68 GRAMATYKA FONETYKA. a) Opisz sytuację zobrazowaną w utworze. Określ czas, miejsce, czynności oraz uczestników ukazanych zdarzeń.

Transkrypt

1 68 GRAMATYKA FONETYKA Głoska a litera 1. Przeczytaj uważnie wiersz Leopolda Staffa. Kartoflisko Pod niebem, co jesiennym siąpi kapuśniakiem, Na sejm zlatują wrony w żałobnym zespole I z krzykiem krążą nisko nad kobiet orszakiem, Rozpinając swych skrzydeł czarne parasole. A robotnice w twardym, cierpliwym mozole, Okryte każda innym barwistym wełniakiem, Dziobią pilnie motyką ziemniaczane pole, W miękkiej ziemi stopami zaparte okrakiem. Pośród mgły i szarugi, przemokłe do nitki, Grudy grzęd rozgarniają schylone najmitki I spod zeschłych badyli i płytkich korzeni wełniak tu: ubiór z tkaniny w barwne pasy najmitka daw. kobieta wynajmowana do prac rolnych Zbierają krągłe bulwy, jak jaja spod kwoki, I rzucają je w wiadro lub ceber głęboki, Co głucho grzmią jak bębny na odmarsz jesieni. a) Opisz sytuację zobrazowaną w utworze. Określ czas, miejsce, czynności oraz uczestników ukazanych zdarzeń. b) Znajdź w tekście 3 różne środki artystyczne i uzupełnij tabelę. cytat środek artystyczny znaczenie

2 GRAMATYKA FONETYKA a) Powiedz, czym twoim zdaniem różni się wieś przedstawiona w wierszu od współczesnej. b) Podkreśl te wyrazy z ramki, które najlepiej określają nastrój wiersza. smutek tęsknota nadzieja zaduma radość żal c) Przepisz wyrazy z powyższej ramki, a następnie podziel je na i litery. litery Głoska to najmniejsza słyszalna część wyrazu. Litera to najmniejsza zapisywana część wyrazu. Głoski dzielimy na samo i spół. Samo to: a, ą, e, ę, i, o, u (ó), y. Spół to wszystkie pozostałe, np. d, k, sz, ć. Litera i może oznaczać samogłoskę lub tylko zmiękczenie poprzedzającej ją spół, może też być jednocześnie znakiem i zmiękczenia. Jeżeli litera i znajduje się na początku wyrazu, to jest tylko znakiem samo, np. irys [i-r-y-s]. Jeżeli litera i znajduje się w środku wyrazu przed spółgłoską lub na końcu wyrazu, to jest znakiem samo i dodatkowo zmiękcza poprzedzającą ją spółgłoskę, np. nitki [n -i-t-k -i]. Jeżeli litera i znajduje się przed samogłoską, to jest tylko znakiem miękkości poprzedzającej ją spół, np. zbierają [z-b -e-r-a-j-ą].

3 70 GRAMATYKA FONETYKA 3. Zorganizujcie konkurs wiedzy o głosce i literze. Oto jego regulamin: 1) W konkursie można brać udział indywidualnie lub grupowo. 2) Wszystkie zadania dotyczą fragmentów wiersza Leopolda Staffa. 3) Oceniane są: kolejność, w jakiej uczestnicy ukończą wykonywanie poleceń, oraz poprawność odpowiedzi według kryteriów podanych w ramce. kolejność poprawność 1. osoba/grupa 3 pkt bezbłędnie 3 pkt 2. osoba/grupa 2 pkt do 3 pomyłek 2 pkt 3. osoba/grupa 1 pkt do 5 pomyłek 1 pkt 4) Przebieg konkursu nadzoruje nauczyciel, który ustala nagrodę dla zwycięzców. IETAP KONKURS Zadanie 1 Z całego tekstu utworu wypisz co najmniej sześć wyrazów, w których i oznacza samogłoskę, i sześć, w których jest tylko znakiem zmiękczenia. i oznacza samogłoskę i oznacza tylko zmiękczenie Zadanie 2 Zaznacz kwadratem litery oznaczające spół, a kółkiem oznaczające samo. A robotnice w twardym, cierpliwym mozole, Okryte każda innym barwistym wełniakiem, Dziobią pilnie motyką ziemniaczane pole, W miękkiej ziemi stopami zaparte okrakiem.

