HANDEL LEWANTYNSKI W ŻYCIU POLSKI W PÓŹNYM ŚREDNIOWIECZU IW POCZĄTKACH CZASÓW NOWOŻYTNYCH

Transkrypt

1 HANDEL LEWANTYNSKI W ŻYCIU POLSKI W PÓŹNYM ŚREDNIOWIECZU IW POCZĄTKACH CZASÓW NOWOŻYTNYCH Problem handlu lewantyńskiego, którym dawniej historycy polscy zajmowali się często1, prawie zniknął z ich badań w ostatnich latach. Nasze zainteresowania skoncentrowały się na sprawach bałtyckich, które rzeczywiście miały ogromne znaczenie w życiu gospodarczym Polski. Ale można już teraz zauważyć, że wielu poważnych kwestii dotyczących historii gospodarczej naszego kraju nie da się rozstrzygnąć bez pogłębionej analizy naszych stosunków ze Wschodem. Historycy poprzednich pokoleń przekazali nam wiele zebranych informacji, lecz ich prace o charakterze ściśle opisowym wymagają obecnie rewizji, i to nieraz poważnej. Trzeba też dodać, że stan źródeł nie jest zbyt zachęcający. Nie rozporządzamy w chwili obecnej ani dobrymi zestawieniami cen towarów wschodnich w dawnej Polsce, ani wystarczającymi informacjami o umowach kupna-sprzedaży. Musimy więc zorganizować nową kwerendę w archiwach Krakowa, Poznania i innych miast polskich oraz zinterpretować wyniki tych poszukiwań, uwzględniając zarówno szerokie tło kierunków dominujących w handlu międzynarodowym, jak i rozwój ekonomiczny naszego kraju. Nasi poprzednicy rozważając problemy handlu Polski ze Wschodem często nie doceniali tych dwóch czynników i izolowali w ten sposób przedmiot swoich badań od ogólnej historii gospodarczej. Ustalono już dawno, że od XIII w., a szczególnie w XIV w., Polska korzystała z wyjątkowo uprzywilejowanej pozycji w handlu lewantyńskim. Znajdowała się na skrzyżowaniu wielkich dróg handlowych, które wychodząc z Włoch przechodziły przez południe Niemiec, Czechy i Polskę, by do ' Mam tu na myśli prace S. Kutrzeby i J. Ptaśnika o handlu krakowskim oraz L. Charewiczowej o kontaktach gospodarczych Lwowa z Mołdawią i Wschodem. 118

2 trzeć do Morza Czarnego2. Nasze terytoria przecinały drogi, które łączyły wybrzeża Morza Bałtyckiego z kopalniami miedzi i srebra węgierskiej Słowacji lub docierały do Morza Czarnego, przechodząc także przez Polskę i Ukrainę. Należy tu także wskazać na ekspansję w kierunku wschodnim zarówno kupców Norymbergi i miast południowych Niemiec, jak i mieszczaństwa Prus Krzyżackich, które chciało nawiązać bezpośrednie stosunki z Węgrami i koloniami włoskimi w basenie Morza Czarnego. Do tych samych celów zmierzali kupcy polscy i śląscy, szczególnie z Krakowa, Wrocławia, a nieco później także ze Lwowa. Położenie geograficzne Polski sprzyjało temu rozwojowi. Przejeżdżający kupcy nie natrafiali na równinie polskiej na przeszkody w poruszaniu się i transporcie towarów. Artykuły o niewielkim ciężarze a znacznej wartości, mające tak duże znaczenie dla handlu lewantyńskiego, nadawały się doskonale do transportu lądowego za pomocą koni czy pojazdów konnych. Natomiast polskie rzeki płynące głównie do Bałtyku oraz rzeki Ukrainy, spławne w niewielkim stopniu, nie były prawie wcale użyteczne w handlu ze Wschodem. Ale ani tak korzystne położenie geograficzne, ani ekspansja kupców obcych i polskich ku Wschodowi nie są dostatecznym wytłumaczeniem rozmiarów handlu produktami wschodnimi w Polsce w XIV i XV w. i jego, w pewnym sensie, nagłego rozwoju. Analiza umów kupna-sprzedaży zawieranych u nas w tym okresie przez obcych kupców wskazuje niezbicie, że to nie tylko wielkie drogi handlowe przyciągały do nas Włochów i Niemców. Można zauważyć, że interesowali się oni również w poważnym stopniu produktami miejscowymi i możliwościami sprzedaży obcych towarów w Polsce. Osiedlali się często we Wrocławiu, w Krakowie, a także w innych miastach, i inwestowali swoje kapitały w przedsiębiorstwach handlowych i przemysłowych, szczególnie w kopalniach soli i ołowiu, w które Polska obfitowała3. A zatem handel produktami Wschodu stanowił dla większości obcych kupców tylko jedną ze stron ich działalności w Polsce. Znacznie lepiej można zrozumieć tę sytuację, jeśli się weźmie pod uwagę ogromny rozkwit gospodarki polskiej w XIV i XV w.; objawy głębokiej depresji, występującej 2 Przebieg tych szlaków handlowych znany jest w nauce od dawna: S. Kutrzeba, Handel Krakowa ze wschodem w wiekach średnich, Przegląd Polski, 38/ , 1903; J. Dąbrowski, Kraków i Węgry w wiekach średnich, Rocznik Krakowski, 13, 1921; L. Koczy, Handel miasta Poznania do połowy XVI w., Poznań 1930; M. Małowist, Kaffa - kolonia genueńska na Krymie i problem wschodni w latach , Warszawa L. Charewiczowa, Handel średniowiecznego Lwowa, Lwów

