Ryszard Praszkier Andrzej Nowak
|
|
- Eleonora Turek
- 8 lat temu
- Przeglądów:
Transkrypt
1 Zmiany społeczne powstałe pod wpływem działalności przedsiębiorców społecznych Trzeci Sektor, Wyd. Fundacja Instytut Spraw Społecznych, nr 2 / wiosna 2005, str Ryszard Praszkier Andrzej Nowak Znaczenie zmiany społecznej w rozwiązywaniu istotnych problemów społecznych wydaje się oczywiste. Dla autorów poniższego tekstu kluczowe jest jednak pytanie, jakie rodzaje zmian są rzeczywiście pożądane? Analizując dynamikę procesów społecznych, prowadzących do trwałych zmian, wykazują, że dalekosiężne konsekwencje zmiany są często istotniejsze niż zmiana sama w sobie. Mechanizmy i procesy tego typu zmiany mogą być oczywiście różnorodne, ale cechą wspólną wszystkich trwałych transformacji jest zmiana stanów równowagi systemu. Autorów interesują pozytywne zmiany społeczne, a więc takie, które można interpretować w kategoriach rozwoju społecznego. Skupiają się także na zmianach wprowadzanych w sposób aktywny. Doceniając złożoność uwarunkowań specyficznych zmian, koncentrują się na ich wspólnych mechanizmach, zwłaszcza w przypadku zmian dokonywanych w społecznościach o silnej apatii, anomii, niezdolnych do współdziałania. W takich warunkach pożądana zmiana społeczna powstaje poprzez stworzenie silnego kapitału społecznego, rozumianego jako sieć powiązań cechująca się współpracą i wzajemnym zaufaniem jej uczestników. Autorzy stawiają pytanie, kto i w jaki sposób może tworzyć kapitał społeczny. Pokazują, że za inicjowaniem długofalowych, nieodwracalnych i pożądanych zmian, wprowadzanych poprzez budowanie kapitału społecznego, często stoją jednostki o specyficznych cechach, określane jako przedsiębiorcy społeczni. W tekście przedstawione zostały definicje przedsiębiorczości i przedsiębiorczości społecznej oraz rozważania na temat motywacji i cech tych jednostek.
2 Jest oczywiste, że pewne zmiany społeczne zachodzą w sposób spontaniczny 1 i są naturalnymi etapami rozwoju społecznego. Pewne zmiany są prostą reakcją na rozwój technologii, wzrost zamożności społeczeństwa czy zmianę uwarunkowań międzynarodowych (np. odzyskanie niepodległości). Wywołanie pozytywnej zmiany społecznej może być efektem zaistnienia pewnych czynników specyficznych dla natury zjawiska i sytuacji. W oczywisty sposób, określone działania o charakterze ekonomicznym mogą wymagać kapitału finansowego; inne będą możliwe tylko przy określonych regulacjach prawnych itp. Rozumiejąc złożoność uwarunkowań poszczególnych zmian, chcemy się skupić na ich wspólnych mechanizmach. Szczególnie interesują nas trwałe zmiany osiągane w społecznościach charakteryzujących się silną apatią, anomią i niezdolnością do współdziałania. Wprowadzanie innowacji, czyli zmian społecznych, powinno prowadzić do dalekosiężnych i pożądanych rezultatów. Nie jest to wcale oczywiste, ponieważ sama zmiana, rozumiana jako wynik jednorazowej działalności, na ogół w najlepszym wypadku prowadzi do szybko zanikających skutków, a w najgorszym do efektów negatywnych. Nie każda zmiana przecież prowadzi do założonych celów, a przykładem tego są jednorazowe akcje powodujące zwiększenie oczekiwań, które nie zostają spełnione. Im bardziej takie akcje są nagłośnione, tym większe wzbudzają nadzieje i, jeżeli nie są kontynuowane tym większe pozostawiają poczucie frustracji, bycia oszukanym, i co najgorsze nastawienie, że już nigdy więcej nie dam się nabrać. Jako przykład może tu posłużyć organizowanie telefonów zaufania dla ofiar przemocy, jeżeli działania te nie są poparte solidną infrastrukturą, obejmującą wiele różnych służb i organizacji oraz pozwalającą na skuteczną ochronę ofiary. Przy braku takiej infrastruktury paradoksalnie znacznie lepiej dla zdrowia i niekiedy dla życia ofiary jest niewzbudzanie oczekiwań błyskotliwymi telefonami zaufania 2. Liczą się więc nie tyle doraźne zmiany, ile przede wszystkim ich konsekwencje, na co zwraca uwagę Everett Rogers, podając następującą klasyfikację 3 : pożądane lub niepożądane konsekwencje zmiany (te pierwsze są określane jako funkcjonalne dla jednostki czy społeczności, a te drugie jako dysfunkcjonalne; niektóre zmiany mogą mieć funkcjonalne konsekwencje dla jednostek, a dysfunkcjonalne dla społeczności i odwrotnie); 1 Dziękujemy za konstruktywne uwagi anonimowemu recenzentowi. 2 Por. np. Priumum non nocere, wywiad z Ryszardem Praszkierem, Niebieska Linia 1999, nr 4. 3 E. Rogers: Diffussion of Innovation, The Free Press, New York 2003.
3 bezpośrednie i wtórne konsekwencje zmiany (zmiany mogą bowiem inicjować łańcuch wtórnych reakcji; autor wspomina nawet o konsekwencjach konsekwencji, a więc niejako zmianach trzeciego rzędu); antycypowane i nieantycypowane konsekwencje zmiany (te ostatnie autor określa jako niezamierzone i nierozpoznane); Aby zamierzone rezultaty innowacji społecznej zostały uzyskane, zmiana jak stwierdza Rogers powinna być długofalowa, trwała, z antycypowanymi i pożądanymi konsekwencjami, zarówno bezpośrednimi, jak i wtórnymi. Trwałość zmiany Ważną cechą zmiany jest trwałość jej efektów. Wiele zmian ma charakter chwilowy. Niedługo po wprowadzeniu tego rodzaju zmian ich efekty samoistnie zanikają. Dzieje się tak, ponieważ systemy społeczne znajdują się w charakterystycznych dla siebie stanach równowagi, a chwilowe wytrącenie układu z tego stanu powoduje, że układ do niego po pewnym czasie powraca. Trwała zmiana to taka, która zmienia stan równowagi, do którego układ chce powracać, a nie taka, która go chwilowo zakłóca. Pytanie o trwałość wprowadzanej zmiany przekłada się więc na pytanie, jak można zmienić sposób funkcjonowania fragmentu tkanki społecznej tak, by stan pożądany stał się stanem równowagi tego systemu. Dopiero gdy to się powiedzie, nowy stan równowagi w tym fragmencie społeczeństwa staje się stanem w pewnym sensie naturalny; prowadzi to do zaakceptowania i przyjęcia zmiany, tworząc w ten sposób proces nieodwracalny. Jako ilustracja tego procesu może posłużyć wypychanie kulki z dołka. Dla kulki naturalnym stanem równowagi jest spoczywanie w dołku. Rys 1 Po ustaniu zewnętrznej siły kulka wraca do pierwotnego stanu równowagi, a więc zmiana jest za każdym razem odwracalna.
4 Rys. 2 Chodziłoby więc o taką zmianę powierzchni, by po wytrąceniu kulka uzyskała nowy stan równowagi. Rys. 3 Powstaje wtedy zupełnie nowy układ społeczny, nieredukowalny do sumy składających się na nań czynników. Można więc w tym wypadku mówić o emergencji, czyli o powstaniu nowej, nieodwracalnej jakości 4. Ten sposób myślenia o dynamice układów widoczny jest w pojęciu homeostazy. Jak pisze Joël de Rosnay, homeostaza jest jedną z najbardziej niezwykłych i najbardziej typowych własności otwartych systemów złożonych 5. Według tego autora system homeostatyczny utrzymuje swoją strukturę i funkcje dzięki złożoności dynamicznych equilibriów, kontrolowanych przez wzajemnie zależne mechanizmy regulacyjne. System taki reaguje na każdą zmianę poprzez serię modyfikacji o jednakowej wielkości, ale o przeciwnym zwrocie niż te zapoczątkowane przez zmianę. Celem tych modyfikacji jest zapewnienie wewnętrznej równowagi. Innowacje społeczne mogą więc aktywować mechanizmy stabilizacji, które przejawiają się jako reakcje odwrotne do wprowadzanych zmian, często określane mianem 4 Emergecja jest tu rozumiana zgodnie z podejściem Stevena Johnsona. Por. S. Johnson: Emergence. The Connected Lives of Ants, Brains, Cities and Software, A Touchstone Book, New York J. de Rosnay: Homeostasis: Resistance to Change. (
5 oporu. Jak pisze James O Toole, ów opór jest zupełnie normalnym rezultatem działania homeostazy 6. W konsekwencji, bezpośrednie czy odgórne dążenie do zmiany, najbardziej nawet korzystnej, może powodować opór. Dla trwałości zmiany społecznej kluczowe wydaje się więc takie jej wprowadzanie, które wpasowuje się w mechanizmy regulacyjne systemu. Ta sama zmiana może bowiem zostać dobrze przyjęta, jeżeli stanie się naturalną konsekwencją procesu prowadzącego do współinicjowania jej przez społeczność. Ważnym problemem homeostatycznym w systemach złożonych jest rodzaj osiąganej równowagi (equilibrium). Rogers wymienia trzy rodzaje equilibrium 7 : equilibrium stabilne: systemie społecznym nie zachodzi prawie żadna zmiana; equilibrium dynamiczne: zmiana wprowadzona w systemie społecznym pojawia się w stopniu współmiernym do zdolności systemu do radzenia sobie z nią (system ma więc zdolność adaptacyjną); disequilibrium: stopień zmiany jest za raptowny, by system społeczny mógł się do niej dostosować; mogą temu towarzyszyć zjawiska negatywne (np. dezorganizacja społeczna). Według cytowanego autora celem nosicieli zmiany powinno być equilibrium dynamiczne. Przykład zmian wprowadzanych w początkowo opornej społeczności analiza przypadku Kazimierza Jaworskiego 8 Chcąc zaktywizować społeczność lokalną w gminie Chmielnik na Rzeszowszczyźnie (i w okolicznej Dolinie Strugu), Kazimierz Jaworski a musiał najpierw pokonać charakteryzującą tę społeczność mizantropię, izolację, brak zaufania i lęk przed współpracą. Rozpoczął od wprowadzenia lokalnej sieci telefonicznej b, która zapewniała nieodpłatne połączenia, co zachęcało mieszkańców do częstych kontaktów. Dzięki tej inicjatywie naturalne stało się poszukiwanie innych możliwości współdziałania. Pożądaną, antycypowaną, ale wtórną konsekwencją stał się bujny rozwój wspólnotowych działań lokalnych, a konsekwencją konsekwencji wzrost zaufania, współpracy i aktywności społecznej. Lokalna telefonia była 6 J. O Toole: Leading Change. The Argument for Values-based Leadership, Ballantine Books, New York E. Rogers: op. cit. 8 Wszystkie przedstawione tu analizy przypadków tyczą osób wybranych przez międzynarodowe stowarzyszenie Ashoka, a więc spełniających kryteria przedsiębiorczości społecznej (patrz dalej).
