i jakość życia oraz kwestie ochrony środowiska. Z tego powodu gęstość sieci jest dosyć popularnym wskaźnikiem, przy czym spotyka się wskaźniki odnoszone do powierzchni fizycznej oraz liczby mieszkańców. Powyższy wzór próbuje łączyć obydwa aspekty. D. Im wyższa wartość wskaźnika, tym wyposażenie w sieci jest lepsze i zazwyczaj efektywniejsze. E. Dane o tzw. uzbrojeniu terenu są dostępne na poziomie gmin, niestety nie jest możliwe zejście z tego typu danymi do poziomu miejscowości w sposób porównywalny dla całego kraju. Trudniej przedstawia się sytuacja pod względem danych o drogach publicznych, gdyż F. Wskaźnik ma zastosowanie dla dowolnego obszaru znajdującego się wewnątrz gminy, pod wskazanym wyżej warunkiem posiadania szczegółowych danych. Przedmiotem analiz mogą być wszystkie dostępne sieci infrastruktury liniowej (drogowej, kolejowej, wodnej, kanalizacyjnej, gazowej, energetycznej, światłowodowej, itd.). Co do zasady wskaźnik można rozbić na dwie jego subkategorie gęstości w stosunku do powierzchni i dostępności, w przeliczeniu na liczbę ludności. A. Rozwinięcie sieci infrastruktury [I r ] d y B. I r = 100 d z d y długość rzeczywista odcinków sieci pomiędzy węzłami osadniczymi lub granicami obszarów zabudowanych, d z długość odcinków (sieci) pomiędzy węzłami osadniczymi w linii prostej lub granicami obszarów zabudowanych. Wskaźnik przyjmuje wartości teoretycznie od 1 do nieskończoności, w praktyce wartości powyżej 2 świadczą o dosyć dużym rozwinięciu. C. Wskaźnik pokazuje efektywność sieci infrastrukturalnych, w tym wskazuje potencjalne straty z powodu zbyt krętego ich przebiegu. D. Im wyższa wartość wskaźnika, tym bardziej kręty przebieg sieci infrastrukturalnych i większe straty z tego powodu. E. Obliczenie wskaźnika jest dosyć czasochłonne, nawet przy posiadaniu materiałów w wersji elektronicznej (zapis w formacie wektorowym w jednym z Systemów Informacji Geograficznej). F. Wskaźnik nadaje się zwłaszcza do oceny zagospodarowania na terenach górskich, na których bariera orograficzna istotnie przyczynia się do wydłużenia połączeń infrastrukturalnych. Wskaźnik nadaje się zasadniczo dla terenów wiejskich. 134

135 A. Średnia ważona odległość pomiędzy miejscowościami [V w ] B. V n d' i i= 1 = n( n 1) w, d' = i 1 2 m1 + m2 dn m + m + K + m 1 d ważona odległość pomiędzy parami miejscowości w linii prostej, d odległość pomiędzy miejscowościami w linii prostej, m 1, m 2, m n wagi miejscowości (np. liczba ludności), n liczba miejscowości. Wskaźnik przyjmuje wartości teoretycznie od 0 do nieskończoności. 2 C. Wskaźnik jest przydatny ze względu na rozpoznanie odległości pomiędzy miejscowościami, mającej znaczenie w organizacji przestrzennej oraz jako funkcji oporu przestrzeni, a równocześnie uwzględnia wielkość miejscowości. D. Im większa wartość wskaźnika, tym spójność jest niższa, gdyż przeciętne odległości są większe i wymagają większych nakładów na ich pokonanie. Analizy nadają się w zasadzie tylko do obszarów wiejskich. E. Wymagane jest posiadanie informacji o rozmieszczeniu geograficznym miejscowości i wyznaczenie ich centrów. F. W procedurze możliwe jest pominięcie ważenia miejscowości, ale wówczas ocena spójności może być zaburzona ze względu na pominięcie siły oddziaływania. Wówczas nawet niewielkie miejscowości, ale położone z dala od innych wpływają istotnie na wartości wskaźnika. Możliwe jest też obniżanie lub podwyższanie rangi ważenia poprzez odpowiednie funkcje logarytmiczne lub wykładnicze, w tym zastosowanie modelu grawitacji. Ponadto wskaźnik można uzupełnić losowością rozmieszczenia, co da odpowiedź na pytanie, czy rozmieszczenie miejscowości ma charakter losowy, równomierny czy skupiskowy. Wiele takich wskaźników podpowiadają studia ekologiczno-krajobrazowe, a najbardziej interesujące bazują na autokorelacji przestrzennej i semiwariancji. n 135

136 Ryc Wskaźnik średniej ważonej odległości pomiędzy miejscowościami w gminach. Obliczenia według bazy Miejscowości Banku Danych Lokalnych. A. Gęstość grafu sieci transportowej [V g ] B. V g 2 p = q( q 1) p rzeczywista liczba krawędzi, q liczba wierzchołków (węzłów drogowych). Wartość wskaźnika zawiera się w przedziale od 0 do 1, przy czym wartości powyżej 0,5 oznaczają graf gęsty. C. Analiza sieci transportowej jest przydatna ze względu na ocenę rozwinięcia powiązań transportowych pomiędzy miejscowościami. Miara grafowa nadaje się szczególnie do oceny transportu publicznego. D. Im większa liczba połączeń pomiędzy miejscowościami, tym większa spójność transportowoosadnicza. Oznacza ona możliwość komunikowania się pomiędzy poszczególnymi elementami sieci osadniczej bez konieczności pośrednictwa. 136