3 w tym czasie na Zachodzie, u nas były nieznaczne (prawdopodobnie dotyczyły tylko części szlachty). Dość niskie ceny produktów rolnych sprzyjały zarazem rozwojowi miast, których ludność wzrastała dzięki napływowi chłopów, a nawet i szlachty. Jeżeli zaś idzie o chłopów, to można przypuszczać, że ich straty wynikłe ze sprzedaży produktów rolnych po niskich cenach były równoważone przez spadek wartości świadczeń pieniężnych i wzrost płac w rolnictwie; potwierdzają to niektóre dyplomy królewskie z XIV i kilka uchwał sejmikowych z XV w. Można przyjąć, że siła nabywcza znacznych grup ludności wzrastała, zwiększała się także produkcja, ale niedostatecznie. Była bowiem słabo rozwinięta w miastach i nie wystarczająca dla zaspokojenia popytu w kraju, stąd też import wszelkiego rodzaju towarów zagranicznych. Kupcy niemieccy i włoscy w obliczu depresji na Zachodzie w XIV i XV w. przerzucali się z tym większym zapałem do eksploatacji nowych terenów ekspansji, które pojawiły się początkowo nie tylko w Polsce, ale także w krajach sąsiednich, mianowicie na Węgrzech, na Litwie, a nawet na Rusi. Nie jest wykluczone, że rozwój kolonii włoskich w XIII i na początku XIV w. na wybrzeżach Morza Czarnego i Morza Azowskiego wzbudził bardzo wcześnie zainteresowanie handlem lewantyńskim wśród kupców Krakowa i Wrocławia. Ruskie miasto Włodzimierz na Wołyniu, w pobliżu granic polskich, miało zapewne już znacznie wcześniej kontakty handlowe z Kijowem i terenami basenu Morza Czarnego, które z kolei miały powiązania ze światem muzułmańskim Bliskiego i Środkowego Wschodu. Najazd mongolski, tak fatalny dla całej Rusi, spowodował upadek Kijowa, ale tereny ruskie położone na zachód od tego miasta poniosły znacznie mniejsze szkody. Mimo to jednak ponowne nawiązanie stosunków ze Wschodem musiało być podjęte na nowych podstawach. W XIV w. Włodzimierz był w zupełnym upadku, jego miejsce zajął Lwów ze swoją liczną ludnością ormiańską i żydowską, zaangażowaną w handel z koloniami włoskimi na Krymie i z Taną4. Mieszkańcy Lwowa, do których dołączyli w drugiej połowie XIV w. liczni Polacy i Niemcy osiadli tam po podboju polskim, korzystali z dwóch dróg. Pierwsza zwana via tartarica prowadziła bezpośrednio przez step na wschód aż do Tany, druga w kierunku południowo- 4 P.P. Panaitescu, La route commerciale de Pologne à la Mer Noire au Moyen Age, Revistà 1st. Rom. 1933; J. Nistor, Die Handelsbeziehungen der Moldau im 14-ten, 15-ten und 16-ten Jahrh., Gotha 1911 ; G. Bratianu, Recherches sur Vicina et Cetatea Alba, Bucarest 1935; B.T. Campina, Despre robel Genovezila la gurile Dunarii in secolele XI1I-XIV, Revistà de istorii si filosofie, 6,

4 -wschodnim przechodziła przez tereny mołdawskie i docierała do portu Akerman. Ten port znajdował się przez pewien czas w XIV w. pod panowaniem Genueńczyków, ale później został zajęty przez Mołdawię5. Ta zmiana nie zaszkodziła jednak bliskim stosunkom miasta z Genueńczykami na Krymie. Wprost przeciwnie, właśnie drogi prowadzące z Polski przez Mołdawię do Kaffy zapewniały tej kolonii, aż do momentu zdobycia jej przez Turków, połączenie drogą lądową z Niemcami i Włochami. Via tartańca straciła całkowicie znaczenie na początku XV w., może w następstwie inwazji Tamerlana. Rozporządzamy rodzajem wykazu dróg z Polski ku Morzu Czarnemu z połowy XIV w. Jest to rejestr opłat pobieranych przez króla polskiego na drogach prowadzących z Torunia (wtedy w Prusach Książęcych) do Wrocławia, Włodzimierza i Lwowa. Autor rejestru wspomina viae antiquae et novae, wskazuje to, że handel był już tu dawny. Wiemy skądinąd, że kupcy hanzeatyccy podróżujący na Wschód otrzymywali polskie glejty bezpieczeństwa już w drugiej połowie XIII w.6 Korzystali w tych czasach z dróg nazwanych później dawnymi, podczas gdy drogi zwane nowymi pochodziły zapewne z okresu już po podboju Rusi Czerwonej przez Polskę. Wspomniana taryfa dostarcza też nieco wiadomości o rodzaju handlu. Według tego źródła przewożono na Wschód głównie tkaniny z Flandrii, a także sukno z Prus, które było tańsze. Z informacji późniejszych wiemy bardzo dobrze, że w wymianie w kierunku przeciwnym przeważały przyprawy i jedwabie. Można zaufać temu dokumentowi sporządzonemu w połowie XIV w., a więc wtedy, kiedy Kraków i Lwów wspierane przez króla Kazimierza Wielkiego rywalizowały z kupcami z Prus Książęcych i Śląska o dostęp do portów Morza Czarnego. Król, który przy pomocy Węgrów wyrwał Litwinom i Tatarom Ruś Czerwoną, chciał zachować dostęp ku Wschodowi dla swoich poddanych i otwarcie to deklarował7. Nie osiągnął swego celu, ale perypetie tego konfliktu świadczą wyraźnie o poważnym już znaczeniu handlu lewantyńskiego dla wszystkich antagonistów. Mimo tej przegranej Kraków i Lwów wzmacniały stopniowo swoje prawo składu i w XV w. zdołały skutecznie zablokować te drogi obcym, a nawet i innym Polakom. Z tej sytuacji korzystał przede wszystkim Lwów, 5 Hansisches Urkundenbuch, t. III, Halle , n M. Małowist, Le développement des rapports économiques entre la Flandre, la Pologne et les pays limitrophes du XIIIe au XIVe siècle, Revue Belge de Philologie et d Histoire, 10, 1931, s Ibidem, s