4 GRAMATYKA FONETYKA 71 II ETAP Zadanie 3 Z rzeczowników występujących w wierszu ułóż krzyżówkę, której rozwiązaniem będzie wyraz fonetyka. F O N E T Y K A Zadanie 4 Z drugiej strofy wiersza wypisz wyrazy mające więcej niż dwie sylaby. Wyrazy te podziel na i litery. wyraz litery liczba liter liczba głosek

5 72 GRAMATYKA FONETYKA Każda głoska ma określone cechy, dzięki którym można ją odróżnić od innych głosek. Jedną z tych cech jest dźwięczność. dźwięczne powstają, gdy powietrze wydychane z płuc wprawia w drgania zsunięte wiązadła głosowe; są to wszystkie samo oraz niektóre spół, np. b, d, w, z, dz, dż, dź, ż, ź, z, g, j, l, ł, r bezdźwięczne powstają, gdy powietrze wydychane z płuc przedostaje się między rozsuniętymi wiązadłami głosowymi, np. p, t, f, s, cz, ć, c, s, ś, sz, k, ch W języku polskim w środku lub na końcu wyrazów często zapisujemy litery oznaczające dźwięczne, chociaż wymawiamy bezdźwięczne, np. sad [s-a-t], krzew [k-sz-e-f]. III ETAP Zadanie 5 W podanych niżej wyrazach podkreśl litery oznaczające spół bezdźwięczne. robotnice okryte wełniakiem pilnie stopami ceber rozgarniają szarugi schylone głucho kartoflisko Zadanie 6 W podanych fragmentach zaznacz litery oznaczające inne niż te, które słyszymy. I z krzykiem krążą nisko nad kobiet orszakiem Rozpinając swych skrzydeł czarne parasole A robotnice w twardym, Pośród mgły i szarugi, Zbierają krągłe bulwy, cierpliwym mozole przemokłe do nitki jak jaja spod kwoki

6 GRAMATYKA FONETYKA 73 Inną cechą, dzięki której można rozróżniać, jest miękkość. miękkie powstają, gdy środkowa część języka unosi się ku podniebieniu twardemu, np. ć, ź, dź, ń, ś twarde powstają, gdy środkowa część języka nie unosi się ku podniebieniu twardemu, np. c, z, dz, n, s Miękkość głosek oznaczamy za pomocą: litery i (gdy spółgłoska miękka występuje przed samogłoską), np. ciastko, ziemniak, kreseczki nad literą (gdy spółgłoska miękka występuje przed inną spółgłoską lub na końcu wyrazu), np. ślimak, koń. IV ETAP Zadanie 7 Zamaluj na niebiesko litery, których miękkość jest oznaczona za pomocą litery i, a na zielono te, których miękkość oznaczono kreseczką. Pod niebem, co jesiennym siąpi kapuśniakiem, Na sejm zlatują wrony w żałobnym zespole I z krzykiem krążą nisko nad kobiet orszakiem, Rozpinając swych skrzydeł czarne parasole. Zadanie 8 Zaznacz kółkiem litery oznaczające miękkie, a kwadratem oznaczające twarde. Pośród mgły i szarugi, przemokłe do nitki, Grudy grzęd rozgarniają schylone najmitki I spod zeschłych badyli i płytkich korzeni Zbierają krągłe bulwy, jak jaja spod kwoki

7 74 GRAMATYKA FONETYKA Głoski możemy podzielić również na ustne i nosowe. ustne powstają, gdy powietrze przedostaje się tylko przez usta, np. a, e, f, k, o, s, t, z nosowe powstają, gdy powietrze wydychane z płuc przedostaje się przez usta i nos: ą, ę, m, (mi), n, ń (ni) VETAP Zadanie 9 Podkreśl wszystkie litery oznaczające nosowe. Zbierają krągłe bulwy, jak jaja spod kwoki, I rzucają je w wiadro lub ceber głęboki, Co głucho grzmią jak bębny na odmarsz jesieni. Sylabą nazywamy część wyrazu, której ośrodkiem jest samogłoska, np. ziem-nia-ki. VI ETAP Zadanie 10 Podkreśl wszystkie litery oznaczające dźwięczne i ustne. Pośród mgły i szarugi, przemokłe do nitki, Grudy grzęd rozgarniają schylone najmitki Zadanie 11 Pionową kreską podziel wyrazy na sylaby. Zbierają krągłe bulwy, jak jaja spod kwoki, I rzucają je w wiadro lub ceber głęboki, Co głucho grzmią jak bębny na odmarsz jesieni.