137 E. Zasadniczo źródłem danych jest mapa topograficzna lub drogowa, obrazująca system dróg w gminie. Należy wybrać taki typ lub typy dróg, które umożliwią przemieszczanie się założonym środkiem transportu (samochodem osobowym, autobusem). F. Wskaźniki grafowe są dosyć powszechne i rozbudowane. Zaproponować można tutaj wiele innych, np. klasyczne α (alfa), β (beta), i χ (gamma): p q + 1 p p α = (wartości od 0 do 1), β = (od 0 do 3), χ = (od 0 do 1). 2 p 5 q 3 q 6 Wskaźnik α określa stosunek między rzeczywistą a maksymalnie możliwą liczbą pętli (przy tej samej liczbie wierzchołków) w grafie płaskim, będącym modelem sieci połączeń. Im wyższy jest wskaźnik, tym większa liczba alternatywnych ścieżek między dwoma punktami. Natomiast interpretacja wskaźnika beta jest bardziej złożona: gdy β < 1 to graf składa się z izolowanych części, gdy β = 1 to graf ma tylko jedną pętlę, a gdy β zawiera się w przedziale (1;3) to graf ma więcej niż jedną pętlę. Z kolei wskaźnik χ określa stosunek liczby krawędzi do maksymalnej możliwej ich liczby (przy tej samej liczbie wierzchołków). Im wyższa wartość wskaźnika, tym krótsze są ścieżki łączące poszczególne wierzchołki Wskaźniki społeczno-ekonomiczne A. Przeciętna powierzchnia mieszkaniowa na osobę [M s ] B. M s = U l m U m powierzchnia użytkowa mieszkań, l całkowita liczba mieszkańców w gminie. C. Wskaźnik uzasadnia fakt, że warunki mieszkaniowe i ogólnie zaspokojenie potrzeb mieszkaniowych należy do najważniejszych z punktu widzenia jakości życia. D. Im większa powierzchnia mieszkaniowa na osobę, tym domyślnie można oczekiwać wyższego standardu zamieszkania. Tak się nie zawsze dzieje z dwóch powodów. Po pierwsze, wartości wskaźnika zaburza zróżnicowanie budownictwa na jedno- i wielorodzinne. Wynika to z faktu, że domy jednorodzinne posiadają znacznie większą powierzchnię użytkową, ale pewna jej część musi być przeznaczona na użytkowanie, które nie jest konieczne w mieszkaniach w zabudowie wielorodzinnej (np. pomieszczenia z systemami ogrzewania). Dlatego na terenach wiejskich i małomiasteczkowych należy rozdzielać ten wskaźnik dla wymienionych typów zabudowy. Natomiast można go w sposób zagregowany stosować w grupie większych miast oraz gmin typowo wiejskich. Ewentualnym rozwiązaniem jest stosowanie współczynnika, równoważącego charakter zabudowy jednorodzinnej, tj. obniżenie powierzchni użytkowej domów jednorodzinnych o około 1/3. Ponadto, nie zawsze wielkość mieszkania koreluje z jego standardem: ma to miejsce zwłaszcza na terenach, gdzie zachowało się zdekapitalizowana zabudowa mieszkaniowa, powstała w odleglejszych historycznie okresach. E. W gminach jednorodnych pod względem typu zabudowy wyczerpujące dane dla całego kraju są dostępne poprzez Bank Danych Lokalnych. Niestety nie ma obecnie możliwości rozdzielenia typu zabudowy na wielo- i jednorodzinną. F. Oprócz wskaźnika powierzchni użytkowej mieszkań przydatne mogą być wskaźniki niedoboru statystycznego, tj. różnicy pomiędzy liczbą gospodarstw domowych, a liczbą mieszkań. Wskaźnik ten jednak zaburza coraz powszechniejsze zjawisko posiadania więcej niż jednego mieszkania. 137

138 A. Rozwarstwienie mieszkaniowe [M r ] B. M r n (2i n 1) mi = i= 1 2 n m ' albo w szczególnym przypadku M i r n n i= 1 j= 1 x x i 2 2n µ m i udział danej kategorii ludności, charakteryzującej się określonymi warunkami mieszkaniowymi w całym zbiorze, m i średnia arytmetyczna warunków mieszkaniowych, n liczba wyróżnionych kategorii ludności według warunków mieszkaniowych, x i, x j liczba mieszkań kategorii i oraz j, µ średnią liczbę mieszkań w kategorii. C. Zróżnicowanie społeczno-przestrzenne, identyfikowane na podstawie sytuacji mieszkaniowej należy do najważniejszych z punktu widzenia ładu społecznego. = j Ryc Wskaźnik rozwarstwienia mieszkaniowego w gminach według powierzchni użytkowej mieszkań na osobę. Obliczenia M. Stępniaka według bazy Miejscowości Banku Danych Lokalnych. 138

139 D. Wskaźnik w sposób syntetyczny opisuje zjawisko zróżnicowania zasobów mieszkaniowych. Bazuje na indeksie Giniego. Oprócz sytuacji mieszkaniowej, wskaźnik pokazuje pośrednio zróżnicowanie dochodowe mieszkańców. W klasycznych studiach socjologicznoprzestrzennych zakłada się bowiem, że większa powierzchnia mieszkaniowa koreluje z sytuacją materialną. E. Dane są możliwe do pozyskiwania w zasadzie jedynie na bazie spisów powszechnych. F. Wskaźnik należy do syntetycznych i nie należy go jeszcze bardziej komplikować. Alternatywnie można wskazywać relację pomiędzy kwantylami ludności (np. kwartylami lub kwintylami) najlepiej i najgorzej wyposażonym pod względem powierzchni użytkowej mieszkań. A. Dostępność potencjałowa [D p ] B. Dp = mi f ( tiin ) + m j f ( tijn ) j D p dostępność potencjałowa gminy, m i masa własna gminy i (np. liczba ludności), m j masa gminy j, t iin czas podróży/przewozu wewnętrznej(go) w gminie i gałęzią transportu n, t ijn czas podróży/przewozu między gminami i a j gałęzią transportu n, t izn czas podróży/przewozu między gminą i a rejonem komunikacyjnym z gałęzią transportu n. Powyższy wzór opisuje ogólną dostępność potencjałową gmin znajdujących się wewnątrz obszaru Polski. Na dostępność tą składają się potencjały w postaci tzw. potencjału własnego, tj. f m f t. Możliwe jest rozszerzenie M i ( t iim ) oraz potencjału wewnątrzkrajowego, tj. j ( ijn ) formuły o potencjał zewnętrzny (zagraniczny z), tj. M f ( t ) komunikacyjnego leżącego poza terytorium Polski. C. Wskaźnik jest najbardziej syntetyczną miarą dostępności przestrzennej. z j k izn, gdzie M k jest masą rejonu D. Dostępność potencjałowa obrazuje hipotetyczną możliwość skomunikowania danej gminy z innymi poprzez różne gałęzie transportu. Z tego względu jest szczególnie przydatna do oceny ogólnej dostępności i warunków rozwojowych. E. Jest to wskaźnik stosunkowo czasochłonny w przygotowaniu, gdyż wymaga zaawansowanych narzędzi obliczeniowych. Metodologia badawcza jest rozwijana w Instytucie Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN w postaci Wskaźnika Międzygałęziowej Dostępności Transportowej. Skonstruowana w tym celu tam aplikacja komputerowa OGAM (Open Graph Accessibility Model) bazuje na podkładzie transportowym (głównie drogowym i kolejowym), danych społeczno-gospodarczych oraz dedykowanych modelach prędkości ruchu. Szczegółowy opis znajduje się w opracowaniu wykonanym pod kierunkiem P. Rosika (Narzędzie ewaluacyjno-badawcze dostępności transportowej gmin w podukładach wojewódzkich, 2011, IGiPZ PAN, MRR, Warszawa, fundusze_europejskie_2007_2013/ Documents/9_kd_ a.pdf). F. Istnieje możliwość obliczania dostępności potencjałowej nie tylko dla gmin, ale również do dowolnego celu podróży, np. do ludności, szpitali, szkół, itp. Ponadto możliwe jest obliczanie wskaźnika dla poszczególnych rodzajów transportu. 139

140 Ryc Drogowa dostępność potencjałowa gmin w Polsce. Źródło: obliczenia M. Stępniaka na podstawie Wskaźnika Międzygałęziowej Dostępności Transportowej (por. Rosik P., Pomianowski W., Stępniak M., Komornicki T., Śleszyński P., 2011, Narzędzie ewaluacyjno-badawcze dostępności transportowej gmin w podukładach wojewódzkich, Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa. fundusze_europejskie_2007_2013/documents/9_kd_ a.pdf). A. Dostępność czasowa ośrodków osadniczych wyższego szczebla hierarchicznego [D w ] B. D = min{ t, t } w a k t a najkrótszy czas przejazdu z siedziby gminy do miasta wojewódzkiego publicznym transportem autobusowym, t k najkrótszy czas przejazdu z siedziby gminy do miasta wojewódzkiego publicznym transportem kolejowym. W warunkach rzeczywistych wskaźnik może przybierać wartości od 0 (miasto wojewódzkie) do stu kilkudziesięciu minut. 140

