MATERIAŁY I METODY. Dominujące Podobszar. gatunki roślin K1 50 x 50 m oddalenie od siedzib ludzkich ok m

Transkrypt

1 STRESZCZENIE Celem mojej pracy było zbadanie antropofityzacji flory południowego Konina. Badania prowadziłem od kwietnia do września w latach 29 i 2 r. na obszarze badawczym w południowym Koninie, podzielonym na dwanaście podobszarów i obszarze kontrolnym na terenie rezerwatu Bieniszew, podzielonym na trzy podobszary. Stopieo antropofityzacji obszaru badawczego wyniósł 43%, a kontrolnego 3%. Moje obserwacje wykazały, że procentowy udział antropofitów zależy od czynników takich jak: stopieo przekształcenia danego terenu przez człowieka, oddalenie od siedzib ludzkich i rodzaj zbiorowiska. Najwyższy procentowy stopieo antropofityzacji posiadały pola uprawne, łąka między osiedlami i trawniki na osiedlu Sikorskiego. Najliczniejszą gatunkowo grupę antropofitów na terenie południowego Konina stanowią archeofity. Obecnośd antropofitów w badanych zbiorowiskach roślinnych w różny sposób wpływa na ich różnorodnośd florystyczną najbardziej wzbogaca o gatunki zbiorowiska łąkowo-murawowe, w mniejszym stopniu nadwodne, a w znikomym leśne. Rozprzestrzenianie się obcych gatunków inwazyjnych na terenie południowego Konina może prowadzid do znacznego zubożenia flory tego obszaru. WSTĘP Rośliny synantropijne to rośliny towarzyszące człowiekowi. Należą do nich zarówno gatunki rodzime (apofity), jak i obce (antropofity). Antropofity poszerzają swój zasięg dzięki zawlekaniu ich przez ludzi. Pochodzą z różnych obszarów i środowisk, na których często były gatunkami naturalnymi [2]. Na terenach, na które zostały zawleczone, największą przeszkodą dla antropofitów jest konkurencja rodzimej roślinności. Najmniejsza jest na siedliskach antropogenicznych i to właśnie tam obserwuje się największy udział gatunków obcych [7]. Początki rozprzestrzeniania się antropofitów wiążą się z wprowadzeniem rolnictwa w neolicie, na ziemiach polskich ok. 42 p.n.e. Od tamtej pory proces ten trwa nieprzerwanie do dziś. W podziale podstawowym antropofitów na archeofity (gatunki starsze) i kenofity (gatunki nowsze) jako granicę przyjmuje się początek ery nowożytniej (koniec XV w.) [2]. Archeofity to głównie przybysze z obszarów eurazjatyckich. Mniej liczną grupę, tzw. archeofitów przetrwałych, tworzą niegdyś rodzime gatunki naszej flory, które występowały w zbiorowiskach obecnie nieistniejących. Przetrwały one tylko dzięki człowiekowi, poprzez przejście z siedlisk naturalnych na antropogeniczne [7]. Większośd kenofitów występujących w Polsce jest pochodzenia amerykaoskiego, mniejszośd - eurazjatyckiego. Kolejną grupę antropofitów stanowią gatunki niezadomowione trwale, czyli diafity. Obejmują one gatunki pojawiające się przypadkowo i na krótko, tzw. przybłędy i gatunki przejściowo dziczejące z upraw [7]. Niektóre gatunki antropofitów (głównie kenofitów) przedostają się na siedliska naturalne i dokonując inwazji wypierają gatunki rodzime ze środowiska [8]. Celem niniejszej pracy była próba zbadania antropofityzacji flory południowego Konina, czyli udziału obcych gatunków synantropijnych w roślinności tego obszaru. Inspiracją do przeprowadzenia badao była książka Zbigniewa Podbielkowskiego Wędrówki roślin, a obszar wokół mojego miejsca zamieszkania od zawsze intrygował mnie pod względem florystycznym. Ryc. Mapa południowego Konina z zaznaczonymi podobszarami badawczymi.

