1. Ustawa o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych

Transkrypt

1 1. Ustawa o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych z dnia 17 grudnia 1998 r. (Dz.U. Nr 162, poz. 1118) Tekst jednolity z dnia 26 sierpnia 2009 r. (Dz.U. Nr 153, poz. 1227) 1 (zm.: Dz.U. 2010, Nr 40, poz. 224, Nr 134, poz. 903, Nr 205, poz. 1365, Nr 238, poz. 1578, Nr 257, poz. 1726; 2011, Nr 75, poz. 398, Nr 149, poz. 887, Nr 168, poz. 1001, Nr 187, poz. 1112, Nr 205, poz. 1203; 2012, poz. 118, poz. 251, poz. 637, poz. 664, poz. 1548; 2013, poz. 240) Dział I. Przepisy ogólne Rozdział 1. Zakres podmiotowy i przedmiotowy ustawy Literatura. Prace ogólne: K. Antonów (red.), M. Bartnicki, B. Suchacki, Ustawa o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. Komentarz, Warszawa 2009; I. Jędrasik-Jankowska, K. Jankowska, Prawo do emerytury. Komentarz do ustaw z orzecznictwem, Warszawa 2011; J. Jończyk, Prawo zabezpieczenia społecznego, Kraków 2001; K. Kolasiński, Modele i funkcje ubezpieczeń społecznych, Toruń 1990; W. Szubert, Ubezpieczenie społeczne. Zarys systemu, Warszawa Literatura do art. 1: K. Antonów, Finansowe aspekty ubezpieczeń społecznych, PiZS 2002, Nr 11; K. Antonów, OFE ubezpieczenie versus oszczędzanie, w: L. Florek, Ł. Pisarczyk (red.) Współczesne problemy prawa pracy i ubezpieczeń społecznych, Warszawa 2011; K. Antonów (red.), M. Bartnicki, B. Suchacki, Ustawa o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecz- 1 Tekst jednolity ogłoszono dnia r. Lach 1

2 Przed Art Ustawa o emeryturach i rentach z Funduszu... nych. Komentarz, Warszawa 2009; R. Babińska, Wzruszalność prawomocnych decyzji rentowych, Warszawa 2007; T. Bińczycka-Majewska, Charakterystyka i zakres świadczeń w systemie ubezpieczenia z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych, PiZS 2003, Nr 5; E. Borowczyk, Organizacja ubezpieczeń społecznych, w: C. Jackowiak (red.), Rozwój ubezpieczeń społecznych w Polsce, Wrocław 1991; B. Gudowska, J. Strusińska-Żukowska, Ustawa o systemie ubezpieczeń społecznych. Komentarz, Warszawa 2011; M. Gersdorf, B. Gudowska (red.), Ustawa o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych. Komentarz, Warszawa 2012; C. Jackowiak, Ochrona praw nabytych w polskim systemie emerytalno-rentowym, PS 1992, Nr 11 12; C. Jackowiak, Oczekiwania i ekspektatywy w ubezpieczeniach społecznych, w: J. Jończyk (red.), Koncepcje i problemy ubezpieczenia społecznego, materiały IV Kolokwium Ubezpieczenia Społecznego, Wrocław 1987; A. Jabłoński, Charakter prawny środków zgromadzonych w otwartym funduszu emerytalnym, w: L. Florek, Ł. Pisarczyk (red.), Współczesne problemy prawa pracy i ubezpieczeń społecznych, Warszawa 2011; I. Jędrasik-Jankowska, Otwarte Fundusze Emerytalne jako element konstrukcyjny systemu emerytalnego, w: L. Florek, Ł. Pisarczyk (red.), Współczesne problemy prawa pracy i ubezpieczeń społecznych, Warszawa 2011; I. Jędrasik-Jankowska, Wymiar emerytury w polskim systemie ubezpieczenia społecznego, w: M. Pierzchalska (red.), Reforma systemu emerytalnego. Założenia, realizacja ustawowa, wdrażanie w życie, Radom 1999; I. Jędrasik-Jankowska, K. Jankowska, Prawo do emerytury. Komentarz do ustaw z orzecznictwem, Warszawa 2011; O. Farhauer, K. Borchardt, Bürgerversicherung eine Reformalternative?, Bonn 2004; J. Jończyk, Nowe prawo emerytalne, PiP 1999, Nr 7; J. Jończyk, Prawo zabezpieczenia społecznego, Kraków 2001; J. Jończyk, ZUS jako instytucja ubezpieczeń społecznych, w: U. Jackowiak, A. Malaka (red.), Problemy ubezpieczeń społecznych. W 70-lecie istnienia Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, Wrocław 2004; U. Kalina-Prasznic, Społeczne zabezpieczenie emerytalne pracowników, Warszawa 2012; U. Kalina-Prasznic, Uwagi