141 C. Dostępność czasowa jest jednym z podstawowych uwarunkowań, związanych z możliwościami skorzystania z określonych usług wyższego rzędu oraz publicznych (administracja, ochrona zdrowia, szkolnictwo wyższe, itd.), jak też coraz częściej pracy. Wynika to z rosnącej koncentracji miejsc pracy w ośrodkach wyższego rzędu. Zwiększa to skalę dojazdów pracowniczych i powoduje, że jednym z najbardziej przydatnych wskaźników oceny zagospodarowania przestrzennego stają się mierniki dostępności przestrzennej (czasowej, komunikacyjnej itd.). D. Wskaźnik przybiera wartości teoretycznie od 0 (miasto wojewódzkie) do nieskończoności, ale w praktyce najdłuższy czas dojazdu z peryferyjnie położonych gmin wiejskich nie jest dłuższy, niż 2,5 godziny. Generalnie, krótszy czasowo dostęp do ośrodka wojewódzkiego oznacza większą możliwość skorzystania z określonych dóbr i usług tam zlokalizowanych. Tym samym poprawia się sytuacja społeczno-ekonomiczna mieszkańców oraz ogólnie jakość życia. E. Jest to wskaźnik stosunkowo czasochłonny w przygotowaniu, gdyż wymaga indywidualnej kwerendy rozkładów jazdy. F. Jako uzupełniający można wskazać czas dojazdu indywidualnym transportem samochodowym, co jest uzasadnione wskutek powszechnej motoryzacji. Wskaźnik ten wyklucza jednak dosyć sporą grupę osób starszych oraz uczących się, a właśnie w tych kategoriach zapotrzebowanie na specjalistyczne usługi ochrony zdrowia, opieki społecznej i edukacji jest największe. Również dla osób w wieku produkcyjnym regularny, np. codzienny dojazd własnym samochodem może być problematyczny, ze względu na wysokie koszty (dojazdy do pracy na odległość 50 km generują miesięczne koszty zużycia paliwa w wysokości około 800 zł). A. Dostępność piesza do przystanku [M s ] L B. M = t s 100 l l t liczba mieszkańców w izochronie dojścia pieszego do przystanku transportu publicznego powyżej określonej granicy (w zależności od typu gminy minut), l liczba mieszkańców gminy ogółem. C. Podobnie jak w przypadku dostępności do usług położonych w większości przypadków poza gminą, tak również w jej obrębie można wskazać szereg instytucji, zlokalizowanych w jej siedzibie, a wymagających dotarcia w celu skorzystania z oferty. Dotyczy to usług podstawowych, związanych z administracją samorządową, edukacją najniższego szczebla, ochroną zdrowia czy bardziej wyspecjalizowanych placówek handlowych, np. aptek. Potrzeba wyznaczenia takiego wskaźnika jest tym bardziej potrzebna, jeśli zwróci się uwagę na szybkie starzenie się ludności na peryferyjnych obszarach wiejskich przy równoczesnej depopulacji, wymuszającej likwidację wielu placówek w mniejszych miejscowościach. Właśnie w tego typu regionach organizacja transportu publicznego staje się coraz poważniejszym wyzwaniem dla samorządów lokalnych. F. Alternatywnie można zaproponować średni ważony czas dotarcia do przystanku komunikacji publicznej, ale wymagałoby to niezwykle żmudnych obliczeń na bazie punktów adresowych. Warto też zaznaczyć, że podana cezura 30 minut może być modyfikowana w zależności od specyfiki lokalnej. 141

142 A. Efektywność dojazdu [F d ] tr i= 1 B. wzór ogólny: F d = n 100 t n i= 1 ( t1 + t2 + Ktn ) wzór szczegółowy: Fd = 100 ( t' + t' + Kt' ) o 1 2 n t r, t 1, t 2,, t n rzeczywisty czas dojazdu pomiędzy ośrodkami, np. miejscowościami, t o, t 1, t 2,, t n optymalny czas dojazdu przy założeniu, że droga biegnie w linii prostej i można się nią poruszać z założoną prędkością (co najmniej 60 lub 90 km/h). C. W warunkach niezadowalającej dostępności komunikacyjnej szczególnej rangi nabiera czas dojazdu. W wielu przypadkach w Polsce jest on na ogół stosunkowo niski, a jest to spowodowane dużym obciążeniem ruchu komunikacyjnego i brakiem dróg o wysokich parametrach techniczno-funkcjonalnych. W efekcie szczególnej rangi nabierają analizy związane z możliwościami wskazania rzeczywistych czasów przejazdu oraz strat związanych z osłabianiem potencjalnych oddziaływań grawitacyjnych ośrodków leżących blisko siebie, ale źle skomunikowanych. D. Jest to wskaźnik o stosunkowo szerokich możliwościach stosowania. Najprostszym sposobem jest pomiar odległości fizycznej i czasu przejazdu pomiędzy dwoma ośrodkami. Następnie możliwe jest mierzenie i dzielenie sum tych odległości i czasów dla ośrodków występujących na danym obszarze. W zależności od szczebla hierarchicznego i zasięgu, rozróżnić można efektywność dojazdu wewnątrzgminną, międzygminną (w obrębie powiatu lub województwa), gminno-powiatową i gminno-wojewódzką. Wskaźniki obliczone dla tych kategorii administracyjno-hierarchicznych pokazują odpowiednie efektywności, które mogą być wskazówką dla decyzji w zakresie polityki przestrzennej i transportowej. E. Podstawowym problemem metodycznym i technicznym jest ustalenie rzeczywistych czasów przejazdu. Są one najbardziej zróżnicowane w indywidualnym transporcie samochodowym, a najbardziej stabilne w transporcie publicznym. F. Zamiast odległości idealnej (w linii prostej) możliwe jest zastosowanie odległości rzeczywistej, związanej z faktycznym przebiegiem drogi w terenie. Wówczas wskaźnik efektywności dojazdu należy interpretować jako różnicę wynikającą z opóźnień powodowanych warunkami techniczno-funkcjonalnymi (np. ograniczeniami kodeksowymi z powodu zabudowy) oraz zatłoczeniem drogi w wyniku dużego obłożenia odcinków dróg ruchem komunikacyjnym. A. Udział ludności w izochronie idealnej [F l ] lt B. Fl = 100 l v t l t liczba ludności w izochronie t (np. 30, 60 minut) od siedziby gminy (centrum miasta), l v t liczba ludności w promieniu t, przy założeniu przemieszczania się w linii prostej z jednakową założoną prędkością (60 lub 90 km/h). Wskaźnik przyjmuje wartości od 0 do 100%. C. Wskaźnik określa dostępność transportową do gminy z obszaru zewnętrznego, co jest bardzo istotne z punktu widzenia jej atrakcyjności, np. pod względem dojazdów do pracy. Z tego powodu nadaje się szczególnie dla większych miast, w których mamy do czynienia z koncentracją miejsc pracy. 142