6 jedynie sposobem na harmonijne zainicjowanie dynamicznego procesu, w którym mechanizmy homeostatyczne nie musiały prowadzić do reakcji oporu. Przykład Kazimierza Jaworskiego pokazuje, jak długofalowo i stopniowo, poprzez kolejne fazy innowacji, osiągane były kolejne iteracje equilibrium dynamicznego c Niezależna sieć telefoniczna była niezbędną zachętą, zmieniającą nastawienie społeczności do wzajemnego komunikowania się i współpracy, w konsekwencji odwracającą tendencję do mizantropii w kierunku zaufania. Dalej, poprzez serię kreatywnych posunięć, Kazimierz Jaworski przeprowadził społeczność od stanu marazmu i poczucia beznadziejności do współdziałania, przedsiębiorczości, aktywności społecznej i rozkwitu. W Dolinie Strugu rozwija się wiele wspólnotowych przedsięwzięć, takich jak spółdzielnia produkcji wody mineralnej czy też gminna oczyszczalnia ścieków. Na tę ostatnią mieszkańcy składali się dobrowolnie, choć początkowo panicznie unikali jakicholwiek wspólnych działań w przekonaniu, że zostaną oszukani. Niezwykle prężnie działa także Towarzystwo Rolniczo-Przemysłowe Dolina Strugu, organizując np. bezpośrednią dostawę produktów od rolników pod drzwi mieszkańców okolicznych miast. Znacznie zwiększyło się zaangażowanie obywatelskie: dość zaznaczyć, że przy ostatnich wyborach do Unii Europejskiej gmina Chmielnik stanowiła wyspę 35,06% głosujących (dane do godz ), przy średniej w całym regionie 16,41% i średniej krajowej poniżej 20%. Atmosferę wyborczą najlepiej oddaje wypowiedź jednego z mieszkańców gminy Chmielnik: Głosowałem, by lepiej nam się żyło. Wszystko zależy od ludzi, a jak w tej Brukseli będą tacy, jak nasz Kaziu, to możemy być spokojni o przyszłość naszych dzieci d We wrześniu 2004 r. Kazimierz Jaworski został wybrany w wyborach uzupełniających do Senatu Rzeczypospolitej siłami społecznymi (poza jakimikolwiek partiami i bez wsparcia partyjnych środków). a ; b Pierwszej w Polsce sieci telefonicznej niezależnej od Telekomunikacji Polskiej SA. c Proces trwa 15 lat (od 1989 r.). d Rzeczpospolita, 14 czerwca 2004, s. A6
7 Opór przeciwko zmianom Joël O Toole, poza dążeniem do utrzymania homeostazy, wymienia także inne systemowe (nieuchronne) źródła oporu, takie jak 9 : domniemanie słuszności (zwykle ludzie są po stronie status quo, a ciężar dowiedzenia słuszności zmiany leży po stronie tego, kto chce ją wprowadzić); bezwładność systemu (im większy system, tym dłuższy czas potrzebny do zmiany jego stanu); niedojrzałość sytuacji do zmiany (zmiana jest możliwa jedynie wtedy, gdy powstały odpowiednie warunki wstępne; nie można jej zatem wprowadzać na siłę). Wspomina także o przyczynach oporu tkwiących bezpośrednio w jednostkach: czerpanie satysfakcji z utrzymania status quo 10 ; lęk przed nieznanym; egocentryzm; brak wiary w siebie; myślenie na krótką metę ; brak umiejętności przewidywania nagród odroczonych. O Toole pisze ponadto o hamującym wpływie subiektywnych opinii na temat ludzkiej natury (np. że ludzie są z natury rywalizacyjni, agresywni, chciwi i samolubni; ponieważ planowana zmiana zakłada jakiś poziom altruizmu, więc jest skazana na porażkę). Wymienia przy tym następujące przyczyny oporu grupowego: konformizm grupowy i grupowe wierzenia; przyzwyczajenia i utarte obyczaje; obrona przeciętności grupowej przed jednostką wybijającą się; szowinizm grupowy (przekonanie, że my to robimy dobrze, a oni gorzej ); poczucie wyjątkowości (wiara, że innowacja mogła się okazać pozytywna w innych miejscach, ale my jesteśmy wyjątkowi, więc u nas tak się nie stanie). Wśród osób działających społecznie można nierzadko spotkać narzekania na beznadziejny opór społeczności, prowadzące do przekonania, że oni do tego nie dojrzali. Opór jest jednak naturalnym elementem układów dynamicznych, jednym z podstawowych mechanizmów regulacyjnych, bez którego społeczność zatraciłaby swoją spójność i 9 J. O Toole: op. cit. 10 Autor przytacza tu powiedzenie Panglossa z Wolterowskiego Kandyda: To jest najlepszy z możliwych światów.
8 jednolitość. Paradoksalnie, brak oporu może być objawem negatywnym, świadczącym choćby o rozpadzie więzi społecznych. Nastawienie prowadzące do konfrontacji i łamania oporu społecznego może prowadzić do destrukcyjnych skutków; zamiast tego wskazana byłaby syntonia i empatia społeczna. Przykład zmian wprowadzanych w początkowo opornej społeczności analiza przypadku Dagmary Bieńkowskiej a W połowie lat dziewięćdziesiątych wiele gmin zamawiało u specjalistów opracowanie strategii rozwoju. Niestety, strategie te często były przyniesionymi z zewnątrz kalkami i opierały się na analizie makroekonomicznej. Takie podejście nie uwzględniało naturalnego potencjału społeczności, zamiast tego narzucało rozwiązania z zewnątrz, co rzadko przynosiło pozytywne skutki, często natomiast prowadziło do efektów odwrotnych, zrażając do jakichkolwiek ekspertyz. W takich wypadkach pojawiał się oczywiście nieuchronny opór, a autorzy ekspertyz narzekali na ów opór jako na wyraz niedojrzałości społeczności lokalnej. Podobnie działo się w gminie Żegocina (pow. bocheński, woj. małopolskie). Zamawiane kilkakrotnie eksperckie strategie rozwoju gminy wzbudzały opór i kończyły się porażką. Opór ten miał jednak charakter przystosowawczy, albowiem chronił społeczność przed nieprzemyślanymi projektami. W tej sytuacji konsultacji podjęła się Dagmara Bieńkowska, która przede wszystkim pragnęła wczuć się w atmosferę i tętno życia społeczności. W związku z tym swoją działalność rozpoczęła od wejścia w gminę i przebywania z jej mieszkańcami. W wyniku tego rozpoznania zaproponowała, by grupa młodych ludzi podjęła się zbierania przepisów kucharskich od najstarszych mieszkańców i, w następnym etapie, stworzyła książkę kucharską gminy Żegocina. Pomysł ten wyzwolił inicjatywę i energię społeczną. W pierwszym wydaniu powstała powielaczowa wersja książki, która stała się wizytówką i dumą mieszkańców, a władzom gminy służyła jako materiał promocyjny. W konsekwencji powstało drugie (profesjonalne) wydanie, a dochód z jego sprzedaży zasilał programy społeczne gminy. Grupa młodych ludzi kontynuowała w sposób trwały współpracę w tworzeniu także innych inicjatyw. Wyzwoliła się energia mieszkańców do zakładania różnorodnych przedsięwzięć, gmina zaczęła się dynamicznie rozwijać ekonomicznie. Za ciosem zostały też wydane dobrze sprzedające się książki na temat legend i wierszy gminnych, a po powodzi powstała Księga żywiołu.
9 Gmina Żegocina jest obecnie jednym z wiodących przykładów społeczności rozwijajacej sie dynamicznie w oparciu o własny potencjał (a więc bez wielkich inwestycji czy dotacji). Powstała nowa jakość, którą można nazwać kapitałem społecznym. a Centrum Doradctwa Strategicznego ( Kapitał społeczny a rozwój społeczności Według Paula Bullena i Jenny Onyx pojęcie kapitał społeczny zostało wprowadzone w latach osiemdziesiątych przez Pierre a Bourdieu i Jamesa Colemana 11. Inni autorzy dodają tu także Roberta Putnama 12. W ciągu ostatniej dekady idea kapitału społecznego cieszyła się rosnącym zainteresowaniem badaczy zarówno w naukach teoretycznych, jak i stosowanych. O ile przed 1981 r. ukazało się 20 artykułów na ten temat, w latach było ich już 109, a w latach aż W tak licznych publikacjach można znaleźć wiele różnych definicji kapitału społecznego. Można wśród nich wyróżnić dwa podejścia 14 : 1. Kapitał społeczny rozumiany jako środki (np. informacje, idee czy potencjalne oparcie), które jednostka może zdobyć poprzez relacje z innymi ludźmi. Środki te (inaczej: kapitał ) są dlatego społeczne, że osiągalne jedynie poprzez relacje międzyludzkie, w przeciwieństwie do środków fizycznych (narzędzia, technologia) czy ludzkich (wykształcenie, umiejętności), które są z reguły właściwością jednostek. Dla badania przepływu środków w tej sieci znaczenie ma struktura interakcji (kto wchodzi w relacje z kim, jak często, na jakich warunkach) Kapitał społeczny rozumiany jako zjawisko zaangażowania jednostki w różnorodne przedsięwzięcia obywatelskie zarówno nieformalne (a więc kontakty społeczne), jak i formalne (stowarzyszenia, partie itp.). Według Chrystiana Grootaerta i współpracowników 16 można wręcz tworzyć mapę interakcji społecznych, która jednocześnie będzie 11 P. Bullen, J. Onyx: Measuring Social Capital in Five Communities in NSW. New South Wales, Australia T. Schuller, S. Baron, J. Field: Social Capital:AReview and Crotique, w: S. Baron, J. Field, T. Schuller (eds.): Social Capital: Critical Perspective, Oxford University Press, New York R. D. Putnam, K. Gross, Introduction, w: R. D. Putnam (ed.): Democracies in Flux. Robert D. Putnam [Ed.] Oxford University Press, New York (2002), 14 C. Grootaert, D. Narayan, V. Nyan Jones, M. Woodlock: Measuring Social Capital. An Integrated Questionnaire, World Bank Working Paper nr 18, Washington D. C Takie podejście reprezentuje np. Nan Lin i jego współpracownicy. Zob. N. Lin, K. Cook, R. Burt: Social Capital; Theory and Research, Aldine de Gruyter, New York C. Grootaert, D. Narayan, V. Nyan Jones, M. Woodlock, op. cit.
