Alkohol w fabryce prochów.

Transkrypt

1 Alkohol w fabryce prochów. Alkohol i prochy (bezdymne) to technologiczna symbioza. Z piciem alkoholu w wytwórni nie radzono sobie przed wojną, nie radzili sobie Niemcy, nie poradzono sobie w PRL-u i w III RP. Przy produkcji prochów bezdymnych (nitrocelulozowych) w początkowym stadium używa się wysokoprocentowego (ok. 98%) alkoholu etylowego. Główny składnik prochów bezdymnych to nitroceluloza, która przed wejściem w proces produkcyjny jest nawilżona wodą. Aby rozpocząć ten proces należy nitrocelulozę odwodnić na prasach odwadniających przy pomocy alkoholu etylowego właśnie, nazywanego powszechnie spirytusem. Przedwojenna prasa odwadniająca. Przy produkcji prochów idącej w tony m-cznie używano tysiące litrów czystego spirytusu. Zapas wysokoprocentowego alkoholu w ilościach niezbędnych do zaspokojenia potrzeb produkcji magazynowany był w zbiornikach metalowych znajdujących się w specjalnie do tego celu wybudowanych budyneczkach zwanych przez pracowników kopulakami. Ich pojemność 250 tys. litrów sama mówi za siebie. Takich zbiorników wytwórnia miała 4 sztuki (oprócz innych tradycyjnych). Budynek zwany kopulakiem ze zbiornikiem na spirytus.

2 Alkohol czyli spirytus był także głównym składnikiem produkcji eteru etylowego, niezbędnego produktu do żelatynizacji nitrocelulozy czyli fizyko-chemicznej przemiany tego surowca w ciasto prochowe. Eter w zasadzie do niedawna używany był także jako środek usypiająco/znieczulający przez medycynę. Od 1924r. (kiedy wybudowano eterownię) produkowano eter techniczny na potrzeby produkcji prochów oraz dla przemysłu farmaceutycznego eter leczniczy. Do pras odwadniających lub na eterownię spirytus dostarczano rurociągami podziemnymi lub na estakadach. Po spełnieniu swojej technologicznej roli poprodukcyjny spirytus kierowany był do tzw. rekuperacji, czyli oczyszczania i wzmocnienia w celu ponownego użycia w produkcji. Budynek eterowni z 1924r. Od początku produkcji prochów i eteru przy codziennym obcowaniu z setkami litrów spirytusu niektórzy pracownicy nie mogli się oprzeć pokusie picia. Spirytus w czystej postaci pili w pracy i wynosili poza wytwórnię dla tych samych celów. Nie pomagały zakazy, nakazy, zwolnienia z pracy, sankcje finansowe, a nawet zagrożenie karą śmierci w okresie wojny. Państwowa Wytwórnia Prochów i Materiałów Kruszących w Zagożdżonie i jej prawny następca Państwowa Wytwórnia Prochów w Pionkach w obawie o bezpieczeństwo (wiadomo, co może człowiek po alkoholu) ostro traktowały przypadki pijaństwa w pracy. Pracownik u którego stwierdzono stan spożycia podczas pracy za pierwszym razem otrzymywał surową karę pieniężną. Po wypłatę musiał zgłosić się do specjalnej kasy zbudowanej z drewna w kształcie dużej beczki przy bramie głównej zakładu. Odbierający wynagrodzenie z takiej kasy wystawiony był pod swoisty publiczny pręgierz. Przy kolejnej wpadce za picie w pracy zwalniano bez możliwości powrotu. Była to najcięższa kara dla niego i rodziny, albowiem zarobki w wytwórni prochów były wysokie, a praca w wytwórni nobilitowała w lokalnej społeczności. Takie same sankcje groziły za kradzież i wynoszenie spirytusu poza teren