143 D. Wskaźnik pokazuje efektywność transportowo-osadniczą dla gminy i obszaru sąsiadującego. Im wyższa wartość procentowa, tym układ komunikacyjny jest lepiej zaplanowany i rozbudowany, umożliwiając sprawniejszą wymianę i nawiązywanie relacji, przepływ bodźców wzrostowych itd. E. Główną trudnością jest wyznaczenie izochrony rzeczywistej, gdyż wymaga to albo konstrukcji modelu prędkości ruchu, albo żmudnych przeliczeń czasów przejazdów na odcinkach dróg według rozkładów jazdy. Pewną trudnością jest obliczenie liczby mieszkańców, zwłaszcza jeśli izochrona ma niską wartość (poniżej 30 minut). F. Wskaźnik może mieć zastosowanie dla porównań efektywności związanych ze stanem aktualnym i planowaną rozbudową sieci transportowych. Można go stosować zarówno dla indywidualnego transportu samochodowego, jak i publicznego, w tym w podziale na jego rodzaje (autobusowy, kolejowy). Ponadto jest możliwe stosowanie różnych modeli prędkości ruchu, w zależności od pory dnia i roku, uwzględniających np. efekt kongestii w godzinach szczytu. Ryc Wyznaczenie izochrony idealnej (nazwanej tu optymalną) i rzeczywistej dla Warszawy. Źródło: P. Śleszyński i in., 2011, Warszawa i Obszar Metropolitalny a rozwój Mazowsza, raport modułowy nr 4 projektu Zagospodarowanie infrastrukturalne i kapitał fizyczny oraz policentryczność rozwoju Mazowsza, realizowanego w IGiPZ PAN pod kierunkiem T. Komornickiego dla Mazowieckiego Biura Planowania Przestrzennego w ramach Trendów Rozwojowych Mazowsza. A. Stosunek ludności dziennej do stałej (nocnej) [G] ld B. G = 100 l n l d liczba ludności na obszarze gminy w porze dziennej (około godziny 12), l n liczba ludności na obszarze gminy zamieszkałych stale. C. Wskaźnik pokazuje bardzo istotne, a na ogół niedoceniane zagadnienie, związane z dziennym cyklem życia społeczno-ekonomicznego. Ma to olbrzymi wpływ na dostosowanie infrastruktury, zwłaszcza zaplanowanie systemów transportowych i ich drożności w określonych kierunkach (zazwyczaj naprzemiennie), w tym organizacji ruchu. 143

144 D. Najogólniej można wydzielić gminy emisyjne (ludność dzienna jest niższa od nocnej), imisyjne (prawidłowość odwrotna, tj. ludność dzienna jest wyższa od nocnej) i zrównoważone (liczba jest podobna, albo wskutek niskiej mobilności, albo wskutek podobnego codziennego napływu i odpływu ludności). E. Stosunkowo łatwiejsze jest ustalenie liczby ludności zamieszkałej na stałe, nawet jeśli wymaga to dodatkowych zabiegów związanych z szacowaniem ludności niezameldowanej lub niewymeldowanej. Natomiast w warunkach polskich nie ma wyczerpującej statystyki, związanej z obliczaniem liczby dojeżdżających do pracy, edukacji i innych usług. Istniejące dane o dojazdach do pracy za 2006 r. (GUS/Ministerstwo Finansów) dotyczą pracy najemnej i nie obejmują pracy na rachunek własny (przedsiębiorstwa jednoosobowe). Nie ma też żadnych porównywalnych danych odnośnie dojazdów uczniów do szkół, usług ochrony zdrowia, administracji, itd. Tylko niektóre większe miasta posiadają tzw. badania kordonowe, polegające na obliczaniu liczby pojazdów i rzadziej liczby osób, wjeżdżających i wyjeżdżających w lub poza swoje granice administracyjne, wraz z indywidualnymi motywacjami. Również dane o noclegach turystycznych są obarczone błędem, ze względu na brak uwzględnienia kwater prywatnych (agroturystycznych). Wydaje się, że ze względu na ważność, zagadnienie to powinno być pilnym przedmiotem wnikliwej analizy odnośnie możliwości zbierania porównywalnych danych dla całego kraju. F. W analizie ruchliwości dziennej zastosowanie mają również te same wskaźniki, co dla migracji długookresowych (wskaźniki napływu, odpływu, salda migracji i obrotu migracyjnego na 1000 mieszkańców oraz efektywności migracji). Ponadto wskaźnik może być uszczegóławiany pod względem kategorii osób i motywacji ich przemieszczeń, tj. przede wszystkim pracy, edukacji, administracji, zakupów, turystyki i wypoczynku, itd. A. Przeciętna cena gruntu [G] B. G = w s w w suma wartości transakcji sprzedaży-kupna w danym okresie (np. ostatniego roku) w zł, s w powierzchnia w m 2 (grunty budowlane i zabudowane) lub ha (grunty rolne niezabudowane, lasy), której te transakcje dotyczyły. wskaźnik przyjmuje wartości teoretyczne od bliskich zeru do nieskończoności, w praktyce cena gruntów budowlanych w Polsce waha się od kilku zł do kilku tysięcy złotych za 1 m 2, a gruntów rolnych od kilku do kilkudziesięciu tys. zł za 1 ha. C. Renta gruntowa jest podstawowym mechanizmem lub czynnikiem lokalizacji działalności gospodarczej w przestrzeni. Z tego powodu analiza cen gruntów i ewentualnie innych nieruchomości daje istotną wiedzę na temat zróżnicowań przestrzennych w skali kraju i ich uwarunkowań. D. Wyższa cena gruntu oznacza jej większą atrakcyjność, powodowaną potencjalnie wyższą stopą zwrotu z inwestycji lub prawa własności. E. Podstawowym źródłem danych są rejestry cen transakcyjnych, gromadzone przez powiatowe Ośrodki Dokumentacji Geodezyjno-Kartograficznej (Rejestr Cen i Wartości Nieruchomości). Według danych firmy Realexpert, udostępniane elektroniczne rejestry cen nieruchomości istnieją dla blisko 90% powiatów. Nie ma przeszkód, aby dane te mogły być udostępniane również przez system statystyki publicznej. Ponadto warto zwrócić uwagę na rozwinięty rynek monitoringu cen nieruchomości (Instytut Rozwoju Miast i jego coroczne Raporty dotyczące polskiego rynku nieruchomości, kilkadziesiąt jeśli nie kilkaset komercyjnych firm konsultingowych itd.). Warto jednak zwrócić uwagę, że według dosyć częstej opinii, podawana cena transakcyjna może być zaniżona. 144

