1. Cuda Jezusa w aspekcie literackim 1.1. Pojęcie cudu

Transkrypt

1 1. Cuda Jezusa w aspekcie literackim 1.1. Pojęcie cudu Zarówno w Starym, jak i w Nowym Testamencie cuda nie są rozumiane jako wydarzenia naruszające porządek i prawa natury, lecz jako niezwykłe możliwości działania Bożego w naturze, gdyż dla Boga nie ma rzeczy niemożliwych. Ewangelistów nie interesował fizyczny i filozoficzny mechanizm cudów Chrystusa, lecz ich teologiczne znaczenie. Dlatego w relacjach ewangelii synoptycznych o cudach Jezusa czytelnik nie znajduje analiz przyczyn cudownych zjawisk, nie zauważa badań dotyczące możliwości ich występowania, czy też prób usystematyzowania oraz precyzyjnej terminologii cudów. Jak wskazuje stosowane przez autorów ewangelii słownictwo, celem opowiadań o cudach Jezusa było wywołanie zdziwienia i refleksji, obudzenie wiary, wyznanie i uwielbienie Boga, objawiającego się w Chrystusie. Bez wiary i bez modlitewnej postawy nie można zrozumieć cudownych znaków Jezusa. Skutki cudów Chrystusa są natychmiastowe. Wyjątkowo cud dokonuje się etapami, jak na przykład uzdrowienie dziesięciu trędowatych (Łk 17, 12-13), czy niewidomego z Betsaidy (Mk 8,22-26). Reakcjami ludzi, którzy doznali cudu, była wiara, bojaźń Boża, uwielbienie Boga (doksologia), a często naśladowanie Chrystusa. Chrystus czynił cuda w perspektywie swojej służby mesjańskiej i soteriologicznej. Nie chodziło Mu o własny rozgłos, lecz o zbawienie człowieka. Wymownym tego przykładem jest uzdrowienie niewidomego pod Jerychem (Mk 10,46nn) Gatunek literacki opowiadań o cudach Jezusa Opowiadania o cudach Jezusa mają zasadniczo podobną strukturę, jak hellenistyczne opisy cudów, chociaż czasami niektóre elementy cudów Jezusa odbiegają od schematu hellenistycznego. Ewangeliści zredagowali cuda Jezusa w takiej formie literackiej, jaka była zrozumiała dla bezpośrednich adresatów ich ewangelii. Opisy cudów są wprawdzie wynikiem twórczości literackiej ewangelistów, lecz twórczość ta nie jest tylko wyrazem wiary i wyobraźni pierwotnego Kościoła. Są to opowieści oparte o fakty historyczne. Są one zapisem tradycji historycznej, jaka służyła przede wszystkim celom kerygmatycznym. Nie należy więc w tych opisach szukać kronikarskich zapisów wydarzeń. Cud jako gatunek literacki występuje w Starym Testamencie, w literaturze judaistycznej oraz hellenistycznej. Starotestamentalne opisy cudów łączą się z uwielbieniem Boga i wyznaniem wiary. Znamienną zaś cechą cudów w literaturze judaistycznej jest akcentowanie decydującej roli modlitwy. Najszerzej gatunek literacki cudu jest reprezentowany w hellenizmie Występuje on tu w pi-

2 Cuda Jezusa 2 smach historycznych, filozoficznych, w literaturze pięknej oraz w tekstach kultowych. Przyjmuje się cztery zasadnicze elementy kompozycyjne, czyli tzw. motywy, w strukturze opowiadań o cudach Jezusa: 1) wprowadzenie; 2) przedstawienie sytuacji; 3) przebieg czynności cudotwórczych; 4) zakończenie. Na każdy z tych motywów składa się szereg różnych drobniejszych elementów kompozycyjnych, które zmieniają się w zależności od charakteru opowiadania. 2. Cuda Chrystusa w aspekcie historycznym Historyczność cudów Jezusa potwierdzają ewangelie w różnych warstwach i podgatunkach oraz najstarsza tradycja pierwotnego Kościoła. Pewne ślady cudotwórczej działalności Chrystusa można również zauważyć w pismach ówczesnego judaizmu. W judaizmie współczesnym Chrystusowi nie ma pozytywnych świadectw o cudach Jezusa. Można jednak wskazać argument negatywny. Otóż w myśl ówczesnych poglądów judaistycznych cuda nie odgrywały zasadniczej roli w pojęciach mesjańskich. W niektórych kręgach Palestyny św. Jan Chrzciciel był czczony jako Mesjasz, a jednak tradycja nic nie wspomina o jego