Biuletyn Analiz UKIE Nr 19. Małgorzata Kałużyńska 1. Jakiej strategii potrzebuje region Morza Bałtyckiego?

Transkrypt

1 Małgorzata Kałużyńska 1 Jakiej strategii potrzebuje region Morza Bałtyckiego? Rozszerzenie Unii Europejskiej, które nastąpiło w 2004 r. jest określane mianem historycznego. Zarówno liczba przystępujących państw, jak i fakt, że w większości były to kraje byłego bloku komunistycznego w pełni uzasadniają takie określenie. Historyczne znaczenie należy przypisać temu rozszerzeniu również z innego powodu. W jego następstwie osiem z dziewięciu państw nadbałtyckich jest obecnie członkami UE. Bałtyk zaś stał się morzem wewnętrznym Unii Europejskiej. Mocne i słabe strony regionu Morza Bałtyckiego Region Morza Bałtyckiego cechuje ogromny potencjał ekonomiczny i innowacyjny. Pod względem dynamiki rozwoju, region ten zalicza się do ścisłej unijnej czołówki. Jego niezaprzeczalne atuty to m.in. wysoki poziom wykształcenia kadr, dynamika wzrostu nakładów na B+R, obecność liczących się ośrodków naukowych i technologicznych oraz gęsta morska sieć komunikacyjna. Z powyższych względów obszar ten, jako całość, jest liderem europejskim wśród porównywalnych regionów, jeśli chodzi o indeks konkurencyjności biznesowej Światowego Forum Ekonomicznego. Zajmuje także pierwsze miejsca w innych międzynarodowych rankingach konkurencyjności, takich jak indeks konkurencyjności wzrostu czy indeks konkurencyjności globalnej. Oczywiście region ma też słabe strony. Rzetelna ich identyfikacja stwarza podstawy do określenia celów przyszłej Strategii oraz sposobów ich realizacji, a w konsekwencji do rozwiązania problemów występujących w regionie. Słabe strony mają charakter instytucjonalny, społeczny i infrastrukturalny. Dotyczą współpracy transnarodowej i ujawniają się nawet w obszarze innowacyjności czy otoczenia regulacyjnego biznesu. Wśród najważniejszych słabości regionu należy wymienić duże różnice w poziomie rozwoju gospodarczego i społecznego poszczególnych obszarów składowych regionu, peryferyjne położenie regionu w stosunku do gospodarczych centrów w Europie, niekorzystne tendencje demograficzne, zanieczyszczenie morza, utrudniony dostęp do niektórych części regionu z powodu niedostatecznie rozwiniętej infrastruktury lądowej i lotniczej oraz niską absorpcję innowacji w niektórych częściach tego obszaru. 1 Dyrektor Departamentu Analiz i Strategii UKIE. Strategia UE dla regionu Morza Bałtyckiego 1

2 Dotychczasowe formy współpracy w regionie Morza Bałtyckiego Współpraca państw w regionie Morza Bałtyckiego ma za sobą długą tradycję. Wystarczy wspomnieć istniejące fora współpracy Radę Państw Morza Bałtyckiego, Wizje i Strategie wokół Morza Bałtyckiego (VASAB), Konferencję Parlamentarną Państw Morza Bałtyckiego, Komisję Helsińską czy Związek Miast Bałtyckich. Wiele zostało już zrobione na rzecz wzmocnienia współpracy w takich dziedzinach, jak ochrona środowiska, zwalczanie zorganizowanej przestępczości, w tym handlu ludźmi, promowanie demokracji i praw człowieka, czy wreszcie zmniejszanie barier w handlu i inwestycjach. Debata nad kształtem Strategii UE dla regionu Morza Bałtyckiego nie powinna się toczyć bez spojrzenia na historię poprzednich inicjatyw i prób integracji w tej części Europy 2. Opierając się na owych doświadczeniach, warto usystematyzować działania podejmowane dotychczas na różnych