MAŁGORZATA JAGIELSKA KURPIE MOJA MAŁA OJCZYZNA

Transkrypt

1 MAŁGORZATA JAGIELSKA KURPIE MOJA MAŁA OJCZYZNA KONARZYCE 2002

2 SPIS TREŚCI 1. Spis treści Wstęp PołoŜenie puszczy kurpiowskiej Pochodzenie i historia ludności kurpiowskiej Mowa i słowniczek gwary kurpiowskiej Wieś, zagroda i chata kurpiowska Kurpiowskie stroje ludowe Zwyczaje i obrzędy Kurpiowska muzyka ludowa i tańce regionalne Potrawy kuchni kurpiowskiej Zajęcia ludności kurpiowskiej - sztuka ludowa Gadki kurpiowskie Atrakcje turystyczne Bibliografia

3 WSTĘP...Kto będzie kochał serdeczny swój zakątek, ten Ojczyznę całą równieŝ będzie miłował... Adam Chętnik Kurpiowszczyzna obejmuje powierzchniowo stosunkowo niewielki obszar, ale ze względu na swoją przeszłość stanowi do dziś odrębny region historycznokulturowy. Region ten, a szczególnie Kurpiowska Puszcza Zielona, budził zawsze szczególne zainteresowanie, fascynował wielu ludzi. MoŜna spotkać się z poglądami dopatrującymi się podobieństwa między Kurpiami i góralami. Dziś o regionie kurpiowskim jego mieszkańcy wiedzą niewiele więcej niŝ o innych regionach. Ten stan rzeczy moŝna zmienić poprzez wdraŝanie w szkołach edukacji regionalnej. Warto to robić niezaleŝnie od tego, czy dana szkoła znajduje się w granicach etnicznej Kurpiowszczyzny czy teŝ nieco dalej. Przekazywanie dziedzictwa kulturowego odbywa się na róŝnych drogach i w róŝnych formach. Jednak szkoła jest tą instytucją, która ma w tym względzie wyjątkową rolę do spełnienia. To właśnie od wysiłków i starań tej najbardziej masowej instytucji, jaką jest szkoła, zaleŝy ocalenie tradycji i w ogóle toŝsamości narodowej. Ogromne pole do działania w tej dziedzinie mają nauczyciele. Regionalizm to nie tylko urok barwnych strojów, pięknych śpiewów i ognistych tańców. Regionalizm to powrót do korzeni, który staje się elementem wychowawczym, to nauka tego co w Ŝyciu daje wsparcie w trudnych chwilach. To równieŝ pewne nawyki, które pozwolą czuć się pewnym siebie i swoich umiejętności. Regionalizm to wartości ponadczasowe, które zostają w kaŝdym człowieku. Warto o tym pamiętać. Edukacja regionalna powinna być oparta na zweryfikowanych systemach wartości, które traktują człowieka integralnie, w nierozdzielnym związku z bliskim mu światem przyrody i ludzi, a takŝe ich dokonaniami materialnymi oraz duchowymi. W ten sposób umoŝliwia kompleksowe ujmowanie procesu nauczania 3

4 i wychowania. Nie moŝna więc jej ograniczać jedynie do przeszłości, gdyŝ dzięki temu, Ŝe jest teŝ ukierunkowana na doskonalenie współczesności i przyszłości regionu, pełni waŝną funkcję wychowawczą w kształtowaniu postaw twórczych i aktywnych, odpowiedzialnych za kontakty społeczne w najbliŝszym środowisku. Właściwie rozumiana edukacja regionalna nie stanowi jakiejś dziedziny wychowania, ale dotyczy całego wychowania. Jest ona bowiem określoną orientacją i zarazem treścią edukacji ogólnej i jako taka powinna być realizowana w całokształcie oddziaływań wychowawczych, podejmowanych przez wszystkich nauczycieli i wszystkie instytucje wychowawcze, jak równieŝ przez inne instytucje, które w sobie właściwy sposób są zaangaŝowane w upowszechnianie idei regionalizmu i pomnaŝanie wartości regionalnych. Realizacja celów edukacji regionalnej wymaga zaangaŝowania się wszystkich osób odpowiedzialnych za wychowanie dzieci i młodzieŝy. Istnieje przy tym pilna potrzeba współpracy rodziny i szkoły w realizacji załoŝeń edukacji regionalnej. W dziedzinie kształtowania toŝsamości regionalnej i postaw odpowiedzialnego uczestnictwa w Ŝyciu regionu podstawową rolę powinna spełniać rodzina, w której dziecko od najmłodszych lat ma moŝliwość poznawania tradycji regionalnych i odkrywania bogactw oraz wielowymiarowości regionalnego dziedzictwa kulturowego. To właśnie do zadań rodziców naleŝy troska o wychowanie dzieci, o poszanowanie dóbr kulturowych będących nośnikiem istotnych wartości. RównieŜ rodzice powinni uczyć dzieci, jak naleŝy obcować z dobrami kultury regionalnej, ukazując zarówno związek kultury regionalnej z człowiekiem, jak i głęboki sens pozytywnego działania na rzecz wspólnoty regionalnej. Współpraca rodziców i szkoły w realizacji załoŝeń edukacji regionalnej pozwala wychowywać nie tylko młode pokolenie, lecz takŝe rodziców w duchu poszanowania regionalnego dziedzictwa kulturowego i świadomego uczestnictwa w Ŝyciu wspólnoty regionalnej. Istnieje więc potrzeba współdziałania rodziny i szkoły w edukacji regionalnej, przy czym rola szkoły jest uzupełniająca i wspierająca. W ten sposób staje się moŝliwa integracja wychowania i pełny rozwój osoby wychowanka. 4

5 POŁOśENIE PUSZCZY KURPIOWSKIEJ Hen, gdzie piaski i moczary, Gdzie zielone zawsze bory, Gdzie zamieszkał ludek stary, Dzielny, bitki, rześki, skory; Gdzie junacze kwitły czasy, Gdzie zwierz błąkał się w gęstwinie, Tam Zielonej Puszczy lasy, A przez puszczę Narew płynie. Adam Chętnik Pieśń o Kurpiach Kraina Puszczy Zielonej graniczy z południową częścią Mazur i stanowi duŝą część północnego Mazowsza. Równina Kurpiowska jest jednym z największych i najciekawszych regionów etnograficznych w Polsce. Puszcza Zielona (znana równieŝ pod nazwą Puszczy Myszynieckiej) stanowi północny fragment Puszczy Kurpiowskiej, rozciągającej się w północno-wschodniej części Niziny Mazowieckiej, nad Narwią i jej dopływami. Nazwę swą wzięła od lasów rosnących na podmokłych gruntach, wśród bagnisk i rozlewisk. DuŜe przestrzenie zajmują łąki i pastwiska. Pól uprawnych jest niewiele. Druga, połoŝona pomiędzy Narwią i Bugiem, część Puszczy Kurpiowskiej, to Puszcza Biała. Nazwa jej wywodzi się od piasku bielejącego wśród lasów. W dziejach Polski waŝną rolę historyczną odegrali Kurpie z Puszczy Zielonej i do dziś utrzymali swą odrębność etnograficzną. Równina Kurpiowska na zachodzie, południu i wschodzie ograniczona jest krawędziami wysoczyzn morenowych, a ku północy przechodzi w Równinę Mazurską. Rzeki, dopływy Narwi, płyną równolegle do siebie, w kierunku 5

6 południowo-wschodnim. Wysokości bezwzględne wynoszą średnio m n.p.m. Od zachodu Równina Kurpiowska ograniczona jest Wysoczyzną Ciechanowską. Jest to falista równina urozmaicona wzgórzami morenowymi. W części północnej teren podnosi się, moreny czołowe zajmują znaczne powierzchnie, a kulminacje ich przekraczają 180 m n.p.m. Od południowego wschodu Równinę Kurpiowską ogranicza dolina Narwi o szerokości od kilku do kilkunastu kilometrów. W olbrzymim zakolu Narwi, między ŁomŜą i Ostrołęką, znajduje się część Międzyrzecza ŁomŜyńskiego, o wysokościach dochodzących nawet do 130 m n.p.m. Od wschodu Równina Kurpiowska graniczy z Wysoczyzną Kolneńską. W okolicach ŁomŜy i Kolna jej wysokość dochodzi do 160 m n.p.m. Wysoczyzny otaczające Równinę mają stosunkowo Ŝyzne gleby intensywnie wykorzystywane rolniczo; lasów tutaj mato. Natomiast Równina Kurpiowska jest mało urodzajna, znaczną część obszaru, głównie wydmy porastają lasy, a obniŝenia zajęte są przez łąki i pastwiska. 6

7 POCHODZENIE I HISTORIA LUDNOŚCI KURPIOWSKIEJ. Do XIV wieku tereny Kurpiowskiej Puszczy Zielonej naleŝały do najsłabiej zaludnionych w ówczesnej Polsce. Zamieszkiwali tam sezonowo mieszkańcy okolicznych ziem, którzy trudnili się myślistwem, bartnictwem i rybołówstwem. Większe zainteresowanie tymi ziemiami pojawiło się w XVI wieku, kiedy Księstwo Mazowieckie przyłączono do Korony, 1 a Hołd Pruski i Unia Litewska zapewniły bezpieczeństwo od północy. Osadnicy chętnie zaczęli się osiedlać, poniewaŝ otrzymywali ziemie i gwarancję wolności osobistej. Pionierami osadnictwa w puszczy byli: bartnicy, rudnicy, smolarze, rybacy i myśliwi. Myślistwo, rybołówstwo, bartnictwo, pędzenie smoły, poszukiwanie rudy darniowej i wytapianie zeń Ŝelaza stanowiły najwaŝniejsze zajęcia ludzi pierwotnie zamieszkujących knieję. Puszcza powoli, ale systematycznie zaludniała się. Działo się to, mimo uchwał sejmików ziemi łomŝyńskiej, zwłaszcza w roku 1666, na mocy których starostowie: łomŝyński i ostrołęcki mieli wyłapywać chroniących się do puszczy zbiegów, a nawet mimo uchwały sejmowej z 1667 r., zgodnie z którą zbiegli do puszcz mieli być wydawani dziedzicom. Nie wszyscy starostowie podporządkowali się tym zarządzeniom, poniewaŝ w ten sposób tracili dodatkowy dochód, jaki czerpali z puszczy dzięki daninom od kaŝdego jej mieszkańca. Pod koniec XVII wieku, w wyniku silnych procesów migracyjnych, związanych w znacznej mierze z wyniszczeniem ziem polskich przez Szwedów oraz z uciskiem, spowodowanym rozwojem gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej tak w królewszczyznach, jak i w folwarkach kościelnych i prywatnych, wzmaga się napływ ludności do puszczy. Przybywali więc tutaj przede wszystkim chłopi, ale i drobna szlachta w poszukiwaniu ziemi wolnego Ŝycia. W tym czasie społeczność puszczańska składała się z trzech kategorii ludzi: uczciwych, sławetnych, i szlachetnych, a więc z chłopów, mieszczan i szlachty. 2 Analizując pochodzenie Kurpiów naleŝałoby ich podzielić na trzy części: 1. Pierwsza i najstarsza, to ludność pochodząca z terenów dzisiejszych Mazurów Pruskich, Warmiaków, Słowian GórnołuŜyckich, a takŝe koloniści spośród 1 A. Chętnik: śycie puszczańskie Kurpiów, LSW, Warszawa 1971, s Niedziałkowska: Puszcza Zielona. Bory Ostrołęckie, Warszawa 1981, s

8 starych szczątków Słowian zachodnich lechickich. Grupę tę uwaŝa się za dominującą nad Narwią. To ona wywarła najsilniejsze piętno na ludność tu zamieszkującą. 2. Druga część to Mazurzy z Mazowsza i zbiegowie ze wschodnich i południowych terenów Polski w czasie najazdów kozackich, litewskich czy szwedzkich. 3. Trzecią warstwę stanowią zbiegowie uciekający z dalszych dworków i folwarków szlacheckich. 3 Grupy te tworzyły mniejsze i większe skupiska osadnicze, w których głównym źródłem utrzymania i zajęciem było rolnictwo - praca na roli i hodowla zwierząt domowych. Warunki Ŝycia w Puszczy ukształtowały typ ludności puszczańskiej, miłującej wolność, patriotycznej, ofiarnie walczącej o swą niezaleŝność i prawa. Kurpie od początku swego istnienia brali udział w Ŝyciu politycznym kraju. JuŜ w czasie potopu szwedzkiego samozwance oddziały Kurpiów zagrodziły drogę w głąb kraju wojskom Karola Gustawa. Następnie Kurpie brali udział we wszystkich zrywach narodowo-wyzwoleńczych. Źródła wspominają o ich udziale zarówno w Powstaniu Listopadowym, jak i w Powstaniu Styczniowym. Po powstaniu styczniowym rozpoczyna się rabunkowy okres eksploatacji Puszczy; Kurpiom odebrano broń i zabroniono polowań. Upadło bartnictwo. Nieurodzajne gleby nie mogły zapewnić utrzymania ludności. Wszystko to powoduje masową emigrację, szczególnie do Ameryki. W czasie I wojny światowej ze względu na duŝe znaczenie strategiczne Narwi (szereg umocnień) tereny te stały się linią frontu. W czasie II wojny światowej tereny Puszczy znalazły się pod okupacją niemiecką. Od 1 września 1939 r. polskie ugrupowania armia Modlin i Samodzielna Grupa Operacyjna Narew toczyły tu zacięte i krwawe walki. W czasie okupacji hitlerowcy, tłumacząc pochodzenie miejscowej ludności od rzekomo nordyckich plemion pruskich, zamierzali utworzyć w części Puszczy Zielonej odrębne państwo Kurpiów. Próby te skończyły się jednak niepowodzeniem. Nazwa Kurpie pojawiła się po raz pierwszy w XVIII w., kiedy to mazowieccy i podlascy osadnicy szlacheccy zaczęli ludzi z puszczy Puszczaków nazywać 3 A. Chętnik: Z puszczy zielonej, s

9 Kurp ( Kurpś ). Nazwa ta pochodzi od chodaków plecionych z łyka kurpie ), noszonych przez mieszkańców puszczy. Jako region etnograficzny, Kurpiowszczyzna została wyodrębniona w XIX w. Kurpie dzielą się na dwie zasadnicze grupy: północną i południową. W grupie północnej istnieje następujący podział: 1. Kurpie właściwi puszczyki lud zamieszkujący między Nowogrodem, Myszyńcem, Ostrołęką, Przasnyszem i Chorzelami. 2. Stare Kurpie lud zamieszkujący lewy brzeg Narwi od Nowogrodu i Ostrołęki po ŁomŜę. 3. Kurpie nadrzeczni lud zamieszkujący nad brzegami Narwi i Pisy. 4. Szlachta kurpiowska mieszkająca w Kolneńskiem i w wielu miejscowościach między ŁomŜą a Ostrołęką (bliŝej Narwi). Obszar lasów grupy północnej nazywano Puszczą Zieloną. W grupie południowej mamy: 1. Kurpiów Gociów mieszkających w okolicach Pułtuska. 2. Kurpiów albo Puszczan NadbuŜnych, zwanych teŝ Kurpiami Białymi. 4 W dziejach Polski waŝną rolę historyczną odegrali Kurpie z Puszczy Zielonej i do dziś utrzymali swą odrębność etnograficzną. 4 A. Chętnik: Z puszczy, s

10 MOWA I SŁOWNICZEK GWARY KURPIOWSKIEJ MOWA Mowa kurpiowska jest podobna do mazurskiej. NaleŜy do dialektu mazowieckiego. Posiada wiele właściwości odrębnych i sporą ilość wyrazów nigdzie na ziemiach polskich niespotykanych. Charakterystyczne w mowie kurpiowskiej jest zmiękczanie spółgłosek. Puszczaki nie mówią Kurp, piwo, piasek, ale Kurpś, psiwo, psiasek. Nie powiedzą równieŝ wisi, więcej, ale zisi, wziancej. SŁOWNICZEK GWARY KURPIOWSKIEJ 5 agnuski barwne kubki z uszkami do zawieszania na ścianach lub belkach bogorób stara nazwa rzeźbiarza świątków; po wsiach kurpiowskich znani byli powszechnie chałupy stała miejscowa nazwa chat mieszkalnych cierlica narzędzie do tarcia suchego lnu czy konopi na miękkie włókna, zwykle z drzewa dębowego czółka obrzędowe kołpaki na głowy dziewcząt kurpiowskich z róŝnym przystrojeni dziadowskie błoto sypki piasek na drogach gropa dawny szeroki jakby kociołek z dwoma uchami do gotowania na kominkach na ogniu z drzewa. Gropy odlewano z miejscowego Ŝelaza hostyje (z naciskiem na -yje) wycinanki w kształcie monstrancji kościelnych jelenie pieczone z ciasta pieczywo zwyczajowe lepione i pieczone dawniej na nowy rok kadłub większe naczynie do rzeczy sypkich drąŝone z pni starych sosen, lip itp. dno ma wprawione z deski. wielki kadłub do zboŝa nazywa się tok, zwykle ma dwa dna i leŝy w śpichlerku lub komorze na jednym boku kaganek plecionka z drutu lub roboty kowalskiej do palenia łuczywem na kominku kiedajse dawniejsze kierec ozdoba ze słomek, fasolek, kwiatków z papieru, bursztynów itp. kiepkować Ŝartować ironicznie kosałki (koszałki) przewaŝnie wszelkie plecionki z korzeni czy wikliny do uŝytku domowego krosna wiejski warsztat tkacki kurpiecki kurpiowski (miejsc. kurpsiecki), leluje wycinanki posiadające stylizowany kształt kwiatu ogrodowego, początek bierze od lilii łyŝnik szafka ścienna z nacięciami na półkach, gdzie zakładane są łyŝki. majdan dawna nazwa placu w puszczy, gdzie była smolarnia, węglarnia itp. mlon gładki drąŝek od belki czy ściany pod pułapem; słuŝy do obracania ręcznie kamienia Ŝarnowego przy mieleniu ręcznym zboŝa 5 Kutrzeba-Pojnarowa A. (red): Kurpie Puszcza Zielona. Ossolineum Wrocław

11 nowe latko ozdoba noworoczna u sufitu w kształcie kuli z opłatka, drzewa i papieru (ptaszek), z ciasta (zwierzątka) i inne, np. w kolneńskiem ongiś z małej choinki ołtarzyk jakby mała kapliczka (wys. ok. 1/2 m i więcej) ze świątkami; dawniej bywał w chałupach w izbie gościnnej, na stole pająk ozdoba ze słomek i papieru czy kwiatków, zawieszana u sufitu, w kształcie duŝego pająkaowada pasyja krzyŝ drewniany na ścianę z figurą chrystusa, z malowidłami kwiatów, firaneczkami itp., do zawieszania na czołowej stronie domu podcienie część chaty od zewnątrz, podpartej słupami zamiast ścian popsować popsuć, zniszczyć polica prostej roboty półka na statki w izbie kuchennej pościele barwne (najczęściej w kraty lub w kostkę) nakrycie na łóŝka z lnianej przędzy robione na krosnach przetak odwrotnie do sita; słuŝy do grubszych odsiewów zboŝa w gospodarstwach pułap sufit z tarcic (desek) smaty wszelkie ubranie zawieszane na drąŝkach (grzędach) stateczny powaŝny statki wszelkie drobne narzędzia czy naczynia gospodarskie stępa drąŝone w pniu narzędzie słuŝące do tłuczenia zboŝa na kaszę za pomocą stępora z drzewa. Narzędzie to dawniejsze od Ŝaren domowych. śparogi zakończenie górnej części szczytu u chałup w kształcie rogów, łbów końskich, ptasich itp. tram, trom, strom, tran nazwa potęŝnej płaskiej belki wzdłuŝ izby, na środku górnego belkowania. SłuŜy do zakładania tam chleba w bochenkach, motków lnu, tytoniu itp. zewnątrz ozdabiana wycinankami, kubkami i barwnymi talerzykami wyprawne dawane przez rodziców córkom, wychodzącym za mąŝ. mogą być wyprawne skrzynie, krosna, kilimy itp. wystki nazwa gorsetów barwnych w okolicach Myszyńca na Kurpiach, w pow. ostrołęckim. zydle stołki do siadania, prostej roboty, z drzewa, niekiedy z ozdobami Ŝarna młynek ręczny do mielenia zboŝa na mąkę lub kaszę. w Ŝarnach obrotowych (kręconych) kamień okrągły górny, obracany za pomocą drąŝka, rozciera sypane zboŝe na kamieniu dolnym. SŁOWNICZEK GWARY KURPIOWSKIEJ 6 alkerz - mniejszy pokój w kurpiowskiej chacie arte - ostre bałamucieć - przeszkadzać, zabierać czas 6 CzyŜ L.: Pusco ty moja. ROK, ŁomŜa

12 barciow becoł bełk bzic bzieleć bzitny cało kompanijo chojokani chrzybon chyzy dennica dokozać dysiel fatny fest furała garściujo gembzie gitkow jeglijani jenokse kele cie kele mnie kitel kłonica kokosy krozowato ksyne kukarda kuźnice latoś lepa ligneła łońskego roku muzyka na chrzod nakucyło napałencuł - uli w pniach drzew - płakał - brzuch -bat - tu: malować ściany - waleczny - gromadnie - sosnami - kręgosłup - szybki - część wozu - dorównać - część wozu - ostry - bardzo - fruwała, latała - biją - twarzy - łaskotek - świerkami - inne - koło ciebie, wokół ciebie - obok mnie - spódnica - część wozu - kury - ta, która ma kręcone włosy - trochę - kokarda - mini huty Ŝelaza. Na Kurpiach wytapiano Ŝelazo z limonitu, tzw. rudy darniowej - w tym roku - warga - kopnęła - zeszłego roku - zabawa - po środku - naprzykrzyło - ten, który znalazł się w okolicy przypadkiem; nieproszony gość 12

13 napase napoprzec naroz nazot nie bałamuciuł nie legaciuł sie nie obrusojcie sie nie trosiajo nie udoł niod nołozny obdalim sie ochajtne oddychu odziany oloble omanie orcyk oscegle pamrok parch po łusinie poć no wej podbryknąć poodymajo popodścieniu pośnik przestudzili przyboceć przypowenzieć pugrotki scykutka selenceć sfolgowoł siułecke skorgolały skustować solniok srele - nakarmię - naprzeciw - nagle - z powrotem - nic tracił czasu - nie lenił się - nie obraŝajcie się - nic zdarzają się - nie spodobał - miód - przywykły - nakarmiliśmy bydło i trzodę - tu: wyczyszczę - odpoczynku - ubrany - część wozu - wykiwać, oszukać - część uprzęŝy - tu: kości, Ŝebra - zmierzch - choroba skóry - po czole - choć no tu - podskoczyć - tu: uniosą honorem - pod ścianą - pastwisko - przeziębili - przypomnieć - zabezpieczenie wozu z sianem przy pomocy długiego drąga i łańcuchów - podwórko - czkawka - plątać się, przeszkadzać - przystopował, zwolnił - chwilkę - zdrętwiały - spróbować - worek - kilkuletni chłopcy 13

14 stecki strugow stryjno sykowny ślubanek śmergnoł takzes totez trepkach tretuje uciorciła sie ująć urodnik uśwergnąć wadzieć walny wary weno wej wsendy wtencas wycerkała wyniarkowołem wyolowołem wyrabowali wyśtybować wywalułem z kejsiś z wyglendu za obślegi zachachmencieć zagździły zapanientała zapozietrzyło zawdy zołsnąć zopotka zwady - ścieŝki - strumieni - tu: tyłek - urodziwy, ładny - rodzaj łóŝka, które w ciągu dnia słuŝyło jako miejsce do siedzenia, a w nocy po rozłoŝeniu -do spania - rzucił - tak samo - zatem, więc - sandałach - tu: włazi - ubrudziła się - złapać - przystojny - zmarznąć - kłócić się - duŝy - ciarki - patrzcie no - wszędzie - wtedy, wówczas - wydoiła - zrozumiałem, wydedukowałem - wygoniłem - tu: wyciągnęli - wyprostować - tu: przewróciłem - skądś - na pierwszy rzut oka - za klapy - ukryć, oszukać - oszalały, wpadły w panikę - tu: zauroczyła - zaparło dech w piersiach - zawsze - zerknąć - część zamka u drzwi - zaczepki, kłótnie 14

15 WIEŚ, ZAGRODA I CHATA KURPIOWSKA WIEŚ I ZAGRODA KURPIOWSKA Dawne wioski budowane były wzdłuŝ jednej drogi lub trzech schodzących się do środka, gdzie stała kapliczka z figurą św. Jana Nepomucena i kilka krzyŝy pięknie wykutych przez miejscowych kowali. Wieś była zabudowana gęsto, chałupa przy chałupie. Kurpiowskim zwyczajem wszystkie były zwrócone szczytem do drogi i oddzielone dziedzińcem od chlewów i stodół. Ściana szczytowa nie dochodziła nigdy do drogi. Poprzedzał ją ogródek z kwiatami, ogrodzony parkanem z Ŝerdek lub plecionym z gałęzi i prętów. Chałupa i świronek w Skansenie Kurpiowskim w Nowogrodzie 7 Czasami chata odwrócona jest tyłem do gościńca, a wtedy tylna ściana jest upiększana przez stolarzy i malowana. Chałupy z zewnątrz są niebielone i najczęściej w szczycie posiadają dwa okna. Nad i pod oknami znajdują się rzeźbione w drewnie, wycinane lub wyrzynane z desek ozdoby zwane nadokiennikami i podokiennikami. 7 Zamieszczone zdjęcia zostały wykonane przez autorkę w Skansenie Kurpiowskim w Nowogrodzie. 15

16 Okno z nadokiennikiem i podokiennikiem Wszystkie okna posiadają okiennice, niekiedy ozdobnie pomalowane farbami niebieską i czerwoną. Węgły chałupy obijane są deskami i malowane na biało z niebieskimi i czerwonymi ozdobami. Drzwi zwykle są pojedyncze i przewaŝnie ozdobne. Wykładane są wąskimi deseczkami w róŝne desenie (wzory zakopiańskie - ornamenty w kształcie wschodzącego słońca). Od środka zamykane są na drewniane zapory. Niekiedy drzwi są podwójne. Od frontu znajdują się tzw. "półdrzwiczki". Wykorzystywane są one latem. Drzwi całkowite od strony sieni są otwarte, a "półdrzwiczki" nie pozwalają wejść do chałupy trzodzie i innemu dobytkowi. Drzwi z "półdrzwiczkami" 16

17 Dachy są wysokie o kącie ostrym, pokryte słomą. Wierzch dachu nazywa się stropem. DuŜe krańcowe krokwie zakończone są upiększeniem w formie rogów, które nazywają się śparogi. Mogą one mieć najróŝniejsze kształty: łby końskie i psie, węŝe, ptaki, siekiery. Między śparogami pośrodku jest albo ostry szpic, albo rzeźbiony słupek z drąŝkiem i blaszana chorągiewką, albo najczęściej drewniany krzyŝ. Śparogi Najbardziej Kurpie dbają o wygląd szczytu. Jest on zwykle podzielony na dwie połowy. NiŜsza składa się z desek pionowych, a wyŝsza z desek ułoŝonych na krzyŝ lub w róŝne desenie. Belka szczytowa jest rzeźbiona lub wycinana w róŝne wzory. W kurpiowskiej zagrodzie znajduje się równieŝ spichlerz zwany świronkiem i stodoła. Uzupełnienie stanowi Ŝuraw lub studnia. Studnia 17

18 CHATA KURPIOWSKA Do środka domu prowadzi sień z glinianą podłogą. Znajdują się tu sprzęty słuŝące w gospodarstwie: koryto do oprawiania świń, wirówka do miodu, tara do prania. Z sieni na lewo drzwi prowadzą do izby głównej. Izba taka posiada podłogę z desek i bielone ściany. Ściany często były tynkowane i malowane w desenie lub wyklejane papierem o wielkich kwiatach. Pułap wykonany z desek, zwykle nie bielony opiera się na belkach poprzecznych. Pod tymi belkami wzdłuŝ całej chałupy przechodzi belka główna (stram, strom), na której gospodynie ustawiały naczynia, kładły chleb, motki lnu. Uwagę przyciąga święty kąt z pasyją i świętymi obrazami. Na stoliku urządzony jest często ołtarzyk z figurami świętych, ładnym krzyŝem i palmami z papierowych kwiatów. To właśnie miejsce i naklejane na zniszczone ramy obrazów paski bibuły i kolorowego papieru dały początek kurpiowskiej wycinance. 18

19 Święty kąt Przy ścianie stoi ława z przekładanym oparciem (zydel), stół i malowana skrzynia. W kącie znajduje się drewniane łóŝko, starannie zasłane, z białymi poduszkami ułoŝonymi jedna na drugiej. Oczywiście w domu nie mogło zabraknąć kołyski. 19

20 Na ścianie wisi łyŝnik z miskami, talerzami i łyŝkami powtykanymi w specjalne otwory. Ciekawość wzbudzają zabawki: drewniany ptaszek, koń na biegunach, czy chodzik dla małych dzieci. 20

21 W duŝej izbie, w kącie przy drzwiach, jest kuchnia i piec chlebowy, niekiedy malowane w róŝne ornamenty. W tym pomieszczeniu często stał równieŝ warsztat tkacki i kołowrotek. Kuchnia i naczynia Warsztat tkacki 21

22 Pod podłogą jest często piwnica do kartofli. Prowadzi do niej otwór z drzwiczkami w podłodze. Całość wystroju dopełniają bibułkowe firanki w ok- nach i wycinanki z kolorowego papieru, koguty, leluje i tarcze w ładne desenie (kaŝda cześć puszczy ma inne desenie) na ścianach. Ściany i belki często zdobią talerze i garnuszki z białej gliny, malowane w kolorowe kwiaty i pająki podwieszane pod sufitem. Z izby głównej drzwi prowadzą do wąskiego pomieszczenia zwanego alkierzem. Zamieszkiwało w nim najstarsze pokolenie. Przechowywano tu cenniejsze sprzęty i dorobek domowy, przędziwo i samodziały. W alkierzu u pułapu często wisi drąŝek zawieszony na dwóch sznurkach, słuŝący do zawieszania ubrania (szmat.) 22

23 Na wprost sieni mieści się komora, gdzie trzymano niektóre sprzęty i zapasy spiŝarniane. ZboŜe zsypywano do słomianek trzymanych na pułapie (strych). W niektórych domach z komory utworzono małą izbę, w której znajduje się kuchnia z paleniskiem, łyŝnik, szlabanek i ława. Mieszkanie, tak jak i ubiór jest swego rodzaju wizytówką właściciela. Kształt izby kurpiowskiej ustalał się przez kilka dziesiątków lat. Wzrastała liczba elementów dekoracyjnych, nie zmieniał się jednak charakter wnętrza. Ozdoby rozmieszczane były zgodnie z prawami symetrii, proporcji, harmonii kształtów. KaŜdy z elementów wystroju dawnej izby był elementem znaczącym: 8 bibułkowe kwiaty, którymi przystrajano ołtarzyk świadczyły o poboŝności i zręczności wykonawczyń, kierce - dowodziły pracowitości, misterne wycinanki - zdolności i cierpliwości, białe poduszki, ułoŝone jedna na drugiej na starannie zasłanym łóŝku były oznaką schludności i zamoŝności, wiszące na ścianach fajansowe talerze i garnuszki, nie uŝywane wcale lub tylko od święta były równieŝ oznaką zamoŝności, serwetki, obrusy, kapy szykowane na wyprawę świadczyły o pracowitości panny młodej, a takŝe o zamoŝności rodziców, zapowiadały dobrą lub złą gospodynię. 8 Drozd-Piasecka M. (red): Adam Chętnik a współczesne badania kultury wsi kurpiowskiej. LSW, Warszawa

24 KURPIOWSKIE STROJE LUDOWE Stroje ludowe codzienne, jak i świąteczne na Kurpiach były oryginalne i przystosowane do klimatu i zajęcia. Obecnie tylko w niektórych wsiach kurpiowskich spotkać moŝna w dni świąteczne Kurpiów ubranych w stroje regionalne. STRÓJ MĘSKI Kurpiowski ubiór męski był zróŝnicowany w zaleŝności od tego, czy nosił go bartnik, czy rolnik. 24

25 Najbardziej charakterystyczna i rozpowszechniona część odzieŝy męskiej to sukmana. Sukmanę bartników-pszczelarzy szyto z ciemnobrązowego sukna. Sięga poniŝej kolan i jest mocno pofałdowana z tylu, z kieszeniami po bokach. Ilość fałd była oznaką władzy, a niekiedy i zamoŝności. Inny rodzaj sukmany to sukmana strzelców. Sięga do kolan, ma wysoki, wyłoŝony granatowym suknem kołnierz. Starszyzna miała czasami czerwoną obszywkę. Sukmana rolnicza ma kolor siwy i sięga poniŝej kolan. Klapy, kieszenie i kanty obszywano czarną tasiemką, a często granatowym suknem. Kamizelkę, czyli tzw. lejbzik nakładano tylko od święta. Miała kolor czerwony u strzelców lub granatowy u bartników, sięgała tylko do pasa. Obszyta była wzdłuŝ rozcięcia z przodu, u dołu i na rękawach czarną szeroką lamówką. Zapinano ją na guziki, złote lub czerwone, w dwóch rzędach po osiem sztuk. Sukmanę przepasywano pasem czerwonym lub róŝnokolorowym gdańskim. Na głowie noszono niski, twardy, brunatny lub ciemnobrązowy, z małym rondem kapelusz, zwany grzybkiem. Był on przepasany czerwoną, zieloną lub niebieską wstąŝką z bursztynową sprzączką. Strojono go równieŝ w pióra ptaków leśnych, w zaleŝności od władzy i starszeństwa były to pióra wronie, jastrzębie lub czaple. Z czasem zaczęto przypinać równieŝ pióra pawie. Noszono teŝ kapelusze z odpowiednio preparowanych korzeni, rogatywki oraz czarne barankowe czapki kopiaste. Pod sukmanę nakładano białą koszulę lnianą, a pod szyją zawiązywano czerwoną wstąŝkę. Kołnierz koszuli świątecznej był wyszywany czerwoną nitką. Spodnie zwane portkami latem szyto z grubego płótna lnianego, nie zawsze bielonego, a zimą z białego sukna. Ściągano je w pasie pasem zwanym rzemieniem lub zapinano na boku drewnianym knebelkiem. Od kolan do pasa z zewnątrz znajduje się czerwona wypustka. Spodnie u dołu okręcano cienkimi rzemieniami. Na nogach, zawiniętych w płócienną szmatę, noszono plecione z lipowego, wiązowego lub wierzbowego łyka łapcie zwane niekiedy Kurpiami lub sporządzone z łyka lub ze skóry chodaki. W niektórych miejscach wschodniej części puszczy obuwie miało drewniane podeszwy. Ten rodzaj obuwia nazywano kłumniami. Uzupełnienie stroju stanowi torba skórzana, zawieszana z lewego boku na rzemiennym pasie. 25