5 Kraków bowiem, zainteresowany głównie handlem z Węgrami, pozostawił mu przewagę w stosunkach z basenem Morza Czarnego. To więc we Lwowie zaopatrywali się kupcy polscy, pruscy i śląscy w towary wschodnie, a także w pewne produkty z Rusi Czerwonej, jak wosk, czerwiec, niektóre rodzaje futer, skóry itd. Znaczny rozwój hodowli na naszych terenach wschodnich także przyciągał tu kupców krajowych i obcych, zwłaszcza od XV w. Byłoby jednak niezgodne z prawdą przypuszczenie, że kupcy pruscy, śląscy, a nawet ci z Królestwa Polskiego, zaopatrywali się w towary wschodnie wyłącznie we Lwowie, Mołdawii czy na Krymie. Kupcy z Torunia i z Gdańska bywali w Brugii, gdzie mieli do dyspozycji duży wybór przypraw i innych towarów wschodnich, dostarczali je do Prus, krajów nadbałtyckich, a nawet do Polski, mimo jednoczesnego przepływu tych towarów z kierunku przeciwnego. A zatem właśnie w Gdańsku i w Toruniu krzyżowały się dwa kierunki handlu - ze Wschodu i z Zachodu. Kupcy pruscy i agenci Zakonu Krzyżackiego dokonywali zakupów po rozeznaniu sytuacji na rynkach Flandrii lub Lwowa. Informacje źródłowe nie dają nam możliwości rozstrzygnięcia, czy artykuły korzenne, jedwabie i inne towaiy wschodnie były tańsze w Brugii czy we Lwowie. Sytuacja nie była na pewno stabilna; ilościowo towary wschodnie występowały niewątpliwie obficiej w Brugii, dzięki handlowi włoskiemu z Flandrią. Trzeba też zauważyć, że w XV w. kupcom pruskim coraz trudniej przychodziło pokonywanie barier tworzonych przez Lwów i inne miasta polskie na drogach wiodących ku południowo-zachodniej Rusi i ku Morzu Czarnemu. Stopniowy upadek handlu produktami Wschodu w basenie tego morza w XV w. spowodował reorientację handlu Prus, które zaopatrywały się w tym okresie w towary wschodnie głównie w Brugii, a potem w Antwerpii8. Podobną w pewnej mierze sytuację możemy zaobserwować jeśli idzie o drogi prowadzące z Włoch i południowych Niemiec w stronę Polski i basenu Morza Czarnego. Po przegranej, poniesionej przez Kazimierza Wielkiego w 1356 r. w konfliktach z Prusami i Śląskiem, król został zmuszony do otwarcia drogi do Lwowa i dalej. Od tego momentu stosował też bardziej elastyczną politykę. Zamiast przeszkadzać cudzoziemcom w korzystaniu z dróg przechodzących przez Polskę, przyznał im przywileje, które ich 8 L. Charewiczowa, op. cit., s Przyprawy nabywali kupcy pruscy przede wszystkim w Brugii i Antwerpii, odwiedzali jednak także Lwów, by tu kupować wosk, czerwiec i jedwab. 122

6 zachęcały do wizyt w jego królestwie. Najważniejszym aktem był przywilej z 1365 r. dla kupców norymberskich9, którzy byli już wtedy w trakcie nawiązywania kontaktów z Europą Wschodnią. Mieli oni korzystać z ochrony handlu pod warunkiem, że będą regulować należności wypływające z praw królewskich, że nie będą naruszać przywilejów miast polskich, których król był wielkim opiekunem, i że podobne korzyści będą przyznane poddanym króla polskiego w Norymberdze10. Nieco wcześniej została zawarta podobna umowa z Austrią. Dwaj następcy króla kontynuowali tą politykę w stosunku do Czech i Saksonii11. Władcy Polski zamierzali zwiększyć w ten sposób dochody skarbu, ale jednocześnie torowali swoim poddanym drogę do Niemiec i Włoch. Nie było to dążenie bezpodstawne. Właśnie od drugiej połowy XIV w. miasta polskie, będące wtedy w pełnym rozkwicie, ro/winęły ekspansję handlową w wielu kierunkach. Cele polityki królewskiej zostały zrealizowane co najmniej w części. W tym to okresie kupcy Krakowa bywali we Flandrii, na targach we Frankfurcie, docierali do Czech i Węgier, pojawiali się nawet w Fondaco dei Tedeschi12. Ten ostatni kierunek działalności krakowian jest jeszcze mało znany, jednak wydaje się, że na Zachodzie, a przede wszystkim w Wenecji, krakowianie mogli się także zaopatrywać w towary ze Wschodu. Mimo to większość produktów wschodnich, które równolegle z produktami przemysłu włoskiego i niemieckiego napływały z Włoch do Polski, docierała do nas za pośrednictwem norymberczyków, Niemców z południa i Włochów, mianowicie Wenecjan, Genueńczyków i Florentyńczyków. Wbrew opinii przyjętej przez polskich i obcych historyków pozostaje dla mnie kwestią otwartą, czy wszyscy kupcy Zachodu interesowali się wyłącznie drogami łączącymi bezpośrednio Polskę z basenem Morza Czarnego13. Jeśli idzie o działalność 9 J. Ptaśnik, Akta norymberskie do dziejów handlu z Polską w w. XV, Archiwum Komisji Historycznej, t. X, Kraków , nr H. Ammann,Zur Geschichte der wirtschaftlichen Beziehungen zwischen Oberdeutschland und dem deutschen Nordosten im Mittelalter, Schlesische Geschichtsblätter 1927, 3, s J. Rutkowski, Historia gospodarcza Polski, 1.1, Poznań 1947, s H. Ammann, op. cit., s. 52 nn.; M. Małowist, Le développement, s Podróże kupców norymberskich do Bizancjum przez Polskę i dalej Morze Czarne, wspomniane przez H. Ammanna, op. cit., s. 50, należały, jak się zdaje, raczej do wyjątków w ich normalnej aktywności na terenie wschodniej Europy. 13 M. Scholz-Babisch, Oberdeutscher Handel mit dem deutschen und polnischen Osten nach Geschäftsbriefen von 1444, Zeitschrift des Vereins für Geschichte Schlesiens, 68, 1930, s ; J. Müller, Der Umfang und die Hauptrouten des Nürnberger Handelsgebietes im Mittelalter, Vierteiljahrschrift für Social und Wirtschaftsgeschichte, 6, 1908, s. 20 nn. 123