10 odzwierciedleniem zdrowia obywatelskiego społeczności. Cały zakres problemów społecznych a więc przestępczość, zdrowie, ubóstwo czy bezrobocie korelują z posiadanym przez społeczność kapitałem społecznym (community endowment of social capital) lub z jego brakiem. Dotyczy to krajów zarówno wysoko, jak i nisko rozwiniętych 17. Pierre Bourdieu proponuje następującą definicję: kapitał społeczny jest agregacją aktualnych lub potencjalnych środków, które są powiązane z posiadaniem trwałej sieci mniej lub bardziej zinstytucjonalizowanych relacji (znajomości i wzajemnego uznania); sieć ta jest kolektywnie posiadanym kapitałem i zapewnia każdemu ze swoich członków oparcie 18. Nie uważa przy tym kapitału społecznego za wartość jednoznacznie pozytywną, wskazując, że tak jak każda inna forma kapitału może być np. zarezerwowany dla pewnych (elitarnych) grup społecznych. James Coleman rozpatrywał kapitał społeczny na poziomie jednostki ( bogactwo, które może posiadać jednostka) 19, podczas gdy Robert Putnam na poziomie zbiorowości, rozumiejąc kapitał społeczny jako przejawy życia społecznego takie jak sieci, normy i zaufanie, które umożliwiają uczestnikom działanie razem w sposób bardziej efektywny w celu realizowania wspólnych celów 20. Zdaniem Putnama (który powoływał się też na Colemana) kapitał społeczny odnosi się [...] do takich cech organizacji społeczeństwa, jak zaufanie, normy i powiązania, które mogą zwiększyć sprawność społeczeństwa, ułatwiając skoordynowane działania [...]. Tak jak i inne postaci kapitału, kapitał społeczny jest produktywny, umożliwia bowiem osiągnięcie pewnych celów, których nie dałoby się osiągnąć, gdyby go zabrakło [...]. Na przykład grupa, której członkowie wykazują, że są godni zaufania i ufają innym będzie w stanie osiągnąć znacznie więcej niż porównywalna grupa, w której brak jest zaufania [...] Podejście to reprezentuje Robert Putnam i jego współpracownicy, zob. R. Putnam (ed.): op. cit. 18 P. Bourdieu: Forms of Capital, w: A. H. Halsey, H. Lauder, P. Brown, A Stuart Wells (eds.): Education: Culture, Economy, Society, Oxford University Press, Oxford Warto zaznaczyć, że Bourdieu wyróżnia także inne, poza kapitałem ekonomicznym i społecznym, rodzaje kapitału: informacyjny, kulturalny i symboliczny. Zob. Field of Cultural Production, Columbia University Press, UK 1993; tegoż: Practical Reason, Stanford University Press, Stanford CA J. Coleman: Foundations of Social Theory, The Belknap Press of Harvard University Press, Cambridge R. D. Putnam: Killed Civic America?, w: Prospekt 1996, March, s Cytat powtórzony za T. Zaryckim: Kapitał społeczny a trzy polskie drogi do nowoczesności, w: Kultura i Społeczeństwo, 2004, t. XLVIII, nr 2.
11 Według Roberta Putnama i Kristin Gross jakość społeczeństwa obywatelskiego wpływa na zdrowie naszych demokracji, naszych społeczności i nas samych 22. Kapitał społeczny widzą oni jako istotne odzwierciedlenie owej jakości. Podobnie Paul Bulem i Jane Onyx twierdzą, że kapitał społeczny jest podstawową tkanką społeczeństwa obywatelskiego 23. Tomasz Zarycki zwraca uwagę, że w rozumieniu zarówno Colemana, jak i Putnama kapitał społeczny jest <<dobrem>> o jednoznacznie pozytywnym charakterze. Im większe jego zasoby w dowolnych formach, tym zawsze jednoznacznie lepiej dla wszystkich. Ludziom żyje się wygodniej, stają się lepsi, bogatsi, instytucje zaczynają działać coraz sprawniej, wzrasta powszechne zaufanie wszystkich do wszystkich doskonali się społeczeństwo obywatelskie. 24 Kapitał społeczny, rozumiany jako sieć wzajemnego zaufania, oparcia i wspólnie podejmowanych działań, może także występować w takich strukturach jak mafijne: niezwykle silnych i rozgałęzionych powiązań, składających się ze wzajemnego świadczenia usług, opieki i wsparcia oraz zespołu silnych norm. Negatywny kapitał społeczny rozwija się również w strukturach korupcyjnych. Wyraźnie odróżniając pozytywny kapitał społeczny od negatywnego, w dalszych rozważaniach skupimy się nad kapitałem pozytywnym, czyli etycznym. Tabela 1. Różnice między etycznym a nieetycznym (negatywnym) kapitałem społecznym Cecha Pozytywny (etyczny) kapitał Negatywny (nieetyczny) kapitał społeczny społeczny Upodmiotownianie (dawanie Koncentracja władzy. Cel mocy) społeczności. Im niżej w hierarchi,i tym Wzmacnianie mechanizmów mniejsza podmiotowść oddolnych ( odbieranie mocy ). Rola lidera Jak zostanie pokazane dalej, jest nim zazwyczaj przedsiębiorca społeczny, który nie pełni roli klasycznego przywódcy, ale raczej animatora procesów Lider jest wyraźnym przywódcą hierarchicznej piramidy; Celem jest zachowanie władzy i walka o władzę. 22 R. D. Putnam, K. Gross: op. cit. 23 P. Bullen i J. Onyx, op. cit. 24 T. Zarycki. op.cit.
12 Mechanzimy zależności Partycypacja Transparentność Etyka lidera społecznych. Przedsiębiorca społeczny działa z reguły w sektorze pozarządowym, a więc poza władzą lokalną czy rządową (choć znane są przypadki działaczy samorządowych będących animatorami przemian). Tworzenie niezależnego społeczeństwa obywatelskiego lub niezależnych grup społecznych. Wiara w podmiotowość jednostek i społeczności. Bezproblemowe dołączanie nowych jednostek oraz łatwość rezygnacji z uczestnictwa. Działanie jawne i transparentne. Wysoki poziom etyczny. Wyznawanie i stosowanie etyki uniwersalnej. Poszanowanie prawa. Lider z reguły podtrzymuje zjawisko klientelizmu. Uzależnianie wszelkich osób pozostających w orbicie działalności. Próby uzależniania także osób spoza sieci. Traktowanie przedmiotowe jednostek i grup. Uatrakcyjnione wejście, wyeksponowany na wstępie system nagród materialnych i pozamaterialnych (np. opieki). Drastycznie utrudnione wyjście, wyeksponowany system kar. W układach korupcyjnych wyjście wiąże się z ujawnieniem własnego udziału w mechanizmach korupcji. Część lub całość działalności jest niejawna lub wręcz zakonspirowana. Silne normy, stosowane wyłącznie wewnątrz organizacji.
13 Parametry kapitału społecznego Paul Bullen i Jenny Onyx wyodrębniają następujące parametry kapitału społecznego 25 : uczestnictwo w sieciach społecznych; wzajemność, wzajemne oparcie (reciprocity); zaufanie w stosunku do innych członków społeczności, szczególnie istotne przy podejmowaniu wspólnych dzialań; normy społeczne, dostarczające możliwość nieformalnej kontroli społecznej, co eliminuje potrzebę sformalizowanej kontroli prawnej czy sankcji; wspólnotowość (the commons): połączenie wpływu zaufania, sieci społecznych, norm i wzajemności tworzy wspólnotowość prowadzącą do wspólnej własności środków, zwaną the commons (są to środki nie posiadane przez nikogo i używane przez wszystkich, np. parki; aktywność; tworzenie kapitału społecznego wymaga aktywnego i zaangażowanego udziału członków wspólnoty (ludzie występują tu jako twórcy, a nie ofiary). Christian Grootaert i współpracownicy wyodrębniają z kolei sześć wymiarów kapitału społecznego 26 : uczestniczenie w grupach i sieciach społecznych; posiadanie zaufania innych członków społeczności i poczucia solidarności z nimi; działanie kolektywne i kooperacja; dostęp do informacji i komunikacji; spójność i inkluzywność społeczności; poczucie mocy społeczności (empowerment). Według Michaela Woolcocka i Deepaka Narayana podstawowym założeniem kapitału społecznego jest, że rodzina, przyjaciele i koledzy jednostki tworzą istotną wartość, która może być bądź przywołana w kryzysie, bądź dostarczać przyjemności przez samo swoje istnienie, bądź też być źródłem powiększania korzyści materialnych 27. Autorzy ci widzą też wartość agregacji indywidualnych kapitałów społecznych dla całej społeczności; według nich 25 P. Bullen, J. Onyx: op. cit. 26 Ch. Grootaert, D. Narayan, V. Nyan Jones, M. Woolcock: op. cit. 27 M. Woolcock, D. Narayan: Social Capital: Implications for Development Theory, Research, and Policy, World Bank Research Observer 2000, nr 15 (2), s (
14 silne społeczności posiadają kapitał zróżnicowanych akcji w postaci sieci społecznych, pozwalający im zwalczać biedę, rozwiązywać konflikty i wykorzystywać nowe możliwości. Podobnie Robert Putnam i Kristin Gross twierdzą, że kapitał społeczny może być jednocześnie wartością indywidualną i społeczną 28. Ci sami autorzy postrzegają kapitał społeczny w powiązaniu z innymi sieciami, które mają wartość dla jednostek, np. możliwości uzyskania wsparcia czy poszukiwaniu pracy. Rozwój ekonomiczny uzyskany dzięki kapitałowi społecznemu Niektórzy socjoekonomiści wręcz kalkulują tę wartość w pieniądzach, twierdząc że dochód jednostek jest zdeterminowany przez zakres ich osobistych kontaktów, może nawet bardziej niż przez jakość wykształcenia. Peter Maskell uważa wręcz, że kapitał społeczny może znacząco wpłynąć na wyniki ekonomiczne społeczności, przy czym czynnikiem niezbędnym i kluczowym jest tu zaufanie 29. Ten sam autor podkreśla, że kapitał społeczny stał się obecnie doceniany jako znaczący czynnik rozwoju ekonomicznego krajów Trzeciego Świata, zwłaszcza gdy staje się oczywiste, że klasyczne metody pomocy z góry na dół zawodzą. Uważa się wręcz, że inwestycje w budowę kapitału społecznego są konieczne do uzyskania demokracji, a co za tym idzie wzrostu gospodarczego. Również James Coleman podkreśla, iż kapitał społeczny jest w tym podobny do innych form kapitału, że jest produktywny, czyli umożliwia wytwarzanie nowych jakości (nieosiągalnych w żaden inny sposób). Jednak różni się od nich tym, że polega wyłącznie na relacjach między podmiotami; nie jest więc osadzony w jednostkach ani w ich wytworach 30. Tworzenie kapitału społecznego Fundamentalny wyróżnik kapitału społecznego wiąże się z tym, że do jego stworzenia potrzebna jest interakcja między co najmniej dwiema osobami, a na ogół większą grupą 31. Znaczenie kontaktów interpersonalnych we wprowadzaniu zmiany podkreśla też Everett Rogers, porównując wpływ mediów i kontaktów interpersonalnych na rozchodzenie się innowacji: w początkowej fazie media i kontakty interpersonalne mają podobne znaczenie, 28 R. Putnam, K. Gross: op.cit. 29 P. Maskell: Social Capital, Innovation, and Competitiveness, w: S. Baron, J. Field, T. Schuller (eds.) Social Capita.; Critical Perspective, Oxford University Press, New York J. Coleman: Social Capital in the Creation of Human Capital, American Journal of Sociology 1988, nr 94, s C. Grootaert, D. Narayan, V. Nyan Jones, M. Woolcock: op.cit.