145 F. Metodologia analiz cen nieruchomości jest bardzo zaawansowana i istnieje bardzo wyczerpująca literatura na ten temat. Można podać bardzo wiele wskaźników cenowych, także w aspekcie ich zróżnicowania strukturalnego i przestrzennego (mają tu miejsce zastosowanie zwłaszcza miary statystyczne, typu mediana, średnia ważona, wariancja, rozrzut ćwiartkowy, odchylenie standardowe, itd., jak i bardziej skomplikowane mierniki, typu wskaźnik Giniego, formuła Shannona-Wienera, indeks HHI i in.), jednak podstawowym jest przedstawiona przeciętna cena gruntu. Oprócz gruntów, użyteczne mogą być ponadto wskaźniki związane z cenami lokali i budynków (z rozróżnieniem funkcji mieszkalnych). Bardziej zaawansowaną formą monitoringu jest też śledzenie cen gruntów w dokładniejszej skali, niż dla średnio dla całej gminy. Analizy takie istnieją już zwłaszcza dla największych miast i ich stref podmiejskich (Warszawa, Kraków, Trójmiasto, Olsztyn i in.). Ponadto wskazane jest śledzenie, jaki procent powierzchni gminy podlega zmianie własności, co ma również istotne znaczenie w punktu widzenia zagospodarowania przestrzennego. A. Powierzchnia budowlana brutto i netto, całkowita i dostępna [B b, B n, B c, B d ] s B. B = b b 100 s, s B = n s 100, s 100 n B = c c s, s B = d s 100 d s b powierzchnia gruntów (działek), na których ze względów przyrodniczych możliwa jest zabudowa (brutto), s n powierzchnia brutto, pomniejszona o powierzchnię gruntów (działek) prawnie wyłączonych z zabudowy (ochrona przyrody, konserwatorska, tereny zamknięte, strefy ochronne, odgraniczające itd.), s c powierzchnia gruntów (działek) brutto lub netto ogółem, tj. całkowita w gminie, s d powierzchnia gruntów (działek) brutto lub netto ogółem, pomniejszona o grunty (działki) zabudowane, s całkowita powierzchnia gminy. Wskaźnik przyjmuje wartości 0-100%. C. Wskaźnik ten ma na celu danie informacji o dostępnych terenach inwestycyjnych, ale w taki sposób, który umożliwi wyselekcjonowanie terenów faktycznie dostępnych. D. Działania inwestycyjne w oczywisty sposób nie zawsze są możliwe ze względów przyrodniczych. Dotyczy to zwłaszcza terenów o trudnych warunkach budowlanych, takich jak obszary okresowo podmokłe (zwłaszcza jeśli są położone poza terenami zalewowymi), silnie nachylone, niestabilne (osuwiska), itd. Z drugiej strony istnieje szereg ograniczeń prawnych, związanych z ochroną i ograniczeniem terytorialnym, które powodują brak możliwości lub znaczne utrudnienia inwestycyjne. E. Wskaźniki te są bardzo trudne do obliczenia w porównywalny dla większego obszaru sposób, ze względu na bardzo zindywidualizowany i często różnie sformalizowany charakter przepisów prawnych w danej gminie (np. tereny pokryte obowiązującymi planami i poza nimi). Drugim powodem jest silne zróżnicowanie przyrodnicze i brak odpowiednio szczegółowych materiałów informacyjnych dla całego kraju. Przykładowo istniejące dla całego obszaru Polski trójwymiarowe modele terenu (DTM) są zbyt mało dokładne, aby sprostać precyzyjnemu wyznaczeniu nachylenia stoków w skali pojedynczych działek. Rozwój systemów informacji przestrzennej, w tym w zakresie wspomnianych numerycznych modeli terenu (zwłaszcza realizowany projekt ISOK), niesie nadzieję na uzyskanie wymaganej informacji również w tym zakresie. 145

146 F. Można wskazywać wiele pochodnych i bardziej szczegółowych wskaźników, związanych zwłaszcza z wielkością działek i kategoriami trudności inwestycyjnych, a także formami prawnego ograniczenia, np. według typów budownictwa (mieszkaniowe, budowlanorekreacyjne itd.) i obostrzeń prawnych. Istotnej informacji o charakterze gminy pod względem swobody inwestycyjnej dostarczą też wzajemne relacje pomiędzy omawianymi wskaźnikami, np. stosunek powierzchni budowlanej netto do brutto lub dostępnej do całkowitej Wskaźniki przyrodnicze i ochrony środowiska 36 A. Udział terenów zielonych [J z ] s B. J = z z 100 s s z udział terenów zielonych, tj. lasów, parków i zadrzewień, s całkowita powierzchnia gminy. Wskaźnik przyjmuje teoretycznie wartość 0-100%. C. Jest to bardzo prosty, ale podstawowy wskaźnik świadczący o charakterze gminy i przekształceniu środowiska przyrodniczego. D. Interpretacja wskaźnika wiąże się ze znaczeniem środowiska przyrodniczego dla realizacji celów polityki przestrzennej, w tym zwłaszcza koncepcji rozwoju zrównoważonego. Jest to przedmiotem bardzo szerokiej dyskusji. E. Pomimo, że jest to powszechnie wykorzystywany wskaźnik, to jednak jego prawidłowe obliczenie nie jest proste. Wynika to z faktu, że wiele faktycznie istniejących terenów zielonych umyka statystyce geodezyjnej, prowadzonej z intencjonalnego punktu widzenia, czyli według przewidywanej funkcji danego gruntu. W warunkach polskich szczególnie istotny jest problem sukcesji roślinności na terenach porzucanych gruntów rolnych, a ponadto innych tzw. samosiejek na innych terenach, użytkowanych wcześniej jako przemysłowe, kolejowe, wojskowe, itd. Równocześnie wykonane dla potrzeb niniejszego opracowania, podsumowujące stan satelitarnej wiedzy teledetekcyjnej wskazują, że wiarygodność tego typu metod sięga najwyżej 90%. Znacznie dokładniejsze są nadal techniki analizy zdjęć lotniczych (nie wspominając o kartowaniu terenowym), ale są one znacznie bardziej kosztochłonne. Wydaje się, że jednak w omawianym aspekcie pożądane byłoby wykonanie dla całego kraju bardziej szczegółowej klasyfikacji dostępnych oryginalnych materiałów satelitarnych projektu Corine Land Cover, np. zgodnie z propozycją ekspertów Instytutów Geodezji i Kartografii, zamieszczoną w niniejszym opracowaniu. F. Wskaźnik ten można przekształcać w zależności od potrzeb dla mniejszych powierzchni gminy, np. sołectw oraz w rozbiciu na bardziej szczegółowe kategorie użytkowania. Interesujące byłoby też porównanie powierzchni zielonych w stosunku do obszarów zajętych przez powierzchnie zabudowane. Z wielu powodów tak zdefiniowany wskaźnik można jednak poddać krytyce, ze względu na dużą różnorodność zieleni w rozumieniu ekologicznym czy ogólnie przyrodniczym. Dlatego też w tej kategorii warto byłoby wydzielić odrębnie wskaźnik lesistości (w sensie udziału rzeczywistego lasu geodezyjnego), udziału urządzonej roślinności wysokiej (i parków różnego typu i ogródków działkowych) oraz udział powierzchni ze spontaniczną 36 Rysuje się możliwość wydzielenia dwóch subkategorii w tym zakresie. Pierwsza to wskaźniki jakości przestrzeni przyrodniczej, druga obejmowałaby wskaźniki jakości środowiska. Co do zasady, to na gruncie metodologii ekologii krajobrazu można udowadniać, że te subkategorie są tak samo logicznie różne, jak wydzielone wcześniej osadniczo-infrastrukturalne i społeczno-ekonomiczne. W sumie wymaga to jeszcze bardziej pogłębionej dyskusji. 146