2 MATERIAŁY I METODY Badania prowadziłem od kwietnia do września 29 i 2 r. na terenie południowego Konina. W celu zbadania antropofityzacji flory wyodrębniłem 2 podobszarów badawczych o łącznej powierzchni ok. 3,5 ha: trzy o charakterze łąkowo-murawowym, trzy podobszary nadwodne, dwa leśne, trzy uprawne i jedno miejskie. Badania kontrolne prowadziłem na terenie rezerwatu Bieniszew, gdzie wyodrębniłem trzy podobszary kontrolne: łąkowy, leśny i nadwodny. Łączna powierzchnia kontrolna wyniosła ok.,3 ha. Obszary badawcze miały charakter antropogeniczny lub półnaturalny, a kontrolne naturalny []. Wyodrębniając podobszary naturalne i półnaturalne brałem pod uwagę odległośd od siedzib ludzkich jako czynnik wskazujący na przekształcenie środowiska przez człowieka [7, ], [ryc. 2]. Ryc.2 Charakterystyka badanych obszarów (K podobszary kontrolne, B podobszary badawcze). Grupa Wymiary Dominujące Podobszar Kryterium podziału obszaru na podobszar podobszarów podobszaru gatunki roślin K 5 x 5 m oddalenie od siedzib ludzkich ok. 2 m Agrostis stolonifera Artemisia campestris Artemisia vulgaris łąkowomurawowe Ba 5 x 5 m oddalenie od siedzib ludzkich ok. 5 m Tanacetum vulgare Artemisia campestris Bb 5 x 5 m oddalenie od siedzib ludzkich ok. 25 m Calamagrostis epigeios Bc 5 x 5 m oddalenie od siedzib ludzkich ok. 8 m Corynephorus canescens K2 x 5 m oddalenie od siedzib ludzkich ok. 25 m Phragmites australis Aegopodium podagraria nadwodne B2a x 5 m oddalenie od siedzib ludzkich ok. m Aegopodium podagraria Bidens frondosa B2b x 5 m oddalenie od siedzib ludzkich ok. 4 m Phragmites australis Echinocystis lobata B2c x 5 m oddalenie od siedzib ludzkich ok. 5 m Eupatorium cannabinum Phragmites australis Quercus petraea K3 x m oddalenie od siedzib ludzkich ok. 2 m Pinus sylvestris leśne B3a x m oddalenie od siedzib ludzkich ok. m Pinus sylvestris B3b x m oddalenie od siedzib ludzkich ok. 8 m Pinus sylvestris B4a x 2 m rodzaj uprawy - owies Fallopia convolvulus Centaurea cyanus uprawne Papaver rhoeas B4b x 2 m rodzaj uprawy - jęczmieo Centaurea cyanus B4c x 2 m rodzaj uprawy pole leżące odłogiem Conyza canadensis miejskie B5 5 (5 x 2 m) trawniki osiedlowe Poa annua Elymus repens 2 Dokumentacja fotograficzna Każdy podobszar odwiedzałem przynajmniej raz w tygodniu. Do rozpoznawania roślin używałem klucza i przewodników *8,4,5,6. Status pochodzenia roślin określałem za pomocą literatury *, 7, 8,. Stopieo antropofityzacji flory wyliczyłem ze wzoru: []. Do określenia obfitości występowania antropofitów na poszczególnych podobszarach posłużyłem się skalą ilościowości Braun-Blanqueta [2, 3, 9]. Ryc.3 Skala ilościowości Braun-Blanqueta. r gatunek rzadki, występuje do 2 osobników - gatunek nieliczny, pokrywający znikomą powierzchnię gatunek pokrywający do 5% powierzchni obszaru 2 gatunek pokrywający 5-25% powierzchni obszaru 3 gatunek pokrywający 25-5% powierzchni obszaru 4 gatunek pokrywający 5-75% powierzchni obszaru 5 gatunek pokrywający 75-% powierzchni obszaru