15 w dalszej fazie jednak zdecydowanie przeważa znaczenie kontaktu interpersonalnego, podczas gdy wpływ mediów zanika 32. Budowa kapitału społecznego analiza przypadku Doroty Komornickiej Wyzwaniem dla Doroty Komornickiej było doprowadzenie do rozwoju społeczności zamieszkujących obszary górzyste, zwykle ubogich i zaniedbanych. Chodziło o uruchomienie takiego mechanizmu wzrostu, który byłby oparty na własnym potencjale społeczności. Jedyną szansą było zbudowanie sieci społecznej, w której uczestnicy widzieliby wyraźny sens aktywnego uczestniczenia. Jako pierwszy krok został stworzony kapitał żelazny w postaci Funduszu Lokalnego Masywu Śnieżnika a, z którego dochód (oprocentowanie bankowe) miał być przeznaczony na rozwój społeczności. Jednak uboga społeczność jest w stanie złożyć się na jedynie niewielki kapitał, w związku z czym fundusze będące do dyspozycji były bardzo skromne. Wyzwanie polegało więc na takim zainwestowaniu skromnych dochodów z funduszu lokalnego, by wyzwolić proces tworzenia się kapitału społecznego, a co za tym idzie ekonomicznego. Pomysł Doroty Komornickiej polegał na zainwestowaniu skromnych dochodów funduszu w coroczny konkurs na dziecięce przedsięwzięcia. Dzieci z lokalnych szkół przygotowują projekty na wybrane przedsięwzięcia społeczne, wraz z wnioskiem określającym niezbędne fundusze. Są to takie inicjatywy jak oczyszczenie i dbanie o brzegi rzeki, pielęgnowanie porzuconych grobów czy też prowadzenie akcji uświadamiającej, by nie śmiecić w miejscach publicznych. Środki potrzebne na działalność są niemal symboliczne (łopata i grabie, kartony i flamastry do posterów itp). Większość projektów dostaje dofinansowanie, co umożliwia dzieciom realizację projektów. Dzięki tym konkursom dzieci uczą się myśleć projektowo : od pomysłu, poprzez opracowanie strategii i kosztorysu, do realizacji. Jako następny krok Dorota Komornicka organizuje coroczne wystawy (rodzaj regionalnego festiwalu), na których przedstawiona jest dokumentacja fotograficzna z realizacji dziecięcych projektów. Uczestniczy w nich większość mieszkańców, dumnych ze swoich dzieci i gminy, czego miarą jest wzrost dotacji na fundusz lokalny, zarówno tych skromnych (od osób niezamożnych), jak i od przedstawicieli lokalnego biznesu. Na tym etapie tworzą się więzi i sieć współpracy. 32 E. Rogers: op. cit.
16 Rosnące dotacje dają większy przychód z funduszu lokalnego, co pozwala na rozszerzenie programów dziecięcych, np. o stypendia edukacyjne dla młodzieży. System stypendialny jest silnym elementem łączącym społeczność, która świadomie inwestuje wspólne fundusze w edukację. Dzięki temu rośnie też kapitał kulturowy społeczności (zgodnie z koncepcją Pierre a Bourdieu b. Powstaje rodzaj pozytywnego akceleratora miedzy kapitałem społecznym, kulturowym i ekonomicznym. Wzrost tego ostatniego dokonuje się zarówno poprzez rosnący wspólnotowy fundusz lokalny, ale także poprzez rosnącą ilość przedsięwzięc ekonomicznych. Istotnym efektem jest też wzrost świadomości i zaangażowania obywatelskiego c. a b P. Bourdieu: Field of Cultural Production, Columbia University Press, UK 1993; tegoż: Practical Reason, Stanford University Press, Stanford CA c Dorota Komornicka rozszerza swoją ideę na inne górzyste gminy w Polsce, Czechach, Słowacji, na Węgrzech, we Francji i w Niemczech. Jednostka jako twórca kapitału społecznego Zdarzają się oczywiście przykłady żywiołowego tworzenia się sieci społecznych 33. Często jednak nawet wtedy, gdy nie są one widoczne na pierwszy rzut oka można odnaleźć jednostki, które jako pierwsze podejmowały ryzyko i na przekór dotychczasowej rutynie wprowadzały nowe inicjatywy. W artykule tym interesuje nas rola jednostki w powstawaniu silnego kapitału społecznego. Socjologowie coraz częściej mówią o znaczeniu liderów we wprowadzaniu zmian społecznych 34. Szybkie zmiany społeczne zachodzą w taki sposób, że w morzu starego powstają bąble nowego. Stopniowo poszczególne bąble rosną i łączą się ze sobą. Symulacje komputerowe pokazały, że dla powstania i wzrostu bąbli ogromne znaczenie mają liderzy. Zmiana społeczna polega na tym, że początkowo nieliczne nowe w miarę czasu wzrasta i po pewnym czasie nowe staje się większością. Liderzy, 33 Na przykład o pojawiających się nowych jakościowo i nieredukowalnych do sumy prostej (a więc emergentnych) relacjach społecznych w zdegradowanych częściach miast pisze Steven Johnson: op. cit. 34 Por. A. Nowak, M. Lewenstein, J. Szamrej. Bąble modelem przemian społecznych, Świat Nauki 1993, nr 12; A. Nowak: Bąble nowego w morzu starego: podwójna rzeczywistość okresu przemian społecznych, w: M. Marody, E. Gucwa-Lesny (red.): Podstawy życia społecznego, Uniwersytet Warszawski, Warszawa 1996; A. Nowak, R. Vallacher: Dynamical Social Psychology, The Guildford Press, New York 1998; A. Nowak, R. Vallacher: Societal Transition: Toward a Dynamical Model of Social Change, w: W. Wosinska, R.B. Cialdini, D.W. Barrett (eds): The Practice of Social Influence in Multiple Cultures, Lawrence Erlbaum Associates, Mahwah, NJ A. Nowak, M. Kus, J. Urbaniak, T. Zarycki: Simulating the Coordination of Individual Economic Decisions, Physica A 2002, nr 297,
17 dzięki swej większej sile oddziaływania, potrafią przeciwstawić się początkowej przewadze liczebnej większości starego. Nowe może rosnąć dzięki sile liderów lub co chyba bardziej skuteczne dzięki temu, że jest bardziej atrakcyjne lub przekonywające od starego. To właśnie liderzy mogą najefektywniej pokazać reszcie atrakcyjność nowego. Takie zewnętrzne interwencje jak dotacje mogą być sensownie dobrze wykorzystane wtedy, gdy społeczność lokalna jest gotowa do ich sensownego wykorzystania, w innym przypadku zostaną po prostu zmarnowane. Paradoksalnie, zewnętrzne dotacje mogą czasem wręcz hamować zmiany, dlatego że równo rozdzielone między nowe i stare zacierają różnice między efektywnością nowego i starego. Inwestycje są najbardziej efektywne wówczas, gdy w społeczności lokalnej istnieje ludzki kapitał, na którym mogą się one opierać. Liderzy mogą więc nie tylko bezpośrednio przekonywać do zmian, ale też zmieniać tkankę społeczną, tak by była ona gotowa na jej przyjęcie. To właśnie w odróżnieniu od inwestycji czy dotacji jest trudne do osiągnięcia metodami odgórnymi. W tym właśnie sensie liderzy są rozsadnikami zmian, a ich działalność jest trudno zastępowalna zmianami wprowadzanymi odgórnie 35. Również Malcolm Gladwell 36 wskazuje, że za poważnymi zmianami społecznymi stoją na ogół jednostki obdarzone specyficznymi cechami 37. Wspominaliśmy już o empatii i syntonii społecznej, cechach niezbędnych do wczuwania się w mechanizmy homeostatyczne. Ze względu na długotrwałość procesu zmiany wydaje się, że jednostki te powinny być także obdarzone pewną dalekosiężną wizją, pasją i odpornością na niepowodzenia. Niezbędna jest również kreatywność i innowacyjność zarówno w stawianiu sobie celów, jak i w pokonywaniu nieuchronnych trudności. Ponieważ posiadanie najwspanialszych nawet wizji poparte silną kreatywnością nie prowadzi jeszcze do skutecznego działania, wydaje się oczywiste, że do osiągania dalekosiężnych zmian potrzebna jest ponadto zdolność planowania strategicznego i realizowania tych planów. Wszystko to prowadzi nas do idei przedsiębiorczości. Skuteczność działania w budowaniu kapitału społecznego i wprowadzaniu zmian zależy od wielu czynników. Jak widać z przedstawionych w ramkach przykładów, niezwykle 35 Często czekanie i przystosowywanie się do owych inwestycji czy dotacji z zewntątrz ma wręcz dsestrukcyjny skutek dla kapitału społecznego, uniemożliwiając rozwój własnego potencjału i paraliżując inicjatywy społeczności. 36 W swojej pasjonującej książce The Tipping Point: How Little Things Can Make a Big Difference (Little, Brown and Company, Boston 2002). Gladwell opisuje przełomowe momenty nagłego wzrostu (np. sprzedaży jakiegoś produktu) czy gwałtownego przyspieszenia zmian społecznych, przyrównując je do powstania epidemii. 37 Na przykład opis działalości pielęgniarki Georgii Sadler na rzecz prewencji nowotworów piersi w społeczności czarnego getta w San Diego. Ibidem, s
18 ważna jest strategia działania, składająca się z ciągu przedsięwzięć, w którym każde następne opiera się na kapitale społecznym wytworzonym przez poprzednie. Nie ulega wątpliwości, że podstawowe znaczenie mają też właściwości osób, które są nośnikami zmian. Poniżej postaramy się pokazać, że skuteczność tych osób można rozumieć w kategoriach przedsiębiorczości społecznej. Przedsiębiorczość w teorii i rozumieniu potocznym Pojęcie przedsiębiorczoć, pojawiło się co najmniej dwa wieki temu, znacznie wyprzedzając pojęcie przedsiębiorczość społeczna, które pojawiło się w drugiej połowie XX wieku. Przyjrzyjmy się więc najpierw idei samej przedsiębiorczości, by następnie, w tym kontekście, przedstawić przedsiębiorczość społeczną. Według Petera Druckera termin przesiębiorczość (entrepreneurship) ma korzenie w języku francuskim i oznacza kogoś, kto bierze w swoje ręce 38. Termin ten został po raz pierwszy użyty dwa wieki temu przez francuskiego dziewiętnastowiecznego ekonomistę Jean- Baptiste Saya, który twierdził, że przedsiębiorcy przenoszą środki z obszarów niższej do wyższej produktywności oraz że wytwarzają nową wartość 39. J. Gregory Dees widzi korzenie tego słowa nawet wcześniej, we francuskiej ekonomii XVII i XVIII wieku 40. Dwudziestowieczny ekonomista Joseph A. Schumpeter charakteryzuje przedsiębiorcę jako źródło twórczej destrukcji potrzebnej do znaczącego postępu ekonomicznego 41. Funkcją przedsiębiorców jest, jego zdaniem, reformowanie i rewolucjonizowanie schematów gospodarczych. Na Schumpetera powołuje się Harold C. Livesay twierdząc, że autor ten uważał, że przedsiębiorcy dostarczają nieodzownej i wiodącej mocy napędzającej rozwój ekonomiczny w kapitaliźmie. Livesay sądzi, że przedsiębiorczość ekonomiczna jest celową i zakończoną sukcesem aktywnością nastawioną na inicjowanie, utrzymanie i rozwój biznesu zorientowanego na zysk 42. Niektórzy autorzy wykraczają poza podejście czysto ekonomiczne. Na przykład Thomas Ochran, sięgając do antropologii stwierdza, że zjawisko przedsiębiorczości jest osadzone w ciągłym wzajemnym oddziaływaniu kultury i ekonomii 43. Podobnie Peter 38 P. Drucker: Innovation and Entrepreneurship. Practice and Principles. Harper Business, New York Słowa te przytacza J.G. Dees: The Meaning of Social Entrepreneurship, Kauffman Center for Entrepreneurial Leadership,, Stanford University 1998 ( 40 Ibidem 41 J.A. Schumpeter: Capitalism, Socialism and Democracy, Harper and Collins, New York Modyfikując definicję A. Cole a, w której brakowało odniesienia do sukcesu (ibidem, s. 10) 43 T. Cochran: Business in American Life: A History, McGraw-Hill, New York 1972.