7 norymberczyków w Europie Wschodniej, w szczególności w Polsce, to ustalono już dawno, że dostarczali do nas głównie wyroby metalurgii z południowych Niemiec (stąd nazwa norymberszczyzna dla tego rodzaju towarów), barchan, sukno z Włoch i innych krajów, jedwabie z Wenecji i przyprawy, zapewne z tego samego miasta. Norymberczycy byli szczególnie aktywni w Polsce i krajach sąsiednich w XIV i XV w. To wywoływało zamieszki i protesty ze strony miejscowych rzemieślników i kupców, głównie w połowie XV w. Norymberczycy stanowili na wspomnianym obszarze awangardę kupców z południowych Niemiec (Augsburg) i Szwajcarii (Saint Gall i Konstancja), którzy pojawiali się u nas w znacznej liczbie nieco później, od połowy XV w. Wszyscy ci cudzoziemcy przybywali do Polski początkowo przez Bawarię i Czechy i korzystali z dróg Saksonii i Śląska. Dosyć szybko nauczyli się omijać Wrocław i kierowali się w stronę Krakowa, ale przede wszystkim do Poznania i Warszawy. Te dwa miasta, zwłaszcza Poznań, zyskały bardzo na znaczeniu w XV i na początku XVI w. jako miejsca spotkań kupców polskich, litewskich, ruskich i tych, którzy przybywali z Zachodu. Ci ostatni umieszczali często w Poznaniu swoich przedstawicieli14. Poznań i w nieco mniejszej mierze Warszawa i Wilno stały się ośrodkami sprzedaży towarów pochodzących z Wenecji, Niderlandów i Niemiec. Były one przeznaczone dla Polski, Litwy i Rusi, te zaś kraje dostarczały dla Zachodu futra, wosk, czerwiec, wełnę i skóry. Z biegiem czasu wzrósł też znacznie eksport wołów do Czech i Niemiec, a nawet, w bardziej ograniczonym stopniu, do północnych Włoch. Stwierdzono, że kupcy zachodni sprzedawali też pieprz i inne przyprawy, nie wyklucza tojednak faktu zaopatrywania się Poznania i Warszawy w tensam rodzaj produktów we Lwowie i Lublinie. Kupcy z tych dwóch miast, a także ze Wschodu, pojawiali się również w centralnej Polsce15. Wenecjanie, Florentyńczycy i Genueńczycy, którzy od XIV w. bywali we Wrocławiu i Krakowie, w późniejszym okresie jeździli też do Poznania. Wpływy Włoch i południowych Niemiec najmocniej dały się odczuć w Krakowie. Włosi pojawiali się u nas w początkach XIV w., a może nawet wcześniej, jako poborcy danin kościelnych. W końcu XIV w. i w wieku następnym, kupcy włoscy w Krakowie zajmowali się nie tylko sprzedażą towarów włoskich i artykułów wschodnich, ale inwestowali także spore 14 L. Koczy, op. cit., passim; J. Ptaśnik, Italia Mercatoria apud Polonos saeculo XV ineunte, Roma 1910, s. VII, XI, 1-2, 6, 18-19, 33 itd. 15 M. Malowist, Kaffa, s. 81, Wspomniane obserwacje pochodzą od Giosafatto Barbariego. 124

8 kapitały w bogate w sól i ołów kopalnie południowej Polski. Wielu osiedlało się w Krakowie na długo, a nawet na zawsze16. Dynamiczny rozwój gospodarki polskiej w późnym średniowieczu pobudzał zarówno tę imigrację, jaki przyciągał do Krakowa bogatych kupców polskich. Nie mamy śladów zakupów produktów wschodnich w Polsce przez Wenecjan, przywozili je oni z Wenecji i sprzedawali w Polsce. Sytuacja Genueńczyków była trochę inna ze względu na ich kolonie na Krymie. W mojej monografii poświęconej Kaffie zwracałem uwagę na zjawisko - moim zdaniem nie podlegające wątpliwości - słabego zainteresowania Genueńczyków w XV w. towarami wschodnimi na Krymie. Kupowali tam i wysyłali, często drogą morską do Konstantynopola i do Włoch, głównie niewolników, wosk, zboże itp. Wydaje mi się, że handel produktami wschodnimi znajdował się w Kaffie w rękach Ormian, Żydów, a także Greków, tak licznych tu i w innych miastach basenu Morza Czarnego. Źródła polskie, zresztą bardzo fragmentaryczne, potwierdzają na ogół ten pogląd. Genueńczycy, którzy od XIV w. nastawiali się coraz bardziej na handel z Zachodem, kupowali artykuły wschodnie przypuszczalnie głównie w Aleksandrii, Bizancjum, Syriii na Chios. Zmiana ta była prawdopodobnie następstwem upadku wielkich dróg azjatyckich, łączących Morze Czarne z Azją Centralną. Wiązało się to ze zniszczeniami spowodowanymi najazdem Tamerlana i długotrwałym rozkładem państw timurydzkich. Już współcześni zauważyli w XV w. zachwianie się handlu lewantyńskiego na wybrzeżach Morza Czarnego na korzyść portów syryjskich (i dodajmy tu Aleksandrii ). Ale gdy po zdobyciu Bizancjum przez Turków cieśniny stały się niepewne, Genueńczycy zaczęli się żywiej interesować drogami przez Mołdawię i Polskę. Były to dla nich połączenia bardzo kosztowne i, jak to już dawniej podkreślałem, korzystali z nich tylko w razie konieczności. Po 1453 r. to urzędnicy kolonii, ale także i kupcy, przejeżdżali przez nasze terytoria w podróżach z Włoch do Kaffy i z powrotem. Zdarzało się nawet, że przeprowadzali tymi drogami na zachód całe karawany niewolników, nawet chrześcijan z Gruzji, uiszczając z tego tytułu odpowiednie opłaty królom Polski. Nie wiemy, czy Wenecjanie postępowali podobnie. Ich ośrodek handlu niewolnikami w Tanie był w XV w. w zupełnym upadku, galery weneckie (galee di Romania) i Tany zapewniały bez wątpienia transport towaru ludzkiego na Zachód i do Egiptu. Wy wo 16 Ibidem, s. 63 nn. 125