147 roślinnością półnaturalną (tu mieszczą się stadia sukcesyjne zbliżone do lasu oraz bagna i szuwary). Takie dopełniające się trzy wskaźniki mówią o jakości środowiska, zachodzących procesach i możliwościach wykorzystania przestrzeni dla celów rekreacyjnych (w przypadku zarastających odłogów lub bagien trudno mówić o wypoczynku). A. Dostępność terenów zielonych [J l ] sz( d ) B. J l = 100 l d S z(d) powierzchnia terenów zielonych na mieszkańca w buforze odległości od miejsc zamieszkania (r=1 lub 2 km). l d liczba ludności w buforze odległości od miejsc zamieszkania (r=1 lub 2 km). Wskaźnik przyjmuje wartości teoretycznie od 0 do nieskończoności. C. Możliwość zamieszkania i przebywania wśród terenów zielonych jest jednym z najważniejszych wyznaczników zadowalającej jakości życia. Wynika to z powodów zdrowotnych, w tym aerosanitarnych i estetycznych oraz ogólnoekologicznych. D. Lepsze warunki co do zasady współwystępują proporcjonalnie do wzrostu wskaźnika, jednak najistotniejszy jest fakt spełniania lub nie pewnego minimalnego poziomu, zapewniającego dostateczne nasycenie zielenią. W Polsce standardy urbanistyczne w tym zakresie niestety nie obowiązują (istnieje projekt Krajowych Przepisów Urbanistycznych, określający minimalny udział procentowy powierzchni biologicznie czynnej gruntu rodzimego w odniesieniu do powierzchni zabudowanej działki budowlanej). W dużych miastach w krajach zachodnich przyjmuje się wartość m 2 zieleni na 1 mieszkańca, w tym pewną część powinna stanowić zieleń urządzona. Według Światowej Organizacji Zdrowia przyjmuje się dla aglomeracji wielkomiejskich poziom 50 m 2 na mieszkańca, bez określenia dostępności czasowoprzestrzennej mieszkańców. E. Wyznaczenie wskaźnika jest możliwe, gdy posiadane są szczegółowe materiały kartograficzne dotyczące użytkowania terenu oraz rozmieszczenia ludności. Dla gmin w całym kraju możliwe byłoby wyznaczenie wskaźnika, pod warunkiem posiadania szczegółowej mapy użytkowania terenu, np. ze zdjęć satelitarnych. F. Istnieją duże możliwości rozbudowy wskaźnika, jak i jego modyfikacji pod kątem specyficznych wydzieleń, zarówno po stronie osadniczo-mieszkaniowej (typy zabudowy), jak i przyrodniczej (kategorie terenów zielonych). W przypadku braku szczegółowych materiałów zastępczo możliwe jest stosowanie wskaźnika powierzchni terenów zielonych na 1 mieszkańca bez uwzględnienia dostępności przestrzennej, ale takie postępowanie jest zdecydowanie mniej dokładne. Warto też zwrócić uwagę, że bufor odległości 1 lub 2 km nie uwzględnia przeszkód terenowych i co do zasady najbardziej poprawne metodycznie byłoby wykorzystanie metod izochronowych, jednak w takiej szczegółowości jest to w chwili obecnej bardzo trudne do przeprowadzenia. Generalnie nadrzędną przesłanką jest ocena dostępności pieszej do terenów zielonych, a więc w niektórych przypadkach, np. w gminach przeciętych dużymi ciekami wodnymi, liniami kolejowymi, drogami szybkiego ruchu itp. może mieć to duże znaczenie. Ponadto zmienna S z(d) może być identyfikowana na podstawie określonych typów zieleni, w tym płatów powyżej ustalonej minimalnej powierzchni. A. Gęstość granic użytkowania [K] B. K dk = s d k długość wspólnych granic użytkowania terenu pochodzenia antropogenicznego, s całkowita powierzchnia gminy. 147

148 Wskaźnik przyjmuje wartości teoretycznie od 0 do nieskończoności (km/km 2, m 2 /ha), jednak jego wartości zależą najbardziej od szczegółowości materiałów i podejścia klasyfikacyjnego, obrazujących użytkowanie terenu. C. Wskaźnik ma zastosowanie przy ocenie fragmentacji krajobrazu, co ma znaczenie zwłaszcza do oceny przekształceń terenów podmiejskich. D. Niska i wysoka wartość wskaźnika obrazuje odpowiednio niską i wysoką fragmentację krajobrazu. Dlatego też powinny być liczone nie wszystkie granice, ale tylko te pochodzenia antropogenicznego, przede wszystkim zabudowy. Natomiast mozaika pól i lasów jest na ogół korzystna, gdyż zapewnia wysoką różnorodność biologiczną i walory krajobrazowe i dlatego granice pól, chociaż wyraźnie pochodzenia antropogenicznego, nie powinny być brane pod uwagę. E. W przypadku tego wskaźnika jest stosunkowo dobra sytuacja, gdyż wystarczającą porównywalność zapewniają dane Corine Land Cover. F. Wskaźnik ten można interpretować jako klasyczny wskaźnik synantropizacji (w naukach ekologicznych), gdyż opiera się na granicach pochodzenia antropogenicznego. Może to budzić uzasadnione wątpliwości co do jego poprawności metodycznej. Dlatego też alternatywnie można zaproponować dwa oddzielne wskaźniki, stosowane w badaniach ekologicznych: 1) wskaźnik fragmentacji liczony jako wskaźnik różnorodności Shannona-Wiennera (opisany też dalej), uwzględniający udziały powierzchniowe wszystkich typów Corine Land Cover w różnej konfiguracji; 2) wskaźnik synantropizacji liczony jedną z możliwych miar statystycznych, np. fraktalnych (rozwinięcia granic: im bardziej nieregularne granice, tym bardziej naturalny obszar), tzw. umownych skal lub różnymi metodami linii prostej (udział granic lub odcinków prostoliniowych). Alternatywnie lub uzupełniająco mogą być stosowane też inne wskaźniki związane z kształtem i powierzchnią, oparte na morfometrii płatów (wydzieleń) użytkowania, jak np. wskaźnik rozwinięcia granic (stosunek rzeczywistej długości granicy do powierzchni, gdyby była kołem), przeciętna powierzchnia płatu (wydzielenia), stosunek osi dłuższej do krótszej, miary oparte na kątach wewnętrznych (w przypadku granic antropogenicznych) i inne. Metody tego typu są szeroko wykorzystywane zwłaszcza w geomorfologii, hydrografii i ogólnie geografii fizycznej. Ponadto możliwe jest wykorzystanie dorobku metod czysto topologicznych i geometrycznych. Warto też wskazać na szerokie możliwości rozszerzenie wskaźnika do zagadnień pokrewnych wszędzie tam, gdzie istnieje zapotrzebowanie na ocenę zróżnicowania przebiegu granic. Wyróżnić tutaj można zwłaszcza analizy związane z opracowywaniem i obliczaniem wskaźników dotyczących działek budowlanych. A. Umowny poziom emitowanych zanieczyszczeń [Z e ] B. eu Ze =, l e Z ' = u e s, e Z '' = u e psl e u umowny poziom emitowanych zanieczyszczeń, s powierzchnia całkowita gminy, l liczba mieszkańców, p stały współczynnik redukujący, o wartości 100 (klasycznie) lub o przeciętnej gęstości zaludnienia w danym typie gmin (np. średnio w kraju). W ostatnim przypadku wzór przyjmuje e l postać: Z '' = u e s. C. Emisja zanieczyszczeń jest jednym z podstawowych mierników antropopresji i uciążliwości, zarówno dla bytowania ludzkiego, jak i środowiska przyrodniczego. 148