płaszczyznach. W celu rozwiązania w sposób zadowalający problemów o charakterze transnarodowym, wykraczających poza możliwości indywidualnych państw członkowskich, pożądane i celowe jest zaangażowanie się Komisji Europejskiej w te działania. W dobie globalizacji przed państwami basenu Morza Bałtyckiego stoją bowiem nowe wyzwania w zakresie poprawy konkurencyjności regionu. Od podjęcia stosownych działań i zacieśnienia współpracy będzie zależało, czy region nadal będzie się dynamicznie rozwijał i czy zdoła utrzymać konkurencyjną pozycję na europejskim i światowym rynku. Dyskusja na temat Strategii dla regionu Morza Bałtyckiego może budzić asocjacje z inną inicjatywą związaną z basenem morskim, mianowicie z Unią dla Morza Śródziemnego. Wprawdzie inicjatywy te mają inny charakter i zakres, jednak pewne doświadczenia współpracy w basenie Morza Śródziemnego są na tyle uniwersalne, że warto je wykorzystać przy tworzeniu Strategii dla regionu Morza Bałtyckiego 3. Udział państw członkowskich w debacie nt. Strategii W związku z przyjętą przez KE formułą prac nad Strategią, zgodnie z którą ostateczny dokument ma uwzględniać postulaty zainteresowanych państw członkowskich, wiele spośród 2 Zob. J. Ryba, Strategia Unii Europejskiej dla regionu Morza Bałtyckiego. Powtórka z historii czy nowe otwarcie? 3 Zob. A. Wójcik, Jakie doświadczenia ze współpracy w regionie Morza Śródziemnego mogą być przydatne w konstruowaniu Strategii UE dla regionu Morza Bałtyckiego? Strategia UE dla regionu Morza Bałtyckiego 2

3 tych państw przedstawiło swoje wstępne stanowiska w sprawie Strategii. Mają one najczęściej charakter nieformalny (tzw. non-paper) 4. W debacie wziął udział także rząd RP 5. Z analizy przedstawionych stanowisk wynika, że zróżnicowanie sytuacji państw regionu Morza Bałtyckiego oraz ich interesów przekłada się na różnice w stanowiskach, jakie państwa te zajmują w kwestii Strategii. Wydaje się, że oczekiwania Szwecji i Finlandii są zbliżone, a ich najważniejszy wspólny mianownik to priorytet dotyczący poprawy stanu ekologii w regionie Morza Bałtyckiego. Odmienne są oczekiwania państw bałtyckich i Polski. Chociaż nie są one jednorodne, to żaden z tych krajów nie wysuwa na pierwszy plan aspektów środowiskowych. Wydaje się, że priorytetem, który będzie łączył wszystkie kraje z obydwu wspomnianych grup będzie dążenie do poprawy konkurencyjności regionu poprzez zacieśnianie współpracy gospodarczej, dokończenie budowy jednolitego rynku w regionie oraz rozwój współpracy w dziedzinie B+R+I. Postulaty wobec Strategii UE dla regionu Morza Bałtyckiego Analiza potrzeb regionu Morza Bałtyckiego została przedstawiona według klasycznego unijnego schematu. Koncentruje się ona na swobodach wspólnotowych: swobodzie przepływu usług, kapitału, osób i towarów, swobodzie przedsiębiorczości oraz nowowprowadzonej piątej swobodzie, czyli likwidacji barier przepływu wiedzy. Kluczowe znaczenie dla poprawy konkurencyjności regionu będzie miała edukacja i innowacyjność 6. W kontekście Strategii dla regionu Morza Bałtyckiego duży nacisk trzeba położyć na wymianę najlepszych praktyk i doświadczeń. Dlatego należy upowszechniać otwartą wymianę poglądów naukowych i wiedzy eksperckiej (peer review). Konieczne jest podjęcie działań zmierzających do podniesienia jakości szkolnictwa wyższego, upowszechnienia uczenia się przez całe życie oraz przełamania deficytu współpracy uniwersyteckiej, zarówno na płaszczyźnie edukacyjnej, jak i naukowej i badawczorozwojowej. 