o reformowaniu systemu emerytalnego, PiZS 1997, Nr 8; U. Kalina-Prasznic, Uwagi na temat reformy ubezpieczeń społecznych, PiZS 1999, Nr 1; K. Kolasiński, Konstytucyjne prawo do zabezpieczenia społecznego a nowy system ubezpieczeń społecznych, PiP 1999, Nr 5; K. Kolasiński, Modele i funkcje ubezpieczeń społecznych, Toruń 1990; K. Krzeczkowski, Idee przewodnie ubezpieczeń społecznych, Warszawa 1936; D.E. Lach, Kilka uwag na marginesie reformy ubezpieczenia emerytalnego, w: L. Florek, Ł. Pisarczyk (red.), Współczesne problemy prawa pracy i ubezpieczeń społecznych, Warszawa 2011; D.E. Lach, Wszechstronność a specjalizacja kilka uwag o rozdziale ubezpieczenia chorobowego i zdrowotnego, w: B. Wagner, A. Malaka (red.), Ubezpieczenia chorobowe, Iwonicz Zdrój 2010; D.E. Lach, S. Samol, K. Ślebzak, Ustawa o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych. Komentarz, Warszawa 2010; E. Modliński, Ubezpieczenie społeczne czy jakaś nowoczesna forma filantropii, NP 1973, Nr 4; J. Orczyk, M. Żukowski, Formuła wymiaru emerytury przesłanki i skutki na tle porównawczym, w: C. Jackowiak (red.), Problemy ubezpiecze- 2 Lach

3 Rozdział 1. Zakres podmiotowy... Przed Art. 1 nia emerytalno-rentowego. I Krajowa Konferencja Polskiego Stowarzyszenia Ubezpieczenia Społecznego, Poznań, maj Warszawa 1987; R. Pacud, Elementy publiczno- i prywatnoprawne OFE. Potrzeba rekonstrukcji, w: L. Florek, Ł. Pisarczyk (red.), Współczesne problemy prawa pracy i ubezpieczeń społecznych, Warszawa 2011; R. Pacud, Oczekiwanie prawne na emeryturę dożywotnią (ekspektatywa), Bydgoszcz Katowice 2006; W. Piotrowski, Niektóre aspekty prawne reformowania systemu emerytalnego, RPEiS 1999, Nr 1; M. Rutkowski, Median voter ma głos, Gazeta Bankowa, lutego 2007; W. Sanetra, O założeniach nowego systemu świadczeń z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych, PiZS 2003, Nr 3; W. Szubert, Ubezpieczenie społeczne. Zarys systemu, Warszawa 1987; H. Szurgacz, Zagadnienie przekazywania przez państwo zadań w zakresie zabezpieczenia społecznego podmiotom niepublicznym, w: H. Szurgacz (red.), Konstytucyjne problemy prawa pracy i zabezpieczenia społecznego. Referaty na XV Zjazd Katedr i Zakładów Prawa Pracy i Ubezpieczeń Społecznych, Wrocław r., Wrocław 2005; H. Szurgacz, M. Zagrosik, Zakład Ubezpieczeń Społecznych w administracji socjalnej w Polsce, w: U. Jackowiak, A. Malaka (red.), Problemy ubezpieczeń społecznych. W 70-lecie istnienia Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, Wrocław 2004; K. Ślebzak, Konstytucyjne aspekty funkcjonowania drugiego filara ubezpieczenia emerytalnego, w: L. Florek, Ł. Pisarczyk (red.), Współczesne problemy prawa pracy i ubezpieczeń społecznych, Warszawa 2011; K. Ślebzak, Ochrona emerytalnych praw nabytych, Warszawa 2009; B. Wagner, Kapitałowy segment zreformowanego systemu emerytalnego, w: L. Florek, Ł. Pisarczyk (red.), Współczesne problemy prawa pracy i ubezpieczeń społecznych, Warszawa 2011; J. Wratny, Organizacja ubezpieczeń społecznych, w: C. Jackowiak (red.), Rozwój ubezpieczeń społecznych w Polsce, Wrocław 1991; F. Zacher, Zur Anatomie des Sozialrechtes, Die Sozialgerichtsbarkeit 1982, Heft 9; T. Zieliński, Idea wzajemności w socjalistycznym modelu ubezpieczeń społecznych, PiP 1981, Nr 2; T. Zieliński, Nowe emerytury samoubezpieczenie na starość, w: T. Bińczycka-Majewska (red.), Konstrukcje prawa emerytalnego, Kraków 2004; T. Zieliński, Ochrona praw nabytych zasada państwa prawnego, PiP 1992, Nr 3; T. Zieliński, Ubezpieczenia społeczne pracowników. Zarys systemu prawnego część ogólna, Warszawa Kraków Literatura do art. 2: K. Antonów (red.), M. Bartnicki, B. Suchacki, Ustawa o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. Komentarz, Warszawa 