19 Drucker widzi raczej uniwersalny charakter przedsiębiorczości twierdząc, że przedsiębiorczość w żaden sposób nie jest limitowana do sfery ekonomicznej, choć sam termin tam właśnie został zapoczątkowany. Odnosi się także do wszelkich innych aktywności człowieka poza tymi, które można określić bardziej jako <<egzystencjalne>> niż <<społeczne>> 44. Albro Martin zwraca uwagę, że przedsiębiorca jest rozpoznawany nie poprzez pozycję czy tytuł w formalnej hierarchii, lecz jest identyfikowany retrospektywnie, dopiero po osiągnięciu sukcesu w innowacyjnej działalności 45. Ten sam autor spostrzega, że nie każdy właściciel przedsiębiorstwa czy inwestor ryzykujący swój kapitał, czy wreszcie nie każda twórcza jednostka (w rozumieniu np. artystycznym) jest automatycznie przedsiębiorcą. W tym ostatnim przypadku przedsiębiorczość nie zawiera się w kreowaniu idei, lecz w rozpoznawaniu ich wartości i w ich odpowiednim eksploatowaniu. Jedną ze współczesnych definicji przedsiębiorczości proponuje Peter Drucker twierdząc, że przedsiębiorca zawsze poszukuje zmiany, odpowiada na zmianę i eksploatuje ją jako okazję 46. Według J. Gregoryego Deesa pojęcie okazja stało się centralne dla wielu współczesnych definicji przedsiębiorczości 47. W potocznym rozumieniu pojęcie przedsiębiorczość często różni się znacznie od przytoczonych wyżej definicji (tabela 2). Tabela 2. Potoczne rozumienie przedsiębiorczości wyniki badań publikacji, prasy oraz nieformalnych wywiadów przeprowadzonych w Polsce, Wielkiej Brytanii i Stanach Zjednoczonych. Poziomy przedsiębiorczości Potoczne rozumienie Opis Przykłady Polska Brytania USA 44 P. Drucker, op cit 45 A. Martin 1982, s. 16). 46 P. Drucker, op.cit 47 op.cit
20 I II III IV Inicjatywa i pomysłowość w wykonywaniu dotychczasowej pracy Zakładanie własnych przedsięwzięć, niekoniecznie nowatorskich Tworzenie nowatorskich rozwiązań, programów/instytucji; powoływanie nowych bytów Upowszechnianie nowatorskich rozwiązań z poziomu III. Wprowadzanie lepszej organizacji pracy (np. w rejonie, gdzie jest większa ilość prac budowlanych, malarz zamiast dowozić kolejno materiały malarskie, tworzy tymczasowy magazyn). Malarz, zamiast podnajmować się do kolejnych robót, zakłada własną firmę malarską. Do firmy malarskiej dodawane są kolejne usługi (np. konsultacje plastyczne, planowanie remontów czy też długofalowa opieka nad estetyką wnętrz, stworzenie firmy mającej unikatowy etos i zestaw usług). Po sukcesie w skali lokalnej rozszerzenie firmy na cały kraj, region lub świat. Wydaje się, że w Polsce przedsiębiorczość odnosi się do najprostszych modyfikacji swojego warsztatu pracy, lub, w najlepszym wypadku, do założenia własnego przedsiębiorstwa. Analiza podręczników przedsiębiorczości zarówno akademickich 48, jak i licealnych 49 pokazuje, że autorzy utożsamiają przedsiębiorczość z zakładaniem przedsiębiorstwa. 48 Por. np. J. Górzańska, W. Grzybowisk, K. Szatkowski: Podstawy teorii przedsiębiorczości, Wyższa Szkoła Zarządzania i Administracji w Zamościu, katedra Nauk Ekonomicznych, Zamość 1999; J. Lichtarski (red.): Podstawy nauki o przedsiębiorstwie, Akademia Ekonomiczna im. Oskara Langego, Wrocław Por. np. B. Stada, B. Wierzbowska: Przedsiębiorczość, Wydawnictwo Naukowe PN, Warszawa 2002
Polskie partnerstwa. dr Andrzej Zybała Warszawa, 26.06.2013
KONFERENCJA Partnerstwo to się opłaca! Rola i znaczenie współpracy partnerskiej w nadchodzącej perspektywie 2014-20 Polskie partnerstwa fikcja czy szansa rozwojowa? dr Andrzej Zybała Warszawa, 26.06.2013
Bardziej szczegółowoROZWIĄZANIA NAJWIĘKSZYCH ŚWIATOWYCH WYZWAŃ SPOŁECZNYCH, ŚRODOWISKOWYCH I EKONOMICZNYCH. MOŻLWOŚĆ BYCIA LIDEREM OD WCZESNEGO WIEKU
Szkoły z mocą zmieniania świata, nowy program mający na celu identyfikowanie, łączenie oraz wspieranie zespołów szkół, szkół podstawowych, gimnazjów i szkół średnich w Polsce, które pomagają dzieciom stawać
Bardziej szczegółowoPotencjał społeczności lokalnej-podstawowe informacje
Projekt Podlaska Sieć Partnerstw na rzecz Ekonomii Społecznej nr POKL.07.02.02-20-016/09 Potencjał społeczności lokalnej-podstawowe informacje Praca powstała na bazie informacji pochodzących z publikacji
Bardziej szczegółowoZarządzanie kompetencjami
Zarządzanie kompetencjami Zarządzanie kompetencjami reprezentuje jeden z najnowszych nurtów zarządzania zasobami ludzkimi. Jako datę początku zainteresowania zarządzaniem kompetencjami w literaturze wskazuje
Bardziej szczegółowo2 Szkolenia i doradztwo dla pracowników systemu wspomagania oraz wdrożenie kompleksowego wspomagania w zakresie kompetencji kluczowych
Wspomaganie szkół w zakresie wychowania i kształtowania postaw (innowacyjności, kreatywności i pracy zespołowej) uczniów na I etapie edukacyjnym materiały dla uczestników i trenerów ZJAZD 3 1 2 ZAŁĄCZNIK
Bardziej szczegółowoKONCEPCJA SZKOŁY PROMUJĄCEJ ZDROWIE
KONCEPCJA SZKOŁY PROMUJĄCEJ ZDROWIE Program Szkoła Promująca Zdrowie (SzPZ) realizowany jest obecnie w 47 krajach Europy w Polsce od 1991 r. Popularyzację idei SzPZ w Polsce rozpoczęto od trzyletniego
Bardziej szczegółowoKapitał społeczny. mgr Zofia Mockałło 2016 r.
Kapitał społeczny mgr Zofia Mockałło 2016 r. Kapitał społeczny jest kapitałem, którego wartość opiera się na wzajemnych stosunkach społecznych i zaufaniu między ludźmi. Jeden z autorów koncepcji kapitału
Bardziej szczegółowoMożliwości finansowania podmiotów ekonomii społecznej
Możliwości finansowania podmiotów ekonomii społecznej Dr Irena Herbst Dlaczego wspierać ekonomię społeczną O poziomie życia społeczeństw decyduje nie tylko kapitał fizyczny, ale także kapitał ludzki i
Bardziej szczegółowoKoncepcja pracy MSPEI
Międzynarodowa Szkoła Podstawowa Edukacji Innowacyjnej w Łodzi to Szkoła Kompetencji Kluczowych posiadająca i rozwijająca nowatorskie spojrzenie na kształtowanie postaw i umiejętności zgodnie z Europejskimi
Bardziej szczegółowoCel, wizja, misja, wartości
Cel, wizja, misja, wartości NASZA STRATEGIA Cel, wizja, misja, wartości Kierujemy się jasną, długoterminową strategią. To fundament, który ułatwia nam podejmowanie właściwych decyzji, pozwala koncentrować
Bardziej szczegółowoStreszczenie pracy doktorskiej Autor: mgr Wojciech Wojaczek Tytuł: Czynniki poznawcze a kryteria oceny przedsiębiorczych szans Wstęp W ciągu
Streszczenie pracy doktorskiej Autor: mgr Wojciech Wojaczek Tytuł: Czynniki poznawcze a kryteria oceny przedsiębiorczych szans Wstęp W ciągu ostatnich kilku dekad diametralnie zmienił się charakter prowadzonej
Bardziej szczegółowoZałącznik do uchwały Nr XXXII/483/2009 Rady Miejskiej Środy Wielkopolskiej z dnia 20 sierpnia 2009 roku. Program Aktywności Lokalnej
Załącznik do uchwały Nr XXXII/483/2009 Rady Miejskiej Środy Wielkopolskiej z dnia 20 sierpnia 2009 roku Program Aktywności Lokalnej dla Miasta i Gminy Środa Wielkopolska na lata 2009 2013 I. Wprowadzenie
Bardziej szczegółowoWystąpienie na temat przedsiębiorczości. Temat: Hossa w szkole, czyli o kształtowaniu postaw przedsiębiorczości u uczniów.