3 Gatunek Zdjęcie Liczba gatunków roślin Liczba gatunków roślin Stopieo antropofityzacji (w procentach) Stopieo antropofityzacji (w procentach) WYNIKI Ryc. 4 Stopieo antropofityzacji flory badanych obszarów (a) i poszczególnych podobszarów (b) Ba Bb Bc B2a B2b B2c B3a B3b B4a B4b B4c B5 K K2 K3 Obszar badawczy Obszar kontrolny Ryc. 5 Ilościowy udział gatunków rodzimych i grup antropofitów we florze badanych obszarów (a) i poszczególnych podobszarów (b) Obszar badawczy Obszar kontrolny Ba Bb Bc B2a B2b B2c B3a B3b B4a B4b Ryc. 6 Obce gatunki inwazyjne występujące na obszarze badawczym. B4c B5 K K2 K3 Rumex confertus Impatiens parviflora Robinia pseudoacacia Echinocystis lobata Solidago gigantea Solidago canadensis Padus serotina Acer negundo 3

4 K K2 K3 Ba Bb Bc B2a B2b B2c B3a B3b B4a B4b B4c B5 K K2 K3 Ba Bb Bc B2a B2b B2c B3a B3b B4a B4b B4c B5 WYNIKI c.d. Ryc. 7 Pochodzenie antropofitów i określenie obfitości ich występowania z wykorzystaniem skali ilościowości Braun-Blanqueta na terenie południowego Konina i rezerwatu Bieniszew [ryc. 3]. antropofit badany podobszar Chenopodium hybridum Oenothera biennis Setaria glauca 2 Conyza canadensis 5 r Hordeum murinum 2 Bidens frondosa 3 Myosotis arvensis 2 Solidago gigantea Papaver rhoeas Papaver dubium 2 Solidago canadensis Amaranthus retroflexus r Papaver argemone r Chamomilla suaveolens Cichorium inthybus r Padus serotina 2 Lactuca seriola Digitaria sanuinalis r Acer negundo Helianthus tuberosus 2 Echinochloa crus-galli Oxalis stricta Echium vulgare Lathyrus latifolius Anagalis arvensis Lamium album Malus domestica Syringa vulgaris r Consolida regalis Anethum graveolens r Malva neglecta 2 Petroselinum crispum Lepidium ruderale Rudbeckia hirta r Thlaspi arvense Silybum marianum r Descurainia sophia r Alcea rosea r Senecio vulgaris r Clematis tangutica r Sonchus oleraceus Prunus domestica Vicia hirsuta Prunus cerasifera Sinapis arvensis Cerasus vulgaris Euphorbia helioscopia Triticum aestivum Fumaria officinalis r Humulus lupulus 2 Geranium molle Secale cereale Anchusa officinalis 2 Bromus inermis Melilotus alba Geranium pusillum Ribes rubrum r Cirsium vulgarum Armoracia lapathifolia Lamium purpureum Juglans regia Argostemma githago Raphanus raphanistrum Capsella bursa-pastoris Sisymbrium officinale Chamomilla recutita 2 Centaurea cyanus 3 2 Tanacetum vulgare 3 Ballota nigra Vicia villosa 4 r Veronica arvensis Erodium cicutarium Anchusa arvensis Polygonum convolvulus 3 2 Vicia grandiflora Vicia dasycarpa Echinops sphaerocephalus r r Rumex confertus Galinsoga parviflora 2 Cardaria draba Impatiens parviflora Medicago falcata Veronica persica Medicago sativa 2 r Ilościowość w skali Braun-Blanqueta r Senecio vernalis Robinia pseudoacacia 3 3 Chelidonium majus 3 Echinocystis lobata antropofit Legenda: badany podobszar Klasyfikacja antropofitów: archeofity przetrwałe archeofity południowo-wschodnioazjatyckie archeofity śródziemnomorsko-irano-turaoskie archeofity eurosyberyjskie archeofity iranoturaosko-eurosyberyjskie archeofity pontyjsko-pannooskie archeofity iranoturaoskie archeofity atlantycko-śródziemnomorskie archeofity z przyległych obszarów europejskich archeofity śródziemnomorskie archeofity o nieznanym pochodzeniu kenofity eurosyberyjskie kenofity południowoamerykaoskie kenofity śródziemnomorskie kenofity azjatyckie kenofity południowo-wschodnioeuropejskie kenofity północnoamerykaoskie diafity gatunki o niepewnym statusie gatunek inwazyjny