2009; R. Babińska, Wzruszalność prawomocnych decyzji rentowych, Warszawa 2007; C. Jackowiak, Ochrona praw nabytych w polskim systemie emerytalno-rentowym, PS 1992, Nr 11 12; C. Jackowiak, Oczekiwania i ekspektatywy w ubezpieczeniach społecznych, w: J. Jończyk (red.), Koncepcje i problemy ubezpieczenia społecznego, materiały IV Kolokwium Ubezpieczenia Społecznego, Wrocław 1987; I. Jędrasik-Jankowska, K. Jankowska, Prawo do emerytury. Komentarz do ustaw z orzecznictwem, Warszawa 2011; E. Modliński, Ubezpieczenie społeczne czy jakaś nowoczesna forma filantropii, NP 1973, Nr 4; R. Pacud, Oczekiwanie prawne na emeryturę dożywotnią (ekspektatywa), Bydgoszcz Katowice 2006; W. Szubert, Ubezpieczenie społeczne. Zarys systemu, Warszawa 1987; K. Ślebzak, Ochrona emerytalnych praw na- Lach 3

4 Przed Art Ustawa o emeryturach i rentach z Funduszu... bytych, Warszawa 2009; T. Zieliński, Idea wzajemności w socjalistycznym modelu ubezpieczeń społecznych, PiP 1981, Nr 2; T. Zieliński, Ochrona praw nabytych zasada państwa prawnego, PiP 1992, Nr 3; T. Zieliński, Ubezpieczenia społeczne pracowników. Zarys systemu prawnego część ogólna, Warszawa Kraków Literatura do art. 3: K. Antonów (red.), M. Bartnicki, B. Suchacki, Ustawa o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. Komentarz, Warszawa 2009; T. Bińczycka-Majewska, Wybrane zagadnienia prawa do renty rodzinnej, w: J. Stelina, A. Wypych-Żywicka (red.), Człowiek, obywatel, pracownik. Studia z zakresu prawa. Księga Jubileuszowa poświęcona Profesor Urszuli Jackowiak, GSP 2007, t. XVII; D. Ciszewska, Charakter prawny dodatku pielęgnacyjnego, PiZS 2004, Nr 10; E. Grabowski, Ubezpieczenia społeczne w państwach współczesnych, Warszawa 1911; I. Jędrasik-Jankowska, Nierozwiązanie stosunku pracy jako przyczyna zawieszenia prawa do emerytury, PiZS 2011, Nr 9; I. Jędrasik-Jankowska, Pojęcia i konstrukcje prawne ubezpieczenia społecznego, Warszawa 2007; I. Jędrasik-Jankowska, Prawo do emerytury i rent z ubezpieczenia społecznego, Warszawa 1992; I. Jędrasik-Jankowska, Treść ryzyka ubezpieczeniowego, w: T. Bińczycka-Majewska (red.), Konstrukcje prawa emerytalnego, Kraków 2004; I. Jędrasik-Jankowska, Wymiar emerytury w polskim systemie ubezpieczenia społecznego, w: M. Pierzchalska (red.), Reforma systemu emerytalnego. Założenia, realizacja ustawowa, wdrażanie w życie, Radom 1999; J. Jończyk, Prawo zabezpieczenia społecznego, Kraków 2001; D.E. Lach, Kilka uwag na marginesie reformy ubezpieczenia emerytalnego, w: L. Florek, Ł. Pisarczyk (red.), Współczesne problemy prawa pracy i ubezpieczeń społecznych, Warszawa 2011; J. Orczyk, M. Żukowski, Formuła wymiaru emerytury przesłanki i skutki na tle porównawczym, w: C. Jackowiak (red.), Problemy ubezpieczenia emerytalno-rentowego. I Krajowa Konferencja Polskiego Stowarzyszenia Ubezpieczenia Społecznego, Poznań, maj 1987, Warszawa 1987; K. Ślebzak, Glosa do wyr. SN z r., II UKN 479/00, OSP 2003, Nr 11, poz. 149; K. Ślebzak, Niektóre uwagi na tle zmian w prawie emerytalnym wprowadzonych ustawą z r., PiZS 2012, Nr 7; A. Wypych-Żywicka, Renta rodzinna z ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. Zagadnienia materialnoprawne, Gdańsk 2006; T. Zieliński, Ubezpieczenia społeczne pracowników. Zarys systemu prawnego część ogólna, Warszawa Kraków 1994; T. Żyliński, Renta rodzinna, w: J. Jończyk (red.), Ubezpieczenie społeczne rodziny. Materiały II Kolokwium Ubezpieczenia Społecznego, Wrocław Literatura do art. 4: K. Antonów (red.), M. Bartnicki, B. Suchacki, Ustawa o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. Komentarz, Warszawa 2009; I. Jędrasik-Jankowska, Ubezpieczenie społeczne. Część ogólna, Warszawa 2003; J. Jończyk, Prawo zabezpieczenia społecznego, Kraków Lach