cudotwórczej działalności. I odwrotnie Izrael nie uznał mesjańskiej godności i misji Jezusa, mimo że uczynił on wiele cudów. Wielu widziało w Nim tylko proroka (Mt 16,13-15). Opisy cudów zajmują w ewangeliach doniosłe miejsce. Ewangeliści przytaczają 36 opowiadań o cudach i 12 razy wspominają sumarycznie o cudotwórczej działalności Jezusa. W ewangelii Marka opowiadania o cudach Jezusa zajmują aż 31% tekstu. W ewangelii Jana cuda stanowią zasadniczy motyw kompozycyjny. Czwarta ewangelia przytacza wprawdzie tylko siedem cudów, lecz są one podstawą struktury pierwszej części ewangelii Jana i na nich opierają się mowy Jezusa (1-12). Charakterystyczna jest następnie konkluzja końcowa, w której autor powołuje się na znaki Chrystusa, jakie mają obudzić wiarę czytelnika. (J 20, 30n). Odrzucenie zatem cudów (znaków) Chrystusa jako historycznych faktów byłoby odrzuceniem argumentów i motywów uzasadniających wiarę w Jezusa oraz odrzuceniem lub przynajmniej okaleczeniem tekstów ewangelii. Chrystus wspomina o dokonanych przez siebie cudach w logiach, których treścią jest groźba pod adresem miast, jakie były świadkami Jego cudów, lecz nie nawróciły się (Mt 11, 21-24; Łk 10, 13-15): Biada tobie, Korozain! Biada tobie, Betsaido! Bo gdyby w Tyrze i Sydonie działy się cuda, które się u was dokonały, już dawno nawróciły by się w worze i popiele (Mt 11,21; Łk 10,13). Blok Mt 11,21-24 ma wyraźnie semicką, archaiczną budowę. Składa się z

3 Cuda Jezusa 3 dwóch paralelnych członów, jakie wyrażają tę samą ideę. Logion wspomina o dwóch miejscowościach, położonych w pobliżu Kafarnaum, o których poza tym miejscem nie ma żadnych wzmianek w ewangeliach. Nie było więc powodu, aby najstarsza tradycja wprowadziła taki logion do swojej kerygmy, skoro nie miałby on historycznego uzasadnienia. 3. Cuda Chrystusa w aspekcie teologicznym 3.1. Znaki zbawczej obecności królestwa Bożego W Starym Testamencie cuda zapowiadały i poprzedzały oraz przygotowywały najważniejsze wydarzenia w historii zbawienia. Były antycypacją zbawczego działania Boga. Wyzwolenie z niewoli egipskiej zostało poprzedzone plagami; cuda towarzyszyły wędrówce Izraela do Ziemi Obiecanej. Cudowne dzieła mocy Boga wskazywały właściwy sens zbawczego działania Boga i pomagały go odczytać. Podobną funkcję spełniały cuda Jezusa. Zapowiadały, przygotowywały i antycypowały Jego dzieło zbawcze, którego punktem kulminacyjnym był krzyż i zmartwychwstanie. Uzdrowienia, wskrzeszenia, egzorcyzmy oraz cuda nad naturą były znakami, że dzieło zbawcze Boga już się realizuje Uwierzytelnienie posłannictwa Chrystusa Chociaż judaizm nie oczekiwał od Mesjasza cudotwórczej działalności, to jednak Jezus czynił cuda, aby uwierzytelnić swoją naukę i misję. W tradycji biblijnej cud często spełniał funkcję uwierzytelniającą posłannictwo osób posłanych przez Boga. Tego typu znaki towarzyszyły misji Mojżesza. Przez cuda, które Mojżesz czynił, Izraelici poznali, że jego misja pochodzi od Boga (Wj 3,12). Po dokonaniu przez Mojżesza znaków lud uwierzył w Jahwe i Mojżesza (Wj 14,31). W całej historii profetyzmu cud był traktowany jako główny środek pozwalający odróżnić proroków prawdziwych od pseudoproroków. Podobną funkcję spełniały również cuda Chrystusa. W legionie skierowanym przeciw Betsaidzie i Korozain Jezus powołuje się na swoje cuda, które miały uwierzytelnić Jego przepowiadanie i obudzić wiarę (Mt 11,21 nn.; Łk 10,13) Znaki zwycięstwa nad złem Aspekt zwycięstwa Jezusa nad szatanem i złem występuje szczególnie w dwóch grupach cudów: w egzorcyzmach i uzdrowieniach w szabat. Sens egzorcyzmów wyjaśnia Chrystus w krótkiej przypowieści o silniejszym, który pokonuje silnego (Mk 3,27; Mt 12,29; Łk 11,21). Przypowieść ta posiada rysy alegoryczne.