5 DYSKUSJA Stopnieo antropofityzacji flory wyższe wartości przyjął na obszarze badawczym (43%) niż kontrolnym (3%) [ryc. 4]. Spośród wszystkich podobszarów najbardziej zantropofityzowane były podobszary antropogeniczne pola uprawne i trawniki [ryc. 4], []. Natomiast najwyższymi wartościami stopnia antropofityzacji ze zbiorowisk naturalnych i półnaturalnych odznaczały się zbiorowiska łąkowo-murawowe [ryc. 4], []. Niższymi wartościami stopnia antropofityzacji odznaczały się zbiorowiska leśne, a najniższymi zbiorowiska nadwodne [ryc. 4]. Stopieo antropofityzacji flory bezpośrednio zależy od antropopresji wywieranej na siedliska jego wartości malały wraz ze wzrostem odległości od siedzib ludzkich *ryc. 4, *, 7. Większą liczbę gatunków antropofitów oznaczyłem na obszarze badawczym niż kontrolnym. Wynika to z faktu, że antropofitom łatwiej jest przeniknąd do naruszonej przez człowieka i mniej stabilnej flory miasta niż do bardziej pierwotnej i ustabilizowanej roślinności rezerwatu *ryc. 5, 7, *7,. Im zbiorowiska znajdują się bliżej siedzib ludzkich, tym większa antropopresja i więcej gatunków antropofitów. Ich obecnośd w różny sposób wpływa na różnorodnośd florystyczną zbiorowisk. Stwierdziłem, że ma to związek z rodzajem zbiorowiska. Na badawczych podobszarach łąkowo-murawowych oznaczyłem największą liczbę gatunków antropofitów. *ryc. 5, 7. Podobszary łąkowo-murawowe położone bliżej siedzib ludzkich były bardziej różnorodne gatunkowo niż położone dalej *ryc. 5. Spośród podobszarów nadwodnych, podobszar położony najbliżej siedzib ludzkich i najbardziej bogaty w gatunki antropofitów odznaczał się większą różnorodnością gatunkową od podobszarów położonych dalej i mniej bogatych w gatunki antropofitów. Badane zbiorowiska leśne nie wykazały większego związku pomiędzy obecnością antropofitów a liczbą gatunków roślin *ryc. 5]. Flora podobszarów antropogenicznych pól uprawnych i trawników była mniej różnorodna *ryc. 5]. Spowodowane jest to głównie przez czynniki, które nieliczne rośliny potrafią znieśd oranie, koszenie i zabiegi pielęgnacyjne [, 7, ]. Spośród wszystkich grup antropofitów najliczniejszą grupę, zarówno na podobszarach badawczych, jak i kontrolnych, stanowiły archeofity *ryc. 5, 7. Większośd z nich to przybysze z obszarów śródziemnomorskich. Najobficiej występujący przedstawiciele tej grupy to: Tanacetum vulgare, Vicia villosa, Centaurea cyanus i Chamomila recutita. Archeofity śródziemnomorskie to jedne z najwcześniej przybyłych i najbardziej rozprzestrzenionych antropofitów, stanowią więc najliczniejszą i najbardziej zadomowioną grupę [, 7. Obficie występujący przybysze z innych części Europy to: Polygonum convolvulus, Setaria glauca, Myosotis arvensis i Papaver rhoeas. Są to głównie chwasty segetalne, zawleczone i rozprzestrzenione w antropogenicznych i półnaturalnych zbiorowiskach. [ryc. 7]. Mniej liczną grupę antropofitów stanowiły kenofity. Najwięcej z nich pochodzi z Ameryki Północnej [ryc. 7], [, 7, ]. Oprócz północnoamerykaoskich gatunków inwazyjnych obficie występowała także Conyza canadensis, pospolity chwast segetalny. Gatunków kenofitów pochodzących z innych kontynentów było mniej. Spowodowane to jest większymi barierami geograficznymi do pokonania i mniej licznymi połączeniami transportowymi [, 7]. Najliczniej występujący przybysze z innych kontynentów to: Medicago sativa, Veronica persica pospolite rośliny łąkowe i Galinsoga parviflora gatunek zadomowiony tylko na siedliskach antropogenicznych. Diafity występowały jedynie na obszarze badawczym. Są to gatunki przejściowe, pojawiające się jedynie w towarzystwie człowieka, w związku z czym nie są w stanie przeniknąd do zbiorowisk naturalnych i półnaturalnych *ryc. 5, 7, *, 7. Na terenie południowego Konina występują one nielicznie i miejscowo, wyjątkiem jest Humulus lupulus, rosnący w skupiskach, pojawiający się w kilku podobszarach badawczych. 5