5 Rozdział 1. Zakres podmiotowy... Art. 1 Art. 1. [Zakres przedmiotowy] 1. Ustawa określa: 1) warunki nabywania prawa do świadczeń pieniężnych z ubezpieczeń emerytalnego i rentowych; 2) zasady ustalania wysokości świadczeń; 3) zasady i tryb przyznawania oraz wypłaty świadczeń (uchylone) 4. Warunki nabywania prawa do świadczeń pieniężnych przysługujących z ubezpieczenia z tytułu wypadku przy pracy lub choroby zawodowej oraz wysokość tych świadczeń określają odrębne przepisy. Spis treści Nb I. Uwagi wprowadzające A. Historyczny rozwój ubezpieczeń: emerytalnego i rentowego B. Trzy filary zabezpieczenia społecznego na starość a metoda finansowania i ustalania wysokości świadczeń emerytalnych C. Powszechność systemu emerytalnego II. Przedmiot ustawy A. Warunki nabywania prawa do świadczeń pieniężnych z ubezpieczeń emerytalnego i rentowego Problematyka nabywania i nabycia prawa do świadczeń pieniężnych z ubezpieczeń emerytalnego i rentowego B. Ustawowa regulacja dotycząca warunków nabywania prawa do świadczeń Zasady ustalania wysokości świadczeń Zasady i tryb przyznawania oraz wypłaty świadczeń III. Odesłanie do ustawy wypadkowej I. Uwagi wprowadzające A. Historyczny rozwój ubezpieczeń: emerytalnego i rentowego 1. Omawiając problematykę ubezpieczeń emerytalnego i rentowego, 1 należy tytułem wprowadzenia zwrócić pokrótce uwagę na kilka zagadnień ogólnych dotyczących historii tej formy zabezpieczenia społecznego (co, mimo znaczących różnic, wiąże się z ich łącznym traktowaniem, jak choćby w EmRentyFUSU), kwestii ryzyka socjalnego objętego ochroną aktualizującego obowiązek ubezpieczyciela (ZUS) i ewentualnie Lach 5

6 Art Ustawa o emeryturach i rentach z Funduszu... innych podmiotów (zakłady emerytalne) spełnienia (wypłaty) świadczeń objętych ustawową gwarancją oraz aktualnych rozwiązań organizacyjno- -finansowych (dotyczących przede wszystkim filarów ubezpieczenia emerytalnego) Odnosząc się do rozwoju historycznego ubezpieczeń emerytalnego i rentowego, trzeba zauważyć, że przypadki chorób, inwalidztwa, starości czy śmierci żywiciela rodziny występowały zawsze i powodowały potrzeby wymagające zaspokojenia, a pierwsze rozwiązania prawne dotyczące tych kwestii powstawały już w starożytności i w średniowieczu. T. Zieliński wskazywał w tym kontekście, że ochrona ubezpieczeniowa w dzisiejszym rozumieniu tego słowa nie miała w owych czasach społeczno-gospodarczego uzasadnienia. Zróżnicowane struktury feudalne wiejskie i cechowe a także rodzinne, w których ludzie starzy, niedołężni i chorzy znajdowali naturalną pomoc i oparcie, okazały się jednak niewystarczające w obliczu przemian gospodarczo-społecznych będących pokłosiem rewolucji przemysłowej i jej skutków industrializacji, urbanizacji i wyodrębniania się licznej grupy robotników pracowników najemnych narażonych we wzmożonym stopniu na ryzyko utraty zdrowia i sprawności do pracy, a równocześnie opierających swój byt na możności wynajmowania pracy w zamian za płacę roboczą (por. T. Zieliński, Ubezpieczenia, s ; także W. Szubert, Ubezpieczenie, s. 9) W świecie nowożytnym poszukiwanie rozwiązań zabezpieczających byt jednostki w sytuacji wystąpienia niekorzystnych zdarzeń losowych wpływających na zdolność do zarobkowania rozpoczęło tzw. okres utopijny, nawiązujący do koncepcji solidarności społecznej i samopomocy zbiorowej (w opozycji do samopomocy indywidualnej). Jako główne idee przewodnie wskazywano przymus ubezpieczenia, samorządność i samowystarczalność kas (D. Defoe). Ważnym uzupełnieniem tych założeń była teza J.Ch. Simonde de Sismondiego, zgodnie z którą praca musi zabezpieczać pracującego człowieka przed ryzykiem niedostatku w przyszłości, gdy z powodu zdarzeń losowych nie będzie