9 ziły także ryby, futra, na pewno i inne artykuły17. Z przedstawionych informacji nasuwa się wniosek, że towary łewantyńskie przybywały do Polski z dwóch, a może nawet trzech kierunków; przy wożono je do nas z Flandrii, Wenecji i z portów Morza Czarnego. Z braku danych liczbowych trudno jest określić znaczenie każdego z tych kierunków. Biorąc jednak pod uwagę, że handel lewantyński Kaffy w XV w. z wolna podupadał i że Wenecjanie i Niemcy z południa rozporządzali większymi kapitałami niż hanzeaci z Prus, można przyjąć przewagę Wenecji. To zapewne Wenecjanie bezpośrednio lub pośrednio zwiększali eksport przypraw i innych produktów wschodnich do Polski; w tym zakresie kupcy pruscy pozostawali w tylezanimii przybyszami z południowych Niemiec. Udział Kaffy w handlu wschodnim Polski pozostawał zapewne niewielki, a nawet zmniejszał się z czasem. Badając ceny pieprzu i szafranu w Krakowie od końca XIV w. uzyskujemy następujący obraz. Od końca XIV w. do czwartej dekady XV w. ceny znacznie rosną. Po czym następuje zniżka, która utrzymuje się aż do końca wieku i wtedy następuje lekki wzrost18. Dopiero około 1575 r. zwyżka cen staje się gwałtowna. Ta krzywa jest zgodna z ruchem wszystkich cen żywnościowych w Krakowie, nie było specjalnej drożyzny towarów wschodnich. Nie można więc tłumaczyć zwyżki cen w początku XV w. ani bezpośrednimi skutkami spustoszeń spowodowanych przez Tamerlana w basenach Morza Czarnego i Morza Kaspijskiego, zamykającymi często dostęp do Bałtyku, ani wojnami między Polską i Zakonem Krzyżackim. Ruch cen pieprzu i szafranu w Krakowie był więc powodowany przez inne, szerszej natury czynniki decydujące o całości cen żywnościowych w stolicy. Biorąc pod uwagę trudności, które niewątpliwie hamowały, szczególnie w pierwszej połowie wieku, import produktów wschodnich drogą północną i drogami wschodnimi, można wysnuć przypuszczenie, że w XV w. właśnie z Wenecji (bezpośrednio lub pośrednio) pochodziła rosnąca ilość przypraw i innych produktów lewantyńskich. Trzeba też uwzględnić, że w tym dość pomyślnym dla Polski okresie - odkąd bliski związek z Litwą (1385) otworzył dla polskiego handlu drogę nie tylko do tego kraju, ale także do państwa moskiewskiego - nie zmniej szyło się zapotrzebowanie na produkty wschodnie. Wprost przeciwnie - rosnące możliwości zakupu na terenie Polski wosku i futer litewskich i ruskich przyciągały większość kupców włoskich i niemieckich i ułatwiały im zbyt na miejscu towarów pochodzących z Włoch i ze Wschodu. 17 Ibidem,S.53,91,ArchiviodiStato,Wenecja,SenatoMar, 1-RO/l-lO; 1/1453/4,f J. Pelc, Ceny w Krakowie w latach , Lwów 1935, s ,

10 Drogi handlowe prowadzące w XV w. z Polski do Wilna, Smoleńska i Moskwy stanowiły groźną konkurencję dla hanzeatów; miasta litewsko- -ruskie Połock, Smoleńsk i Moskwa wysyłały futra do Warszawy, Poznania, Lipska, a nawet do Wenecji i zaopatrywały się tam w towary zachodnie i częściowo także w pochodzące ze Wschodu. Księstwo Moskiewskie miało zresztą i inne możliwości zakupu przypraw i jedwabi dostarczanych bezpośrednio z Krymu lub z Persji przez stepy między Morzem Czarnym i Morzem Kaspijskim19. Fakt, że Polska w zakresie importu produktów wschodnich nie była skazana wyłącznie na kontakty z wybrzeżami Morza Czarnego pozwala zrozumieć łatwiej, dlaczego królowie polscy reagowali dosyć ospale na zdobycze Turków na Krymie i w księstwach naddunajskich. Wzięcie Kaffy (1475) i portów Akerman i Kilii (1481) spowodowało pewne przejściowe trudności, zwłaszcza w życiu gospodarczym Lwowa, ale nawet tam nie wystąpiły bankructwa wśród kupców. Zaczęli oni bowiem korzystać z nowych dróg do Konstantynopola przez Mołdawię, Wołoszczyznę i Trację. Polityka Mahometa II i jego następców, którzy dążyli do skupiania w stolicy najbogatszych i jak najliczniejszych kupców Imperium Osmańskiego, oraz wzrost ludności Konstantynopola przyciągały do tego miasta towary wschodnie z Zatoki Perskiej. W końcu XV w. kupcy lwowscy nie mogli zapewne dobrze wykorzystać tej sytuacji, ponieważ wojny między Polską i Mołdawią oraz napięte stosunki z Turcją (mniej więcej do 1530 r.) stanowiły przeszkodę w funkcjonowaniu handlu. Ale właśnie na tych nowych kierunkach miał się on rozwinąć w XVI w., podczas długotrwałego pokoju między Polską i mocarstwem osmańskim. Zbliżamy się do okresu wielkiego przełomu w handlu lewantyńskim. Po pracach F. Braudela i jego uczniów nikt już nie wierzy w trwałe zniknięcie produktów orientalnych z terytoriów Bliskiego i Środkowego Wschodu w następstwie odkrycia drogi morskiej do Indii. Wydaje mi się, że nasze skąpe wiadomości o polsko-tureckim handlu potwierdzaj ą większość poglądów Braudela. Ostatnio Udało mi się skierować badania moich dwóch młodych współpracowników ku problemom handlu Polski zportugalią i Turcją20. Chciałbym teraz przedstawić niektóre wyniki, tych znajdujących 19 M. Małowist, Kaffa, s. 75 nn.; W.E. Syrojeczkowski, Puti i snoszenija Moskwy s Krymom na rubieże XVI wieka, Izwiestia Akadiemii Nauk SSSR, 3, A. Dziubiński, Handel Polski z Turcją w XVI w. (Fragmentem tej pracy jest artykuł - idem, Drogi handlowe polsko-tureckie w XVI stuleciu, Przegląd Historyczny, 56,1965, z.2, s przyp. red.); J. Kieniewicz, Stosunki handlowe Polski z Portugalią w XV i XVI w. 127