3 wytwórni. Mniej mi znane są sposoby wynoszenia spirytusu poza teren wytwórni, albowiem nie natknąłem się jakieś spisane dokumenty, wspomnienia o tym niechlubnym procederze przed wojną. Po wybuchu II wojny światowej i szybkim uruchomieniu produkcji prochów Niemcy zdawali sobie sprawę z problemu alkoholowego. Postanowili zatem, aby zapobiec wykradaniu spirytusu wyjść naprzeciw potrzebom pijusów i wprowadzili kartki/bony na alkohol, które pracownicy Pulverfabrik otrzymywali razem z kartkami na żywność. Sprzedaż alkoholu dla Polaków w początkowym okresie była mocno ograniczona. Domowa produkcja tzw. bimbru zagrożona była więzieniem, a nawet karą śmierci. Niemcy wydawali bony o nominałach ½ litra i 1 litr. Bony na alkohol wydawane w wytwórni - początek 1940r. (awers) (fot. autora) Bony (rewers) jeszcze ze skrótem PWP, ale już ze swastyką. (fot. autora) Niemcy zdecydowali się na wydawanie alkoholu pracownikom wytwórni z dwóch powodów: - ze względów bezpieczeństwa (przede wszystkim dla siebie) z uwagi na możliwość strat w produkcji i parku maszynowym (w razie pożaru/wybuchu jaki mogli spowodować pijący w pracy pracownicy),

4 - ideologicznego nakazu Hitlera mającego na celu eksterminację narodu polskiego, także poprzez rozpijanie ludności. Kobiety otrzymywały ½ litra, mężczyźni natomiast 1 litr 40% alkoholu co dwa tygodnie. Ciekawostką jest warunek (zaznaczony na bonach) odbierania alkoholu w wyznaczonych punktach do własnej butelki. Bony na alkohol otrzymywali w Pulverfabrik także Ukraińcy tzw. Werkschutze, uzbrojeni wartownicy zajmujący się pilnowaniem zakładu oraz Żydów z przymusowego obozu pracy ( r.) na terenie wytwórni. Oni otrzymywali podwójną ilość przydziałowego alkoholu. Niemcy tolerowali podchmielonych Ukraińców, albowiem znieczuleni alkoholem odwalali za nich brudną robotę w katowaniu Żydów i odnoszeniu się do polskich robotników. Oczywiście Żydzi mieli całkowity zakaz spożywania alkoholu, a stwierdzone przypadki spożycia alkoholu w pracy, czy poza nią kończyły się ciężkim pobiciem i zazwyczaj śmiercią. Żydzi skoszarowani w obozie pracy na terenie wytwórni, wykonywali najcięższe i najbardziej niebezpieczne prace w fabryce. Podkradali więc często spirytus z konieczności do dezynfekcji ran i urazów, mimo obawy o własne życie. Niemieckie zakazy, surowe kary, nawet groźba śmierci nie wyeliminowała zjawiska kradzieży i wynoszenia alkoholu poza teren wytwórni przez pracowników Pulverfabrik. Świadczą o tym dokumenty jakie zostały po Niemcach oraz opowieści pracowników i mieszkańców Pionek, którzy przeżyli okres okupacji. Alkohol w okresie okupacji spełniał podobnie jak tytoń, rolę towaru wymiennego. Można było otrzymać np. na wsi (niektórzy rolnicy obawiali się produkować bimber) za spirytus niezbędne do życia płody rolne. Problem alkoholowy picie i wynoszenie spirytusu w Pulverfabrik trwał, aż do ewakuacji fabryki przez Niemców pod koniec 1944r. Po wyzwoleniu Pionek w styczniu 1945r. podjęto próbę uruchomienia wytwórni. Dopiero jednak w 1946r. po sprowadzeniu z Gloven wywiezionych przez Niemców podstawowych maszyn/urządzeń do produkcji prochów oraz uruchomieniu ich produkcji, problem alkoholowy powrócił i utrwalił się na cały okres PRL-u. Przez pierwsze dwa dziesięciolecia władza ludowa, która dawała nakazy pracy i za uchylanie się od pracy wsadzała czasem do więzienia, zdawała sobie sprawę, że straszenie zwolnieniem z pracy za picie czy kradzież alkoholu byłoby co najmniej śmieszne. Wymyśliła zatem i wprowadzała w życie inne metody radzenia sobie z problemem. Piciu w pracy miał zapobiegać kolektyw partyjny i robotniczy, który na naradach produkcyjnych, zebraniach ciągle nawoływał do trzeźwości i wstrzemięźliwości. Niewiele jednak pomogły hasła ubrane w polityczne aspekty. Pracownicy permanentnie wynosili spirytus poza zakład. Najwięcej alkoholu wędrowało poza druty jak mawiano, pod koniec lat siedemdziesiątych i w latach osiemdziesiątych z uwagi na kryzys ekonomiczny i racjonowanie żywności oraz alkoholu. Nomen omen wprowadzono wówczas także kartki (jak za Hitlera) rozprowadzane głównie poprzez zakłady pracy. Specjaliści od wynoszenia spirytusu z Pronitu czasem robili to w sposób zorganizowany. Pod koniec lat siedemdziesiątych zorganizowana grupa przestępcza (jak można przeczytać w dokumentach prokuratorskich z tamtych lat) złożona z pracowników Zakładu Transportu (kierowcy samochodów i pracownicy kolei zakładowej) została oskarżona o kradzież spirytusu wywożonego na dużą skalę. Zapadły nawet wyroki więzienia. Tajemnicą poliszynela w latach osiemdziesiątych w Pionkach było (szczególnie od sierpnia 1981 r. po