mógł wykonywać pracy zarobkowej, a ciężar troszczenia się o pracowników, których zarobki nie wystarczają na zgromadzenie oszczędności na czas nieuchronnej bezczynności zawodowej, powinni ponosić przedsiębiorcy, ponieważ to im przypadają korzyści z nieopłaconej częściowo pracy robotników idea gwarancji zawodowej (por. T. Zieliński, Ubezpieczenia, s ; także K. Krzeczkowski, Idee, s. 32 i n. oraz s. 62 i n.) Idea gwarancji zawodowej miała zasadnicze znaczenie, gdyż główną wadą XIX-wiecznych instytucji prawnych, takich jak cywilnoprawna umowa ubezpieczenia, kasy pomocy prowadzone na zasadzie wzajemności (tzw. friendly societies), kasy pozostające w gestii związków zawodowych, a także tzw. ubezpieczenie ludowe, była dobrowolność udziału, na skutek 6 Lach

7 Rozdział 1. Zakres podmiotowy... Art. 1 czego skupiały one jedynie zamożniejsze kręgi pracowników, których stać było na to, żeby do nich przystąpić i opłacać regularnie należne składki. Nie sięgały natomiast do osób najbardziej potrzebujących zorganizowanej pomocy oraz nie stwarzały powszechnych gwarancji na wypadek niemożności zarobkowania (por. W. Szubert, Ubezpieczenie, s ). 5. Na tym tle należy oceniać wprowadzenie w Niemczech pod koniec 5 XIX w. wieloma aktami prawnymi instytucji ubezpieczenia społecznego, w tym także ubezpieczenia emerytalnego (1889 r.). Ubezpieczenie to od początku obejmowało zarówno ryzyko inwalidztwa pozawypadkowego, jak i starości oraz śmierci, było zatem używając aktualnej terminologii ubezpieczeniem emerytalno-rentowym. T. Zieliński stwierdzał, że miało to, w stosunku do wcześniejszych działań (np. koncepcja państwowo- -zaopatrzeniowej ochrony obywateli w krytycznych sytuacjach życiowych przewidziana w pruskim Landrechcie z 1794 r.), znaczenie przełomowe. Wynikało ono z zerwania z ideą niemieszania się państwa w sferę stanowiącą dotąd domenę prawa prywatnego i wzruszeniem zasady kompensowania ryzyka życiowego za pomocą samopomocy indywidualnej (por. T. Zieliński, Ubezpieczenia, s ). 6. Odnosząc się do rozwiązań bismarckowskich i podkreślając przy- 6 mus ubezpieczenia i wynikającą z niego jego powszechność, W. Szubert zwracał także uwagę na autonomię finansową poszczególnych rodzajów ubezpieczeń. Zaznaczał, że w odniesieniu do ubezpieczenia emerytalno- -rentowego występowała ścisła zależność uprawnień świadczeniowych od opłacania składek. Jak wskazuje cytowany autor, warunkiem nabycia prawa do renty inwalidzkiej i starczej było bowiem wykazanie się tzw. okresem wyczekiwania wynoszącym określoną liczbę tygodni składkowych (w pierwszym przypadku 200, a w drugim 1200). Wymóg ten, przy ówczesnym systemie ewidencyjnym, polegającym na wklejaniu co tydzień odpowiednich znaczków do tzw. kart kwitowych, był równoznaczny z uzależnieniem prawa do świadczeń od faktycznego uiszczenia należnych składek za danego ubezpieczonego (por. W. Szubert, Ubezpieczenie, s. 17). Rozwiązanie to przyjęto także w odniesieniu do polskiego ubezpieczenia emerytalnego obowiązującego w 20-leciu międzywojennym, w którym uprawnienia do rent inwalidzkich i starczych były uzależnione od przebycia w ubezpieczeniu określonej liczby tygodni czy miesięcy składkowych, z tym że zaliczano do nich okresy, za które składki zostały wymierzone, choćby nie zostały faktycznie ściągnięte, co było równoznaczne z przejęciem przez instytucje ubezpieczeniowe ryzyka niewypłacalności pracodawców obowiązanych do opłacania składek (por. W. Szubert, Ubezpieczenie, s. 18). 7. Technika ubezpieczeniowa, nawiązująca w przyjętych rozwiąza- 7 niach do istniejących ubezpieczeń gospodarczych (pojęcie ryzyka, składki, Lach 7