149 D. W przypadku emisji zanieczyszczeń możliwe jest stosowanie wskaźników cząstkowych, jednak niezależnie od tego wskazane jest tworzenie syntetycznych ocen oraz jakiejś jednej uniwersalnej miary, pozwalającej w pierwszej kolejności zapoznać się, nawet pobieżnie, ze stanem emisji różnego typu związków chemicznych, pyłów, itd. Istnieje jednak tutaj problem porównywalności, związany z faktem różnego stopnia szkodliwości tych zanieczyszczeń i różnych wag oraz objętości, odpowiadających za zagrożenia. Stąd przy znanym poziomie emisji zanieczyszczeń różnego typu, wyrażanych w jednostkach masy i objętości, istnieje konieczność przypisania odpowiednich wag, co powinno być przedmiotem odrębnej szczegółowej analizy eksperckiej. E. Ze względu na wymagające przepisy środowiskowe, statystyka gminna w tym zakresie jest dosyć wyczerpująca, jednak wskazana jest dalsza współpraca służb statystycznych w zakresie pozyskiwania danych z Państwowego Monitoringu Środowiska. F. Wskaźnik ten w sumie jest dosyć mylący i w badaniach typowo środowiskowych nie jest używany. Dlatego zasadne jest opracowywanie szeregu wskaźników cząstkowych, związanych z emisją poszczególnych rodzajów zanieczyszczeń gazowych (dwutlenek siarki, tlenki azotu, tlenek węgla itd.), pyłowych itd. Można też wskazywać na liczbę emitentów (rzeczywistych lub potencjalnych) przekraczających ustaloną wartość progową, albo też na przeciętną emisję z ha dla kilku grup zanieczyszczeń, przy czym jednak oddzielnie dla poszczególnych grup związków. A. Umowny poziom zanieczyszczenia środowiska [Z a ] B. Z e = a s e a e umowna suma zakumulowanych (występujących) zanieczyszczeń w glebie, wodach i powietrzu w danym momencie, s powierzchnia całkowita gminy. C. Zanieczyszczenie środowiska metalami ciężkimi w glebie, stężenie zanieczyszczeń w wodach i powietrzu jest podstawowym miernikiem oceny jakości środowiska przyrodniczego. D. Podobnie jak w przypadku emisji zanieczyszczeń, możliwe jest stosowanie wskaźników cząstkowych, jednak z powodu ich dużej liczby warto byłoby przyjąć pewną uniwersalną miarę, pozwalającą na pierwszy rzut oka zapoznać się ze stanem zanieczyszczenia środowiska. Podobnie też istnieje problem porównywalności tych zanieczyszczeń, wymagający odrębnej szczegółowej analizy eksperckiej. E. Statystyka gminna w Banku Danych Lokalnych jest tu znacznie gorsza, niż w przypadku emisji zanieczyszczeń. Konieczna jest zatem dalsza współpraca służb statystycznych w zakresie pozyskiwania danych z Państwowego Monitoringu Środowiska. Przydatne byłoby zwłaszcza wprowadzenie do statystyki publicznej zagadnień, które są obecnie dostępne na poziomie albo jednostek fizycznogeograficznych (np. zlewni tzw. jednolitych części wód powierzchniowych i odcinków rzek), jak też uśrednionych wartości ze stacji pomiarowych, związanych z pomiarami powietrza. Wymagałoby to odpowiednich algorytmów, przeliczających dane do średniej dla gmin. Zadanie takie jest w sumie dosyć łatwe do wykonania, jeśli zastosowane byłyby techniki typu overlay w Systemach Informacji Geograficznej. F. Oprócz wskaźnika syntetycznego możliwe jest stosowanie wskaźników cząstkowych dla kategorii akumulacyjnych zanieczyszczeń, tj. powietrza, wód i gleb, jak też wykorzystanie poszczególnych rodzajów skażeń i zanieczyszczeń (metale ciężkie, substancje gazowe, pyły, itd.). 149

150 A. Przeciętny poziom hałasu [H s ] B. wzór ogólny: H n i= s = 1 wzór szczegółowy: H s s h i h = s 1 1 h + s 2 2 hn + K s n h i, h 1, h 2,, h n poziom hałasu reprezentatywny dla powierzchni s i, s 1, s 2, s 3,, s n, s całkowita powierzchnia gminy. C. Hałas jest jedną z podstawowych i powszechnie występujących uciążliwości, której znaczenie rośnie wraz z intensywnością gospodarowania i ogólnie procesami urbanizacji. Co do zasady, hałas jest zanieczyszczeniem, jednak jego specyfika wskazuje na odrębność potraktowania w postaci wypracowania oddzielnego wskaźnika. D. Interpretacja wskaźnika jest stosunkowo prosta, gdyż jego wzrost jest wprost proporcjonalny do potencjalnych i rzeczywistych uciążliwości. E. Obliczenie wskaźnika wiąże się z opracowywaniem map akustycznych. F. W przypadku posiadania szczegółowych map akustycznych lub najlepiej pomiarów w systemie ciągłym na większej ilości punktów pomiarowych, zwiększenie ilości wskaźników akustycznych jest bardzo duże. Szczególne zastosowanie mają tutaj klasyczne miary statystyczne, związane z pomiarem zróżnicowania zjawisk jako takich. A. Udział ludności w zasięgu krytycznej izolinii hałasu [H l ] l( db) B. H l = 100 l l (db) liczba mieszkańców zamieszkałych w izolinii krytycznej (55 db w porze nocnej lub 60 db w porze dziennej), l całkowita liczba ludności, Wskaźnik przyjmuje wartości 0-100%. C. Jak wspomniano, hałas jest jedną z istotniejszych uciążliwości, stąd wskazane jest odniesienie występowania tego zanieczyszczenia do populacji nim objętej. D. Również tutaj interpretacja jest stosunkowo prosta, gdyż wzrost wskaźnika jest wprost proporcjonalny do uciążliwości zamieszkania i wskazuje na skalę koniecznych przeciwdziałań w zakresie ochrony klimatu akustycznego. E. Obliczenie wskaźnika wiąże się z opracowywaniem map akustycznych oraz bardzo szczegółowych danych o rozmieszczeniu budynków i ludności tam zamieszkującej. F. Wskaźnik można rozbudowywać zwłaszcza na szczególne kategorie ludności i ich miejsca czasowego przebywania, związanego np. z edukacją i ochroną zdrowia. Ponadto posiadając dane pomiarowe w systemie ciągłym można konstruować wskaźniki ekspozycji hałasowej, wiążące się z pozostawaniem pod wpływem hałasu w określonych jednostkach czasu (podobne w swej wewnętrznej budowie, jak np. napromieniowanie lub nasłonecznienie). 150