11 się w toku badań, a także własnych badań i rozważań na ten temat. Brak dostępu do archiwów portugalskich i tureckich bardzo nam rzecz jasna przeszkadza, lecz archiwa Gdańska i dokumenty tureckie w archiwach polskich, które uszły uwadze naszych poprzedników, dostarczają wielu użytecznych informacji. Opanowanie handlu z Indiami przez Portugalczyków nigdy nie było całkowite. Przypuszcza się, że nawet na początku XVI w. produkty wschodnie przewożono z północy Półwyspu Indyjskiego na zachód drogą lądową albo przez Ormuz i w ten sposób docierały do Persji lub Turcji. Wydaje mi się też, że Portugalczycy zmonopolizowali przede wszystkim handel pieprzem, podczas kiedy handel innymi przyprawami wymknął się im przynajmniej częściowo. Portugalia nie rozporządzała dostatecznymi środkami kontroli, żeby móc przerwać handel drogami tradycyjnymi. Jeśli idzie o Polskę to można stwierdzić, że kupowano u nas jedwabie i przyprawy pochodzące z Turcji już w drugiej dekadzie XVI w. w momencie, kiedy poważny konflikt z Wrocławiem spowodował zamknięcie dróg z tej strony. Wydaje się jednak, że pieprz konsumowany w XVI w. w Polsce i na Litwie pochodził głównie z Antwerpii. Korespondencja agentów handlowych portugalskich z królem Manuelem wykazuje, że portugalski władca i jego przedstawiciele umieszczali Polskę na liście nabywców przypraw21. Wiadomo, że stosunki Goesa* z Gdańskiem i dworem Polski były dość bliskie22. Możliwe też, że Włosi i Niemcy z Lipska, którzy w pierwszej połowie XVI w. sprzedawali przyprawy w Poznaniu23, otrzymywali je z Antwerpii. Kontakty Antwerpii z Lipskiem były w XVI w. stosunkowo częste. Należałoby jeszcze zbadać archiwa w Lipsku, tej małej Antwerpii Europy Środkowej. Niestety, bogata dokumentacja tam zgromadzona i dobrze uporządkowana jest mało znana, mimo że ma ogromne znaczenie dla całości środkowo- -wschodniej Europy. W archiwach Gdańska są obecnie prowadzone badania nad handlem produktami egzotycznymi. Chwilowo można tylko stwierdzić, że duże ładunki przypraw, owoców południowych i cukru z Madery, Wysp Kanaryjskich i z Wyspy Św. Tomasza nadchodziły do Polski drogą morską. * Damiâo de Goes wybitny portugalski humanista, kronikarz i polityk. Był w Polsce dwukrotniew latach 1529 i por. M. Małowist, Konkwistadorzy portugalscy, Warszawa 1976, s. 205, przyp przyp. red. 21 A. BraamcampFreire,/) feitoria de Flandres, Archivo Histórico Português, 6,1908, s Informacje pochodzą z lat 1520 i 1521; ibidem, t. VII: Documentes, n. 43, A.H. de Oliveira Marques, Damiäo de Góis e os mercadores de Danzig, Coimbre L. Koczy, op. cit., s

12 Wskazują na to także pośrednio pochodzące z połowy XVI w. rejestry ceł pobieranych przy eksporcie z miast niderlandzkich. Zwraca uwagę, że znaczne ilości pieprzu, goździków itp. oraz cukru były przewożone z Antwerpii do Amsterdamu, który właśnie wtedy utrzymywał szczególnie bliskie stosunki handlowe z Gdańskiem, głównym portem polski24. Przypuszcza się jednak, że egzotyczne artykuły żywnościowe docierały do nas z Antwerpii głównie drogami lądowymi. Jest to jeszcze problem do rozstrzygnięcia. Trzeba też pamiętać, że handel korzeniami dostarczanymi z Wenecji nie zamarł całkowicie po wielkiej zmianie dróg handlowych25. Stosunki Polski z Wenecją były bardzo żywe w XV w. we wszystkich dziedzinach, także i w handlu. Wydaje się jednak, że sprowadzano do nas głównie jedwabie, tkaniny, szkła, a rzadziej produkty Wschodu. Stosunki handlowe Polski z europejską częścią Imperium Osmańskiego ożywiły się bardzo podczas długotrwałego pokoju w okresie od 1531 r. do końca wieku, uległy jednak pewnym zmianom26. Do drugiej połowy XV w. i nawet trochę później regularną łączność między tymi dwoma państwami utrzymywali głównie Ormianie i Żydzi z Polski. Słynny Józef hrabia Naksos miał przez kilkanaście lat monopol dostaw produktów wschodnich z Turcji do Polski. Żydzi sefardyjscy wypędzeni z Hiszpanii i Portugalii inwestowali pieniądze w ten handel. Nieco później kupcy tureccy z Konstantynopola i miast Azji Mniejszej zyskali przewagę w tej wymianie i przybywali do Polski, nawet do jej regionów zachodnich. Największą rolę odgrywali tu kupcy sułtańscy, którzy przywozili duże ilości towarów i dokonywali najważniejszych transakcji kupna-sprzedaży. Polska eksportowała do Turcji prawie te same towary co przedtem, mianowicie tkaniny zachodnie i polskie, miedź, ołów i cynę, narzędzia rolnicze, a przede wszystkim futra, często pochodzące z Rosji. Kupcy sułtana w swoich wyprawach do Moskwy, wielkiego dostawcy futer wysokiej klasy, przejeżdżali często przez Ukrainę i Litwę. Nie bez racji podejrzewano tych Turków o kupowanie niewolników muzułmańskich, a nawet chrześcijańskich. Warto tu wspomnieć interesujące inicjatywy włoskie. W 1564 r. nuncjusz Commendoni, Wenecjanin, podsunął rządowi polskiemu pomysł wysadzenia skał uniemożliwiających żeglugę na Dniestrze. Twierdził, że można by wtedy spławiać zboże z polskiej Ukrainy do Morza Czarnego, a potem do Wenecji. Byłaby to wielka 24 Archives du Royaume, Bruxelles (bez paginacji), Chambre des Comptes, 23367, K.A. Müller, Welthandelsbräuche , Stuttgart-Berlin 1934, s. 87, Informacje te pochodzą z około 1535 r. 26 Opieram się tu na ustaleniach cytowanej wyżej pracy A. Dziubińskiego. 129