Wystąpienie na temat przedsiębiorczości. Temat: Hossa w szkole, czyli o kształtowaniu postaw przedsiębiorczości u uczniów. Elżbieta Wiśniowska Szybki start daje przewagę Projekt współfinansowany ze środków
Bardziej szczegółowoRozwijanie kompetencji kluczowych uczniów. Wyzwania i możliwości tworzenia polityki edukacyjnej na poziomie jednostki samorządu terytorialnego
Rozwijanie kompetencji kluczowych uczniów. Wyzwania i możliwości tworzenia polityki edukacyjnej na poziomie jednostki samorządu terytorialnego dr Olga Napiontek, Fundacja Civis Polonus Kompetencje kluczowe
Bardziej szczegółowoKWESTIONARIUSZ ANKIETY
KWESTIONARIUSZ ANKIETY Płeć: Kobieta Mężczyzna Wiek: 18-25 lat 26-30 lat 31-35 lat 36-40 lat 41-50 lat powyżej 50 lat Okres prowadzenia przedsiębiorstwa: do 1 roku 1-3 lata 3-10 lat 10-20 lat powyżej 20
Bardziej szczegółowoKoncepcja pracy. Przedszkola Publicznego Nr 32. w Tarnowie. Promującego Zdrowie
Koncepcja pracy Przedszkola Publicznego Nr 32 w Tarnowie Promującego Zdrowie Koncepcja Pracy Przedszkola Publicznego Nr 32 w Tarnowie została opracowana na podstawie: 1. Rozporządzenia Ministra Edukacji
Bardziej szczegółowoStrategia Zintegrowanego Rozwoju Łodzi 2020+
Strategia Zintegrowanego Rozwoju Łodzi 2020+ Strategia Zintegrowanego rozwoju Łodzi 2020+ będzie: odpowiedzią na długookresowe wyzwania rozwojowe, narzędziem planowania działań i inwestycji miejskich,
Bardziej szczegółowoSPECYFIKA PRZYWÓDZTWA EDUKACYJNEGO I KOMPETENCJE POLSKICH DYREKTORÓW
Prezentacja przedstawiona podczas VIII Kongresu Zarządzania Oświatą, OSKKO, Warszawa 25-27.09.2013 www.oskko.edu.pl/kongres/ SPECYFIKA PRZYWÓDZTWA EDUKACYJNEGO I KOMPETENCJE POLSKICH DYREKTORÓW DR ROMAN
Bardziej szczegółowoRZECZYWISTOŚĆ SPOŁECZNA: DZIAŁANIA SPOŁECZNE, GRUPA SPOŁECZNA, ZACHOWANIA ZBIOROWE, Jagoda Mrzygłocka-Chojnacka
RZECZYWISTOŚĆ SPOŁECZNA: DZIAŁANIA SPOŁECZNE, GRUPA SPOŁECZNA, ZACHOWANIA ZBIOROWE, Jagoda Mrzygłocka-Chojnacka DZIAŁANIA SPOŁECZNE Aktor społeczny jako podmiot działający (jednostka, grupa, zbiorowość)
Bardziej szczegółowo2012 PRACA ZESPOŁOWA W KSZTAŁTOWANIU INNOWACJI. Piotr Markiewicz
2012 PRACA ZESPOŁOWA W KSZTAŁTOWANIU INNOWACJI Piotr Markiewicz PROBLEMATYKA Wyzwania gospodarki opartej na wiedzy Innowacja i innowacyjność Zespoły istota i cechy Specyfika pracy zespołowej Uwarunkowania
Bardziej szczegółowoPrzedsiębiorczość w biznesie PwB. Rafał Trzaska
1 Przedsiębiorczość w biznesie PwB Rafał Trzaska 2 Rafał Trzaska Katedra Strategii i Metod Zarządzania www.rafaltrzaska.pl Konsultacje poniedziałek 8:30 piętro 9, p. 900, bud. Z proszę o kontakt mailowy
Bardziej szczegółowoDopasowanie IT/biznes
Dopasowanie IT/biznes Dlaczego trzeba mówić o dopasowaniu IT-biznes HARVARD BUSINESS REVIEW, 2008-11-01 Dlaczego trzeba mówić o dopasowaniu IT-biznes http://ceo.cxo.pl/artykuly/51237_2/zarzadzanie.it.a.wzrost.wartosci.html
Bardziej szczegółowoSzukanie wspólnej wartości (korzyści) w klastrze
Szukanie wspólnej wartości (korzyści) w klastrze Struktura klastrowa M. Porter - klastry to geograficzne koncentracje wzajemnie powiązanych przedsiębiorstw, wyspecjalizowanych dostawców (w tym dostawców
Bardziej szczegółowoYOUTH BUSINESS POLAND
YOUTH BUSINESS POLAND OPIS IV EDYCJI PROGRAMU MENTORINGOWO- SZKOLENIOWEGO Organizatorzy i Współorganizatorzy: Patroni honorowi: PROGRAM YOUTH BUSINESS POLAND Youth Business Poland jest częścią The Prince
Bardziej szczegółowoWczesne wspomaganie rozwoju jako podstawa sukcesu szkolnego dziecka z ograniczeniem sprawności
Od roku 1919 psychologia na UAM Wczesne wspomaganie rozwoju jako podstawa sukcesu szkolnego dziecka z ograniczeniem sprawności prof. dr hab. Anna I. Brzezińska aibrzez@amu.edu.pl Instytut Psychologii Uniwersytet
Bardziej szczegółowoEFEKTY KSZTAŁCENIA DLA KIERUNKU STUDIÓW ZARZĄDZANIE STUDIA I STOPNIA PROFIL PRAKTYCZNY
WYŻSZA SZKOŁA BEZPIECZEŃSTWA z siedzibą w Poznaniu EFEKTY KSZTAŁCENIA DLA KIERUNKU STUDIÓW ZARZĄDZANIE STUDIA I STOPNIA PROFIL PRAKTYCZNY UMIEJSCOWIENIE KIERUNKU W OBSZARZE Kierunek studiów zarządzanie
Bardziej szczegółowoPODSTAWY PRZEDSIĘBIORCZOŚCI
PODSTAWY PRZEDSIĘBIORCZOŚCI Elementy składowe sylabusu Nazwa jednostki prowadzącej kierunek Nazwa kierunku studiów Poziom kształcenia Profil studiów Forma studiów Kod Język Rodzaj Rok studiów /semestr
Bardziej szczegółowoRealizacja działań związanych z przystąpieniem do programu SZKOŁY PROMUJĄCE ZDROWIE
Realizacja działań związanych z przystąpieniem do programu SZKOŁY PROMUJĄCE ZDROWIE Zdrowie człowieka jest wartością, zasobem i środkiem do codziennego życia. Dzięki niemu możemy realizować swoje marzenia,
Bardziej szczegółowoRola LIDERa w kontekście rozwoju grupy szkoleniowej
Rola LIDERa w kontekście rozwoju grupy szkoleniowej Typy liderów w grupie szkoleniowej Lider formalny autorytet pozycji i stanowiska Zrób to, bo ja jestem szefem! Lider prowodyr autorytet wiedzy autorytet
Bardziej szczegółowoPROFIL KLUCZOWYCH KOMPETENCJI FACYLITATORA International Association of Facilitators
International Association of Facilitators The Core Facilitator Competencies Framework PROFIL KLUCZOWYCH KOMPETENCJI FACYLITATORA International Association of Facilitators A1. Rozwijanie partnerskiego podejścia
Bardziej szczegółowoJanusz A. Marszalec Jak zostać przedsiębiorcą Zbuduj własną firmę i odnieś sukces!
Janusz A. Marszalec Jak zostać przedsiębiorcą Zbuduj własną firmę i odnieś sukces! Obecnym i przyszłym przedsiębiorcom, którzy codziennie walczą o lepszy byt dla siebie i rodziny, i o lepszy świat. W książce
Bardziej szczegółowoKoncepcja cyfrowej transformacji sieci organizacji publicznych
Koncepcja cyfrowej transformacji sieci organizacji publicznych Kierownik Zakładu Systemów Informacyjnych SGH Agenda prezentacji 1 2 3 4 5 Cyfrowa transformacja jako szczególny rodzaj zmiany organizacyjnej
Bardziej szczegółowoPOLITYKA SPÓJNOŚCI na lata
ZINTEGROWANE DZIAŁANIA NA RZECZ ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU OBSZARÓW MIEJSKICH POLITYKA SPÓJNOŚCI na lata 2014-2020 Komisja Europejska przyjęła propozycje ustawodawcze dotyczące polityki spójności na lata 2014-2020
Bardziej szczegółowoDopasowanie IT/biznes
Dopasowanie IT/biznes Dlaczego trzeba mówić o dopasowaniu IT-biznes HARVARD BUSINESS REVIEW, 2008-11-01 Dlaczego trzeba mówić o dopasowaniu IT-biznes http://ceo.cxo.pl/artykuly/51237_2/zarzadzanie.it.a.wzrost.wartosci.html
Bardziej szczegółowoZADANIA EDUKACJI ELEMENTARNEJ
ZADANIA EDUKACJI ELEMENTARNEJ 1. Wspieranie dziecka w poznawaniu oraz wykorzystywaniu własnego potencjału rozwojowego i budowaniu pozytywnego obrazu własnego ja. 2. Tworzenie warunków umożliwiających dziecku
Bardziej szczegółowoDobra strategia dla miasta na przykładzie Strategii Kultury dla Miasta Rzeszowa
Dobra strategia dla miasta na przykładzie Strategii Kultury dla Miasta Rzeszowa dr hab. Dariusz Tworzydło Uniwersytet Warszawski, Exacto sp. z o.o. Badanie ilościowe pn. Diagnoza dla Strategii rozwoju
Bardziej szczegółowoPrzedsiębiorczy samorząd lokalny i jego instytucie
A Sigmund Barczyk Przedsiębiorczy samorząd lokalny i jego instytucie Katowice 2010 SPIS TREŚCI WSTĘP 11 Część A INTERAKCJA: SAMORZĄDNOŚĆ LOKALNA - PRZEDSIĘBIORCZOŚĆ W PROCESIE ROZWOJU LOKALNEGO 1. ISTOTA
Bardziej szczegółowoMODEL KOMPETENCYJNY DYREKTORA
MODEL KOMPETENCYJNY DYREKTORA JAKO NARZĘDZIE WSPOMAGAJĄCE ZARZĄDZANIE PLACÓWKĄ ZARZĄDZANIE PO WROCŁAWSKU prof. UWr Kinga Lachowicz-Tabaczek Instytut Psychologii Uniwersytetu Wrocławskiego, HR Projekt Wrocław
Bardziej szczegółowoPROGRAM WYCHOWAWCZY W SZKOLE PODSTAWOWEJ W SMARDZEWIE
,,Mądrość to dążenie do pełni Ks. Jan Twardowski PROGRAM WYCHOWAWCZY W SZKOLE PODSTAWOWEJ W SMARDZEWIE ,,Mądrość to dążenie do pełni Ks. Jan Twardowski Program wychowawczy SPIS TREŚCI: 1. Podstawa prawna
Bardziej szczegółowoCele kluczowe W dziedzinie inwestowania w zasoby ludzkie W zakresie wzmacniania sfery zdrowia i bezpieczeństwa
Cele kluczowe Idea społecznej odpowiedzialności biznesu jest wpisana w wizję prowadzenia działalności przez Grupę Kapitałową LOTOS. Zagadnienia te mają swoje odzwierciedlenie w strategii biznesowej, a
Bardziej szczegółowoKultura organizacji pozarządowych. Demokracja w życiu NGO.
Kultura organizacji pozarządowych. Demokracja w życiu NGO. Współfinansowane ze środków Unii Europejskiej w ramach osi 4 LEADER Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013 Rostkowo 2014. Kultura
Bardziej szczegółowoSPOŁECZNE UWARUNKOWANIA INNOWACYJNOŚCI. dr Jagoda Mrzygłocka- Chojnacka
SPOŁECZNE UWARUNKOWANIA INNOWACYJNOŚCI dr Jagoda Mrzygłocka- Chojnacka PYTANIE O INNOWACYJNOŚĆ Pytanie o innowacyjność jest pytaniem o warunki powstawania innowacji oraz ich upowszechnienia. Innowacyjność
Bardziej szczegółowoWewnątrzszkolne Doskonalenie Nauczycieli Nowatorskie metody nauczania
Wewnątrzszkolne Doskonalenie Nauczycieli Nowatorskie metody nauczania Zapraszam na szkolenie on line prezentujące dwie nowoczesne metody pracy: coaching i mentoring. Idea i definicja coachingu Coaching,
Bardziej szczegółowoEkonomiczny Uniwersytet Dziecięcy
Ekonomiczny Uniwersytet Dziecięcy Idealny lider grupy to ja Dr Marcin Stencel Wyższa Szkoła Ekonomii i Innowacji w Lublinie 20 maja 2013 r. EKONOMICZNY UNIWERSYTET DZIECIĘCY WWW.UNIWERSYTET-DZIECIECY.PL
Bardziej szczegółowoKomentarz do wyników polskiej wersji badania Blanchard Corporate Issues 2011
Komentarz do wyników polskiej wersji badania Warszawa, maj 2011 r. 1.Wprowadzenie Badanie zostało zrealizowane metodą ankiety elektronicznej między 14 grudnia 2010 a 16 stycznia 2011. Polska wersja badania,
Bardziej szczegółowoProgram Współpracy Organizacji Pozarządowych
Program Współpracy Organizacji Pozarządowych Współfinansowane ze środków Unii Europejskiej w ramach osi 4 LEADER Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013 Rostkowo 2014. Program Współpracy
Bardziej szczegółowoKapitał społeczny a przedsiebiorczość społeczna
Kapitał społeczny a przedsiebiorczość społeczna dr Agnieszka Rymsza Nowy Sącz, 3.12.2010 Konferencja: " Kooperacja: mocny kapitał społeczny sprzyja innowacyjności" Plan wystąpienia I. Kapitał społeczny.