4 Cuda Jezusa Sens eklezjologiczny Cuda są ilustracją darów i funkcji, w jakie Chrystus wyposażył swój Kościół. Po uzdrowieniu paralityka, któremu Jezus odpuszcza grzechy, świadkowie oddali cześć Bogu, który taką władzę dał ludziom (Mt 9,8). Liczba mnoga ηοῖς ἀνϑρώποις (ludziom) sugeruje interpretację eklezjologiczną. W Kościele popaschalnym Mateusza istniała praktyka odpuszczania grzechów, którą uzasadniano nauką i czynami Jezusa. 4. Genologiczna charakterystyka cudów 4.1. Egzorcyzmy Tło historyczno-religijne egzorcyzmów Stary Testament Pojęcie opętania i egzorcyzmu zakłada wiarę w istnienie demonów, czyli złych istot pozaziemskich, duchowych, niematerialnych, które mogą mieć wpływ na życie człowieka. Tłem dla nowotestamentalnych poglądów na demonów i Szatana jest Stary Testament i literatura hellenistyczna. Stary Testament wymienia zbliżone do demona istoty złe, ale nie wprowadza w oryginalnym tekście hebrajskim określenia odpowiadającego terminowi demon. Słowo δαιμονία (demony) pojawia się dopiero w Septuagincie. Istoty złe są w Starym Testamencie różnie nazywane: Belial, Beliar, Szatan, Diabeł. Zwodzą one człowieka z drogi sprawiedliwości i starają się zburzyć jego religijność. Pisma Starego Testamentu mało jednak mówią o działaniu złych duchów i nigdy nie przyznają im autonomicznej mocy. Księgi Starego Testamentu nie przekazały opisów egzorcyzmów w klasycznym znaczeniu. Natomiast za zjawisko zbliżone do egzorcyzmu można uważać grę Dawida przed Saulem (LXX: 1 Sm 16,23) Judaizm i hellenizm Zainteresowanie demonologią wzrosło w judaizmie, a zwłaszcza w apokaliptyce międzytestamentalnej. Literatura apokryficzna prezentuje już rozwiniętą demonologię. Literatura międzytestamentalna przedstawiała demony jako istoty przeciwne Bogu i skłaniające człowieka do grzechu. O egzorcyzmach, chociaż w mniejszym stopniu, wspomina również literatura hellenistyczna. Znanym egzorcystą był np. APOLONIUSZ z TIANY.