8 Art Ustawa o emeryturach i rentach z Funduszu... wspólnoty ubezpieczeniowej, odpowiedzialności ubezpieczyciela itd.) z pewnymi oczywistymi korektami wynikającymi z przyjętego określenia tych ubezpieczeń mianem społecznego (zasada solidarności społecznej i wynikające z niej m.in. bezskładkowe współubezpieczenie członków rodziny, abstrahowanie od indywidualnego stopnia ryzyka, przymus ubezpieczeniowy itd.) nawiązywała do epoki liberalnej i określonej roli władzy publicznej. Jak celnie sformułował to K. Kolasiński, państwo ograniczyło się do stworzenia ram prawnych i nałożenia przymusu ubezpieczeniowego na określone podmioty, a następnie zdystansowało się od realizacji ubezpieczeń, zastrzegając sobie jednak kompetencje kontrolne i nadzorcze (K. Kolasiński, Modele, s. 135) Należy jednak wskazać, że model bismarckowski, jakkolwiek upowszechniony wkrótce w większości krajów Europy, nie był jedyną formułą zabezpieczenia ludzi przed ryzykami życiowymi. W Danii w 1891 r. wprowadzono rentę na starość, która stanowiła świadczenie innego typu niż ubezpieczeniowe. Wypłacana była z funduszy publicznych, a prawo do niej nabywał każdy, kto osiągnął określony wiek po okresie użytecznej działalności. T. Zieliński stwierdzał, że było to zatem świadczenie typu zaopatrzeniowego (por. T. Zieliński, Ubezpieczenia, s. 38) Wielki kryzys gospodarczy lat 30 XX w. miał dla omawianej problematyki istotne znaczenie. Z jednej strony zaowocował wieloma niekorzystnymi z punktu widzenia pracowników zmianami dotyczącymi istniejących ubezpieczeń społecznych, których koszty postrzegane były jako jedna z przyczyn problemów gospodarczych (tzw. okres rewizjonistyczny). Z drugiej strony natomiast wywołał daleko idące zmiany dotyczące koncepcji zabezpieczenia społecznego. Początków procesu przemian szukać można w założeniach programu New Deal prezydenta F.D. Roosevelta oraz teoriach J.M. Keynesa, które stały się podstawą opracowania przez W.H. Beverdige a Raportu uznawanego za istotny krok w rozwoju ideologii państwa opiekuńczego (dobrobytu, welfare state). Umocnieniu doktryny państwa opiekuńczego sprzyjała niewątpliwie także koncepcja humanizmu integralnego, podkreślająca w reakcji na grozę II wojny światowej godność osoby ludzkiej, z czym wiązało się definiowanie i statuowanie systemu wolności i praw człowieka, także socjalnych (por. T. Zieliński, Ubezpieczenia, s ) Także w państwach tzw. realnego socjalizmu po drugiej wojnie światowej sytuacja uległa zmianie. Doszło, jak to ujął H. Szurgacz, do zawłaszczania przez państwo obszarów, na których wcześniej działały podmioty niepaństwowe (H. Szurgacz, Zagadnienie, s. 127). Przemiany społeczno-gospodarcze doprowadziły do upaństwowienia systemu ubezpieczeń społecznych, a w odniesieniu do ryzyka starości, powołania instytucji zaopatrzenia emerytalnego, nawiązującego do kryterium stażu 8 Lach

9 Rozdział 1. Zakres podmiotowy... Art. 1 pracy jako swoistej zasługi (emeritus) obywatela-pracownika wobec państwa-pracodawcy. Technika zaopatrzeniowa stanowiła znaczącą zmianę w stosunku do metody ubezpieczeniowej, przede wszystkim poszerzając zakres podmiotowy systemów świadczeniowych przez ich upowszechnienie i rezygnację ze składek na rzecz budżetowego finansowania świadczeń oraz wprowadzając odpowiedzialność władzy publicznej za spełnienie gwarantowanych świadczeń (por. T. Zieliński, Ubezpieczenia, s , 48 50). 