151 A. Dostępność kanalizacji [S l ] lk B. Sl = 100 l l k liczba ludności, mającej dostęp do kanalizacji, l całkowita liczba ludności. Wskaźnik przyjmuje wartości 0-100% C. Spośród wielu wskaźników dotyczących infrastruktury sieciowej i wyposażenia w nią ludności, dostępność do kanalizacji jest zdecydowanie najważniejsza z punktu widzenia ochrony środowiska. D. Interpretacja wskaźnika jest jednoznaczna, gdyż wzrost dostępności do kanalizacji jest wprost proporcjonalny w stosunku do możliwości utylizacji zanieczyszczeń ciekłych, najpowszechniejszych z punktu widzenia zamieszkałej ludności. E. Dane są dostępne dla gmin poprzez Bank Danych Lokalnych dla stosunkowo długich szeregów czasowych. F. Dosyć popularny jest wskaźnik, porównujący długość sieci kanalizacyjnej do wodociągowej, świadczący o stopniu niezrównoważenia tych sieci i potencjalnym ryzyku zwiększonego zanieczyszczenia środowiska. Ponadto w przeciwstawnym znaczeniu może być wykorzystywany wskaźnik liczby szamb na jednostkę powierzchni. Warto zwrócić uwagę, że wszystkie wymienione wskaźniki mogłyby być rozpatrywane w kategoriach typowo infrastrukturalnych, gdzie objaśniałyby zagadnienie dostępności do sieci. Zawarto je w tym miejscu, gdyż z punktu widzenia zagospodarowania przestrzennego odnoszą się do stanu zabezpieczenia środowiska przed określonymi, powszechnymi zanieczyszczeniami. A. Udział terenów obszarowej ochrony przyrody [S o ] s B. S = o o 100 s s p tereny objęte obszarową ochroną przyrody, s powierzchnia gminy ogółem. Wskaźnik przyjmuje wartości 0-100%. C. Jest to najważniejszy i chyba najbardziej popularny wskaźnik, obrazujący skalę działań podejmowanych w celu ochrony środowiska przyrodniczego. D. Z punktu widzenia zagospodarowania przestrzennego większy udział terenów chronionych przyrodniczo oznacza potrzebę dostosowania planowania do specyficznych potrzeb ochronnych, jak też mniej lub bardziej poważne ograniczenia inwestycyjne, w tym zwłaszcza dotyczące zabudowy. Ponadto wskaźnik pośrednio informuje o wartości środowiska przyrodniczego w danej gminie. Nie jest to jednak ścisła zależność, gdyż po pierwsze, istnieje bardzo duża rozpiętość form tej ochrony (począwszy od rezerwatów ścisłych, kończąc na użytkach ekologicznych i obszarach chronionego krajobrazu), a po drugie, nie wszystkie cenne kompleksy przyrodnicze podlegają ochronie prawnej. E. Statystyka publiczna w tym zakresie jest dobra. Do Banku Danych Lokalnych należy wprowadzić odrębną kategorię związaną z siecią Natura F. Wskaźnik składa się z sum obszarów różnej kategorii. Możliwe jest obliczanie wskaźników dla tych kategorii (rezerwatów, parków narodowych itd.), jak też ich grup (jest to uzasadnione zwłaszcza dla wyższych kategorii, tj. rezerwatów przyrody i parków narodowych). W sumie trzeba podkreślić, że ze względu na bardzo różny status prawny form ochrony przyrody, 151

152 wskaźnik ten może być mylący. Dotyczy to zwłaszcza obszarów chronionego krajobrazu (OChK), których znaczenie prawno-ochronne jest znikome i kategorie te należałoby wyłączać z analiz. Można zatem proponować co najmniej dwie lub trzy subkategorie tego wskaźnika: twardą (parki narodowe i rezerwaty przyrody), miękką (wszystkie formy poza OChK) oraz naturową (Natura 2000), a ponadto wiele bardziej wyspecjalizowanych wskaźników, bazujących na poszczególnych kategoriach (udział parków narodowych, krajobrazowych, itd.) oraz korzystających z innych klasyfikacji (np. lasy HCVW High Conservation Value Forest, czyli o podwyższonych wartościach przyrodniczych, korytarze ekologiczne i in.). Możliwa byłaby zapewne również konstrukcja bardziej syntetycznego wskaźnika, przypisującego wagi w zależności od cenności poszczególnych obszarów prawnie chronionych, ale wymagałoby to bardziej zaawansowanej analizy eksperckiej (nie wiadomo, czy zakończonej sukcesem) Wskaźniki funkcjonalne A. Udział terenów o danej funkcji [T x ] s B. T = x x 100 s s x powierzchnia terenu zajmowana przez funkcję użytkowania x, s powierzchnia gminy ogółem. Wskaźnik przybiera wartości od 0 do 100%, przy czym całkowicie jednorodne użytkowanie w skali gminy jest niemożliwe. C. Przeznaczenie terenów pod różnego rodzaju formy użytkowania jest podstawową informacją o specyfice funkcjonalnej. D. Interpretacja jest bardzo łatwa, ale konieczne jest analizowanie wszystkich wyróżnionych sposobów użytkowania. Przydatna byłaby też większa standaryzacja w tym zakresie. E. Rzeczywiste użytkowanie według określonych funkcji powinno być przedmiotem szczegółowych opracowań kartograficznych. Niestety w skali całego kraju nie jest tutaj możliwe zapewnienie porównywalności. Wynika to zarówno z powodu stosowania różnych klasyfikacji, tylko ogólnie nawiązujących do odpowiedniego rozporządzenia, jak i różnych skal, a nawet faktycznej szczegółowości w tych samych nominalnie skalach. Rozwiązaniem jest korzystanie z jednolitych dla całego kraju materiałów teledetekcyjnych, zwłaszcza satelitarnych (wymienić tu trzeba przede wszystkim bazę Corine Land Cover), ale nie zapewniają one odpowiednio szczegółowej klasyfikacji, przydatnej dla potrzeb wskaźnikowania cech zagospodarowania przestrzennego. Według kwerendy przeprowadzonej w GUS, w 2013 r. w skali gmin będą dostępne materiały geodezyjne (Ewidencja Gruntów i Budynków), ale zapis w tych bazach dotyczy użytkowania formalnego, podczas gdy dochodzi do znacznych zmian wskutek sukcesji roślinności na terenach słabo zagospodarowanych. F. Możliwe jest budowanie wskaźników związanych z relacjami pomiędzy poszczególnymi kategoriami użytkowania, np. wspomniany już w innym kontekście stosunek terenów zielonych do mieszkaniowych. A. Różnorodność funkcji użytkowania [T r ] B. = i = 1 ai ai Tr = log 10 = b b i n n liczba funkcji terenu na danym obszarze, a i liczebność i-tej funkcji, 152

153 b łączna liczba wszystkich odrębnie wydzielonych płatów funkcji. Wskaźnik przyjmuje wartości powyżej 0. C. Zróżnicowanie jest jedną z podstawowych miar informacyjnych. D. Zróżnicowanie jest bardzo ważną charakterystyką, przydatną w ocenie zagospodarowania i ładu przestrzennego, gdyż wskazuje na konieczność prowadzenia odmiennej i wyspecjalizowanej polityki przestrzennej. Tereny zróżnicowane są co do zasady trudniejsze w planowaniu, wymagają dogłębniejszych studiów i analiz, ale na terenach typowo wiejskich są bardziej odporne na zakłócenia zewnętrzne. Wysoka różnorodność świadczy o silnym przekształceniu antropogenicznym. E. Zastosowanie mają wszystkie uwagi, omówione przy okazji wskaźnika udziału terenów o danej funkcji. F. Wskaźnik jest dosyć skomplikowany i nie wymaga rozbudowy. Jego wynik w postaci wartości liczbowej zależy od szczegółowości wydzieleń i skali kartograficznej. Ryc Wskaźnik różnorodności funkcji użytkowania gmin według bazy Corine Land Cover