5 Cuda Jezusa Kryteria egzorcyzmów w Ewangeliach Egzegeci podają następujące kryteria pozwalające odróżnić gatunek literacki opisu choroby od opętania: 1) Niezwykłe zachowanie się opętanego. Np. Opętany z Gerazy mieszkał w grobach. Nie można go było nawet łańcuchami związać, gdyż kruszył łańcuchy. Nieustannie krzyczał i tłukł się kamieniami (Mk 5,3-5). 2) Walka Szatana z egzorcystą. Motyw walki nie występuje w opisach chorób. W opowiadaniach o egzorcyzmach Jezusa walka toczy się w formie dialogu. Inicjatywa zawsze wychodzi od opętanego. Np. Mk 1, ) Destrukcyjny wpływ Szatana na całe otoczenie. Destrukcyjny i ponadnaturalny wpływ Szatana przedstawił Chrystus w obrazie wysprzątanego domu, do którego powraca zły duch: Mt 12, Uzdrowienia Zarówno egzorcyzmy, jak i cudowne uzdrowienia są objawami działania sił nadprzyrodzonych. Według ówczesnych wyobrażeń źródłem chorób, cierpień i zła są demony. Szatana uważano zarówno za sprawcę opętania, jak i choroby. Dlatego opowiadania o egzorcyzmach i uzdrowieniach są do siebie podobne, ale różnią się rozłożeniem akcentów. W egzorcyzmach moc egzorcysty służy walce z demonem, natomiast w uzdrowieniach pomaga choremu. Stąd egzorcyzmy budzą przerażenie świadków do tego stopnia, że czasem proszą oni egzorcystę, aby oddalił się od nich (Mk 5,15-17). Na uzdrowienia zaś świadkowie reagują radością i chwalą Boga (Mk 2,12; Łk 7,16). Opisy uzdrowień mają następującą strukturę: 1. Opis sytuacji, wystąpienie chorego i cudotwórcy. 2. Charakterystyka choroby. 3. Uzdrowienie gestem lub słowem. 4. Stwierdzenie uzdrowienia. 5. Demonstracja uzdrowienia. Ewangelie wymieniają następujące kategorie chorób: gorączka (Mk 1,29-31 i par.), trąd (Mk 1,40-45 i par.; Łk 17,11-19), paraliż (Mk 2,1-12 i par.; Mk 3,1-6 i par.; Mt 8,6), upływ krwi (Mk 5,21c. 24b-34 i par.), puchlina wodna (Łk 14,2-4), niemota (Mk 7,31-37) i ślepota (Mk 8,22-26; 10,46-52; Mt 9,27-31; 20,29-34; Łk 18,35-43). Określenia te nie są precyzyjne i dlatego nie można podać ich dokładnej diagnostycznej charakterystyki. Są to raczej nazwy ogólne, zbiorcze, obejmujące szereg chorób. Oryginalnością opowiadań o cudach w ewangeliach jest motyw wiary, niespotykany zupełnie w analogicznych opisach pozabiblijnych. Wiara jest warunkiem dokonania cudu, dlatego Chrystus mówi do uzdrowionych: Wiara twoja uzdrowiła ciebie (ἡ πίζηις ζοσ ζέζωκέν ζε) (Mk 5,34; 10,52; Mt 9,22; 15,28; Łk 7,50; 8,48; 17,19; 18,42).

6 Cuda Jezusa Wskrzeszenia Śmierć można wprawdzie uważać za skrajny przypadek choroby, ale opisy wskrzeszeń zawierają wiele oryginalnych motywów, jakich nie posiadają opowiadania o uzdrowieniach. Ewangelie synoptyczne przytaczają dwa opowiadania o wskrzeszeniach, które różnią się schematami: 1) wskrzeszenie córki Jaira (Mk 5, i par.): osoba zastępcza (ojciec zmarłej) szuka Jezusa i prosi Go o pomoc; 2) wskrzeszenie młodzieńca z Nain (Łk 7,11-17): Jezus spotyka orszak pogrzebowy i spontanicznie wskrzesza zmarłego. Zasadniczym problemem opisów wskrzeszeń jest właściwe rozróżnienie śmierci pozornej od rzeczywistej. Na duże trudności napotykają egzegeci przy interpretacji odpowiedzi Jezusa na wiadomość, że córka Jaira już umarła: Czemu robicie zgiełk i płaczecie? Dziecko nie umarło, tylko śpi (Mk 5, 