11. W powojennej Polsce system ubezpieczeń społecznych, ukształ- 11 towany przede wszystkim UbezpSpołU1933, podlegał daleko idącym zmianom. W pierwszej kolejności zlikwidowano odrębności systemów emerytalnych państwowych funkcjonariuszy cywilnych oraz uprzywilejowanie pracowników umysłowych w stosunku do fizycznych (lata ), a DekrPZE z 1954 r. wprowadzono powszechne zaopatrzenie emerytalne pracowników i ich rodzin. Dekret ten zastąpiły następnie ustawy o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin (z 1968 i 1982 r.). Ubezpieczeniami obejmowano sukcesywnie także pozapracownicze grupy ludności: rzemieślników od 1965 r., członków rolniczych spółdzielni produkcyjnych od 1972 r., duchownych od 1972 i 1989 r., twórców i ich rodziny od 1974 r., agentów i zleceniobiorców wykonujących prace na rzecz jednostek gospodarki uspołecznionej od 1975 r., rolników indywidualnych od 1977 r. (por. T. Zieliński, Ubezpieczenia, s ). 12. Z finansowego punktu widzenia najistotniejszą zmianą było zerwanie 12 z autonomią finansową ubezpieczeń i włączenie funduszy ubezpieczeniowych do budżetu państwa. Gdy chodzi o organizację systemu, to w 1950 r. zlikwidowano ubezpieczalnie społeczne, przekazując ich zadania i kompetencje ZUS, który zresztą zlikwidowano już w 1955 r., przekazując wykonawstwo ubezpieczeń związkom zawodowym. W 1960 r. ZUS został reaktywowany. Kolejnym znaczącym wydarzeniem w historii Zakładu, które do dziś kształtuje postrzeganie ZUS nie tylko w opinii publicznej, lecz także przez podmioty stosujące prawo, było nadanie mu w 1986 r. statusu centralnego organu administracji państwowej. Wprawdzie od r. w SysUbSpołU zmieniono ten stan rzeczy, stanowiąc w art. 66 ust. 1, że Zakład jest państwową jednostką organizacyjną i ma osobowość prawną, nie ma już natomiast przymiotu organu administracji państwowej, nadal jednak dość powszechnie ZUS traktowany jest jak część administracji rządowej realizująca zadania z zakresu tzw. administracji świadczącej. Tymczasem, choć oczywiście z zastrzeżeniem wielu odmienności wynikających z ewolucji modelu ubezpieczeniowego i nowych warunków społeczno-gospodarczych, można raczej zauważyć, że historia zatoczyła koło i po latach burzliwego rozwoju ZUS powrócił do swojej roli określonej już w ustawie scaleniowej instytucji ubezpiecze- Lach 9

10 Art Ustawa o emeryturach i rentach z Funduszu... niowej, zarządcy systemu ubezpieczeń społecznych. Zakład wykonuje swe własne zadania, określone w SysUbSpołU i innych aktach prawnych, które nie są zadaniami władzy publicznej. Z tego powodu źródłem uprawnień świadczeniobiorców mogą być wyłącznie przepisy prawa zabezpieczenia społecznego (interpretowane ściśle, z wyłączeniem uznaniowości), a prawo do zabezpieczenia społecznego statuowane w art. 67 Konstytucji RP ma jedynie charakter normy programowej, w szczególności zaś nie stanowi podstawy dla konstruowania przez obywateli/rezydentów publicznego prawa podmiotowego i występowania z żądaniem udzielenia świadczeń z zakresu ubezpieczeń społecznych w stosunku do organów państwa lub samorządu (szerzej na ten temat por. J. Jończyk, ZUS; J. Jończyk, H. Szurgacz, M. Zagrosik, Zakład; J. Jończyk, E. Borowczyk, Organizacja; por. także T. Zieliński, Ubezpieczenia, s oraz D.E. Lach, w: B. Gudowska, J. Strusińska-Żukowska, Ustawa, art. 66, Nb 1 2) Reformą w 1999 r. wprowadzono nowy kształt prawny systemu ubezpieczeń społecznych, w tym w szczególności ubezpieczenia emerytalnego, przy czym w literaturze zgłaszano wiele krytycznych uwag dotyczących kontrowersyjnych rozwiązań finansowych i założeń nowego modelu ubezpieczenia emerytalnego (por. T. Zieliński, Nowe, s. 15 i n.; J. Jończyk, Nowe, s. 35; U. Kalina-Prasznic, Uwagi; W. Piotrowski, Niektóre; K. Kolasiński, Konstytucyjne). B. Trzy filary zabezpieczenia społecznego na starość a metoda finansowania i ustalania wysokości świadczeń emerytalnych Jednym z najbardziej kontrowersyjnych elementów reformy ubezpieczenia emerytalnego z 1999 r. było wprowadzenie trójfilarowości zabezpieczenia społecznego na starość. W największym skrócie rzecz ujmując, oznaczało to, że poza tradycyjnym, organizowanym przez ZUS systemem repartycyjnym, ubezpieczeni objęci