5 wprowadzeniu kartek na alkohol i zakazie picia alkoholu do godz. 13,00), że w niektórych miejscach (domach) można było kupić alkohol pochodzący z Pronitu. Niektórzy mieszkańcy miasta (niekoniecznie pracownicy zakładu) nawet nie ukrywali, że uroczystości rodzinne typu wesele, chrzciny etc. z braku możliwości zakupu dostatecznej ilości alkoholu w sklepach, urządzali z udziałem spirytusu zakładowego. ORMO i milicja ciągle robiła nagonki w mieście i okolicy na miejsca w których sprzedawano alkohol pochodzenia zakładowego. Przyłapanym rekwirowano alkohol (wypijany potem niejednokrotnie przez funkcjonariuszy, nie robiących wśród znajomych z tego tajemnicy) i kierowano do kolegiów, które orzekały kary pieniężne. Najwięcej jednak było indywidualnych przypadków spożywania spirytusu w pracy i wynoszenia niewielkich ilości poza bramę. W zakładzie jak niektóre biura, laboratoria używające spirytusu miały nawet opracowane recepturki nalewek. Wykorzystywano do tego celu jabłka, wiśnie, jeżyny czy pigwy rosnące na terenie zakładu. Korzystano z tych nalewek w czasie pracy. Zazwyczaj z zachowaniem umiaru, ale nie zawsze się to udawało. Zdarzyło się nie raz, że ktoś przeholował i przechowywano go w zamkniętym pomieszczeniu biura czy szatni do następnego dnia, aby nie musiał przechodzić przez bramę w stanie po wyraźnym spożyciu. Informacje o takich przypadkach krążyły pokątnie wśród pracowników wzbudzając jednak nie potępienie, a rozbawienie. Korzystano także z nalewek i rozcieńczonego spirytusu także przy zakładowych uroczystościach np. Dzień Chemika, po pochodzie 1-majowym, czy z okazji Dnia Kobiet. W tych imprezach, libacjach uczestniczyli także często pracownicy nadzoru. Codziennie natomiast straż przemysłowa podczas pracy sprawdzała pracowników na wyczucie, po ich zachowaniu lub zapachu (nie było alkomatów). W przypadku sporu co do stanu trzeźwości, pracownika kierowano na badanie krwi do przychodni zakładowej. Piszę ciągle o wynoszeniu, a nie o kradzieży celowo. W PRL-u jak głosiła ideologia i władza - cały majątek jest w rękach ludu pracującego miast i wsi. Skoro każdy pracownik czuł się zgodnie z hasłem współwłaścicielem majątku państwowego. Przywłaszczając sobie spirytus, płyty gramofonowe, kleje, sztuczną skórę, a nawet naboje amunicji myśliwskiej wg tej ideologii, nie kradł, a wynosił bo trudno przecież samemu siebie okradać. Nie nazywano rzeczy po imieniu, bo w ten sposób lżej było znosić aspekt moralny takiego postępowania wobec siebie i otoczenia, które akceptowało ten sposób myślenia. Co i ile kto wynosił, zależało czasem po prostu od możliwości. Niezwykle ciekawe były indywidualne sposoby wynoszenia przez pracowników poza teren zakładu (ogrodzenie, bramy) spirytusu. Robili to zarówno mężczyźni jak i kobiety. Wynosili szeregowi robotnicy i pracownicy nadzoru kierownicy oraz mistrzowie. O sposobach i metodach wynoszenia spirytusu opowiedział mi jeden z ostatnich komendantów straży przemysłowej Pronitu, którego wspomnienia udokumentowałem. Najpopularniejszym sposobem (i najczęściej wykrywanym) było wynoszenie w woreczkach foliowych, buteleczkach, fiolkach, menzurkach pod ubraniem, nakryciem głowy, czy w butach z cholewką. Jedna z zatrzymanych pracownic w okresie zimowym, pod obszernym ubraniem miała kilkanaście litrów czystego spirytusu. Była obwieszona po zdjęciu palta na dyżurce jak choinka. Były też bardziej wyrafinowane (trudniejsze do wykrycia) sposoby jak: w ramie rowerowej, pojemniku