39). Powstaje więc pytanie: czy Jezus uzdrowił, czy też wskrzesił córkę Jaira? Jak należy rozumieć Jego słowa? Otóż kontekst wyraźnie wyklucza śmierć pozorną. Przed wypowiedzią Jezusa ludzie donoszą przełożonemu synagogi: Twoja córka umarła, czemu jeszcze trudzisz Nauczyciela? (Mk 5,35), a w jego domu zgromadziły się już płaczki, które zgodnie ze zwyczajem opłakiwały zmarłą (Mk 5,38). Kiedy zaś Jezus powiedział, że dziewczynka śpi, wyśmiewano się z Niego (Mk 5, 40a). Wypowiedź Jezusa ma znaczenie metaforyczne i sens eschatologiczny. Oznacza, że nadszedł czas, w którym śmierć została pokonana. Człowiek umarły znajduje się jak gdyby w stanie snu, gdyż zmartwychwstanie do życia wiecznego. Natomiast opowiadanie o wskrzeszeniu młodzieńca z Nain nie budzi żadnych wątpliwości, że chodzi o przywrócenie do życia zmarłego, a nie o obudzenie ze snu. Chrystus spotyka orszak pogrzebowy w drodze na cmentarz. Nie mówi, że zmarły śpi, nie dotyka ciała zmarłego, lecz mar, na których je niesiono, i poruszony miłosierdziem wobec biednej wdowy, wskrzesza zmarłego swoim słowem: Młodzieńcze, tobie mówię wstań! (Łk 7,14) Cuda ratujące Do grupy cudów ratujących zalicza się te, przez które Jezus wybawiał ludzi z niebezpiecznej, zagrażającej życiu sytuacji. W ewangeliach występują dwa takie cuda ratujące: uciszenie burzy na jeziorze (Mk 4,35-41; Mt 8,23-27; Łk 8,22-25) i spacer Jezusa po jeziorze (Mk 6,45-52; Mt 14,22-33). Obydwa opisy różnią się w przedstawianiu ratującej akcji Jezusa. W opowiadaniu o uciszeniu burzy na jeziorze Chrystus jest wśród zagrożonych utonięciem uczniów, ale jakby nieobecny, gdyż śpi. Interweniuje dopiero na ich prośbę. Drugi opis posiada natomiast cechy epifanijne. Chrystus pojawia się nagle, idzie po tafli jeziora, a uczniowie biorą Go za niezwykłą zjawę i są przerażeni. W sta-

7 Cuda Jezusa 7 rożytności uważano, że chodzenie po wodzie jest znakiem boskości. Tylko Bóg może chodzić po wodzie Cuda obdarowujące Cechą cudów obdarowujących jest udzielenie ludziom w sposób nadzwyczajny i ponad miarę środków żywnościowych. Do tej kategorii cudów należą w ewangeliach synoptycznych opisy cudownego rozmnożenia chleba (Mk 6,30-44; 8,1-9; Mt 14,13-21; 15,32-38; Łk 9,10-17) oraz cudowny połów ryb (Łk 5,4-10). Te cuda mają charakter spontaniczny. Spontaniczność cudu objawia się w tym, że nikt nie prosi o cudowną interwencję. Cud dokonuje się wyłącznie z inicjatywy cudotwórcy. Wprawdzie w Mk 6, uczniowie zwracają Jezusowi uwagę, że powinien On odesłać tłum, który za Nim chodzi, gdyż miejsce jest puste, a pora już późna, lecz nie jest to sugerowanie Jezusowi, aby dokonał cudu. Cud dokonuje się w tajemnicy, niespostrzeżenie. Pozornie nie dzieje się nic nadzwyczajnego, na zewnątrz wszystko przebiega normalnie. Świadkowie wydarzenia nie spostrzegają żadnych specjalnych gestów, nie słyszą słów Jezusa, które miałyby sprawić cud. Istotnym motywem jest demonstracja cudu. Cud dokonuje się wprawdzie niespostrzeżenie, ale jego skutek zostaje zauważony: Jedli wszyscy do sytości. I zebrali jeszcze dwanaście pełnych koszów ułomków i ostatków z ryb. A tych, którzy jedli chleby, było pięć tysięcy mężczyzn (Mk 6,42-44). Mateusz wzmacnia demonstrację cudu, dodając wzmiankę o kobietach i dzieciach (Mt 14,21).