13 szansa dla Ukrainy, ponieważ trudności dostępu rzecznego do Morza Czarnego i do Bałtyku hamowały rozwój rolnictwa tych regionów mających tak urodzajne ziemie27. Wykazano, że te projekty poniosły fiasko ponieważ senat obawiał się, iż w razie wojny z Turkami mogliby oni skorzystać ze spławnego Dniestru dla transportu wojska do centralnych terenów Polski. Przedstawione zmiany znalazły wyraz w strukturze importu towarów wschodnich do Polski. Niewiele przywożono pieprzu, inne jednak przyprawy i produkty były nadal dobrze reprezentowane. Polska otrzymywała z Turcji goździki, imbir, szafran i ałun, z Azji Mniejszej indygo i ryż. Przywożono jedwabie z Persji i tkaniny jak mohair i czamlot bardzo modne w Polsce28. Wydaje się, że szczególnie w drugiej połowie XVI w., produkty krajów podległych bezpośrednio sułtanowi przeważały w handlu polsko-tureckim. Zdaniem A. Dziubińskiego, mogło to być związane z dosyć częstą w tym okresie bytnością w Polsce kupców z Konstantynopola i miast Anatolii. Jego wywody nie przekonały mnie w tym punkcie, ponieważ to wina greckie, zwłaszcza małmazja, zajmowały prawdopodobnie główne miejsce w imporcie do Polski. Ma jednak Dziubiński rację, że to artykuły codziennego użytku, a nie tylko luksusowe, sprowadzano z Turcji do Polski. Idzie tu o różnego rodzaju dywany, czasem bardzo tanie, ceramikę, skóry baranie przydatne w naszym zimowym klimacie, odzież itp. Nie oznacza to, że towary luksusowe straciły na znaczeniu. Napływały w dość dużych ilościach, co umożliwiało ich dalszy eksport do Rosji, krajów nadbałtyckich i Niemiec29. Można jednak przypuszczać, że obecność w handlu polsko-tureckim towarów masowego spożycia wzmacniała podstawy wzajemnych stosunków między tymi krajami. Ruch cen towarów luksusowych w Krakowie30 potwierdza nasze poglądy na ten temat. Podobnie jak w okresie poprzednim, szedł on śladem cen większości towarów31. Wzrastały one powoli od początku XVI w. aż do lat sześćdziesiątych i siedemdzie 27 E. Alberi, Le relazioni degli ambasciatori veneti, ser. III, t. II, Firenze 1846, s J. Pajewski, Legacja Piotra Zborowskiego do Turcji w 1568 r., Rocznik Orientalistyczny, 7, 1936, passim. Mohair był prawdopodobnie tkaniną produkowaną początkowo z włosa koźlego, a czamlot tkaniną z wełny wielbłądziej. Pojęcia te zmieniły swe znaczenie na przestrzeni wieków. 29 R. Rybarski, Handel i polityka handlowa Polski w XVI stuleciu, 1.1, Warszawa 1958, s. 149 nn Ibidem. 31 W swej pracy o cenach we Lwowie w XVI i XVII w. (Ceny we Lwowie w XVI ixviiw., Lwów 1928) S. Hoszowski nie był wstanie przedstawić ruchu cen towarów wschodnich ze względu na brak wystarczających poświadczeń tych serii cen. 130