4 Zob. M. Budzyńska, Postulaty państw członkowskich wobec Strategii UE dla regionu Morza Bałtyckiego. 5 Zob. Spójność i konkurencyjność regionu Morza Bałtyckiego. Wkład Rządu RP w prace nad Strategią UE dla regionu Morza Bałtyckiego. 6 Zob. M. Budzyńska, Edukacja i nauka jako czynniki wpływające na konkurencyjność regionu Morza Bałtyckiego. Strategia UE dla regionu Morza Bałtyckiego 3

4 Proces ten powinien zostać wsparty przez: wymianę studentów i naukowców, zwłaszcza między starymi i nowymi państwami członkowskimi, pogłębianie transgranicznej współpracy między instytucjami naukowymi i uniwersytetami, inicjatywy stymulujące rozwój współpracy w dziedzinie przedsiębiorczości i innowacji. Wzornictwo przemysłowe i design w krajach regionu Morza Bałtyckiego doskonale uwydatniają jego odmienność i niepodważalne wartości (funkcjonalizm, dbałość o potrzeby klientów, proekologiczne podejście do produktów itd.). To zaś daje możliwość nawiązania więzi z obywatelem i służy również podniesieniu konkurencyjności regionu. Strategia dla regionu Morza Bałtyckiego będzie miała szansę na powodzenie tylko pod warunkiem pełnej realizacji czterech swobód jednolitego rynku, w tym swobody świadczenia usług i przepływu pracowników. Wszystkie inicjatywy podejmowane w regionie Morza Bałtyckiego powinny się przyczyniać do sprawniejszego funkcjonowania rynku wewnętrznego (np. poprzez eliminowanie zbędnych wymogów prawno-administracyjnych nakładanych na przedsiębiorstwa) 7. Istotną rolę w tym względzie może odegrać właściwe przestrzeganie obowiązujących rozwiązań prawnych oraz promocja wiedzy na temat przepisów prawa wspólnotowego 8. Poprawa konkurencyjności regionu będzie następowała także na skutek redukcji obciążeń administracyjnych i wzmocnienia współpracy państw regionu w stosowaniu instrumentów mających na celu poprawę jakości nowego i obowiązującego prawa 9. Pomimo braku bezpośrednich implikacji, jakie Strategia może mieć w takich obszarach, jak system podatkowy, możliwe jest wykorzystywanie praktyk sprawdzonych w państwach członkowskich do poprawy administrowania narodowymi systemami finansowymi i fiskalnymi Zob. J. Wiśniewski, Mobilność pracowników i usług w regionie Morza Bałtyckiego. 8 Zob. J. Szczodrowski, Rynek wewnętrzny w regionie Morza Bałtyckiego wybrane aspekty prawne. 9 Zob. M. Kałużyńska, Redukcja obciążeń administracyjnych oraz inicjatywa Lepsze prawo jako czynniki zwiększające konkurencyjność regionu Morza Bałtyckiego. 10 Zob. H. Sroczyńska, Zróżnicowanie systemów podatkowych państw członkowskich Unii Europejskiej regionu Morza Bałtyckiego jako bariera ich integracji finansowej. Strategia UE dla regionu Morza Bałtyckiego 4

5 Istotne znaczenie dla prawidłowego funkcjonowania oraz rozwoju regionu Morza Bałtyckiego będzie również miało utrzymanie bezpieczeństwa dostaw energii elektrycznej. Jest oczywiste, że praktycznie żaden system elektroenergetyczny nie może być całkowicie odporny na wszystkie możliwe zakłócenia. Warto jednak dążyć do minimalizacji prawdopodobieństwa ich wystąpienia. Nie za wszelką cenę, ale przy uwzględnieniu wszystkich związanych z tym kosztów i korzyści. Kwestii bezpiecznej energii nie można oddzielić od zagadnienia energii konkurencyjnej