6 DYSKUSJA c.d. Do antropofitów zalicza się obce gatunki inwazyjne. W większości są to kenofity pochodzenia północnoamerykaoskiego *ryc. 7. Wypierają one gatunki rodzime i opanowują zbiorowiska naturalne i półnaturalne, tworząc często duże, jednogatunkowe skupiska *,. Na terenie południowego Konina najbardziej rozprzestrzenione są gatunki Solidago canadensis i Solidago gigantea. Wystąpiły na sześciu spośród dwunastu podobszarach badawczych tworząc niewielkie, ale liczne skupiska [ryc. 6, 7]. Echinocystis lobata oznaczony został na dwóch nadwodnych podobszarach badawczych. Występuje na nich licznie, zarastając nadwodne powierzchnie [ryc. 6, 7]. Jest to gatunek szczególnie zagrażający rodzimej roślinności nadwodnej *. Spośród inwazyjnych gatunków drzew i krzewów najbardziej rozprzestrzeniona jest Robinia pseudoacacia, rosnąca zarówno w lasach, jak i na łąkach. Gatunki: Acer negundo i Padus serotina występują na pojedynczych podobszarach [ryc. 6, 7]. Najmniej rozprzestrzenione, ale obecne gatunki inwazyjne to Rumex confertus i Impatiens parviflora [ryc. 6, ryc. 7]. Szczególnie niepokojący jest ten drugi, uciekinier z ogrodów botanicznych, opanowujący runo leśne wielu lasów w Polsce *, 7,. W przeciągu kilku lat opanowad może także nieliczne zbiorowiska leśne południowego Konina, powodując zubożenie runa. WNIOSKI. Najwyższym stopniem antropofityzacji odznaczają się zbiorowiska antropogeniczne pola uprawne i trawniki, a spośród zbiorowisk naturalnych i półnaturalnych zbiorowiska łąkowe. 2. Najobficiej antropofity występowały na zbiorowiskach antropogenicznych i półnaturalnych znajdujących się niedaleko siedzib ludzkich. 3. Obecnośd antropofitów wykazuje różny wpływ na różnorodnośd florystyczną zbiorowisk naturalnych i półnaturalnych najbardziej urozmaica florę zbiorowisk łąkowych, w mniejszym stopniu nadwodnych, a w znikomym leśne. 4. Najliczniejszą gatunkowo grupę antropofitów na terenie południowego Konina stanowią archeofity, wśród których dominują przybysze z obszarów śródziemnomorskich. 5. Rozprzestrzenianie gatunków inwazyjnych na terenie południowego Konina może skooczyd się zubożeniem flory i wyparciem rodzimych gatunków z wielu siedlisk. Aby temu zapobiec powinno się podjąd działania interwencyjne poprzez np. koszenie skupisk roślin inwazyjnych przed ich zakwitaniem. PIŚMIENNICTWO. Kornaś J., Medwiecka-Kornaś A., Geografia roślin, PWN, Warszawa Fukarek F., Fitosocjologia,: PWRiL, Warszawa Matuszkiewicz W., Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski, PWN, Warszawa Mowszowicz J., Flora jesienna, WSiP. Warszawa Mowszowicz J., Flora letnia, WSiP. Warszawa Mowszowicz J., Flora wiosenna, WSiP. Warszawa Podbielkowski Z., Wędrówki roślin, WSiP, Warszawa Rutkowski L., Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej, PWN, Warszawa Scamoni A., Wstęp do fitosocjologii praktycznej, PWRiL, Warszawa 967. Sudnik-Wójcikowska B. (2), Współczesne zmiany we florze polskiej - Biologia w szkole, 4: