Monitoring wód podziemnych. w latach Groundwater monitoring in the border area of the Sudetes in

Transkrypt

1 Monitoring wód podziemnych w strefie granicznej SUDETÓW w latach Groundwater monitoring in the border area of the Sudetes in Państwowy Instytut Geologiczny Państwowy Instytut Badawczy Polish Geological Institute National Research Institute

2 Agata Korwin-Piotrowska, Rafał Serafin, Andrzej Wojtkowiak, Janusz Krawczyk, Lesław Skrzypczyk, Karol Zawistowski, Linda Chudzik, Andrzej Biel, Ivan Koroš, Jan Uhlík, Pavel Eckhardt Prezentacja wyników badań współpracy grupy ekspertów hydrologów i hydrogeologów Republiki Czeskiej oraz Rzeczypospolitej Polskiej w rejonie przygranicznym Police nad Metuj ą Kudowa-Zdrój, Krzeszów Adršpach oraz w dorzeczu Ścinawki GROUNDWATER MONITORING IN THE BORDER AREA OF THE SUDETES IN Presentation of the research results of cooperation of the hydrologist and hydrogeologist expert group of the Czech Republic and the Republic of Poland in the border area of Police nad Metují Kudowa-Zdrój and Krzeszów Adršpach, and in the Ścinawka drainage basin Informator PAŃSTWOWEJ SŁUŻBY HYDROGEOLOGICZNEJ Report of the POLISH HYDROGEOLOGICAL SURVEY Państwowy Instytut Geologiczny Państwowy Instytut Badawczy Polish Geological Institute National Research Institute Warszawa 2014

3 Redakcja, projekt i opracowanie typograficzne: Micha³ Dziubiel Layout and editing of the volume T³umaczenie: Krzysztof Leszczyñski Translation Projekt ok³adki: Sebastian Guraj Cover project Zdjêcia na ok³adce: Agata Korwin-Piotrowska Cover photos W wieloleciu na obszarze przygranicznym Police nad Metuj¹ Kudowa-Zdrój (OPKu), Krzeszów Adršpach (OKrA) oraz w dorzeczu górnej Œcinawy (OS), w ró nych okresach prace prowadzi³y nastêpuj¹ce osoby In the multiannual period , the following persons carried out work in different periods of time in the border area of Police nad Metují Kudowa-Zdrój (OPKu), Krzeszów Adršpach (OKrA) and the upper Œcinawa drainage basin (OS) po stronie polskiej: on the Polish side po stronie czeskiej: on the Czech side Linda Chudzik, Tomasz Dembiec, Grzegorz Firlit, Ma³gorzata Gawron, Ryszard Hutnik, Bogus³aw Kazimierski, Janusz Kie³czawa, Agata Korwin-Piotrowska, Janusz Krawczyk, Dorota M¹drala, Franciszek Nowacki, Janusz Przybys³awski, Dorota Russ, Rafa³ Serafin, Les³aw Skrzypczyk, Krystyna Szafrañska, Maciej Tyralski, Andrzej Wojtkowiak, Irena Wyszowska, Karol Zawistowski Dana Bauerová, Jan Cepák, Stanislav Èurda, Pavel Eckhardt, Ladislav Kašpárek, Vojtìch Knì ek, Ivan Koroš, Lenka Krpcová, Jaroslava Procházková, Zdenìk Šiftaø, Jan Uhlík Akceptowa³ do druku dnia r. Zastêpca dyrektora Pañstwowego Instytutu Geologicznego Pañstwowego Instytutu Badawczego Dyrektor ds. pañstwowej s³u by hydrogeologicznej Accepted for printing on Deputy Director of the Polish Geological Institute National Research Institute Director of the Polish Hydrogeological Survey Les³aw Skrzypczyk Copyright by Krajowy Zarz¹d Gospodarki Wodnej, Warszawa 2014 ISBN Adres redakcji: Editorial address Zak³ad Publikacji/ Department of Publication Pañstwowy Instytut Geologiczny Pañstwowy Instytut Badawczy ul. Rakowiecka 4, Warszawa; tel Nak³ad: 400 egz. Issued: 400 copies Druk: Drukarnia Braci Grodzickich S.J., ul. Geodetów 47a, Piaseczno Printed by

4 SPIS TREŒCI 1. WSTÊP WSPÓ PRACA POLSKO-CZESKA W REJONIE PRZYGRANICZNYM Rys historyczny wspó³pracy na wodach granicznych Podstawy formalnoprawne monitoringu wód strefy przygranicznej Polski i Czech Wspó³praca polskich i czeskich hydrologów i hydrogeologów w latach WARUNKI NATURALNE OBSZARU BADAÑ Charakterystyka geograficzna Prawnie chronione obszary przyrody Sieæ rzeczna obszaru badañ Struktura zasilania meteorycznego Zarys budowy geologicznej niecki œródsudeckiej Niecka Krzeszowa Niecka Policka (Polická pánev) Niecka Batorowa Zarys budowy geologicznej zapadliska Kudowy i rowu Hronova Warunki hydrogeologiczne Czwartorzêdowe i czwartorzêdowo-kredowe piêtra wodonoœne Mezozoiczne piêtro wodonoœne Paleozoiczne piêtro wodonoœne Hydrogeologia krystaliniku Charakterystyka GZWP i JCWPd SIEÆ MONITORINGU WÓD PODZIEMNYCH I POWIERZCHNIOWYCH Monitoring wód podziemnych Monitoring wód powierzchniowych Sieæ obserwacyjno-pomiarowa wód powierzchniowych Metodyka wydzielenia odp³ywu podziemnego Bilans hydrologiczny w latach Podstawowe równanie bilansowe Charakterystyka chemizmu wód powierzchniowych i podziemnych TABLE OF CONTENTS 1. INTRODUCTION POLISH-CZECH COOPERATION IN THE BORDER REGION Historical cooperation on transboundary waters A formal legal basis for water monitoring in the Polish-Czech transboundary area Cooperation of Polish and Czech hydrologists and hydrogeologists in the period NATURAL FEATURES OF THE STUDY AREA Geographical setting Natural areas protected by law River system of the study area Meteoric recharge pattern Geological setting of the Intra-Sudetic Basin Krzeszów Trough Police Basin (Polická pánev) Batorów Trough Geological setting of the Kudowa Trough and the Hronov Trough Hydrogeological setting Quaternary and Quaternary-Cretaceous aquifers Mesozoic aquifer Paleozoic aquifer Hydrogeology of the crystalline basement The characteristics of MGRs and GWBs THE GROUND WATER AND SURFACE WATER MONITORING NETWORK Groundwater monitoring Surface water monitoring The observation and measuring network of surface waters Methods of underground runoff separation Hydrological balance of Basic water balance equation The chemical characteristics of groundwater and surface waters

5 5. KONCEPCYJNY MODEL PRZEP YWU WÓD PODZIEMNYCH Historia badañ modelowych Warunki hydrostrukturalne przyjêtego rozwi¹zania numerycznego MODEL NUMERYCZNY PRZEP YWU WÓD PODZIEMNYCH ZASOBY I STRUKTURA POBORU WÓD PODZIEMNYCH PODSUMOWANIE LITERATURA DOKUMENTACJA FOTOGRAFICZNA CONCEPTUAL MODEL OF GROUNDWATER FLOW History of modelling research Hydrostructural conditions for the adopted numerical approach NUMERICAL MODEL OF GROUNDWATER FLOW GROUNDWATER RESOURCES AND USE CONCLUSIONS REFERENCES PHOTOGRAPHIC DOCUMENTATION

6 1. WSTÊP INTRODUCTION Podstawê wspó³pracy w dziedzinie gospodarki wodnej na wodach granicznych Rzeczypospolitej Polskiej z Republik¹ Czesk¹ stanowi umowa miêdzyrz¹dowa zawarta pomiêdzy Rz¹dem Rzeczypospolitej Polskiej a Rz¹dem Republiki Czeskiej podpisana 21 marca 1958 r. w Pradze (Dubicki, Adynkiewicz-Piragas, 2008). Monitoring wód granicznych, jako lokalny monitoring zadaniowy, jest nadzorowany przez Grupê robocz¹ ds. hydrologii, hydrogeologii i os³ony przeciwpowodziowej na wodach granicznych (Grupa Robocza HyP) miêdzy Rzeczypospolit¹ Polsk¹ (RP) i Republik¹ Czesk¹ (ÈR). Zakres monitoringu dotyczy obserwacji polsko-czeskich prowadzonych na obszarze wydzielonej czêœci niecki œródsudeckiej, zwi¹zanych z kontrol¹ systemu kr¹ enia wód w strefie przygranicznej. Zadanie jest zwi¹zane z ocen¹ skutków wp³ywu skoncentrowanych poborów wód podziemnych po stronie czeskiej i polskiej na stan iloœciowy i chemiczny wód podziemnych, a tak e na wody powierzchniowe oraz ekosystemy przyrodnicze zale ne od wód (Krawczyk i in., 2009). Niniejsze opracowanie stanowi drug¹ czêœæ publikacji prezentuj¹cej wyniki wspólnych prac polskich i czeskich hydrologów i hydrogeologów w strefie przygranicznej Polski i Czech, na obszarze niecki œródsudeckiej miêdzy Kamienn¹ Gór¹, Wa³brzychem i Kudow¹-Zdrój po stronie polskiej, a Trutnovem, Broumovem i Náchodem po stronie czeskiej. Pierwsza czêœæ syntezy pt.: Water resources of the Intra Sudeten basin. Result of the Czech-Polish co-operation in monitoring and modelling ( ), wydana w 2006 r. przez Badawczy Instytut Wodnogospodarczy w Pradze (VÚV TGM) oraz Ministerstwo Œrodowiska Republiki Czeskiej, zawiera analizê i interpretacjê wspólnie uzyskanych wyników badañ przeprowadzonych w latach Niniejsza, druga czêœæ stanowi syntezê analogicznych badañ prowadzonych w latach , a jednoczeœnie przedstawia podsumowanie polsko-czeskich prac hydrologicznych i hydrogeologicznych przeprowadzonych w strefie przygranicznej. Zakres zadañ realizowanych w latach obejmowa³ wykonywanie cyklicznych pomiarów, obserwacji i badañ hydrogeologicznych w zakresie oceny stanu iloœciowego wód podziemnych i powierzchniowych oraz opracowywanie corocznych raportów przez obie strony. Metodyka, zakres i wyniki przeprowadzonych badañ omawiano na corocznych spotkaniach grup specjalistów z Polski i Czech. Pozwoli³o to na bie ¹c¹ korektê zakresu badañ w nawi¹zaniu Cooperation in the field of water management on transboundary waters of the Republic of Poland and the Czech Republic is legally based on an intergovernmental agreement concluded between the Government of the Republic of Poland and the Government of the Czech Republic, signed in Prague on March 21, 1958 (Dubicki, Adynkiewicz-Piragas, 2008). Monitoring of transboundary waters, as a local monitoring task, is supervised by the Working Group on hydrology, hydrogeology and flooding protection on transboundary waters (HyP Group) between the Republic of Poland (RP) and the Czech Republic (ÈR). The scope of the monitoring includes the Polish and Czech observations carried out on a delimited part of the Intra-Sudetic Basin, related to the control of the water circulation system in the transboundary area. This task is associated with the assessment of the effects of the impact of concentrated groundwater abstraction on the Czech and Polish sides on the quantitative and chemical condition of ground waters and surface waters, and on the groundwater-dependent natural ecosystems (Krawczyk et al., 2009). This study is the second part of the publication presenting the results of joint work of Polish and Czech hydrologists and hydrogeologists in the transboundary area of the Republic of Poland and the Czech Republic in the Intra-Sudetic Basin between Kamienna Góra, Wa³brzych and Kudowa-Zdrój on the Polish side, and Trutnov, Broumov and Náchod on the Czech side. The first part of the synthesis entitled Water resources of the Intra-Sudeten basin. Result of the Czech-Polish co-operation in monitoring and modelling ( ), published in 2006 by the Water Research Institute (VUV TGM) in Prague and the Ministry of Environment of the Czech Republic, presents an analysis and interpretation of the results of joint research conducted in the years The second part is a synthesis of similar studies conducted in , and presents a summary of the Polish-Czech hydrological and hydrogeological work in the transboundary area. The scope of tasks carried out in included (1) the execution of cyclic measurements, observations and hydrogeological studies to assess the quantitative resources of ground waters and surface waters, and (2) the development of annual reports by both parties. Methodology, scope and results of the research were discussed at annual meetings of specialists from Poland and the Czech Republic. It allows adjustment of the scope of ongoing research in rela- 5

7 do otrzymywanych wyników, co wraz z innymi ustaleniami przedstawiano w protoko³ach sporz¹dzanych po zakoñczeniu narad, a kluczowe wnioski przekazywano Pe³nomocnikowi Rz¹du RP ds. Wód Granicznych poprzez Przewodnicz¹cego Grupy Roboczej HyP, funkcjonuj¹cej w strukturze Krajowego Zarz¹du Gospodarki Wodnej (KZGW). Od 1996 r. Pañstwowy Instytut Geologiczny Pañstwowy Instytut Badawczy (PIG-PIB) stale uczestniczy w realizacji zadañ monitoringu granicznego po stronie polskiej, od 2005 r. w ramach zadañ i funkcji pañstwowej s³u by hydrogeologicznej (PSH) (ustawa Prawo wodne z 18 lipca 2001 r., art. 102, ust. 4). Zgodnie z zapisem art. 102 ustawy Prawo wodne, pañstwowa s³u ba hydrogeologiczna wykonuje zadania pañstwa na potrzeby rozpoznawania, bilansowania i ochrony wód podziemnych w celu ich racjonalnego wykorzystania przez spo³eczeñstwo i gospodarkê kraju. Misj¹ pañstwowej s³u by hydrogeologicznej jest ograniczenie degradacji wód podziemnych przeznaczonych g³ównie do konsumpcji oraz d¹ enie do zrównowa onego gospodarowania zasobami wód podziemnych, stanowi¹cych podstawê zaopatrzenia w wodê do spo ycia dla oko³o 70% ludnoœci Polski. Jest to zgodne z przyjêt¹ polityk¹ ekologiczn¹ pañstwa. Prace s³u b, w zale noœci od podzia³u kompetencji w resorcie, s¹ realizowane na zamówienie Ministerstwa Œrodowiska, Prezesa Krajowego Zarz¹du Gospodarki Wodnej i G³ównego Inspektora Ochrony Œrodowiska ze œrodków finansowych Narodowego Funduszu Ochrony Œrodowiska i Gospodarki Wodnej (Sadurski, Skrzypczyk, 2013). Zadaniem PIG-PIB w ramach prac PSH s¹ miêdzy innymi: wykonywanie pomiarów, obserwacji i badañ hydrogeologicznych w sieci obserwacyjno-badawczej wód podziemnych w celu dokonywania oceny stanu iloœciowego i chemicznego wód oraz gromadzenia, przetwarzania i udostêpniania danych hydrogeologicznych. Wyniki prac pañstwowej s³u by hydrogeologicznej s¹ wykorzystywane przez organy w³adzy publicznej do realizacji polityki zrównowa onego rozwoju pañstwa, w tym do wykonywania zadañ os³onowych w zakresie gospodarki wodnej, a tak e do sporz¹dzania raportów i sprawozdañ dla Komisji Europejskiej (Kazimierski i in., 2011). Do zadañ s³u by nale y równie prowadzenie monitoringu wód podziemnych w strefach granicznych Polski oraz modernizacja istniej¹cych sieci monitoringu. Prezentowany monitoring wód podziemnych w obszarze granicznym Polski i Czech nale y do najlepiej rozwiniêtego systemu pomiarów obserwacji wód powierzchniowych i podziemnych w strefie przygranicznej Polski. Zastosowano tu nowatorskie podejœcie, wprowadzaj¹c: unifikacjê metod pomiarowych i obliczeniowych, homologacjê sprzêtu pomiarowego, wspólne pomiary, cykliczne spotkania, konsultacje naukowo-techniczne, coroczne raporty, bilans hydrologiczny oraz modelowanie matematyczne procesów hydrogeologicznych. Miar¹ uznania przedmiotowego systemu monitoringu wód jest akceptacja wyników przez Miêdzynarodow¹ Komisjê Ochrony Odry przed Zanieczyszczeniem i Miêdzynarodow¹ Komisjê Ochrony aby oraz uczestnictwo cz³onków tion to the results obtained, which, along with other findings, are presented in the protocols drawn up after the meetings. Then, the key findings are transmitted to the Government Plenipotentiary for Transboundary Waters through the Chairman of the HyP Group functioning within the structure of the National Board of Water Management (KZGW). Since 1996, the Polish Geological Institute National Research Institute (PGI-NRI) has participated consistently in the transboundary monitoring on the Polish side, and since 2005 in the framework of tasks and functions of the Polish Hydrogeological Survey (PSH) (Water Act of July 18, 2001, Art. 102, Paragraph 4). Pursuant to the provisions of Article 102 of the Water Act, the Polish Hydrogeological Survey performs tasks of the state for the purpose of groundwater research, balancing and protection for its rational use for the society and economy of the country. The mission of the Polish Hydrogeological Survey is to reduce the degradation of groundwater intended primarily for consumption, and to quest for sustainable management of groundwater resources that are the main source of drinking water for approximately 70% of the Polish population. This is consistent with the adopted national environmental policy. The surveying work is implemented, depending on the competence, by the Ministry of the Environment, National President of the Water Management Board, and the Chief Inspector of Environmental Protection, and financed by the National Fund for Environmental Protection and Water Management (Sadurski, Skrzypczyk, 2013). The task of the PGI-NRI within the framework of PSH operations is, e.g.: making measurements, observations and hydrogeological studies within the groundwater observation-research network to assess the quantity and chemical condition of waters, and to collect, process and share hydrogeological data. The results of work of the hydrogeological survey are used by public authorities to implement policies for sustainable development of the state, including the use of protective tasks in the field of water management, as well as for the preparation of reports for the European Commission (Kazimierski et al., 2011). The task of the survey also includes groundwater monitoring in transboundary areas of Poland and modernization of the existing monitoring network. The presented groundwater monitoring in the transboundary area of Poland and the Czech Republic is among the best-developed systems of observation of surface waters and ground waters in the border zone of Poland. A new approach has been applied here by introducing unification of measurement and calculation methods, approval of measuring equipment, performing joint measurements, keeping regular meetings as well as technical and scientific consultations, producing annual reports, and developing hydrological balance and mathematical modelling of hydrogeological processes. The measure of approval of the water monitoring system is the acceptance of the results by the International Commission for the Protection of the Odra River and the International Commission for the Protection of the Elbe River, and the participation of the Czech and Polish members of the working group in the work of the commission (Nowacki et al., 2005). 6

8 grupy roboczej ze strony czeskiej i polskiej w pracach wymienionych komisji (Nowacki i in., 2005). Niniejsze opracowanie zosta³o wykonane przez zespó³ hydrogeologów z Pañstwowego Instytutu Geologicznego Pañstwowego Instytutu Badawczego, przy wspó³udziale hydrologów i hydrogeologów z Czech. This study was executed by a team of hydrogeologists from the Polish Geological Institute National Research Institute, in cooperation with hydrologists and hydrogeologists from the Czech Republic. Polish-Czech cooperation in the border region.

9 2. WSPÓ PRACA POLSKO-CZESKA W REJONIE PRZYGRANICZNYM POLISH-CZECH COOPERATION IN THE BORDER REGION 2.1. RYS HISTORYCZNY WSPÓ PRACY NA WODACH GRANICZNYCH Kompleksowe badania hydrologiczne i hydrogeologiczne po stronie czeskiej zainicjowano w latach Dotyczy³y one bilansu wodnego z okreœleniem re imu przestrzennego odp³ywów oraz chemizmu wód pod k¹tem wykorzystania nadmiaru wód z polickiej niecki kredowej w celu zaopatrzenia ludnoœci w wodê. W latach badania te zintensyfikowano, wprowadzaj¹c szeroki zakres prac wiertniczych, geofizycznych, hydrogeologicznych i hydrologicznych, najpierw w rejonie Kudowa-Zdrój Hronov, a nastêpnie w latach w rejonie Krzeszów Adršpach (Knì ek i in., 1981). Strona czeska, na mocy porozumienia miêdzy rz¹dami obydwu pañstw z 21 marca 1958 r., poinformowa³a przedstawiciela rz¹du Rzeczpospolitej Polskiej o realizowanych pracach (pismo nr /74 OZV/Hop z dnia 20 maja 1974 r.), zwi¹zanych z udokumentowaniem i udostêpnieniem do eksploatacji po stronie Republiki Czeskiej ujêæ wód podziemnych o docelowej zdolnoœci eksploatacyjnej oko³o 2300 m 3 /h. Uzyskanie przez stronê czesk¹ docelowej wydajnoœci mog³o stanowiæ zagro enie dla systemu kr¹ enia wód podziemnych w rejonie Kudowy-Zdroju, a zw³aszcza dla z³ó wód mineralnych o w³aœciwoœciach leczniczych. W odpowiedzi Pe³nomocnik Rz¹du Polskiego skierowa³ wniosek do Pe³nomocnika Rz¹du Republiki Czeskiej ds. Gospodarki na Wodach Granicznych z propozycj¹, aby grupa robocza na najbli szym spotkaniu omówi³a sytuacjê hydrogeologiczn¹ oraz aspekty badawcze wynikaj¹ce dla strony polskiej. W 1976 r. powo³ano wspóln¹ grupê ekspertów ds. podziemnych wód przygranicznych, w ramach której ustalono zakres wspó³pracy, metodykê prac terenowych i raportowania wyników. Szczegó³y dotycz¹ce prac terenowych i ostateczne granice obszaru badañ ustalono w toku negocjacji grup ekspertów w Pradze w dniach 6 10 czerwca 1978 roku. Prace te by³y koordynowane przez Ministerstwo Gospodarki Leœnej i Wodnej Republiki Czeskiej, póÿniej Ministerstwo Ochrony Œrodowiska Republiki Czeskiej oraz Ministerstwo Ochrony Œrodowiska, Zasobów Naturalnych i Leœnictwa, a nastêpnie Ministerstwo Œrodowiska Rzeczpospolitej Polskiej (Nowacki i in., 2005). W pocz¹tkowym okresie, tj. w latach , prace obejmowa³y szeroki interdyscyplinarny zakres badañ, a ich wyniki, dokumentuj¹ce szczegó³owo budowê geologiczn¹, 2.1. HISTORICAL COOPERATION ON TRANSBOUNDARY WATERS Comprehensive hydrological and hydrogeological studies were initiated on the Czech side in the period between 1962 and 1965 and concerned the water balance and determination of spatial flow regime as well as water chemistry in terms of the use of excess water from the Cretaceous Police Trough for public water supply. In , these studies intensified, introducing a wide range of drilling, geophysical, hydrogeological and hydrological operations, first in the Kudowa-Zdrój Hronov region, and then (in the years ) in the Krzeszów Adršpach region (Knì ek et al., 1981). Under the agreement of March 21, 1958, between the governments of Poland and the Czech Republic, the Czech side informed the representative of the Polish Government about ongoing work (letter No /74 OZV/Hop of May 20, 1974) on documenting groundwater intakes and making them available for extraction on the Czech side with a target extraction volume of ca. 2,300 m 3 /h. Attaining the target volume on the Czech side could pose a threat to the groundwater circulation system in the area of Kudowa-Zdrój, especially to mineral waters with healing properties. In response, the Plenipotentiary of the Polish Government made a request to the Plenipotentiary of the Czech Government for Economic Management of Transboundary Waters and proposed that the hydrogeological and research aspects arising for the Polish side be discussed by the working group at the next meeting. In 1976, a joint group of experts on transboundary groundwater was established to discuss the scope of cooperation, fieldwork methodology and the reporting of results. Details of fieldwork and the final boundaries of the study area were established in the course of negotiations of expert groups in Prague on June 6 10, The work was coordinated by the Ministry of Forestry and Water Management of the Czech Republic and continued by the Ministry of Environment of the Czech Republic, as well as by the Ministry of Environmental Protection, Natural Resources and Forestry and the Ministry of the Environment of the Republic of Poland (Nowacki et al., 2005). In the initial period, i.e. in the years , the work covered a wide range of interdisciplinary research. The results documenting thoroughly the geological structure, hydrogeological and hydrological conditions of these areas are 8

10 warunki hydrogeologiczne i hydrologiczne wymienionych obszarów przedstawiono w opracowanej wspólnie ze stron¹ czesk¹ w 1983 r. Dokumentacji wyników badañ hydrogeologicznych dotycz¹cych okreœlenia re imu wód podziemnych rejonu przygranicznego Kudowa-Zdrój Police i Krzeszów Adršpach (Borowiec i in., 1983). Badania monitoringowe wód powierzchniowych i podziemnych strefy przygranicznej Polski i Czech w systemie zaprojektowanym w wymienionych dokumentacjach trwa³y do koñca 1994 r. Po rocznej przerwie w obserwacjach wód podziemnych i powierzchniowych po stronie polskiej prace wznowiono od pocz¹tku roku hydrologicznego 1996 na podstawie Programu obserwacji wód w rejonach przygranicznych Kudowa- -Zdrój Police, Krzeszów Adršpach, zlewnia górnej Œcinawki (Dendewicz, 1995) wykonanego przez Przedsiêbiorstwo Geologiczne PROXIMA SA z Wroc³awia i zatwierdzonego przez Komisjê Dokumentacji Hydrogeologicznych Ministerstwa Œrodowiska RP. W programie tym poddano weryfikacji liczbê punktów obserwowanych w ramach monitoringu granicznego do 18 w rejonie Kudowy-Zdroju i 27 w rejonie Krzeszowa i zlewni Œcinawki. Od 1996 r. badania monitoringowe w³¹czono do zakresu monitoringu wód granicznych, koordynowanego przez Pañstwowy Instytut Geologiczny w Warszawie. Od tego te roku do realizacji prac monitoringowych w³¹czy³ siê Regionalny Zarz¹d Gospodarki Wodnej we Wroc³awiu poprzez wspó³finansowanie oraz udzia³ w pracach grupy ekspertów. Po 5-letnim okresie badañ monitoringowych obydwie strony dosz³y do wniosku, e niezbêdne jest opracowanie dokumentacji daj¹cych podstawê do syntezy miêdzyokresowych wyników z pomiarów oraz do konstrukcji modelu matematycznego przep³ywu wód podziemnych. Na bazie wyników badañ wykonanych w latach , w 2001 r. wspólnie ze stron¹ czesk¹ opracowano bilans hydrologicznego kr¹ enia wód, a w 2002 r. model matematyczny warunków hydrogeologicznych strefy przygranicznej Polski i Czech oraz projekt modernizacji sieci obserwacyjno-pomiarowej (Nowacki, Kašpárek, 2001). Z biegiem lat system pomiarowy unowoczeœniano i modernizowano w miarê mo liwoœci i zdolnoœci finansowych obydwu krajów. Po zniszczeniach powodziowych w 1997 r., po stronie czeskiej wykonano stabilizacjê wszystkich przekrojów pomiarowych, zmieniono standard obserwacji, stosuj¹c sieæ limnigrafów elektronicznych po³¹czonych z regionaln¹ stacj¹ hydrogeologiczn¹ w Buènicach k. Teplic, sk¹d dokonuje siê transmisji danych do siedziby Badawczego Instytutu Wodnogospodarczego w Pradze (VÚV) oraz siedziby Czeskiego Instytutu Hydrometeorologicznego w Hradec Kralove (ÈHMI). Po stronie polskiej wykonano stabilizacjê czêœci punktów pomiarowych oraz zainstalowano limnigrafy elektroniczne typu Thalimedes firmy OTT. W 2009 r. zautomatyzowano punkty sieci monitoringu granicznego po stronie polskiej (Krawczyk i in., 2009) w myœl ustaleñ XXI narady roboczej grupy ekspertów w Kutnej Horze ( r.). Zainstalowano manometry ciœnieniowe (Leo RECORD) oraz czujniki automatycznego rejestru poziomu zwierciad³a (logger DCX 22 Keller), które presented in a joint report prepared in 1983 and entitled Report on the results of hydrogeological research on the determination of groundwater regime in the Kudowa-Zdrój Police and Krzeszów Adršpach borderland (Borowiec et al., 1983). Monitoring studies of surface and ground waters in the border zone of Poland and the Czech Republic in a system presented in the above-mentioned documentations lasted until the end of After a year s break in observations of ground waters and surface waters on the Polish side, the work was resumed at the beginning of the hydrological year 1996 on the basis of the Program of water observation in borderland areas Kudowa-Zdrój Police, Krzeszów Adršpach, upper Œcinawka drainage basin (Dendewicz, 1995) performed by Wroc³aw Geological Company PROXIMA SA and approved by the Commission of Hydrogeological Documentations of the Ministry of the Environment of the Republic of Poland. This program limited the number of survey points observed within the transboundary monitoring to 18 points in the Kudowa-Zdrój region and to 27 points in the Krzeszów region and the Œcinawka drainage basin. Since 1996, the monitoring studies have been incorporated into monitoring of transboundary waters, coordinated by the Polish Geological Institute in Warsaw. Since that time, the Regional Water Management Board in Wroc³aw has joined the monitoring work by co-financing and contributing to the activities of the expert group. After a 5-year period of monitoring studies, both parties came to the conclusion that it is necessary to develop a documentation as a basis for a synthesis of interim results of the measurements and for the construction of a mathematical model of groundwater flow. The results of research carried out in the period were the basis for the development of the hydrological balance of water circulation, which was produced in 2001 jointly with the Czech party. In 2002, a mathematical model of hydrogeological conditions of the Polish/Czech transboundary area and a project of modernization of the observation and measurement network were developed (Nowacki, Kašpárek, 2001). Over the years, the measurement system has been upgraded and modernized. After the flooding devastation of 1997, stabilization of all measuring sections was made on the Czech side and the quality of observations was improved by using a network of electronic limnigraphs connected to the regional hydrogeological station in Buènice near Teplice, where measuring data are transmitted to the headquarters of the Water Research Institute (VÚV) in Prague and to the seat of the Czech Hydrometeorological Institute (ÈHMI) in Hradec Kralove. On the Polish side, stabilization of some survey points was made and OTT Thalimedes-type electronic limnigraphs (water level sensors) were installed. In 2009, the survey points of the monitoring network in the transboundary area on the Polish side were automated (Krawczyk et al., 2009) under the provisions of the 21st meeting of the expert group in Kutna Hora (October 21 22, 2002). Pressure gauges (Leo RECORD) and autonomous water level sensors (DCX 22 Keller logger) were installed, 9

11 wykonuj¹ pomiar po³o enia zwierciad³a wody wraz z jej temperatur¹ w interwale 1 godziny. System realizacji badañ oraz uzyskiwane wyniki podlegaj¹ systematycznej kontroli i weryfikacji w trakcie sesji pomiarowych. Wszystkie dane po uprzednim przetworzeniu s¹ przekazywane do PIG-PIB w Warszawie (Korwin-Piotrowska, 2011). Czêœæ punktów przedmiotowego monitoringu wytypowano do sieci obserwacyjno-badawczej wód podziemnych (SOBWP) prowadzonej przez Pañstwowy Instytut Geologiczny Pañstwowy Instytut Badawczy. which carry out measurements of groundwater table position and water temperature in the interval of one hour. The research implementation system and the results obtained are subject to regular checks and verification during measurement sessions. After processing, all data are transferred to the PGI-NRI in Warsaw (Korwin-Piotrowska, 2011). Some of the monitoring points have been included in the groundwater observation and research network (SOBWP) operated by the Polish Geological Institute National Research Institute PODSTAWY FORMALNOPRAWNE MONITORINGU WÓD STREFY PRZYGRANICZNEJ POLSKI I CZECH Przedmiotowy monitoring wód podziemnych i powierzchniowych strefy przygranicznej Polski i Czech jest realizowany przez Pañstwowy Instytut Geologiczny Pañstwowy Instytut Badawczy, Oddzia³ Dolnoœl¹ski w ramach zadañ pañstwowej s³u by hydrogeologicznej, jako monitoring wód podziemnych w strefach granicznych RP ze szczególnym uwzglêdnieniem stref intensywnej antropopresji. Ustawa Prawo wodne implementuje zapisy dyrektyw Unii Europejskiej, reguluj¹cych zagadnienia zwi¹zane z gospodark¹ wodn¹ i ochron¹ wód przed zagro eniami, w tym m.in. Dyrektywy 2000/60/WE ustanawiaj¹cej ramy wspólnotowego dzia³ania w dziedzinie polityki wodnej, Dyrektywy 2006/ 118/WE w sprawie ochrony wód podziemnych przed zanieczyszczeniami i pogorszeniem ich stanu oraz na podstawie umowy bilateralnej pt. Zasady wspó³pracy w dziedzinie hydrogeologii i os³ony przeciwpowodziowej na wodach granicznych miêdzy Republik¹ Czesk¹ i Rzeczpospolit¹ Polsk¹ zatwierdzonej w ramach I rokowania Pe³nomocników Rz¹du Rzeczypospolitej Polskiej i Rz¹du Republiki Czeskiej ds. Gospodarki Wodnej na wodach granicznych z 1995 r. (Serafin i in., 2013). Wspó³praca polsko-czeska na wodach granicznych jest umiejscowiona w planach pracy Grupy Roboczej HyP ds. hydrologii oraz os³ony przeciwpowodziowej na wodach granicznych miêdzy RP i ÈR. W tym zakresie Pañstwowy Instytut Geologiczny Pañstwowy Instytut Badawczy w Warszawie podj¹³ w 2003 r. dzia³ania zmierzaj¹ce do w³¹czenia przedmiotowego monitoringu do krajowej sieci monitoringu w strefie przygranicznej pañstwa. W tym celu opracowano projekt pt. Organizacja sieci obserwacyjnej wód podziemnych w strefie granicznej pañstwa z Republik¹ Federaln¹ Niemiec i Republik¹ Czesk¹ w granicach województwa dolnoœl¹skiego. Projekt ten jest czêœci¹ zadania ogólnokrajowego realizowanego przez PIG-PIB w Warszawie pt. Opracowanie koncepcji lokalizacji punktów obserwacyjnych i organizacja sieci obserwacyjnej wód podziemnych w strefie przygranicznej pañstwa z Niemcami, Czechami i Litw¹. System monitoringu wód podziemnych obejmuje równie monitoringi zadaniowe w wybranych rejonach wzd³u granicy pañstwowej Polski z Republik¹ Czesk¹ i Republik¹ Federaln¹ Niemiec. Monitoringi te podlegaj¹ ogólnym wy A FORMAL LEGAL BASIS FOR WATER MONITORING IN THE POLISH-CZECH TRANSBOUNDARY AREA Monitoring of ground waters and surface waters in the Polish/Czech transboundary area is implemented by the Lower Silesian Branch of the Polish Geological Institute National Research Institute within the framework of the Polish Hydrogeological Survey, as a groundwater monitoring system in the transboundary areas of Poland with particular emphasis on areas of intense anthropopression. The Water Act implements the provisions of EU directives regulating issues related to the water management and water protection against threats, including Directive 2000/60/WE establishing a framework for the Community to act in the field of water policy, Directive 2006/118/WE on the groundwater protection against pollution and deterioration, and on the basis of a bilateral agreement entitled The terms of cooperation in the field of hydrogeology and flooding protection on transboundary waters between the Czech Republic and the Republic of Poland approved during the 1st negotiations of Plenipotentiaries of the Polish Government and the Government of the Czech Republic for Water Management on the transboundary waters in 1995 (Serafin et al., 2013). The Polish-Czech cooperation on transboundary waters is included in the plans of the working group for hydrology and flooding protection on the transboundary waters of Poland and the Czech Republic, which is called the HyP Group. In this respect, the Polish Geological Institute National Research Institute in Warsaw undertook actions, in 2003, to include this monitoring system into the national monitoring network in the transboundary area of Poland. For this purpose, a project was developed, titled Organization of the groundwater observation network in the border area with the Federal Republic of Germany and the Czech Republic within the boundaries of the Lower Silesian Voivodeship. The project is part of a nationwide undertaking carried out by the PGI-NRI in Warsaw, called Development of the concept of the location of observation points and organization of the groundwater observation network in the border area with Germany, the Czech Republic and Lithuania. The monitoring system also includes groundwater monitoring systems in selected regions along the Polish state s border with the Czech Republic and with the Federal Republic of Germany. These monitoring systems are subject to 10

12 mogom organizacyjnym i metodycznym ustalonym przez PIG-PIB dla monitoringu krajowego. Bie ¹ce, szczegó³owe rozstrzygniêcia dotycz¹ce monitoringu wód powierzchniowych i podziemnych s¹ regulowane w protoko³ach z organizowanych cyklicznie (dwukrotnie w roku) narad roboczych wspólnej grupy ekspertów hydrologów i hydrogeologów Republiki Czeskiej i Rzeczpospolitej Polskiej. Odnosz¹ siê one do prowadzenia monitoringu i analizy wyników badañ wód powierzchniowych i podziemnych strefy przygranicznej w rejonach Police nad Metuj¹ Kudowa-Zdrój (OPKu), Krzeszów Adršpach (OKrA) oraz zlewni Œcinawki (OS). Monitoring wód podziemnych i powierzchniowych niecki œródsudeckiej (wewn¹trzsudeckiej) w strefie przygranicznej Polski i Czech spe³nia kilka priorytetów miêdzynarodowych i ponadregionalnych, m.in.: mieœci siê w pakiecie bie ¹cych zobowi¹zañ miêdzynarodowych Ministra Œrodowiska oraz zadañ pañstwowej s³u by hydrogeologicznej; spe³nia wymagania strategii Ministerstwa Œrodowiska w zakresie ochrony przed zanieczyszczeniem wód podziemnych, a szczególnie g³ównych zbiorników tych wód; spe³nia wymagania Konwencji o Ochronie Cieków i Jezior Miêdzynarodowych; mieœci siê w obszarze dzia³ania dwóch miêdzynarodowych komisji: Miêdzynarodowej Komisji Ochrony Odry przed Zanieczyszczeniami (MKOOpZ), Miêdzynarodowej Komisji Ochrony aby (MKL). Przedstawione umocowanie formalnoprawne monitoringu wód na pograniczu polsko-czeskim stanowi podstawê do jego kontynuacji z zastosowaniem ustaleñ z pi¹tych rokowañ Pe³nomocników Rz¹du Rzeczpospolitej Polskiej i Rz¹du Republiki Czeskiej ds. Gospodarki Wodnej na Wodach Granicznych (Horní Beèva ), narad Grupy Roboczej HyP oraz narad Wspólnej Polsko-Czeskiej Grupy Ekspertów Hydrologów i Hydrogeologów ds. Problematyki Wód Podziemnych i Powierzchniowych Strefy Przygranicznej. Zapisy umów dwustronnych s¹ realizowane przez wspólne Komisje ds. Wód Granicznych, powo³ane przez Pe³nomocników Rz¹dów lub jednostki samorz¹dowe (np. marsza³ków województw). Zazwyczaj przedmiotem dzia³añ wspólnych Komisji ds. Wód Granicznych jest œciœle okreœlony i ograniczony terytorialnie obszar wspólnego zainteresowania. general organizational and methodical requirements established by the PGI-NRI for the national monitoring. Current, detailed decisions on the monitoring system of surface waters and ground waters are regulated by the protocols of periodically organized (twice a year) workshops of the joint group of expert hydrologists and hydrogeologists from the Czech Republic and the Republic of Poland, concerning the monitoring and analysis of the results of research on surface and ground waters in the transboundary area in the regions of Police nad Metují Kudowa-Zdrój (OPKu), Krzeszów Adršpach (OKrA) and the Œcinawka drainage basin (OS). Monitoring of ground waters and surface waters of the Intra-Sudetic Basin in the Polish/Czech transboundary area has several international and supra-regional priorities: is included in a package of current international obligations of the Minister of the Environment, and in the tasks of the Polish Hydrogeological Survey; meets the strategic requirements of the Ministry of the Environment for the groundwater protection against pollution, especially of major groundwater basins; meets the requirements of the Convention on the Protection and Use of Transboundary Watercourses and International Lakes; falls within the area of the two international commissions: International Commission for the Protection of the Odra River (MKOOpZ), International Commission for the Protection of the Elbe River (MKL). The formal and legal empowerment of groundwater monitoring at the Czech-Polish borderland is the basis for its continuation on the basis of findings of the fifth negotiations of Plenipotentiaries of the Government of the Polish Republic and the Government of the Czech Republic for Water Management on Transboundary Waters (Horní Beèva November 16 18, 2003), workshops of the HyP Group and meetings of the Joint Polish-Czech Group of Expert Hydrologists and Hydrogeologists on Problems of Ground Waters and Surface Waters in the Border Zone. The provisions of bilateral agreements are implemented by the joint Commissions on Transboundary Waters established by Plenipotentiaries of the Governments or local authorities (e.g. marshals of voivodeships). Typically, the subject of actions of the Commissions on Transboundary Waters is a strictly defined and territorially limited area of common interest WSPÓ PRACA POLSKICH I CZESKICH HYDROLOGÓW I HYDROGEOLOGÓW W LATACH Wspó³praca polsko-czeska na wodach granicznych na obszarze niecki œródsudeckiej sk³ada siê z dwóch grup zadañ: podstawowych, w ramach bie ¹cej realizacji systemu obserwacji oraz pomiarów wód podziemnych i powierzchniowych (monitoring); 2.3. COOPERATION OF POLISH AND CZECH HYDROLOGISTS AND HYDROGEOLOGISTS IN THE PERIOD Polish-Czech cooperation on transboundary waters of the Intra-Sudetic Basin covers two groups of tasks: basic tasks, for the current activities within the system of observations and measurements of ground waters and surface waters (monitoring); 11

13 uzupe³niaj¹cych, na które sk³adaj¹ siê opracowania corocznych raportów z bie ¹cego stanu prowadzonego rozpoznania na wybranych obszarach. W analizowanym wieloleciu po stronie czeskiej ca³oœæ projektu by³a finansowana przez Ministerstwo Œrodowiska Republiki Czeskiej, a wszystkie prace by³y koordynowane przez Badawczy Instytut Wodnogospodarczy w Pradze (VÚV), który wspólnie z firm¹ hydrogeologiczn¹ (Hydrogeologická Spoleènost s.r.o.) z Pragi prowadzi³ przedmiotowy monitoring. Zagadnieniem modelu matematycznego zajmowa³a siê firma PROGEO s.r.o. Roztoky w Pradze. Po stronie polskiej od 2005 r. badania by³y prowadzone przez Przedsiêbiorstwo Geologiczne PROXIMA SA we Wroc³awiu na zlecenie PIG-PIB w Warszawie, który finansowa³ i koordynowa³ projekt (Nowacki i in., 2005; 2006). Od 2008 r. monitoring strefy przygranicznej Polski i Czech na obszarze niecki œródsudeckiej jest prowadzony przez Oddzia³ Dolnoœl¹ski PIG-PIB we Wroc³awiu. W latach w ramach monitoringu wód powierzchniowych i podziemnych strefy przygranicznej Polski i Czech wykonano nastêpuj¹ce zadania: prace terenowe: pomiary stacjonarne stanów wód podziemnych oraz ciœnieñ w wybranych punktach obserwacyjnych, pomiary wydajnoœci Ÿróde³, pomiary okresowe przep³ywów cieków powierzchniowych, okresowa kontrola pracy urz¹dzeñ elektronicznych po³¹czona ze sczytywaniem danych z urz¹dzeñ; wspólne polsko-czeskie pomiary wód podziemnych i powierzchniowych po obydwu stronach granicy pañstwowej (2 razy w roku kwiecieñ i wrzesieñ); narady robocze grup zadaniowych ekspertów hydrologów i hydrogeologów (2 razy w roku maj i paÿdziernik); prace kameralne opracowanie sprawozdania zawieraj¹cego wyniki prowadzonych prac, protoko³y narad Grupy Roboczej HyP i Grupy Roboczej ds. Wód Granicznych; automatyzacja punktów obserwacyjnych po stronie polskiej. Instalacjê elektronicznych urz¹dzeñ pomiarowych przeprowadzono w okresie od do r. W tym czasie zainstalowano 7 manometrów analogowych (ciœnieniomierzy elektronicznych KELLER) w miejsce starych manualnych ciœnieniomierzy, 17 Loggerów (czujników poziomu zwierciad³a wody) oraz wspó³pracuj¹cych z nimi kompensatorów ciœnienia (Baro-Loggerów). Wszystkie urz¹dzenia wykonuj¹ pomiar stanu zwierciad³a wód podziemnych z czêstotliwoœci¹ co godzinê. Rejestratory elektroniczne typu Thalimedes pozostawiono na piêciu przekrojach wodowskazowych. Po stronie czeskiej automatyzacja nast¹pi³a po zniszczeniach powodziowych w 1997 r. W analizowanym okresie wykonano 16 wspólnych polsko-czeskich serii pomiarowych i narad grup ekspertów obu stron tab. 1. supplementary tasks, which consist of annual reporting on the current state of research carried out in selected areas. In the analysed multiannual period , all of the project on the Czech side was financed by the Ministry of Environment of the Czech Republic, and all work was coordinated by the Water Research Institute in Prague (VÚV) that run the monitoring program in association with a hydrogeological company (Hydrogeologická Spoleènost s.r.o.) from Prague. The mathematical model was developed by the PROGEO s.r.o. Roztoky company from Prague. On the Polish side, the studies were conducted since 2005 by the Geological Company PROXIMA SA from Wroc³aw for the PGI-NRI in Warsaw, which financed and coordinated the project (Nowacki et al., 2005; 2006). Since 2008, the water monitoring of the Polish/Czech border area in the Intra-Sudetic Basin has been run by the Lower Silesian Branch of PGI-NRI in Wroc³aw. In the years , the following tasks were executed in the transboundary area within the framework of groundwater and surface water monitoring: field work: stationary measurements of groundwater levels and pressures at selected survey points, measurements of discharge rates of springs, periodic measurements of flow rates in surface watercourses, periodic inspection of electronic devices and read-outs of data from the devices; joint Polish-Czech measurements of ground waters and surface waters on both sides of the border (twice a year in April and September); workshops of task groups of expert hydrologists and hydrogeologists (twice a year in May and October); office work development of the report containing the results of work, and the protocols from the meetings of the HyP Group and the Working Group on Transboundary Waters; automation of observation points on the Polish side. Installation of digital measuring devices was carried out in the period from March 30, 2009, to April 03, During that period, 7 analog pressure gauges (digital KELLER pressure gauges, to replace the old manual pressure gauges) and 17 Loggers (water level sensors) coupled with pressure compensators (Baro-Loggers) were installed. All devices measure the groundwater table level at intervals of one hour. Thalimedes-type electronic recorders were installed at five gauge sections. On the Czech side, automation occurred after the flooding devastation of In the period , 16 joint Polish-Czech measurement series and meetings of expert groups of both sides took place Tab

14 Kalendarz roboczych spotkañ i narad ekspertów hydrologów i hydrogeologów Republiki Czeskiej oraz Rzeczpospolitej Polskiej Calendar of workshops and meetings of expert hydrologists and hydrogeologists of the Czech Republic and the Republic of Poland Tabela 1 Table Narady Meetings Wspólne pomiary Joint measurements numer number data date miejsce obrad locality data date XXVI Hrubá Skála XXVII Polanica-Zdrój XXVIII L¹dek-Zdrój XXIX Bechynì XXX Bechynì XXXI Polanica-Zdrój XXXII Kudowa-Zdrój XXXIII Deštné XXXIV Deštné XXXV Polanica-Zdrój XXXVI L¹dek-Zdrój XXXVII Teplice nad Metují XXXVIII Hrubá Skála XXXIX Duszniki-Zdrój XXXX Duszniki-Zdrój XXXXI Náchodé

15 3. WARUNKI NATURALNE OBSZARU BADAÑ NATURAL FEATURES OF THE STUDY AREA 3.1. CHARAKTERYSTYKA GEOGRAFICZNA Omawiana strefa przygraniczna Polski i Czech jest po³o ona na pograniczu województw dolnoœl¹skiego i kralovéhradeckégo, w obrêbie powiatów: Kamienna Góra, Nowa Ruda, K³odzko, Trutnov, Náchod. Jej po³o enie okreœlaj¹ wspó³rzêdne geograficzne: 16 00' 16 25' d³. geogr. E, 50 25' 50 45' szer. geogr. N. Prace zwi¹zane z monitoringiem wód podziemnych i powierzchniowych w strefie przygranicznej koncentruj¹ siê na powierzchni 680,5 km 2, w strefie wododzia³owej zlewisk Morza Ba³tyckiego (Odra) i Morza Pó³nocnego ( aba). W obrêbie dorzecza Odry badaniami objêto zlewnie Zadrnej (Bóbr) oraz górnej i œrodkowej Œcinawki (Nysa K³odzka), zajmuj¹ce obszar 330 km 2. W dorzeczu aby badaniami objêto górn¹ i œrodkow¹ czêœæ zlewni Metuji o powierzchni 350,5 km 2. Powierzchnia obszaru badañ po stronie czeskiej wynosi 420,4 km 2 a po stronie polskiej 260,1 km 2. Obszar bilansowania zasobów wód podziemnych dotyczy czterech podstawowych zlewni (Nowacki i in., 2005): Zadrnej do Krzeszowa (ca³a zlewnia po polskiej stronie), Œcinawki (Stenavy) od T³umaczowa (zlewnia graniczna), Metuji do Hronova (prawie ca³a zlewnia po stronie czeskiej), Szybkiej (Klikawy) i Brlenki (zlewnie graniczne). Pod wzglêdem fizjograficznym obszar objêty badaniami nale y do makroregionu Sudety Œrodkowe, podprowincji Sudety z Przedgórzem Sudeckim, prowincji Masyw Czeski (Kondracki, 2009). W podziale wodnogospodarczym omawiany teren jest przyporz¹dkowany nastêpuj¹cym jednostkom administracji specjalnej: po stronie polskiej region Wodny Œrodkowej Odry administrowany przez Regionalny Zarz¹d Gospodarki Wodnej we Wroc³awiu, po stronie czeskiej dorzecze aby administrowane przez Povodí Labe z siedzib¹ w Hradec Králové. W u ywanej od 30 lat terminologii wspólnych polsko-czeskich badañ hydrologicznych i hydrogeologicznych, obszar badañ monitoringowych podzielono na trzy podobszary (fig. 1): rejon Krzeszów Adršpach (OKrA), rejon Kudowa-Zdrój Police nad Metuj¹ (OPKu), zlewniê Œcinawki (OS) GEOGRAPHICAL SETTING The study area is located at the borderland of the Lower Silesian and Hradec Kralové voivodeships, within the districts of Kamienna Góra, Nowa Ruda, K³odzko, Trutnov and Náchod. The geographical coordinates of the area are as follows: LON 16 00' 16 25'E, LAT 50 25' 50 45'N. The ground water and surface water monitoring system in the borderland covers an area of km 2 within a watershed zone of the Baltic Sea (Odra River) and North Sea (Elbe River) catchment areas. Within the Odra drainage basin, the research encompassed the Zadrna (Bóbr) drainage basin and the upper-middle Œcinawka (Nysa K³odzka) drainage basin, covering an area of 330 km 2. In the Elbe (Labe) drainage basin, the research encompassed the upper-middle Metuje drainage basin covering an area of km 2.Onthe Czech side, the acreage of the study area is km 2, and on the Polish side km 2. The balance area of groundwater reserves falls within the four major drainage basins (Nowacki et al., 2005): Zadrna down to Krzeszów (entire basin on the Polish side), Œcinawka (Stenava) from T³umaczów (transboundary drainage basin), Metuje down to Hronov (nearly entire basin on the Czech side), Szybka (Klikawa) and Brlenka (transboundary drainage basins). In terms of physiographic setting, the study area is included in the macroregion of Central Sudetes,with in the Sudetes and Sudetic Foothill subprovinve of the Bohemian Massif province (Kondracki, 2009). In terms of water management division, the study area is situated in the following special administrative units: On the Polish side Middle Odra Water Region, administered by the Regional Board of Water Management in Wroc³aw, On the Czech side Elbe (Labe) drainage basin, administered by Povodí Labe with the headquarters in Hradec Králové. In the terminology of joint Polish-Czech hydrological and hydrogeological research, now used for over 30 tears, the area of the monitoring studies has been subdivided into three sub-areas (Fig. 1): Krzeszów Adršpach region (OKrA), Kudowa-Zdrój Police nad Metují region (OPKu), Œcinawka drainage basin (OS). 14

16 Fig. 1. Lokalizacja obszaru badañ (Nowacki i in., 2006) Study area location (Nowacki et al., 2006) 15

17 3.2. PRAWNIE CHRONIONE OBSZARY PRZYRODY Na obszarze badañ jest zlokalizowanych kilka wielkoobszarowych jednostek ochrony przyrody (fig. 2): Park Narodowy Gór Sto³owych z otulin¹ (RP), Park Krajobrazowy Gór Sowich (RP), Park Krajobrazowy Sudetów Wa³brzyskich (RP), Obszar Chronionego Krajobrazu Broumovsko (ÈR), Rezerwat Przyrody Adršpašsko-Teplické skály (ÈR), Rezerwat Przyrody Broumovské stìny (ÈR). Park Narodowy Gór Sto³owych (PNGS) utworzono r. Górami Sto³owymi jest nazywana znajduj¹ca siê na terytorium po³udniowo-zachodniej Polski czêœæ rozleg³ej, piaskowcowej p³yty wype³niaj¹cej nieckê œródsudeck¹, pomiêdzy Karkonoszami a Górami Bystrzyckimi i Orlickimi. Jej czeski fragment nosi nazwê Broumovska Vrchovina i równie jest objêty ochron¹ (CHKO Broumovsko). Góry Sto³owe zamykaj¹ od pó³nocnego-zachodu Kotlinê K³odzk¹. Ci¹gn¹ siê na d³ugoœci 17 km w kierunku po³udniowo- -wschodnim od granicy polsko-czeskiej po prze³omow¹ dolinê Bystrzycy Dusznickiej w okolicy Polanicy-Zdroju. Park Narodowy Gór Sto³owych przecina niezwykle malownicza, o ka dej porze roku, Szosa Stu Zakrêtów, ³¹cz¹ca le ¹ce po przeciwnych stronach masywu miasta Kudowê-Zdrój i Radków. PNGS zajmuje obszar oko³o 63,4 km 2 wierzchowinowej partii Gór Sto³owych z najwy szymi wzniesieniami Szczeliniec Wielki (919 m n.p.m.) i Skalniak (915 m n.p.m.). W otulinie Parku znajduj¹ siê popularne uzdrowiska: Polanica-Zdrój, Duszniki-Zdrój i Kudowa-Zdrój ( wych). Park Narodowy Gór Sto³owych jest po³o ony w obrêbie zlewni I rzêdu Odry i aby, II rzêdu Nysy K³odzkiej i Metuji oraz III rzêdu Œcinawki (Stìnava), ydowki (Židovki), Czermnicy, Klikawy (Bystra, Szybka, Støela) i Nysy K³odzkiej do Œcinawki. Park Krajobrazowy Gór Sowich, o powierzchni 81,4 km 2, jest po³o ony w Sudetach Œrodkowych, w Górach Sowich. Rozci¹ga siê na d³ugoœci oko³o 18 km, zgodnie z grzbietem g³ównym, od Prze³êczy Woliborskiej na po³udniowym wschodzie, a po okolice Jedliny-Zdroju na pó³nocnym zachodzie i obejmuje najwy sze wzniesienia: Wielk¹ Sowê, Kalenicê oraz S³oneczn¹ ( Park Krajobrazowy Gór Sowich znajduje siê w obrêbie zlewni I rzêdu Odry, II rzêdu Odry od Nysy K³odzkiej do Baryczy i Nysy K³odzkiej oraz III rzêdu Bystrzycy, Œcinawki (Stìnava), Nysy K³odzkiej od Œcinawki do zbiornika Otmuchów NATURAL AREAS PROTECTED BY LAW Several large nature protection units are located within the study area (Fig. 2): Sto³owe Mountains National Park and its buffer zone (RP), Sowie Mountains Landscape Park (RP), Sudety Wa³brzyskie Landscape Park (RP), Broumovsko Protected Landscape Area (ÈR), Adršpašsko-Teplické Skály Nature Reserve (ÈR), Broumovské Stìny Nature Reserve (ÈR). Sto³owe Mountains National Park was established on September 16, The Sto³owe Mountains form part of an extensive plate composed of sandstones, which fills the Intra-Sudetic Basin between the Karkonosze Mountains and Bystrzyckie and Orlickie Mountains in south-western Poland. The Czech part of the mountains, which is also a protected area, is called Broumov Vrchovina (CHKO Broumovsko). The Sto³owe Mountains bound the K³odzko Valley on the northwest, stretching towards the southeast over a distance of 17 km: from the Polish-Czech border to the Bystrzyca Dusznicka River gorge near Polanica-Zdrój. The Sto³owe Mountains National Park is transected by the Highway of Hundred Turns, an extremely picturesque road at any time of the year, connecting the towns of Kudowa-Zdrój and Radków, which lie on opposite sides of the Sto³owe massif. The Sto³owe Mountains National Park covers an area of approximately 63.4 km 2 of the massif top with the highest elevations of Szczeliniec Wielki (919 m a.s.l.) and Skalniak (915 m a.s.l.). In the buffer zone of the national park, there are popular spa towns of Polanica-Zdrój, Duszniki-Zdrój and Kudowa-Zdrój ( The Sto³owe Mountains National Park is located within the first-order drainage basins of the Odra and Elbe rivers, second-order drainage basins of the Nysa K³odzka and Metuje rivers, and third-order drainage basins of the rivers of Œcinawka (Stìnava), ydowka (Židovka), Czermnica, Klikawa (Bystra, Szybka, Støela) and Nysa K³odzka down to the Œcinawka River. Sowie Mountains Landscape Park covers an area of 81,4 km 2 and is located in the Central Sudetes, in the Sowie Mountains. It extends over a distance of approx. 18 km along the main mountain ridge from the Wolibórz Pass in the southeast to Jedlina-Zdrój in the northwest, and includes the highest peaks of Wielka Sowa, Kalenica and S³oneczna ( The Sowie Mountains Landscape Park is located within the first-order drainage basins of the Odra River, second- -order drainage basins of the Odra River from the Nysa K³odzka River to the Barycz River, and of the Nysa K³odzka, as well as third-order drainage basins of the rivers of Bystrzyca, Œcinawka (Stìnava), and Nysa K³odzka from the Œcinawka River to Lake Otmuchów. 16

18 Fig. 2. Rejon badañ na tle prawnie chronionych obszarów przyrody Study area against the background of legally protected nature areas 17

19 Park Krajobrazowy Sudetów Wa³brzyskich o powierzchni 64,9 km 2, utworzono w 1998 r. Jest po³o ony w Sudetach Œrodkowych. Obejmuje œrodkow¹, najwy sz¹ czêœæ Gór Kamiennych Pasmo Lesistej (851 m n.p.m.), zachodni¹ czêœæ Gór Suchych z Waligór¹ (936 m n.p.m.) oraz wschodni fragment Gór Wa³brzyskich (masyw Borowej Borowa (854 m n.p.m.)) i Rybnicki Grzbiet. Od po³udnia graniczy z czeskim parkiem krajobrazowym Chránìna krajinná oblast (CHKO) Broumovsko ( org/wiki/ Park_Krajobrazowy_Sudet%C3%B3w_Wa%C5%82brzyskich). Park Krajobrazowy Sudetów Wa³brzyskich znajduje siê w obrêbie zlewni I rzêdu Odry, II rzêdu Odry od Nysy K³odzkiej do Baryczy, Nysy K³odzkiej i Bobru oraz III rzêdu Bystrzycy, Œcinawki (Stìnava) i Bobru do Kamiennej. Obszar Chronionego Krajobrazu Ziemia Broumowska Chránìna krajinná oblast (CHKO) Broumovsko. Obejmuje teren Broumovskich Œcian, Adršpašsko-Teplickich ska³ oraz innych pobliskich formacji skalnych o powierzchni 41 km 2 ( Rezerwat Przyrody Adršpašsko-Teplické skály to najwiêkszy narodowy rezerwat przyrody w Czechach o powierzchni 1772 ha, utworzony w 1933 r. w celu ochrony unikatowych zgrupowañ form skalnych zwanych skalnymi miastami. Teplicka czêœæ rezerwatu ma bardziej dziki, górski charakter i jest nieco mniej uczêszczana od Adršpackiej. Wielkie zgrupowania skalnych baszt, kolumn i kanionów o œcianach siêgaj¹cych 50 m wysokoœci ukrywaj¹ siê poœród gêstych lasów nad dolinami potoków ( Rezerwat Przyrody Adršpašsko- -Teplické skály znajduje siê w obrêbie zlewni I rzêdu Odry i aby. Rezerwat Przyrody Broumovské stìny (Broumowskie œciany) to d³ugi system skalnych miast i w¹wozów zbudowanych z piaskowca. Kroki turystów prowadz¹ tu najczêœciej do kapliczki Hvìzda, na Bo anovský Špièák najwy szy szczyt i do Kováøovy rokle (Kováøovy w¹wóz) ( cyclopaedia.net/wiki/broumovsk%c3%a9_st%c4%9bny). Rezerwat Przyrody Broumovské stìny znajduje siê w obrêbie zlewni I rzêdu Odry i aby. Na charakteryzowanym obszarze i w jego najbli szym s¹siedztwie (fig. 2) wystêpuj¹ nastêpuj¹ce obszary NATURA 2000 ( Góry Kamienne PLH020038, Góry Sto³owe PLH020004, Grodczyn i Homole ko³o Dusznik PLH020039, Góry Orlickie PLH020060, Ostoja Nietoperzy Gór Sowich PLH , Góry Sto³owe PLB020006, Sudety Wa³brzyskie Landscape Park has an area of 64.9 km 2 and was established in It is situated in the Central Sudetes, covering the Lesista Range (851 m a.s.l.) i.e. the highest part of the Kamienne Mountains, western part of the Suche Mountains with the Waligóra peak (936 m a.s.l.), western part of the Wa³brzyskie Mountains (Borowa Massif Borowa (854 m a.s.l.) and the Rybnicki Ridge. To the south, it borders the Broumovsko Chránìna Krajinná Oblast (CHKO) landscape park on the Czech side ( Wa%C5%82brzyskich). The Sudety Wa³brzyskie Landscape Park is located within the first-order drainage basin of the Odra River, second-order drainage basins of the Odra River from the Nysa K³odzka River to the Barycz River, and of the Nysa K³odzka and Bóbr rivers, as well as third-order drainage basins of the rivers of Bystrzyca, Œcinawka (Stìnava), and Bóbr down to the Kamienna River. Broumovsko Protected Landscape Area (Chránìna Krajinná Oblast (CHKO) Broumovsko) protected landscape area in the Czech Republic. It covers an area of Broumovske Steny, Adršpašsko-Teplicke Skály and other nearby situated rocky formations with an acreage of 41 km 2 ( wikipedia.org/wiki/obszar_chronionego_krajobrazu_broumovsko). Adršpašsko-Teplické Skály Nature Reserve is the largest national nature reserve in the Czech Republic, covering an area of 1,772 ha, and established in 1933 for the protection of unique complexes of rocky formations called the stone cities. The Teplice part of the nature reserve is wilder and more mountainous in nature, and is slightly less frequented by tourists than the Adršpach part. Huge clusters of rocky towers, columns and canyons with walls up to 50 metres in height are hidden in dense forests upon stream valleys ( The Adršpašsko- -Teplické Skály Nature Reserve is located within the first-order drainage basins of the Odra and Elbe rivers. Broumovské Stìny Nature Reserve (Broumov Walls) covers a long ridge with the stone cities made of sandstone. The tourists usually visit the Hvìzda chapel, Bo anovský Špièák the highest peak, and Kováøovy rokle (gorge) ( st%c4%9bny). The Broumovské Stìny Nature Reserve is located within the first-order drainage basins of the Odra and Elbe rivers. In the study area and its nearest neighbourhood, there are the following areas of NATURA 2000 ( (Fig. 2): Góry Kamienne (Kamienne Mountains) PLH020038, Góry Sto³owe (Sto³owe Mountains) PLH020004, Grodczyn and Homole near Duszniki PLH020039, Góry Orlickie (Orlickie Mountains) PLH020060, Ostoja Nietoperzy Gór Sowich (Bat Refuge of the Sowie Mountains) PLH , Góry Sto³owe (Sto³owe Mountains) PLB020006, 18