26 STRÓJ KOBIECY Gimnazjalistki ze Zbójnej Kurpianki noszą szerokie, fałdowane spódnice, zwane kitlami. Wykonano je z wełny lub płótna. Spódnice są róŝnego koloru: jasnozielone, brązowe, wiśniowe lub amarantowe z wąskimi paskami Ŝółtymi, czerwonymi lub zielonymi. Latem spódnice zastępowano dwoma fartuchami z przodu i z tylu związanymi. Koszule były białe, cienkie, wyszywane czerwonym szlaczkiem przy kołnierzu, na ramiączkach i rękawach. Na koszulę nakładano gorset satynowy lub aksamitny koloru zielonego lub szafirowego, a w święta czarnego, obszywany czerwonymi tasiemkami. Zimą zamiast gorsetów letnich noszono gorsety zimowe lub kaftany 26

27 sukienne z rękawami. Były one granatowe lub zielone, z tylu fałdowane, z naszytymi w stanie święcącymi guzikami. Na spódnice nakładano fartuchy zwane zapaskami. Ozdabiano je koronkami z nici lnianych bielonych. Zapaskami grubymi, burymi lub siwymi w barwne paski nakrywały kobiety ramiona. Na nogi wkładano obuwie zwane obuciem, czyli skórzane czarne, sznurowane trzewiki na obcasach, sięgające łydki. Najbardziej charakterystycznym elementem kurpiowskiego stroju ludowego jest wysokie ozdobne czółko, prostokąt z zaokrąglonymi rogami, czyli korona z czarnego aksamitu (masiustu), upiększona koralikami, świecidełkami i pasmanterią. Na boku umieszczano pęk kwiatów zwany wiankiem oraz mnóstwo kolorowych wstąŝek spuszczających się na plecy. MęŜatki nie noszą czółek. Na głowę nakładają sztywno krochmalone chustki. Uzupełnieniem stroju Kurpianki są sznury paciorków bursztynowych, kurpiowskiego wyrobu lub szklane, a takŝe drewniane malowane korale. Kurpianki ze Zbójnej 27

28 28

29 ZWYCZAJE I OBRZĘDY JASEŁKA Jasełka wywodzą się ze średniowiecznej tradycji widowisk o tematyce religijnej, odgrywanych w miastach w okresie BoŜego Narodzenia i Wielkanocy. Przedstawienia wielkanocne zachowały się tylko w nielicznych klasztorach. Natomiast boŝonarodzeniowe rozpowszechniły się szeroko w całym kraju, Ŝe zaś treść ich jest związana z Jezusem złoŝonym w Ŝłóbku, czyli w jasłach, utrwaliła się ich nazwa - jasełka. WaŜną rzeczą było podkreślenie w jasełkach związku z daną okolicą np. przez charakterystyczne pieśni, jak np. kolęda. Najgorzej nie mogli Kurpie przeboleć, Ŝe Pan Jezus urodził się gdzieś tam w Betlejem, a nie u nich na puszczy. śyłoby się tutaj Panu Jezusowi wcale inaczej, jak to mówi stara miejscowa kolęda: U nas w Ostrołańckiem na puscy starostsie Nie bułbyś sie rodził w takowem ubóstsie Mawa izbów ziele I ciepłe pościele Bułbyś leŝał wygodnie. CHODZENIE Z SZOPKĄ Popularne w całej Polsce chodzenie z szopką ma starą tradycję. Według legendy pierwsze szopki w kościołach miał urządzać św. Franciszek w roku 1243 we Włoszech. W Polsce rozpowszechniły się one za pośrednictwem zakonu franciszkanów w końcu XIII w., początkowo jako przedstawienia odgrywane w kościołach. Od roku 1736, gdy biskup Teodor Czartoryski nakazał usunięcie ich z kościołów z powodu zbyt swobodnego zachowywania się publiczności, pojawiły się juŝ świeckie zespoły chodzące z betlejkami, czyli z szopkami, w których występowały kukiełki. Tradycja ta jest coraz mniej kultywowana, poniewaŝ zatraciła swój dawny charakter. 29