Bardziej szczegółowoUCHWAŁA NR./ /14 RADY GMINY SULIKÓW z dnia r. w sprawie programu współpracy Gminy Sulików z organizacjami pozarządowymi na lata
PROJEKT UCHWAŁA NR./ /14 RADY GMINY SULIKÓW z dnia. 2014 r. w sprawie programu współpracy Gminy Sulików z organizacjami pozarządowymi na lata 2015-2016. Na podstawie art. 7 ust. 1 pkt 19 oraz art. 18 ust.
Bardziej szczegółowoRaport z testu osobowościowego SOFTSkill
Raport z testu osobowościowego SOFTSkill Sporządzony dla: HR 24 SP. Z O.O. / ŚCIŚLE POUFNE / Osoba badana: Jan Kowalski Data wykonania testu: 2012-07-20 Data sporządzenia raportu: 2012-07-25 i Informacje
Bardziej szczegółowoInnowacyjność jako obszar polityki rozwoju Małopolski STRATEGIA MAŁOPOLSKA 2020
Innowacyjność jako obszar polityki rozwoju Małopolski STRATEGIA MAŁOPOLSKA 2020 Konferencja Regionalna SMART+ Innowacje w małych i średnich przedsiębiorstwach oraz promocja badań i rozwoju technologicznego
Bardziej szczegółowoMatryca efektów kształcenia. Logistyka zaopatrzenia i dystrybucji. Logistyka i systemy logistyczne. Infrastruktura logistyczna.
Logistyka i systemy logistyczne Logistyka zaopatrzenia i dystrybucji Logistyka gospodarki magazynowej i zarządzanie zapasami Ekologistyka Infrastruktura logistyczna Kompleksowe usługi logistyczne System
Bardziej szczegółowodr Robert Blażlak Przedsiębiorczośd
dr Robert Blażlak Przedsiębiorczośd Definicje według J.Penca Gotowośd i zdolnośd podejmowania i rozwiązywania, w sposób twórczy i nowatorski nowych problemów, umiejętnośd wykorzystywania pojawiających
Bardziej szczegółowoPostawa i terytorium jako fundamenty przedsiębiorczości. Text. społecznej
Postawa i terytorium jako fundamenty przedsiębiorczości społecznej Plan wystąpienia 2 modele: przedsiębiorca społeczny i przedsiębiorstwo społeczne, W poszukiwaniu innowacyjności ci i wspólnoty, znaczenie
Bardziej szczegółowoNa drabinę wchodzi się szczebel po szczebelku. Powolutku aż do skutku... Przysłowie szkockie
Na drabinę wchodzi się szczebel po szczebelku. Powolutku aż do skutku... Przysłowie szkockie Wiele osób marzy o własnym biznesie... Ale często brak im odwagi na rozpoczęcie własnej działalności gospodarczej.
Bardziej szczegółowoProjekt. Młodzi dla Środowiska
Rozwiązania edukacyjne dla liderów Zespołów Projektów Ekologicznych i Inicjatyw Społecznych Projekt Młodzi dla Środowiska Projekt warsztatów przygotowany dla Pana Marka Antoniuka Koordynatora Katolickiego,
Bardziej szczegółowoProgram New Way of Working (NWoW) źródłem motywacji do zmiany postaw. innogy Polska Dorota Kuprianowicz-Legutko
Program New Way of Working (NWoW) źródłem motywacji do zmiany postaw innogy Polska Dorota Kuprianowicz-Legutko 1 NWoW New Way of Working 2 LDNA Leadership DNA 3 AL Akademia Lidera Jaka jest definicja NWoW?
Bardziej szczegółowoImię, nazwisko i tytuł/stopień KOORDYNATORA (-ÓW) kursu/przedmiotu zatwierdzającego protokoły w systemie USOS
Tryb studiów Studia stacjonarne Kierunek studiów Ekonomia Poziom studiów Pierwszego stopnia Rok studiów/ semestr II / semestr 4 Specjalność Bez specjalności Kod katedry/zakładu w systemie USOS 10000000
Bardziej szczegółowoEkonomiczny Uniwersytet Dziecięcy. Psychologia potrzeb. Dr Monika Wróblewska EKONOMICZNY UNIWERSYTET DZIECIĘCY
Ekonomiczny Uniwersytet Dziecięcy Psychologia potrzeb Dr Monika Wróblewska Uniwersytet w Białymstoku 10 czerwca 2010 r. EKONOMICZNY UNIWERSYTET DZIECIĘCY WWW.UNIWERSYTET-DZIECIECY.PL 1. Specyfika potrzeb
Bardziej szczegółowoPodmiotowość w środowiskowej pracy socjalnej W kierunku społecznościowej organizacji usługowej zorientowanej na podmiotowość
Podmiotowość w środowiskowej pracy socjalnej W kierunku społecznościowej organizacji usługowej zorientowanej na podmiotowość Dr hab. Ryszard Szarfenberg Uniwersytet Warszawski Instytut Polityki Społecznej
Bardziej szczegółowoSpołeczna odpowiedzialność biznesu podejście strategiczne i operacyjne. Maciej Bieńkiewicz
2012 Społeczna odpowiedzialność biznesu podejście strategiczne i operacyjne Maciej Bieńkiewicz Społeczna Odpowiedzialność Biznesu - istota koncepcji - Nowa definicja CSR: CSR - Odpowiedzialność przedsiębiorstw
Bardziej szczegółowoZRODZONE W POLSCE Z PASJI TWORZENIA
ZRODZONE W POLSCE Z PASJI TWORZENIA GENEZA UNIGO Zrodzone w Polsce z pasji tworzenia to idea Zrzeszenia Unigo organizacji pozarządowej, której celem jest wspieranie Polskiej Myśli Twórczej. Poprzez nasze
Bardziej szczegółowoMODEL ORGANIZOWANIA SPOŁECZNOŚCI LOKALNEJ
MODEL ORGANIZOWANIA SPOŁECZNOŚCI LOKALNEJ Projekt: Tworzenie i rozwijanie standardów usług pomocy i integracji społecznej Jolanta Baron Piotr Kidawa Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej w Częstochowie Organizowanie
Bardziej szczegółowoBadanie potrzeb dotyczących inicjatyw promujących postawy przedsiębiorcze i wspierających rozwój przedsiębiorczości
2010 Badanie potrzeb dotyczących inicjatyw promujących postawy przedsiębiorcze i wspierających rozwój przedsiębiorczości STRESZCZENIE Zamawiający: Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości ul. Pańska 81/83
Bardziej szczegółowoTalenty XXI w. Idea projektu a rozwój miasta Białegostoku i województwa podlaskiego. Adam Walicki
Talenty XXI w. Idea projektu a rozwój miasta Białegostoku i województwa podlaskiego Adam Walicki Chris Johnson Firmy będą coraz bardziej inwestowały w kapitał ludzki, który już teraz staje się głównym
Bardziej szczegółowoCel i zawartość prezentacji
Cel i zawartość prezentacji Głównym celem prezentacji jest przedstawienie mało popularnej i nieznanej jeszcze w Polsce metody nauczania WebQuest, wykorzystującej Internet jako źródło informacji oraz jako
Bardziej szczegółowoKOMPETENCJE KLUCZOWE
KOMPETENCJE KLUCZOWE Zalecenie Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 18 grudnia 2006 w sprawie kompetencji kluczowych w procesie uczenia się przez całe życie wskazało kompetencje kluczowe jako te, których
Bardziej szczegółowoPrzedsiębiorczość w warunkach globalizacji. I. Przedsiębiorczość - istota, ewolucja pojęcia
Przedsiębiorczość w warunkach globalizacji I. Przedsiębiorczość - istota, ewolucja pojęcia Poziom innowacyjności Duże korporacje Ewolucja poglądów na temat istoty i roli przedsiębiorczości I. Wizja Schumpetera
Bardziej szczegółowoProgram prewencyjny w zarządzaniu bezpieczeństwem społeczności lokalnych. Tomasz SERAFIN Centrum Badań nad Terroryzmem Collegium Civitas
Program prewencyjny w zarządzaniu bezpieczeństwem społeczności lokalnych Tomasz SERAFIN Centrum Badań nad Terroryzmem Collegium Civitas Wprowadzenie Od strategii do programu prewencyjnego z zakresu bezpieczeństwa
Bardziej szczegółowoWSPÓŁPRACA SZKOŁY Z RODZICAMI W KONTEKŚCIE PROCESU WSPOMAGANIA
WSPÓŁPRACA SZKOŁY Z RODZICAMI W KONTEKŚCIE PROCESU WSPOMAGANIA Dr Wiesław Poleszak Wyższa Szkoła Ekonomii i innowacji w Lublinie Wydział pedagogiki i psychologii Kroki milowe modelu wspomagania Szkoła
Bardziej szczegółowoROCZNY PROGRAM WSPÓŁPRACY GMINY TRZESZCZANY
Załącznik do Uchwały Nr Rady Gminy Trzeszczany z dnia ROCZNY PROGRAM WSPÓŁPRACY GMINY TRZESZCZANY z organizacjami pozarządowymi oraz z innymi podmiotami, o których mowa w art.3 ust.3 ustawy z dnia 24 kwietnia
Bardziej szczegółowoSpołecznie odpowiedzialne zarządzanie w organizacjach publicznych. Teza cele konstrukcja realizacja
Dr Grzegorz Baran, Instytut Spraw Publicznych UJ Społecznie odpowiedzialne zarządzanie w organizacjach publicznych Teza cele konstrukcja realizacja Teza Zakorzenienie modelu działania organizacji publicznej
Bardziej szczegółowoUCHWAŁA NR../ /2017 RADY GMINY TRZESZCZANY z r.
UCHWAŁA NR../ /2017 RADY GMINY TRZESZCZANY z.. 2017 r. - projekt- w sprawie przyjęcia Programu współpracy Gminy Trzeszczany z organizacjami pozarządowymi w roku 2018 Działając na podstawie: art. 18 ust.2
Bardziej szczegółowoRynek pracownika? Dobrze nam z tym! Jak długofalowa wizja przedsiębiorstwa pozwala uniknąć zaskakujących efektów rynku pracownika.