i zrównoważonej 11. Nie ma wątpliwości, że zagadnienia dotyczące ochrony środowiska powinny znaleźć swoje odzwierciedlenie w Strategii UE dla regionu Morza Bałtyckiego. Niezaprzeczalnie rolnictwo stanowi jedno ze źródeł nadmiernych zrzutów substancji biogenicznych, a kraje basenu Morza Bałtyckiego powinny prowadzić aktywną politykę, zmierzającą do ich ograniczenia. Państwa nadbałtyckie już teraz podejmują w tym kierunku intensywne działania. Dlatego przyszła Strategia powinna się opierać na wzmocnieniu synergii między obecnie funkcjonującymi inicjatywami, zacieśnieniu współpracy regionalnej oraz zwiększeniu efektywności wykorzystania już istniejących instrumentów prewencyjnych. Zainteresowane państwa powinny jednak mieć swobodę w doborze działań, m.in. ze względu na zróżnicowane warunki klimatyczne, glebowe, hydrologiczne oraz dominujący typ produkcji rolnej. Nie można ponadto zapominać, że państwa należące do dawnego bloku wschodniego znajdują się w innym punkcie na trajektorii zmian strukturalnych na wsi 12. Konstruując Strategię dla regionu Morza Bałtyckiego trzeba też się odnieść do globalnych uwarunkowań jego konkurencyjności. Najkrótsza droga transportu towarów z Chin do Europy prowadzi przez Bałtyk i należy ten fakt wykorzystać 13. Legitymizacja demokratyczna Strategii We wrześniu 2008 r. Komisja Europejska zainicjuje debatę publiczną w sprawie kształtu przyszłej Strategii UE dla regionu Morza Bałtyckiego. Debata ma zostać zakończona do 11 Zob. M. Pełka, Strategia dla regionu Morza Bałtyckiego bezpieczeństwo energetyczne a wolny rynek i konkurencja. 12 Zob. M. Zielińska, Wpływ działalności rolniczej na proces eutrofizacji Bałtyku. 13 Zob. Z. Burska, Chiny a region Morza Bałtyckiego transport i wymiana handlowa. Strategia UE dla regionu Morza Bałtyckiego 5

6 lutego 2009 r. Komisja planuje zorganizowanie w sumie 6 konferencji poświęconych Strategii. Dwoma głównymi wydarzeniami będą konferencje horyzontalne: we wrześniu 2008 r. w Sztokholmie oraz w lutym 2009 r. w Rostocku. Dodatkowo od września do grudnia 2008 r. odbędą się cztery konferencje poświęcone omówieniu każdego z priorytetów Strategii. Proces konsultacji społecznych w sprawie Strategii UE dla regionu Morza Bałtyckiego będzie się odbywał za pośrednictwem tematycznej strony internetowej, utworzonej przez Komisję specjalni w tym celu. Konsultacje będą skierowane głównie do wszystkich potencjalnych adresatów Strategii i ekspertów z państw członkowskich, regionów, władz lokalnych, instytucji finansowych, sektora prywatnego, organizacji bałtyckich, NGOs itd. Powstaje pytanie, czy te formy komunikacji okażą się wystarczające do zapewnienia legitymizacji Strategii w sytuacji, gdy ma ona oddziaływać na wszystkich obywateli regionu. Polityka informacyjna oparta na wystąpieniach ministrów, komisarzy, publikacjach raportów oraz na udostępnianiu informacji na stronach internetowych (tzw. komunikacja pasywna) utrudnia dotarcie do pożądanej grupy docelowej: przedsiębiorców i obywateli. Będzie ona skutkowała niskim poziomem wiedzy wśród przedsiębiorców i obywateli na temat priorytetów Strategii czy korzyści z jej wdrożenia Strategii, przyczyniając się tym samym do mniej efektywnego jej wdrażania. Konieczne jest zatem podjęcie większego wysiłku i bardziej aktywne podejście do informowania o Strategii i jej promowania. Wyniki badań