zostali (urodzeni po r. obligatoryjnie, a po r., lecz przed r. dobrowolnie) organizowanym przez Otwarte Fundusze Emerytalne (pozostające w zarządzie Powszechnych Towarzystw Emerytalnych) filarem kapitałowym. Uzupełniająco przewidziano jako trzeci filar możliwość uczestnictwa w programach emerytalnych oferowanych przez pracodawców lub rozmaite inne formy zapobiegliwości własnej Szersze omówienie tej problematyki, także na tle ewolucji systemów emerytalnych na świecie i w Polsce por. U. Kalina-Prasznic, Społeczne oraz: I. Jędrasik-Jankowska, Otwarte; B. Wagner, Kapitałowy; K. Ślebzak, Konstytucyjne; R. Pacud, Elementy; K. Antonów, OFE; A. Jabłoński, Charakter [wszystkie te opracowania w: L. Florek, Ł. Pisarczyk (red.), Współczesne]; por także I. Jędrasik-Jankowska, Pojęcia, s. 203 i n.; K. Ślebzak, Próba; K. Antonów, Otwarte; K. Antonów, Finansowe; jak rów- 10 Lach

11 Rozdział 1. Zakres podmiotowy... Art. 1 nież: T. Zieliński, Nowe; T. Bińczycka-Majewska, Konstrukcja; K. Ślebzak, Prawo; M. Szczepańska-Bębenek, Świadczenia [wszystkie te opracowania w: T. Bińczycka-Majewska (red.), Konstrukcje]. 3. Jedynie na marginesie należy zaznaczyć, że kapitałowo finansowane 16 ubezpieczenie emerytalne zostało wprowadzone w Polsce już w 20-leciu międzywojennym. Stosowne regulacje dla pracowników umysłowych pojawiły się w czasie pomyślnej koniunktury i gospodarczego wzrostu (1927 r.), przy czym gromadzenie znacznego w owym czasie i w polskich warunkach kapitału składkowego służyło przez inwestowanie składek wsparciu etatystycznej polityki gospodarczej rządu. Ten sam cel przyświecał ustawodawcy, gdy UbezpSpołU1933 ustanowił również oparte na kapitałowym finansowaniu świadczeń emerytalne ubezpieczenie robotników (por. J. Jończyk, Prawo, s ). 4. Przyjęcie u progu XXI w. kapitałowego systemu pokrycia części 17 przyszłych świadczeń miało służyć przede wszystkim uodpornieniu systemu na niekorzystne, a prognozowane przemiany demograficzne. Warto jednak pamiętać, że twórcom reformy 1999 r. przyświecały podobnie jak ustawodawcy międzywojennemu także inne, makroekonomiczne cele. Środki gromadzone w ramach OFE, a inwestowane w obligacje Skarbu Państwa oraz akcje, miały m.in. ożywić rynek kapitałowy i stymulować wzrost gospodarczy (por. K. Antonów, Finansowe, s. 3; T. Zieliński, Nowe, s. 26; S. Golinowska, O reformie; D.E. Lach, Kilka, s. 396). Z drugiej strony podkreślano, że nie bez znaczenia jest także przechowywanie tak pozyskiwanych środków w sposób uniemożliwiający ich wypożyczenie przez władzę publiczną, co ma znaczenie zwłaszcza w dobie kryzysu gospodarczego i deficytu finansów publicznych (por. T. Bińczycka-Majewska, Konstrukcja, s. 37; K. Ślebzak, Prawo, s. 130). 5. W tym kontekście należy pokrótce wskazać na zalety i wady roz- 18 wiązań przyjętych w ramach pierwszego i drugiego filara. Finansowanie repartycyjne, najkrócej rzecz ujmując, polega na finansowaniu emerytur z bieżących wpływów ze składek (w ramach tzw. umowy międzypokoleniowej), natomiast w ramach filaru kapitałowego ubezpieczeni gromadzą środki na indywidualnych kontach, a wysokość przyszłych świadczeń uzależniona jest od zebranych składek (oraz skuteczności zarządzania nimi przez OFE) tzw. transfer intertemporalny (por. K. Antonów, Finansowe, s. 2 i n.; K. Ślebzak, Prawo, s. 130). 6. Podstawą systemu repartycyjnego jest funkcjonowanie w ramach 19 gospodarki narodowej wystarczającej liczby osób w wieku produkcyjnym, które opłacając składki, pokrywają bieżące koszty funkcjonowania systemu, w tym przede wszystkim aktualnie wypłacanych świadczeń. Środki finansowe otrzymywane w takim systemie są pochodną wynagrodzeń, nie tyle aktualnych emerytów, ile przede wszystkim aktualnych zatrudnionych, Lach 11