Rynek pracownika? Dobrze nam z tym! Jak długofalowa wizja przedsiębiorstwa pozwala uniknąć zaskakujących efektów rynku pracownika 28 listopada 2018 Firma Pracownik Firma Pracownik Brak wzajemnego zrozumienia
Bardziej szczegółowoWprowadzenie w tematykę zarządzania projektami/przedsięwzięciami
Wprowadzenie w tematykę zarządzania projektami/przedsięwzięciami punkt 2 planu zajęć dr inż. Agata Klaus-Rosińska 1 DEFINICJA PROJEKTU Zbiór działań podejmowanych dla zrealizowania określonego celu i uzyskania
Bardziej szczegółowoMOBILIZACJA SPOŁECZNA NA RYNKU PRACY. STOPIEŃ, ZAKRES I UWARUNKOWANIA
MOBILIZACJA SPOŁECZNA NA RYNKU PRACY. STOPIEŃ, ZAKRES I UWARUNKOWANIA Podmioty na rynku pracy a strategie rozwoju społeczności lokalnych Założenia: wskazanie i ustalenie relacji pomiędzy podmiotami na
Bardziej szczegółowoING to my wszyscy. A nasz cel to: wspieranie i inspirowanie ludzi do bycia o krok do przodu w życiu i w biznesie.
Pomarańczowy Kod ING to my wszyscy. A nasz cel to: wspieranie i inspirowanie ludzi do bycia o krok do przodu w życiu i w biznesie. Pomarańczowy Kod determinuje sposób, w jaki realizujemy powyższy cel określa
Bardziej szczegółowoStrategia parasolowa
Strategia parasolowa Partnerstwo samorządów Południowej Wielkopolski na rzecz zwiększenia dostępności i jakości usług publicznych Dr hab. Jacek F. Nowak UEP Plan prezentacji Odpowiedzi napytania: Co to
Bardziej szczegółowoFundacja Rozwoju Środowisk Lokalnych PODPORA
FUNDACJA ROZWOJU ŚRODOWISK LOKALNYCH PODPORA WYNIKI BADANIA AKTYWNOŚC SPOŁECZNA SENIOREK W POWIECIE DĄBROWSKIM SMYKÓW 2014 Co sądzić o seniorach, a szczególnie kobietach? Jakie jest ich społeczne zaangażowanie
Bardziej szczegółowoWspółpraca pracowników naukowych z parkami technologicznymi na przykładzie Finlandii - propozycja implementacji rozwiązań dla Polski
Współpraca pracowników naukowych z parkami technologicznymi na przykładzie Finlandii - propozycja implementacji rozwiązań dla Polski Dr inż. MBA Janusz Marszalec Centrum Edisona, Warszawa 8 kwietnia 2014
Bardziej szczegółowoPROGRAM ZAJĘĆ ROZWIJAJĄCYCH UMIEJĘTNOŚCI SPOŁECZNE DLA DZIECI W WIEKU 8-12 LAT: RAZEM LEPIEJ - realizowany w SP 209
PROGRAM ZAJĘĆ ROZWIJAJĄCYCH UMIEJĘTNOŚCI SPOŁECZNE DLA DZIECI W WIEKU 8-12 LAT: RAZEM LEPIEJ - realizowany w SP 209 Szkoła, obok rodziny, jest jednym z najważniejszych środowisk społecznych dziecka. Jej
Bardziej szczegółowoWIZJA I MISJA ROZWOJU MIASTA RZESZOWA DO 2025 R.
ZAŁĄCZNIK NR 3 do uchwały nr. Rady Miasta Rzeszowa z dnia WIZJA I MISJA ROZWOJU MIASTA RZESZOWA DO 2025 R. Rzeszów 2015 Opracował zespół Aleksander Noworól Konsulting: Aleksander Noworól Kamila Noworól
Bardziej szczegółowoModel Domu Sąsiedzkiego wypracowany przez grupę partnerską TWORZENIE DOMU SĄSIEDZKIEGO
Wydział Polityki Społecznej Model Domu Sąsiedzkiego wypracowany przez grupę partnerską TWORZENIE DOMU SĄSIEDZKIEGO Magdalena Skiba Referat Integracji Społ. i Współpracy z Organizacjami Pozarządowymi magdalena.skiba@gdansk.gda.pl
Bardziej szczegółowoINSTRUKCJA ZARZĄDZANIA RYZYKIEM W PROJEKTACH I PROGRAMACH STRATEGICZNYCH
Załącznik Nr 3 do Zarządzenia Nr 52/2014 Rektora UMCS INSTRUKCJA ZARZĄDZANIA RYZYKIEM W PROJEKTACH I PROGRAMACH STRATEGICZNYCH Spis treści Słownik pojęć... 1 Wprowadzenie... 2 Kroki zarządzania ryzykiem
Bardziej szczegółowoUniwersytet Śląski w Katowicach str. 1 Wydział Nauk Społecznych. Efekty kształcenia
Uniwersytet Śląski w Katowicach str. 1 Załącznik nr 74 do uchwały nr Senatu Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach z dnia 29 maja 2012 r. Efekty kształcenia dla: nazwa kierunku poziom kształcenia profil kształcenia
Bardziej szczegółowoInnowacyjny model aktywizacji
Innowacyjny model aktywizacji zawodowej uczestników WTZ Temat innowacyjny: "Współpraca podmiotów działających w obszarze zatrudnienia oraz integracji i pomocy społecznej z przedsiębiorcami w zakresie ułatwiania
Bardziej szczegółowoWIDEOAKADEMIA HR. Nina Sosińska
WIDEOAKADEMIA HR Nina Sosińska Nina Sosińska Autorka książki Magia Rozwoju Talentów Laureatka konkursu Dyrektor Personalny 2004 Zwyciężczyni konkursu Najlepsza Strategia HR 2006. 16 lat jako pracownik
Bardziej szczegółowoKULTURA JAKO ZMIENNA WEWNĘTRZNA. związek efektywności i kultury organizacyjnej
KULTURA JAKO ZMIENNA NIEZALEŻNA - narodowe style zarządzania - podobieństwa i różnice w sposobie zarządzania w różnych krajach związek efektywności i kultury narodowej Oprac. na podst. Smircich (1983).
Bardziej szczegółowoEFEKTY KSZTAŁCENIA NA KIERUNKU GOSPODARKA I ZARZĄDZANIE PUBLICZNE STUDIA II STOPNIA
EFEKTY KSZTAŁCENIA NA KIERUNKU GOSPODARKA I ZARZĄDZANIE PUBLICZNE STUDIA II STOPNIA na kierunku GiZP II stopień GZP2_W01 GZP2_W02 GZP2_W03 GZP2_W04 GZP2_W05 GZP2_W06 GZP2_W07 GZP2_W08 GZP2_W09 GZP2_W10
Bardziej szczegółowoKonsultacje społeczne
Konsultacje społeczne Strategia Rozwoju Kapitału Społecznego 2011-2020 10 maja 2011 r. Strategia Rozwoju Kapitału Społecznego Prezentacja drugiego celu operacyjnego: zwiększenie partycypacji społecznej
Bardziej szczegółowoTeoria organizacji. Ćwiczenia II. Wyższa Szkoła Logistyki Mgr Weronika Węgielnik
Teoria organizacji Ćwiczenia II Cele organizacji Wg L. Krzyżanowskiego Cel to określony przedmiotowo i podmiotowo przyszły, pożądany stan lub rezultat działania organizacji, możliwy i przewidziany do osiągnięcia
Bardziej szczegółowoWYBÓR ZAWODOWY GIMNAZJALISTY. wyboru szkoły i zawodu?
WYBÓR ZAWODOWY GIMNAZJALISTY Jak przygotować dziecko do właściwego Jak przygotować dziecko do właściwego wyboru szkoły i zawodu? RYNEK PRACY XXI WIEKU Wymagania rynku pracy: Kształtowanie u uczniów umiejętności
Bardziej szczegółowoZałącznik do Uchwały Nr XX/90/08 Rady Powiatu w Wąbrzeźnie z dnia 29 września 2008r. Powiatowy Program Aktywności Lokalnej na lata
Załącznik do Uchwały Nr XX/90/08 Rady Powiatu w Wąbrzeźnie z dnia 29 września 2008r. Powiatowy Program Aktywności Lokalnej na lata 2008-2013 Wąbrzeźno, wrzesień 2008 -2- Spis treści Wstęp Rozdział 1. Nawiązanie
Bardziej szczegółowoOCENA ANKIETY WERYFIKACYJNEJ W ZAKRESIE UZYSKANIA CERTYFIKATU ORGANIZACJA SPOŁECZNIE ZAANGAŻOWANA
Lp. I Informacje o Organizacji OCENA ANKIETY WERYFIKACYJNEJ W ZAKRESIE UZYSKANIA CERTYFIKATU ORGANIZACJA SPOŁECZNIE ZAANGAŻOWANA Pensjonat Reymontówka*** Ul. Nędzy Kubińca 170 34-511 Kościelisko II Informacje
Bardziej szczegółowoKONCEPCJA PRACY ZESPOŁU NIEPUBLICZNYCH SZKÓŁ SPECJALNYCH KROK ZA KROKIEM W ZAMOŚCIU
KONCEPCJA PRACY ZESPOŁU NIEPUBLICZNYCH SZKÓŁ SPECJALNYCH KROK ZA KROKIEM W ZAMOŚCIU Koncepcja pracy Zespołu Niepublicznych Szkół Specjalnych Krok za krokiem w Zamościu nakreśla podstawowe cele i zadania
Bardziej szczegółowoEUROPEJSKIE ASPEKTY EDUKACJI SZKOLNEJ
EUROPEJSKIE ASPEKTY EDUKACJI SZKOLNEJ Elżbieta Leszczyńska Wielkopolski Kurator Oświaty Poznań, 4 października 2018 r. AKSJOLOGICZNE UJĘCIE PROCESÓW NAUCZANIA I WYCHOWANIA PARADYGMAT ROZWOJOWY PARADYGMAT
Bardziej szczegółowoUjawnienie innowacji. Upowszechnienie innowacji
Barbara Czarnecka Zapoczątkowanie innowacji Ujawnienie innowacji Filtrowanie innowacji Dyfuzja innowacji Upowszechnienie innowacji Kultura organizacyjna to wzór podstawowych założeń, które jakaś grupa
Bardziej szczegółowoWprowadzenie do zarządzania projektami
Wprowadzenie do zarządzania projektami Project Management dr Marek Wąsowicz Katedra Projektowania Systemów Zarządzania, UE Wrocław Wrocław, 23 października 2012 r. Zawartość modułu (4h): wskazanie możliwości
Bardziej szczegółowoZARZĄDZANIE MARKĄ. Doradztwo i outsourcing
ZARZĄDZANIE MARKĄ Doradztwo i outsourcing Pomagamy zwiększać wartość marek i maksymalizować zysk. Prowadzimy projekty w zakresie szeroko rozumianego doskonalenia organizacji i wzmacniania wartości marki:
Bardziej szczegółowoProf. UEK dr hab. Andrzej Kozina Kraków 2017 Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie Katedra Administracji Publicznej IDEA-NEGOCJACJE
Prof. UEK dr hab. Andrzej Kozina Kraków 2017 Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie Katedra Administracji Publicznej IDEA-NEGOCJACJE MOTTO If life you don t get what you deserve, you get what you negotiate
Bardziej szczegółowoTEST W OPARCIU O TEORIĘ DAVIDA Mc CLELLANDA
TEST W OPARCIU O TEORIĘ DAVIDA Mc CLELLANDA Posługując się skalą od 1 5 określ w jakim stopniu każde z poniższych 15 stwierdzeń opisuje Ciebie. Wybraną liczbę wpisz przy każdym ze zdań. 1. Lubię ciężko
Bardziej szczegółowo