6 umieszczonym w bochenku chleba, kance na mleko (z mlekiem i zanurzoną w nim metalową puszką z alkoholem), w baku motocykla. Wynoszący mieli nieraz znajomego w straży, co ułatwiało sprawę. Czasem strażnicy uczestniczyli w procederze, korzystając z darmowego alkoholu. Zdarzały się też sytuacje wprost trudne do wyobrażenia i wykrycia jak np. spławianie woreczków ze spirytusem za druty kanałem ściekowym w kierunku rzeki Zagożdżonki. Jeden z pracowników wkładał do ścieków woreczek będąc w pracy, a inny nie będący na zmianie w pracy, odbierał je na łąkach poza zakładem. Przyłapano kobietę z laboratorium, która wynosiła codziennie przez kilka miesięcy (jak się przyznała) 100 ml spirytusu w miejscu intymnym pod spódnicą, zbierając alkohol na wesele córki. Jeszcze w latach osiemdziesiątych Pronit zatrudniał pracowników z wozami konnymi do celów transportowych. Straż wykryła u właściciela wozu butelkę ze spirytusem w worku z owsem zawieszonym pod końskim pyskiem. Przez cały okres PRL-u znajdowano spirytus wywożony nielegalnie za pomocą zakładowego transportu w różnych przemyślnych skrytkach parowozów, wagonów czy samochodów. Nie odstraszyły od tego procederu wyroki więzienia po wspomnianym wcześniej zbiorowym oskarżeniu o kradzież alkoholu zakładowego. Po 1989 roku, wprowadzeniu wolnego rynku, powszechnej swobody w zakupie alkoholu, w Pronicie problem picia w pracy i kradzieży (nazywając już rzecz po imieniu) spirytusu wcale nie zniknął. Nadal (może już rzadziej i nie na taką skalę) zdarzały się przypadki upijania w pracy i kradzieży spirytusu zakładowego. Jak więc historia uczy, chyba tylko zmiana technologii (eliminacja alkoholu etylowego wysokoprocentowego) w produkcji prochów mogłaby zlikwidować pokusę picia w pracy i kradzieży. Marek Majewski