20 Sudety Wa³brzysko-Kamiennogórskie PLB020010, Kamionka PLH Góry Kamienne PLH020038, powierzchnia ,9 ha. Obszar ten jest bardzo wa ny dla ochrony rzadko wystêpuj¹cych w Polsce podgórskich ³¹k Polygono-Trisetion. Zgodnie z podzia³em fizjograficznym (Kondracki, 2009) ostoja Góry Kamienne znajduje siê w trzech mezoregionach niewielkie fragmenty tego terenu s¹ po³o one w obrêbie mezoregionów Gór Sto³owych (Zawory) i Obni enia Œcinawki, natomiast g³ówna czêœæ znajduje siê w obrêbie mezoregionu Gór Kamiennych. Jest to przede wszystkim teren górzysty, w wiêkszoœci pokryty przez pó³naturalne ³¹ki oraz zbiorowiska leœne. Krajobraz jest tu silnie zró nicowany, strome sto ki gór oddzielaj¹ g³êbokie doliny potoków, a malowniczo po³o one w szerszych dolinach wsie okalaj¹ rozleg³e ³¹ki koœne i pastwiska. Obszar ten jest bardzo wa ny dla ochrony rzadko wystêpuj¹cych w Polsce podgórskich ³¹k oraz naskalnych muraw nawapiennych w rezerwacie Kruczy Kamieñ. Na niewielkich powierzchniach wystêpuj¹ suche murawy i ich stadia sukcesyjne (obejmuj¹ce m.in. bogate stanowiska storczyków), siedliska naskalne oraz jaskinie. Obszar ten jest wa ny dla nietoperzy (podkowiec ma³y, mopek, trzy gatunki nocków) maj¹cych zimowiska w sztolniach ko³o Uniemyœla i na Dzikowcu. Bardzo czêsto wystêpuje tu wydra, rzadziej bóbr i traszka grzebieniasta. W potokach spotkaæ mo na piskorza i minoga strumieniowego. Bogaty jest œwiat owadów w bardzo du ych populacjach wystêpuje tu modraszek nausithous, rzadziej telejus, czerwoñczyk nieparek i pachnica dêbowa ( Obszar NATURA 2000 PLH znajduje siê w obrêbie zlewni I rzêdu Odry i aby, II rzêdu Nysy K³odzkiej, Bobru, Odry od Nysy K³odzkiej do Baryczy (poza granicami monitoringu granicznego), Metuji, Úpy oraz III rzêdu Bystrzycy (poza granicami monitoringu granicznego), Bobru do Kamiennej, Metuji do ydówki, Lièná. Góry Sto³owe PLH020004, powierzchnia ,6 ha. Góry Sto³owe s¹ jedynymi w Polsce górami p³ytowymi z interesuj¹cymi formami rzeÿby skalnej. Zbudowane s¹ z najm³odszych w niecce œródsudeckiej, górnokredowych piaskowców ciosowych i margli. Ska³y zalegaj¹ bardzo p³asko, tworz¹c dwupiêtrow¹ strukturê (górna p³yta jest silnie spêkana i zwietrza³a) o wierzchowinach przypominaj¹cych z daleka stó³. Najpiêkniejsze piaskowcowe ska³ki s¹ zgrupowane na pó³nocno-wschodniej krawêdzi (Skalne Grzyby, Sk³on Radkowa, Pasterska Góra) i na po³udniowo-wschodniej krawêdzi masywu (Sk³on Batorowa, Ska³y Puchacza i in.), a tak e na najwy szych partiach gór (Szczeliñcach Wielkim i Ma- ³ym, Skalniaku, B³êdnych Ska³kach). Wartoœæ przyrodnicz¹ tego obszaru uznano ju wczeœniej, tworz¹c na jego terenie Park Narodowy, jednak obszar Natura wykracza daleko poza Sudety Wa³brzysko-Kamiennogórskie (Wa³brzych Kamienna Góra Sudetes Mts.) PLB020010, Kamionka PLH Góry Kamienne (Kamienne Mountains) PLH020038, 24,098.9 ha in area. This is a very important area for the protection of Polygono-Trisetion mountain meadows, very rare in Poland. According to the physiographic division (Kondracki, 2009), the Kamienne Mts. refuge is located within the boundaries of three mesoregions: small parts of its area are situated within the mesoregions of Sto³owe Mountains (Zawory) and Œcinawka Depression, whereas the main part is included in the Kamienne Mountains mesoregion. This is mainly a mountainous area, mostly covered by semi-natural grassland and forest communities. The landscape is highly diverse, steep mountain cones are separated by deep stream valleys, and villages picturesquely situated in wider valleys are surrounded by extensive hay meadows and pastures. The area is very important for the protection of mountain meadows and rocky calcareous grassland in the Kruczy Kamieñ ( Raven Stone ) nature reserve, which are rare in Poland. There are also small areas covered with dry grassland and its successional stages (including, among others, abundant orchid communities), rocky habitats and caves. This area is important for bats (Lesser Horseshoe Bat, Barbastelle, three species of mouse-eared bats) having their winter shelters in mine adits near Uniemyœl and on Dzikowiec. Otters are frequent here, whereas beavers and Great Crested Newt are rare. The streams are inhabited by Eel and Brook Lamprey. The world of insects is rich; there are very numerous populations of Dusky Large Blue, whereas Scarce Large Blue, Large Copper and Hermit Beetle are rarer ( The area of NATURA 2000 PLH is located within the first-order drainage basins of the Odra and Elbe rivers, second-order drainage basin of the rivers Nysa K³odzka, Bóbr, Odra from the Nysa K³odzka River to the Barycz River (beyond the limits of the transboundary monitoring), Metuje and Úpa, and third-order drainage basins of the rivers Bystrzyca (beyond the limits of the transboundary monitoring), Bóbr down to the Kamienna River, Metuje down to the ydowka River, and Lièná. Góry Sto³owe (Sto³owe Mountains) PLH020004, 10,983.6 ha in area. The Sto³owe Mountains are the only table mountains in Poland, with interesting rocky formations. In the Intra-Sudetic Basin, they are composed of Upper Cretaceous quader sandstones and marls. The strata lie very flat, creating a two-level structure (the upper plate is heavily fractured and weathered) with plateaus resembling a table when viewed from a distance. The most beautiful sandstone rocks are clustered on the north-eastern edge (Skalne Grzyby (Rocky Mushrooms), Sk³on Radkowa, Pasterska Góra (Mt.)), south- -eastern edge of the massif (Sk³on Batorowa, Ska³y Puchacza (Eagle Owl Rocks) and others), and at its top parts (Szczeliniec Wielki and Ma³y, Skalniak, B³êdne Ska³ki (Errant Rocks)). The environmental value of the area was appreciated long ago by creating National Park on its territory, but the Na- 19