społecznych przeprowadzonych w Polsce na zlecenie Departamentu Analiz i Strategii wskazują, że dotychczasowe inicjatywy realizowane w regionie Morza Bałtyckiego nie zostały odnotowane w świadomości polskiej opinii publicznej. Zważywszy bardzo dużą liczbę istniejących inicjatyw i forów współpracy w regionie Morza Bałtyckiego, wyniki badania można uznać za przyczynek do refleksji nad wyborem sposobów i kanałów komunikacji odpowiednich dla procesu formułowania i wdrażania Strategii. Jeżeli adresatami Strategii mają być wszyscy obywatele regionu, to szanse na dotarcie do nich za pośrednictwem pasywnych kanałów dystrybucji informacji są małe. Jednym z punktów odniesienia w badaniach społecznych była potrzeba zbadania subiektywnie odczuwanych związków, jakie łączą Polskę z poszczególnymi strukturami i organizacjami Bałtyckimi 14. Przegląd Strategii priorytetem polskiego przewodnictwa w Radzie Unii Europejskiej? Polska będzie pierwszym państwem nadbałtyckim przewodniczącym Radzie UE po 2009 r., tj. od momentu przedłożenia Strategii Radzie Europejskiej w czerwcu 2009 r. oraz 14 Zob. Maja Pilecka, Współpraca w regionie Morza Bałtyckiego w świetle badań opinii publicznej. Strategia UE dla regionu Morza Bałtyckiego 6

7 ostatecznego przyjęcia Strategii wraz Planem Działań podczas szwedzkiego przewodnictwa Rady Unii Europejskiej w drugiej połowie 2009 r. Polska prezydencja mogłaby w drugiej połowie 2011 r. przeprowadzić rewizję Strategii Unii Europejskiej dla regionu Morza Bałtyckiego. Tematyka bałtycka mogłaby pozostać na agendzie wspólnotowej nawet przez cały rok, jako że po Polsce przewodnictwo w Radzie Unii Europejskiej będzie sprawowała Dania. W realnym i osiągalnym horyzoncie czasowym szansę na monitoring, uzupełnienie i rewizję Strategii stwarza sprawowanie przewodnictwa w UE przez Litwę w drugiej połowie 2013 r. oraz Łotwę w pierwszej połowie 2015 r. W pierwszej połowie 2018 r. przewodnictwo w Radzie przejmie Estonia, a w pierwszej połowie 2020 r. Finlandia. Dzięki takiemu kalendarzowi prezydencji istnieją duże szanse, że Strategia nie utraci żywotności, koniecznej przecież przy realizacji tak dużego i długofalowego projektu. Dalsze działania Przeanalizowawszy dotychczasową debatę nad Strategią UE dla regionu Morza Bałtyckiego oraz uwzględniając kierunki prac wewnętrznych Komisji Europejskiej, można wskazać dodatkowe zagadnienia, wokół których przez rok będzie się toczyła dyskusja w ramach właściwych prac nad projektem Strategii. Są to następujące kwestie: powiązanie Strategii z innymi politykami i finansowaniem (w myśl odpowiedzi na pytanie o wkład, jaki dana polityka czy fundusz wnoszą w realizację Strategii), powiązanie Strategii z zintegrowaną polityką morską, pełne wdrożenie acquis, zarządzanie Strategią, branding regionu (na bazie wspólnej tożsamości), wykorzystanie istniejących struktur współpracy z Rosją i innymi partnerami zewnętrznymi. Powyższa lista tematów zapowiada interesującą debatę między państwami członkowskimi i Komisją Europejską, a także na szerszym forum debaty publicznej. Zaproponowane kwestie mają szansę przyciągnąć uwagę szerszego grona przyszłych odbiorców Strategii. Pozytywnie należy ocenić zwłaszcza fakt zainteresowania Komisji Europejskiej takim zagadnieniem, jak marketing terytorialny czyli tzw. branding regionu. Strategia UE dla regionu Morza Bałtyckiego 7