14 siątych, po czym nastąpiła nagła, choć mniej zaznaczająca się zwyżka, np. w artykułach zbożowych. Nie było więc specjalnych czynników, które by wywierały jakikolwiek wpływ na ceny towarów wschodnich. Skutki monopolu portugalskiego na szlakach oceanicznych nie wpłynęły, jak się zdaje, zupełnie na ceny przypraw w Polsce. Nie sposób rozstrzygnąć problemu ilości towarów wschodnich sprowadzanych do nas z różnych kierunków handlowych. Dziubiński próbował ustalić spis miejscowości polskich, do których zwykle docierały produkty przywożone ze Wschodu. Według niego można by podzielić Polskę na dwie prawie równe strefy: południową - zaopatrywaną drogami z Turcji (i zapewne z Wenecji), oraz północną - otrzymującą te artykuły żywnościowe z Antwerpii za pośrednictwem Lipska i Gdańska. Jest to oczywiście obraz nieco uproszczony, jako że obieg towarów między poszczególnymi regionami naszego kraju był wówczas dobrze rozwinięty. Zagadnienie bilansu handlowego między Polską a Turcją jest skomplikowane. Prawdopodobnie był on dla nas ujemny mimo dość dużego eksportu tkanin zachodnich i metali. Wiadomo, że kupcy z Polski udający się do Turcji zabierali ze sobą także pieniądze w gotówce, podczas gdy Turcy, zwłaszcza kupcy sułtańscy, przywozili prawie wyłącznie towary, które wymieniali na przedmioty nabywane u nas. Należy też sądzić, że towary luksusowe z Turcjii Persji, bardzo modne w Polscew XVIi XVII w., powodowały napływ pieniędzy do Imperium Osmańskiego, co zresztą wywoływało bezskuteczne protesty w Polsce. Brak danych statystycznych wyklucza wszelką możliwość określenia rozmiarów ujemnego bilansu handlu Polski z południowo-wschodnim partnerem. Musimy jednak przyjąć, że część kapitałów napływających do nas dzięki handlowi bałtyckiemu i zachodniemu opuszczała kraj w kierunku tureckiego Wschodu. Nie sądzę jednak, żeby odpływ pieniądza był niezwykle wysoki. Sukno z Niderlandów i z Anglii, podobniejakfutrai metale polskie i obce, miały znaczną wartość. W każdym razie zarówno Polacy, jak i Turcy byli zadowoleni z tego handlu, który zapewne wywierał też pewien wpływ na wzajemne stosunki polityczne obu państw. Polacy przyzwyczaili się do wielu produktów wschodnich: pożywienia i ubrań. Kupcy polscy osiągali zyski z tego handlu, a władze Polski miały znaczne dochody z tytułu opłat ściąganych z towarów sprowadzanych i reeksportowanych. Polska opinia publiczna tolerowała częste przyjazdy kupców muzułmańskich, a władze czuwały by nie byli oni zbyt często obrabowywani. Nie chciano wzbudzać gniewu tak potężnego sąsiada. Według Dziubińskiego transport lądowy towarów z Zatoki Perskiej do Polski zabierał mniej więcej 131

15 tyle czasu, ile droga morska z Indii przez Lizbonę do Gdańska. To wyliczenie nie wydaje mi się wystarczająco dokładne i trzeba by je jeszcze sprawdzić. Drogi lądowe na terytoriach osmańskich były dosyć bezpieczne; inaczej jednak przedstawiały się drogi przechodzące przez Wołoszczyznę i Mołdawię - kupcy podróżujący nimi skarżyli się często na wymuszanie opłat przez książęta. Podróże przez polską Ukrainę były niebezpieczne. To tam właśnie, na tym wielkim terenie pogranicznym, słabo zaludnionym w XVI w., bez dobrych obyczajów, magnaci i szlachcice polscy rozpoczynali naukę anarchii, która nieco później ogarnęła centrum państwa. Kupcy podróżowali więc w karawanach, nieraz bardzo licznych, bronionych przez zbrojne eskorty, ale i to nie zawsze chroniło ich przed napadami rabusiów i szykanami urzędników. To ryzyko nie mogło nie wpływać na ceny. Mimo tych wszystkich trudności XVI w. był okresem pomyślnym dla handlu polsko-tureckiego. Odpływ pieniędzy na południowy wschód nie spowodował poważnego kryzysu w obiegu pieniężnym, który aż do drugiej dekady XVI w. był dosyć stabilny. Obserwatorzy włoscy w Stambule uważali, że handel z Polską odpowiadał interesom Turcji i że była to jedna z przyczyn dość pokojowej polityki Wielkiej Porty w stosunku do Polski. Metale otrzymywane z Polski miały duże znaczenie dla Turcji, opłaty pobierane z handlu zapewniały skarbowi sułtana niemałe dochody, zapełniały się też kufry kupców32. Podsumowując nasze wnioski trzeba przyjąć, że przez Polskę, która od Xm w. znalazła się na skrzyżowaniu wielkich dróg międzynarodowego handlu, przechodziły dwa, a nawet może trzy strumienie produktów Wschodu. Myślę, że historycy polscy często przeceniali znaczenie dróg prowadzących do Morza Czarnego w XIV, a szczególnie w XV w. Nie doceniano natomiast importu towarów pochodzących z Wenecji. Wielkie przemieszczenie dróg handlowych w kierunku Atlantyku i Oceanu Indyjskiego nie spowodowało poważnych i trwałych trudności w życiu gospodarczym Polski. Antwerpia i Amsterdam oraz w pewnej mierze Lizbona nabrały prawdopodobnie większego znaczenia jako punkty, z których wędrowały do 32 Domenico Trevisano, który w 1544 r. przebywał w Stambule pisał do Siniorii o stosunkach polsko-tureckich: All amicizia con questa serenissima republica (Polska), ed alla conservazione di quella, due rispetti muovono sua maesta (sułtan), per quello que si pud giudicare; l uno e l interesse particolare de suo cazna, il cuale e congiunto con la comodita delli suoi sudditi, per le moite diverse robe che sono condotte dalli sudditi di questo eccellentissimo dominio (Polska) alii paesi di sua maesta il che e ben conosciuto da molti, ehe lo dicono pubblicamente. E. Alberi, op. cit., 1.1, s Cytuję za A. Dziubińskim. 132

16 Polski przyprawy drogami morskimi i lądowymi. Handel z Turcją zastąpił dawne kontakty z koloniami włoskimi nad Morzem Azowskim. W XVI w. nabrał on rozmachu dzięki pomyślności gospodarczej Polski i jej stosunkom pokojowym z Wielką Portą. Sytuacja uległa pogroszeniu w XVII w., kiedy Polska weszła w okres recesji gospodarczej pogłębionej przez wielkie wojny i najazdy od połowy tego wieku. Tłumaczyła Iza Bieżuńska-Małowist Pierwsza publikacja: Les routes du commerce et les marchandises du Levant dans la vie de la Pologne au Bas Moyen Age et au début de l époque moderne [w:] Mediterraneo e Oceano Indiano, Atti del VI Colloquio Intemazionale di Storia Maritima (Venezia Settembre 1962), Firenze 1970, s